foeke sjoerds, algemene beschryving van oud en nieuw friesland, deel 2, leeuwarden pieter koumans...

Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, 1 deel, 2 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1766

wumkes.nl

2wumkes.nl

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave 3 VI. HOOFDSTUK Kerkelyke Oudheden van Friesland. 9

§ I. Invoering van 't Christendom hier te lande, word van zommigen zeer vroeg gestelt. 9

II. De Franken beginnen den Christelyken Godsdienst aan te nemen, gelyk mede de Friesen. Eligius, een vermaard voortplanter des Christendoms. 12

Gelyk mede de Friesen. 12 III. Leere der waarheid in Engeland; en van daar herwaarts overgebragt. 13 IV. Wilfrid een der eerste Geloofspredikers, zyn levensloop. 14

Wilfrid te Rome vrygesproken. 17 Wort Bisschop van Hagulstad en sterft Ao. 709. 17

V. Aanmerking nopens zyne prediking. Egbert wort verhindert, en zend Wigbert om het Euangelie in Friesland te verkondigen. 18

Egbert tragt het Euangelie den Friesen te verkondigen; dog wort verhindert. Ao. 686. 18 Wigbert predikt het Euangelie in Friesland. 688. 19

VI. Pipyn de Dikke, bedwingt Radbodus, om de Predikers ongemoeit te laten. Willebrord en zyne Reisgezellen, hunne prediking in Friesland. 20

Willebrord en zyne reisgenoten naar deze gewesten gezonden. 690. 20 Grote tegenstand der afgodische inwoneren. 21

VII. Willebrord en Suidbertus Bisschoppen, hunne verdere prediking. 22 Dood van Willebrord. Ao. 736 of wat later. 23 Suidbertus Bisschopelyke bedieninge. 23

VIII. Andere Geloofspredikers. Wulfran predikt in Friesland. Radbout byna bewogen om Christen te werden, weigert den Doop te ontvangen. 24

IX. Dit Friesland zeer afgodisch, door Karel Martel bedwongen. 26 X. Kweekscholen van Leeraren, en onderscheid van Leeraars in Engeland,

waar uit den Staat der Kerke, in dien tyd wort afgeleid. 26 Onderscheid der Engelsche en Schotsche Leeraren, nopens hunne gekleefheid aan Rome. 27

XI. Levensloop van Bonifacius, in Duitschland en Nederland. 30 XII. Hy Predikt in Friesland en elders. 32

Weigert de Bisschopelyke waerdigheid van Utrecht. 32 XIII. Wort Bisschop gewyd, en doet een schrikkelyke Eed aan den Paus;

wort van Karel Martel onder bescherminge genomen. 33 Keert uit Italie, naar Karel Martel. 724. 34

XIV. Oeffent een strenge Kerktucht tegen zommige Kerkelyken in Duitschland. Lioba of Lieba, een vermaarde Non. 35

3wumkes.nl

Lioba of Lieba, een vermaarde Non. 35 XV. Bonifacius onlusten met eenige Priesters. 37 XVI. Zyne wyze van Prediken. 38 XVII. Bonifacius tot Aartsbisschop verklaart. Wort Bischop van Ments

benoemt. 39 Tot Bisschop van Ments verheven. 731. 39

XVIII. In hoe verre Bisschop van Utrecht geweest zy. Stigt het Klooster Fulda. 40

Het klooster Fulda door Bonifatius gestigt. 744. 41 XIX. Wort Aartsbisschop te Ments. Beweegt Karoloman tot het

Kloosterleven. 42 Beweegt Karoloman tot 't Kloosterleven. 746. 42

XX. XXI. Slegt gedrag der Fransche Koningen, en Pipyns komste tot den troon. 42

XXI. Pipyn wort Koning van Frankryk. 43 XXII. Bonifacius geschil met Virgilius. 44 XXIII. Ketteryen van Adelbert en Clemens door Bonifacius tegengegaan.

45 XXIV. Zyn geschil met den Keulschen Bisschop. 45 XXV. Lullus tot Opvolger van Bonifacius gewyd. 47 XXVI. Hy reist naar Friesland, en wort te Dokkum gedood. 48 XXVII. Byzonderheden van zyne Leere en handelswyze.; en de Staat van

den Godsdienst hier te lande. Zyne sterke verdediging voor den Roomschen Stoel, klagten over de valsche Broeders, en gehoudene kerkvergaderingen. 50

Bonifacius sterke verdediging voor den Roomschen stoel. 52 Zyne klagten over de valsche broeders. 52

XXVIII. Kerkelyke ordonnantien. 55 XXIX. Andere Geloofspredikers. Lullus Bisschop te Ments, Gregorius t'

Utrecht. 59 Lulles wort Bonifacius opvolger te Ments. 59

XXX. Willehadus. 60 XXXI. Leven van Ludgerus. 62

Trekt naar Engeland. 64 Predikt het Euangelie by de Saxers. 64 Stigt Klooster Werden. 65

XXXII. Deensche inval in Friesland. 67 XXXIII. Reden en aanpryzing dezer verhandelinge. 69

VII. HOOFDSTUK. Vervolg der Kerkelyke Oudheden van FRIESLAND, vertonende den Staat der Kerke, hier te lande, zedert derzelver invoeringe, tot aan de Reformatie. 72

§ I. Geestelyk gebied der Utrechtsche Bisschoppen. 72

4wumkes.nl

II. Bisschoppen gebruiken het waereldlyk zwaerd. 73 III. Vorstelyke regeringe der Utrechtsche Bisschoppen. 74 IV. Hun Geestelyke Staat, verkiezinge, inhuldiging, en Eed, by hunne

aanstelling. 77 Hunne Verkiezinge. 77 Inhuldiging. 78 Eed van den Bisschop. 78

V. Ampt en bediening van ouds en in latere tyden. Hun ampt in 't straffen der misdadigers. 79

Bisschoppelyk magt in 't straffen der misdadigers. 81 VI. Medehulpers van den Bisschop. Wy-bisschoppen, Choor-bisschoppen.

82 Choor-Bisschoppen. 82

VII. Vikaris van den Bisschop 83 VIII. Aartspriesters of Dekens. 84 IX. Dekenschappen in Friesland. 85 X. Bepaling omtrent hun ampt van den Deken en Regters. 86 XI. Onderscheide wyze hunnen aanstellinge. 91 XII. Kommissarissen of Officialen: kettermeester Lindanus, zyn

uitgestrekte magt en gedragingen: menigvuldige klagten daar over. 92 Kettermeesters in Friesland gezonden. 93 Vertoog der Staten van Friesland over 't gedrag van Lindanus. 95 Smeekschrift der Staten aan het Hof, over het gedrag van Lindanus. 96 Uitgestrekte magt der Dekens nopens het stuk der Inquisitie. 98

XIII. Opstelling der Dekenschappen in Westergoo. 99 XIV. Abten en hunne kloosters niet onder den Bisschop. 101 XV. Bisschopsstoel te Leeuwarden opgeregt. Cunerus Petri, eerste

Bisschop aldaar, zyn gedrag verwekt het ongenoegen van allen tegens hem. 102

Cunerus Petri komt te Leeuwarden. 104 XVI. Wort vervolgt, gevangen, en het Bisdom vernietigt. 105

Het Bisdom te Leeuwarden vernietigt. 108 XVII. Bestieringe der kloosteren hier te lande. Abten, Priors en Proosten.

108 Proosten. 110

XVIII. Waereldlyke en Reguliere Kanonniken. 110 XIX. Premonstreitheeren. 111 XX. Optelling der Abdyen en Kloosters in 't stigten en begiftigen van

Kerken en Kloosters. 112 XXI. Slegte levenswys der Kerkelyken en Kloosterlingen. 116

5wumkes.nl

XXII. Hun staat en baatzugt. 117 XXIII. Kleinagtinge jegens de Geestelyken, en zware klagten over hun

wangedrag. 120 XXIV. Wyze van aanstellinge der Priesters hier in Friesland. 121 XXV. Aanstellinge der Geestelyke Oversten. Waren meest Inlandschen.

Veele Priesters leefden in een wettig Huwelyk. 123 Aanstellinge der Priesters enz. 124

XXVI. Heerschzugt der Geestelyken, en hunne Vloekspraken over hunne tegenstanders. 126

XXVII. Hadden veeltyds in Regtzaken boven anderen vooruit. Konden van den Waereldlyken Regter niet worden agterhaalt, en onttrokken de booswigten den gewonen Rigter. Hunne fouten niet ligt ontdekken. 128

XXVIII. De Leere der Kerke hier te lande doorgaans niet zo bedorven als wel in andere landen. Redenen daar van. Oude Geloofsbelydenis der Nederlanders. 129

Konden van den waereldlyken Regter niet worden agterhaald. 130 En onttrokken de booswigten den waereldlyken Rigter. 130 Der Geestelyken fouten niet ligt te ontdekken. 130

XXIX. Treffelyke manier van de zieken te behandelen. 131 Oorzaken daarvan. 132 Oude geloofsbelydenis der Nederlanders. 132

XXX. Onderdrukkinge van de weinige overblyfzelen der Genadeleere. 132 XXXI. De Leere der Kerkhervormers hier al vroeg aangenomen. Loffelyke

inborst van Karel den V. 134 XXXII. Kamers van Broederschappen doen getuiginge van de waarheid.

Gelyk mede zommige Kloosters die kweekscholen van de waarheid en wysheid geweest zyn. Thomas à Kempis zyn lof. 135

Loffelyke inborst van Karel den V. 136 XXXIII. Onkunde der Geestelyken in de kennisse der waarheid, en groote

schaarsheid van Bybels. Beuselschriften, het gemeene volk in handen gestopt. 137

Zommige Kloosters kweekhoven der wysheid en waarheid. 139 Loffelyk getuigenis van Thomas à Kempis. 139

XXXIV Onkunde der geestelyken in de kennisse der waarheid, en groote schaarsheid der Bybels. 140

XXXV. Beuselschriften, het gemeene volk in handen gestopt. 141 XXXVI. Droevige gesteltheid onder Voorouderen, in opzigte van den

Godsdienst. 144 't Vader Onze in de Oude Friesche tale. 145 Tien Geboden in 't oud Friesch. 146 Beeldendienst in Nederland tegengegaan. 147

6wumkes.nl

XXXVII. Slegte Godvrugtigheid. 150 Heilige dagen. 151 Verkeerde handelwys der geestelyken. 152 Buitensporige agting voor de overblyfzels der Heiligen. 152 Oordeel van een Fransch Schryver over den staat der Kerke in de middeleeuwen. 153 Vryheid der Nederlandsche Kerke. 155

VIII HOOFDSTUK. Staat der regeringe enz. onder de SAXERS, onder Keizer KAREL den V. en PHILIPPUS den II. 158

§ I. Schets der Staatsveranderingen in Friesland. 158 II. Overgifte der Provincie aan den hertog van Saxen. 158 III. Aanvang der deszelfs regeringe. 160 IV. Henrik van Saxen Erfpotestaat. 160 V. Georg volgt zyn' broeder op. 161 VI. Grootheid van 't Bourgondisch Huis. 162 VII. Overdragt van Friesland op Karel van Spanje. 162 VIII. Onlusten in 't land tusschen de Bourgondiërs en Gelderschen. 163 IX. Karels regering bevestigt. 164 X. Vereniging der Nederlandsche Provincien. 165 XI. Regeerwyze aldaar. 166 XII. Magtig vermogen der Landsheeren. 168 XIII. Keizer Karel staat de Regering af. 169 XIV. Philips regeringswyze. 171 XV. Staat der Nederlanden ten opzigt van het Duitsche Ryk. 171 XVI. Afhangkelykheid van Friesland van het Ryk, onder den Sax. 174 XVII. Onder Keizer Karel. 176 XVIII. Verkeerde gevoelens aangaande. 177 XIX. Magt der Landsheeren in Friesland. 178 XX. Hunne Regeerwyze, en pligten derzelver. 179

Regten en Wetten. 180 Hun magt nopens de privilegien des Lands. 181 Munten van geld. 182 Vestingen te bezetten en aan te bouwen. 182 Oorlog en vrede. 183 Het aanstellen van Hoge en lage Overheden. 184

XXI. Stadhouders. 184 Everwyn van Benthem. 185 Floris van Egmont. 185 Gilles van Barlaimont. Caspar de Robles. 186 Georg van Lalain. 187

XXII. Provinciale Raad. 187

7wumkes.nl

XXIII. Nedergeregten in de Grietenyen. 189 Bysitters of mederegters. 192 Regtdagen. 192 Secretarien der Grietenyen. 193 Dorpsregters. 193

XXIV. Magistraten in de Steden. 194 XXV. Bestelling der Zeedyken. 196 XXVI. Voordelen der Landsheeren, en hunne Domeinen. 197

Den 21sten penning der heerschappelyke goederen. 198 Belastingen op huizen, en koopmanschappen. 199 Geldboeten, Cancellarye geregtigheden, enz. 200 Pluimgraafschap. 200 Visschernyen, jachtregt, enz. 200 Strandgoederen en Zeevonden. 201

XXVII. Daar uit dezelve het Land moesten beschermen. 202 XXVIII. Verpligting der Landzaten aan den Vorst. 204 XXIX. Staatsregering in Friesland onder de Landsheeren. Staten des

Lands. Landsdagen. 205 Staten des Lands. 206 Landsdagen. 207

XXX. Magt van 's Lands Staten; derzelver Gedeputeerden en Gecommiteerden. 208

Gedeputeerden en Gecommiteerden. 210

8wumkes.nl

KERKELYKE

OUDHEDEN VAN

FRIESLAND.

Beginnende met de Invoeringe van het CHRISTENDOM hier te Lande, tot aan de tyden der gezegende kerkhervorminge.

I. DEEL. II. STUK.

Zynde het

VI. HOOFDSTUK Kerkelyke Oudheden van Friesland.

§ I. Invoering van 't Christendom hier te lande, word van zommigen zeer vroeg gestelt. Alhoewel het niet onwaarschynlyk is dat 'er al zeer vroegtydig, in, of niet lang na de tyden der Apostelen, eenige kennis van den Christen Godsdienst in deze gewesten kan geweest zyn, is het nogtans een bekende zaak, dat het Heidendom hier te lande vry lang in stand gebleven, en niet als eenige eeuwen daar na, geheel uitgeroeit geworden is. Aangaande de eerste prediking van het Euangelie in deze Westersche en Noordelyke deelen van Europa, verhalen gemeenlyk (met hoe veele waarheid of onwaarheid, laten we aan zyn plaats) de Kerkelyke Schryvers1, dat Maternus, omtrent het midden der eerste Christen-eeuwe van den Apostel Petrus in deze gewesten zou gezonden zyn, om het Euangelie aan de Heidensche inwooneren dezer landen te verkondigen, en dat hy, op het vyf-en-tagtigste jaar, de eerste Bisschop van Tongeren geworden is. Dog vermits Tacitus, die de zeden en voorvallen der Duitschers, en dus ook die der Nederlanders, omtrent die tyden, [p. 516] zo naaukeurig beschreven heeft, gantsch geen gewag maakt van den Christen Godsdienst hier te lande, 't geen hem onmogelyk kon onbekent zyn, zo komt het verhaal van de invoering des Christendoms in deze gewest ten, in dien tyd, zeer ongeloofwaerdig voor. Om

1 Zie onder anderen Dionisius Mutzaard, in zyne Kerkelyke Historie op 't jaar 53. En uit hem J. van Royen, Nederlandsche Oudheden, bladz. 205 en volgende, J. Baselins, Nederlandsche Sulpitius.

9wumkes.nl

egter niet geheel stilzwygende voorby te gaan, 't geen van deze zo vroegtydige geloofsverkondinge gemelt wort, zullen we kortelyk het volgende dienaangaande opgeven; zonder dat mogelyk is, in zulke donkere verhalen, het waare van het valsche te konnen onderscheiden. Men zegt dan, dat Eucharius Bisschop, Valerius Diaken, en Maternus Onderdiaken, naar 't Noorden van Gallië, of wel naar Duitschland gezonden zynde, omtrent het midden der eerste eeuwe, de inwooners dier gewesten gevonden, geheel verslaaft aan den Afgodendienst, en zo zeer verbittert tegen de verkondigers der zaligmakende Leere, datze de Leeraars tragtten te steenigen; dog, God den vyanden door zware zenuwpynen de magt benemende om hun opzet uit te voeren, zoudenze door de voorbede dezer drie mannen, wonderdadig zyn genezen geworden. Waar over deze Apostelen zo ongemeen eene hoogagting ontvingen, dat terstont die Afgodendienaars den H. Doop begeerden, en, na voorgaand onderwys, der Christelyke Kerke ingelyft werden. Trier werd daar op tot den Bisschopsstoel van Eucharius gemaakt, en was Zaligmakende Leere, van de Maas tot aan den Donauw, bestraalt werden, onder welken inzonderheid [p. 517] zouden uitgemunt hebben de Steden Keulen en Jongeren, uit dewelken veel volks in Duitschland, de Elsas, en in deze Nederlanden het Christen geloof zouden ontvangen hebben. Eucharius zou, volgens zommiger schryven, omtrent het jaar 66. gestorven zyn; dog anderen stellen zyn dood zeven jaren later. Hy werd in de gezeide waerdigheid opgevolgt van zyn mede-Apostel Valerius, die, zo wel als zyne twee medezendelingen, een der zeventig Discipelen van den Zaligmaker zou geweest zyn, en den Bisschoppelyken zetel, na zyn dood, die vyftien jaren na zyne aanstellinge is voorgevallen, heeft overgelaten aan Maternus. Dees de gezeide waerdigheid tien jaren bekleed hebbende, werd tegelyk Bisschop van Keulen, en zou omtrent het 100ste jaar na Christus geboorte ook te Bon en Aken het Euangelie verkondigt hebben. Van hier trok hy naar Maastricht, en vervolgens naar Tongeren, alwaar hy insgelyks tot eersten Bisschop werd verkoren. Deze laatste gebeurtenis stelt men op het jaar 101.; 't geen, zo de geschiedverhalen omtrent den Persoon de waarheid spreken, ten minsten geloofwaerdiger nopens den tyd schynt te wezen, dan dat men het begin van zyne Bisschoppelyke regering te Tongeren op het 87ste jaar der eerste eeuwe plaatst. Deze laatste, plaats is zedert een Bisschoppelyke Stoel geweest, dewelke, behalve zyn eigen gebied, ook gezag over die van Keulen en Trier voerde. Naderhand is de stad Trier weder tot hare vorige afgoderye vervallen, en de Bisschoppelyke waerdigheid is vervolgens van Tongeren naar Maastricht [p. 518] overgebragt, alwaarze gebleven is tot aan het begin van de negende eeuwe, wanneer Hubert dezelve, in 't jaar 801, naar Luik verplaatste, daarze zedert altoos gebleven is.

't Geen verder aangaande die Geloofspredikers in de Nederlanden berigt wort, dit bestek niet regtstreeks betreffende, vergenoegen wy ons met

10wumkes.nl

aangewezen te hebben, dat de kennisse der waarheid in deze gewesten al zeer vroegtydig hare stralen heeft beginnen te schieten: en dat alles, wat van deze verkondiging des Christendoms verhaalt wort, niet geheel kan gelochent of in twyffel getrokken worden, blykt uit het getuigenis van Irenæus, Bisschop van Lions2, en van Tertullianus, Leeraar te Carthago, die beide in de tweede eeuwe geleeft hebben, zeggende: In wien dog hebben alle volkeren gelooft, anders dan in Christus die nu gekomen is? in wien ook de andere vreemde volkeren gelooft hebben; noemende, behalve de Parthers, Meders, Elamiten enz. ook de Gallen, Duitschers, Daciërs, Sarmaten, Scythen, enz. Van de grote menigte der Christenen, ook in deze Nederlandsche gewesten, zo verre het Roomsch gebied zig uitstrekte, kan men enigzins oordelen, uit de woorden van den evengenoemden Oudvader.3 Indien, zegt hy, wy ons maar tot openbare vyanden willen stellen, gy zoud in getal te kort schieten. Wy zouden de Mauritaniërs, de Marcomannen, ja zelve de Parthen, die zulk eene grote menigte met hunne aangrenzende ryken uitmaken als eenig [p. 519] volk ter waereld, te boven gaan. Wy syn maar van heden en gisteren, en hebben uw geheele gebied alredee vervult; wy bestaan uwe Steden, Eilanden, Vlekken, Sterkten, en Vergaderplaatsen; de Tempelen alleen laten we aan u over. Men kan wel uit deze en diergelyke getuigenissen niet zeker besluiten welke deelen van Galliën en Germanië eigenlyk bedoelt worden; dog het blykt elders volkomen zeker, dat 'er in de vierde eeuwe ten minsten Bisschoppen geweest zyn in de Belgische Provinciën, die zig langs de zuidzyde van den Rhyn, tot aan de zee toe uitstrekten, en dus een gedeelte van het tegenwoordig Gelderland en Holland uitmaakten.4 Ook is het niet te twyffelen, of de Romeinsche Soldaten der Christen Leere toegedaan, niet welke hunne Legers al vroegtydig vervult waren, zullen het zaad der heilige waarheid, overal waarze verkeerden, gezaait hebben; waar toe nog veel meer aanleiding konden hebben de Bestierders der Wingewesten, die naderhand, wanneer Constantyn de Groot het Romeinsche Ryk beheerschte, doorgaans uit Christene Bevelhebbers genomen werden.5 Ook stigtte dees Keizer overäl kerken in de overwonne landen, en bewerkte zulks, zo veel in zyn vermogen was, onder de volken die met hem in vriendschap leefden, waar onder men onder anderen ook [p. 520] de Franken telde, dewelke vermoedelyk de Barbaren geweest zyn, wier Tempels in de steden, dorpen, velden en woestenyen, hy Gode toegewyd, en in Christelyke Kerken verandert heeft. Dog of deze verandering ook plaats gehad hebbe in de landen welken, aan deze zyde van den Rhyn langs de Noordzee gelegen zyn, kan met geene

2 Iren. Lib. I. Cap X. no. 2. Tertull. tegen de Joden. Cap. VII. 3 Apologia van Tertullianus. 4 Hilarius de Synod. tegen de Arianen by Smetius, Oudheden van Nieuwmegen, bl. 61. Nederl. Sulpitius van J. Baselius, bladz. 25 en volgende. 5 Eusebius in 't leven van Constantyn, II Boek. 44 Hoofdst.

11wumkes.nl

zekerheid gezegt worden.6 Dit is zeker, dat hy voor de Franken eene byzondere agting had, en 't is gantschelyk te vermoeden, dat hy hen niet geheel ontbloot zal gelaten hebben. van de kennisse der Euangelie-leére, waar toe zyn krygsvolk zelfs kon behulpzaam zyn, alzo hy hetzelve doorgaans zeer vlytig in de Christelyke Godsdienst deed onderwyzen.

II. De Franken beginnen den Christelyken Godsdienst aan te nemen, gelyk mede de Friesen. Eligius, een vermaard voortplanter des Christendoms. In de vyfde Eeuwe waren 'er veele Franken in Romeinschen dienst, die belydenis van den Christelyken Godsdienst deeden, en dagelyks met hunne Landsluiden, toen nog grotendeels over den Rhyn woonagtig, gemeenschap hielden. En nog voor 't einde dier eeuwe werd de Frankische koning Klovis, by gelegenheid van eene allergedenkwaerdigste overwinninge op de Alemannen, die over den Rhyn gekomen waren, bewogen tot het omhelzen van den Christelyken Godsdienst, weidende, niet lang daar na, nevens drie duizend van zyne onderdanen, gedoopt.

Gelyk mede de Friesen. Hoewel nu nopens de bekeering van de Friesen, voor het einde der zevende eeuwe weinig te zeggen valt, en zy van alle de volken dezer landen, het langst ongelovig gebleven zyn, is het nogtans zeker, dat 'er onder hen [p. 521] al vroeger eenige stralen van de Goddelyke waarheid geschenen hebben, schoon het Euangelie, voor de zevende en agtste eeuwe, hier te lande weinig opgang gemaakt heeft. Dagobert de Friesen ten groten deele beheerschende, stigtte te Utrecht (toen Wiltenburg geheten, en eene Friesche stad zynde) in, of omtrent den jare 636.7, eene Kerke ter eere van den heiligen Thomas, begiftigende die met goede renten en geregtigheden; en, omze tegen de Friesen en aangrenzende Wilten te beschermen, verdreef hy die Heidensche volken van daar, en gaf die plaats, met hare inkomsten, aan den Bisschop van Keulen, onder beding dat hy de Friesen tot het Christen gelove zoude bekeeren; dog dees Kerkvoogd, 't zy uit nalatigheid; of omdat de Friesen te vast aan hunne afgodery kleefden, heeft dat heilzaam werk niet doorgezet zelfs is deze Kerk, ruim 40 jaren daar na, door Radbodus, der Friesen koning, vernielt geworden, de Fransche bezetting verjaagt, en den geloofpredikers daar door de gelegenheid benomen, om iets ter bekeeringe aan te wenden.8 Egter moet men den Franschen Vorsten, en hunne Staatsdienaars dien lof geven, datze veel toegebragt hebben tot bekeeringe der Heidensche Friesen en Saxers. Dagobert tegen deze laatste volken oorlog voerende, en veelen derzelver in zyne Staten overbrengende, deed de gevangens

6 Vaderlandsche Historie. I Deel, bl. 233. 7 Schotanus Friesche Historie, bl. 48. 8 Schotanus Friesche Historie, bladz. 55.

12wumkes.nl

in 't openbaar verkopen, wanneer de berugte koninglyke Muntemeester en Goudsmid, (bekent onder den naam van den Heiligen [p. 522] Eligius, of St. Eloy) zomtyds twintig, dertig, vyftig, en enkele malen honderd gevangenen te gelyk kogt, en vryheid gaf, of om weer naar hun vaderland te keeren, wanneer hy hen van het nodige verzorgde; of om by hem te blyven, wanneer zy den Christelyken Godsdienst omhelzende, eer als broeders dan als slaven van hem behandelt wierden,9 Naderhand is deze Eligius, onder de regering van Sigebert, die in 't jaar 638, het Ryk aanvaarde, Bisschop van Noyon geworden, in welke hoedanigheid hy niet alleen de bekeeringe der Vlamingers en Brabanders, maar ook die der Friesen, behartigt heeft. Ook was zyne prediking van dat gevolg, dat veelen den afgodendienst verlieten, en het Euangelie omhelsden. Inzonderheid werden veele Zeeuwen tot den waren Godsdienst overgebragt, wier Tempels verbroken, afgodsbeelden vernielt, en welker zeden grotelyks beschaaft wierden. Ook worden onder deze door hem bezogte volken, de Friesen en Barbaren die langs de zee wonen, genoemt, dewelken hem in 't eerst met een vyandlyk gemoed, en met eene barze afkeerigheid bejegenden; dog naderhand, wanneer hy hen het Goddelyke woord, door de genade van Christus, allengskens begon in te boezemen, heeft het grootste gedeelte van dat ruwe volk de afgoden verlaten, en zig tot den waren God bekeert. 10 Na den dood van dezen Godzaligen Kerk-Leeraar, die [p. 523] omtrent het jaar 658. schynt voorgevallen te zyn, zyn egter de meeste dier nieuwbekeerde Christenen tot hunne oude bygelovigheden vervallen.

III. Leere der waarheid in Engeland; en van daar herwaarts overgebragt. In dezen tyd, en al veel vroeger, had de Christelyke Godsdienst in Engeland beginnen wortel te schieten, en was reeds tot eene tamelyke uitgebreidheid aangewassen. De Engel-Saxen en Friesen, omtrent het midden der vyfde Eeuwe derwaarts overgescheept, hadden reeds voor eenigen tyd den Christelyken Godsdienst omhelst, en de verscheide Koningen van dat wydlustig eiland deden 'er opentlyk belydenis van. In 't begin van de zevende eeuwe werden hier, behalven een Aarts-Bisschop, zeven Bisschoppen, en, in zeker klooster, wel 2000 Monikken getelt, welk getal nog dagelyks door de Zendelingen van Rome, vermeerdert werd; gelyk mede de Fransche Kerken het hare, naar vermogen aanwendden, om de Euangelie-leer in Brittanje te bevorderen, Edog, vermits de Kerkzeden en menschelyke instellingen toen al, een voorname plaats in den Godsdienst besloegen, werd doorgaans, behalven de hoofdstukken van de Christelyke Religie, ook het kaf van dwalingen aan de Britten overgelevert, en aan het onwetende volk de Godzaligheid, ingebonden in eene menigte van

9 Zie de levensbeschryvinge van Eligius, Batavia Sacra. I Deel, bladz. 4 en volgende. Van Loon Aloude Holl. Hist. I deel. bl. 273, 274. 10 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 9.

13wumkes.nl

bygelovigheden, geleert en voorgehouden; en die gedaante van Leere en Kerkgewoonten, hoedanig zy was, is van dien tyd af in die plaatzen gebleven, en is, voortgeplant tot alle de Engelsche volkeren. De nieuwe Godsdienst bragt egter met zig de oeffening der Geleertheid, op welke, als eenmaal [p. 524] het woeste volk, dat zig voorheen alleen op den wapenhandel verstond, zyn zin had gestelt, is het alzo ontdoken door eene begeerte tot dezelve, dat het heeft voorgeligt byna alle volkeren der waereld.11 En uit de Scholen dezer volkeren zyn; vervolgens eene menigte van Leeraren te voorschyn gekomen, die de geleertheid doorgaans hebben herstelt, daarze vervallen was, en ingevoert, daar men te voren; haren luister niet gekent had; weddende teffens van daar de Leere van Christus aan veele volkeren verkondigt, met welke heuglyke voorregten ook de inwoners, van deze landen zyn begenadigt geworden. Zulks, gelyk voormaals de Saxers en Friesen Brittanje met hunne volkplantingen vervult, en zig onderworpen gemaakt hadden, zo hebben naderhand die volkeren weder hunne Geloofspredikers herwaarts gezonden, om hunne aloude Land- en taalgenoten met de kennisse van den waren God en den Zaligmaker te vereeren, om welke reden Engeland te regt als de Moederkerke der Nederlanderen mag genoemt worden.

IV. Wilfrid een der eerste Geloofspredikers, zyn levensloop. Onder deze Geloofsverkondigers, moet in de eerste plaats gemeld worden, Wilfrid, welker leven en lotgevallen, gelyk mede die van zyne navolgers, dewelke hier te lande aan de bekeeringe der Heidenen gearbeid hebben, wy hier een weinig breder moeten beschouwen, om daar na, in de volgende Jaarboeken, den draad en schakel der Geschiedenissen niet telkens af te breken. Deze Wilfrid, een Brittanjer, en, gelyk zyn naam schynt aan te wyzen, [p. 525] een Engel-Sax van geboorte, verkoos, op het veertiende jaar zyns ouderdoms, het kloosterleven, zynde: waarschynlyk daar toe aangezet12 door de kwade behandelingen zyner Stiefmoeder, om welke reden ook de vader de keuze van zynen zoon te ligter inwilligde. Hy werd eenigen tyd onderwezen van de Monikken op het eiland Lindisfarne, tegenwoordig Holland genaamt; en, vermits hy van een leerzamen aart en goed vermogen was, nam hy in korten tyd ongemeen toe. Van hier vertrok hy naar Rome, daar hy zig, door het onderwys van zekeren Bonifacius, een' der aanzienlykste Hoofden van het Pauselyk Hof, naerstig bevlytigde, inzonderheid met betrekking op het toen zwevend geschil, nopens den regten tyd van de vieringe van het Paaschfeest, 't geen in dien tyd zeer hevig in de Kerk betwist werd; en waaromtrent de Schotten en Ieren in een anderen verstand waren als die van Rome. In zyn Vaderland wedergekeert, geraakte hy in vriendschap van den Koning Alfred in Nordhumberland, en Priester gewyd

11 Ubbo Emmius Rev. Fris. Lib. III. pag. 45 12 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 17, 26.

14wumkes.nl

zynde, bleef hy geduurig aan het Hof van dien Vorst. In eene Kerkvergadering van Withby, Ao. 664. gehouden, ter oorzake van het bovengenoemde Kerkgeschil, yverde hy dapper voor het gevoelen van de Roomsche Kerk nopens den tyd van het vieren des Paaschfeests, 't geen hy zodanig doordreef, dat men zig in Engeland voortaan naar het gevoelen der Roomsche Kerk schikte.13 Zedert dien tyd werd hy mede een gunsteling [p. 526] van een' ander Koning in Nordhumberland; en deze twee Vorsten verhieven Wilfrid tot Bisschop van Jork, zynde alvorens door Agilbertus, Bisschop van Parys, tot die waerdigheid ingewyd. 't Huis gekomen, vond hy egter den hem toegezeiden Bisschops-Stoel door een' ander bezet, die, door toedoen van de tegenparty, daar op geklommen was, dies begaf hy zig naar zyne Abdy van Rippon, en daar na bediende hy drie jaren het Bisdom van Kantelberg, tot eindelyk, door hoger magt de Stoel van Jork ledig verklaart werdende, hy in gerustheid van die waardigheid bezit nam. In dien Staat gedroeg hy zig vry trots in gewaad, bedienden en huishouding, zulks het een en ander meer de pragt van een Koning, dan de levenswys van een' Kerk-leeraar vertoonde. Zyne begunstigers naderhand gestorven zynde, werd Egfrid koning over geheel Nordhumberland; en de verheffing van dien Vorst was eerlang den val van Wilfrid, die vervolgens door Theodorus, Aardsbisschop van Kantelberg, van zyne waerdigheid berooft, en zyn Stoel ledig verklaart werd. Welke de eigentlyke reden van deze onwaerdige behandeling geweest zy, vind ik nergens aangetekent; dog in 't gemeen wort zyn trots en ergerlyk gedrag daar van de schuld gegeven,14 en misschien heeft hy, gelyk toen al den Geestelyken vry eigen was, zig te veel met zaken van staat en regering bemoeit, het geen hem een, haat van het Hof op den hals kan gebragt hebben. Ook kan de party der Kerkelyken, die in 't stuk van de vieringe des Paaschfeests [p. 527] voor hem had moeten zwichten, wel zo veel by den Koning Egfrid, en by den Aardsbisschop van Kantelberg, om den Koning genoegen te geven, hebben uitgewerkt. Dit zy zo het is, Wilfrid werd afgezet, en begaf zig, om erger kwaad voor te komen, op reis, om zyn nood aan den Stoel van Rome te klagen; dog een Westewind dreef hem naar de kusten van Friesland, toen onder het Oost-Frankische Ryk behorende, alwaar hy door den Koning Adgillus gunstig ontvangen werd, en daar door gelegenheid had, om, gedurende den winter, den Christelyken Godsdienst aan de ongelovige inwoners dezer landen te verkondigen, 't geen van dat heilzaam gevolg was, dat 'er eenige duizenden de Heidensche afgodery verlieten, en de leere des Euangeliums omhelsden, en gedoopt wierden. De Goddelyke Voorzienigheid bewaarde hier dezen Geloofsprediker zeer oogschynlyk; want Egfrid hem in zyne reize naar Rome willende stremmen, had reeds aan den Westfrankischen Opper-Hofmeester Ebroin, en aan deszelfs Koning Theodorik, doen verzoeken, dat Wilfrid in het 13 Zie hier na §. 10. 14 Vaderlandsche Historie I Deel, bladz. 351.

15wumkes.nl

doortrekken mogt aangehouden worden. Dog de Bisschop niet in Westfrankryk, maar onder het gebied van Dagobert den II. in Friesland aangeland zynde, was hy dien strik gelukkig ontsnapt. Dagobert had voorheen, door toedoen van Grimoald, uit het Ryk moeten wyken, en in Ierland zig opgehouden: maar eene gunstige gelegenheid zig naderhand opdoende, was hy, door kragtdadige bystand van Wilfrid, weder op den Oostfrankische Throon geraakt. Dagobert erkende dees weldaad met [p. 528] hoogagtinge, en hield Wilfrid steeds voor het voornaamste werktuig zyner herstellinge; dog het een en ander verbitterde te meer den schelmschen Ebroin, die derhalve verstaande, dat de gemelde Bisschop in Friesland was aangeland, aanstonds twee gezanten afvaardigde aan den Koning Adgillus, om hem tot het ombrengen van Wilfrid aan te zetten. Maar dees Koning, een afhangeling van het Oostfrankische Ryk, en boven dien met den Geloofsprediker gunstig ingenomen, had een afgryzen van dat boosaardig stuk: Hy las den brief van Ebroin in eene grote vergaderinge, waar in zo wel de gedagte gezanten van Ebroin, als Wilfrid en zyne Reisgezellen tegenwoordig waren, opentlyk voor, en wierp denzelven met verontwaerdiging in het vuur, zeggende deze nadrukkelyke woorden: Dat God het Ryk der trouwelosen verdelge, en datze even eens varen als deze brief. Deze eerlyke handelwys van Adgillus, en zijne gunst en toegenegenheid jegens Wilfrid,: deed veel tot bekeeringe der Friesen, en was in Gods hand een geschikt middel, dat veeler oogen door het ligt der waarheid bestraalt wierden.

In 't voorjaar van 678. vervorderde Wilfrid zyne voorgenomene reis naar Rome. Onderweeg bezogt hy Koning Dagobert den II., en werd met teekenen van de uiterste toegenegenheid en agtinge ontvangen; zelfs met aanbiedinge van het Bisdom van Straatsburg, indien hy in zyn Ryk wilde blyven. Dog Wilfrid den Koning de bezorging der nieubekeerden hebbende aanbevolen, zette zyne reis voort, werdende onderweeg, op bevél van [p. 529] Dagobert, door Adeodatus, Bisschop van Toul, verzelt. In Lombardyen ondervond hy de edelmoedige bejegening van den Koning Bertharidus, niet tegenstaande dien Vorst reeds aanbiedingen van grote geldzommen door de Engelschen gedaan waren, indien hy Wilfrid, door zyn land reizende, wilde vasthouden; dog het welk hy zeer grootmoedig had afgewezen.15 Toen Wilfrid te Rome aankwam, werd aldaar eene Kerkvergadering gehouden, waar in honderd en vyf-en-twintig Bisschoppen, onder 't opzigt van den Paus Agatho, byëen gekomen waren, om de zaak der Monothetyten te onderzoeken. Theodorus, Aarts-Bisschop van Kantelberg, het werktuig van Wilfrids afzettinge, werd 'er ook verwagt; dog hy zond, uit naam van de Engelsche Kerken, volmagtsbrieven aan Wilfrid, om die Kerkvergadering by te wonen, en derzelver besluiten te ondertekenen. Waar uit men ziet de geveinsde handelwyzen van dien Kerkprælaat, die, wetende dat 15 Zie de deftige antwoord van dien Koning aan de Engelsche gezanten, Batavia Sacra, I deel, bladz. 29.

16wumkes.nl

Wilfrid by den Paus niet kwalyk stond, daar door de schuld van deszelfs verstotinge, van zig tragtte af te weeren, en teffens door dien weg eenig genoegen, aan den afgezetten Bisschop wilde geven.

Wilfrid te Rome vrygesproken. Wilfrid zyne klagten aan den Paus en de Vergadering hebbende voorgestelt, en ten besten zyne zaak verdedigende, werd, met algemene stemmen onschuldig verklaart, en waerdig geöordeelt in zyn Bisdom herstelt te werden. Hy toog daar op, in 't zelfde jaar, naar [p. 530] Nordhumberland terug; dog de van den Paus, en der Kerkvergaderinge hadden geenzins het vermogen om den ingewortelden haat van Koning Egfrid te vermurven; in tegendeel werd Wilfrid gevangen gehouden, en niet eer los gelaten, dan op voorspraak van de Koninginne Ermerburga, die inzonderheid op den Bisschop gebeten was; dog nu in eene zware krankheid gevallen zynde, vreesde, dat de Hemel hare vervolging jegens Wilfrid, aan haar zoude betaalt zetten. Hy werd dan, na eene opsluiting van negen maanden, in vryheid gestelt, zwervende in verscheide deelen van Engeland, tot dat hy in den jare 687., door Koning Alfrid, die na den dood van Egfrid den Throon beklommen had, op den Bisschoppelyken Stoel van Jork herstelt werd. Vyf jaren daar na werd hy door dien Koning, en verscheide Bisschoppen, nogmaals afgezet en gebannen, wanneer hy door Ethelned, Koning van Mercie, opgenomen en onderhouden werd. Egter blykt het dat hy in eene Kerkvergadering, gehouden te Nidda, in den jare 697., weder in zyne waardigheid is herstelt geworden, als Merula aantekent in zyn Tyd-Thresoor, bladz. 498, Ook werd 'er, in 't jaar 702., eene Kerkvergadering belegt, waar in hy weder verklaart werd vervallen te zyn van alle zyne bezittingen en waerdigheden, en agtervolgt van een Banvonnis, tegens hem en zyne aanhangers uitgesproken, uit kragt waar van niemant eenige Burgerlyke of Kerkelyke gemeenschap met hen mogt oefenen, of iet van het hunne aan te raken. Wilfrid [p. 531] met deze harde behandeling te onvreden zynde, en zig ten hoogsten verongelukt agtende, beriep zig op den Apostolischen Stoel, waar op Johannes de Vl. toen zat. Zelfs trok hy, schoon reeds 70 jaren oud, derwaarts, en verantwoordde zig in het byzyn van zyne beschuldigers, voor den Paus en verscheide Bisschoppen, zo wel, dat hy met eenparige stemmen vrygesproken, en naar zyn Vaderland terug gezonden werd. Egter werd hy by zyne thuiskomst niet herstelt in zyn Bisdom van Jork, maar, om alle verwydering voor te komen, en meerdere onlusten te ontgaan vergenoegde hy zig met den Bisschops-Stoel van Hagulstad, welks Bisschop daar voor den Stoel van Jork bekwam.

Wort Bisschop van Hagulstad en sterft Ao. 709. Uit dit verhaal van den vermaarden Bisschop Wilfrid, gemeenlyk de eerste Apostel der Friesen genoemt, bespeurt men wel, aan den eenen kant den loffelyken yver der Kerkelyken in dien tyd, tot voortplantinge van den

17wumkes.nl

Christelyken Godsdienst onder de ongelovige Heidenen; maar aan den anderen kant hunne zugt, om alles aan den Roomschen Bisschop, en deszelfs Kerkelyk gezag, te onderwerpen, gelyk mede hunne onbepaalde Heerschzugt, om niet alleen over de Gemeinten, maar ook over huns gelyken het gezag te voeren. Eene besmetting, waar mede de Voorgangers van 't Christendom al vroegtydig zyn vergiftigt geweest; die in volgende tyden tot eene volslagene Hierarchie is uitgebroken, en, schoon door de gezegende Kerkhervorming geweldig beteugelt, door geene geneesmiddelen geheel heeft konnen. [p. 532]

V. Aanmerking nopens zyne prediking. Egbert wort verhindert, en zend Wigbert om het Euangelie in Friesland te verkondigen. Ondertussschen is het bedenkelyk, waarom Wilfrid, zedert zyne Prediking in Friesland, gedurende zyn langdurig omzwerven, en vervreemdinge van den Bisschops-Stoel, niet meermalen in Friesland is geweest, zo om de nieuwbekeerde Christenen in 't gelove te versterken, als om het Koningryk van Christus aldaar verder uit te breiden. Het is wel waar, dat de Koning Adgillus zyne grote begunstiger kort daar na overleden zynde, Radbodus de Christenen niet zo toegedaan geweest is, maar het zaad des Euangeliums alom heeft zoeken te onderdrukken; dog dit was geen reden genoeg om mannen van zo eene beroemde Godvrugtigheid, als men hem doorgaans beschryft, van zo een' heilig werk af te doen schrikken: hier uit zou men niet onwaarschynlyk mogen besluiten, dat Wilfrids prediking wel uit andere inzigten hier te lande kon geschied zyn, en dat hy, naderhand daar in niet naar genoegen konnende slagen, daar aan niet meer gedagt heeft. Ten minsten, nog de vervolgingsgeest van Radbodus, nog de gevaren waaraan de Predikers waren bloot gestelt, heeft andere wakkere mannen konnen beletten, om naar Friesland te reizen, en aldaar het zaad der Goddelyke waarheid alom te zaajen, waar van men, zelfs, gedurende het leven van den Koning Radbodus, meer dan een merkwaerdig voorbeeld heeft.

Egbert tragt het Euangelie den Friesen te verkondigen; dog wort verhindert. Ao. 686. Onder de Engelschen, die hartelyk waren aangedaan over de bekeeringe der Friesen, en de gevaren van afval waar aan de gedoopte Christenen in dese landen bloot stonden, [p. 533] bevond zig onder anderen eenen Egbert, uit een adelyk Engelsch geslagt afkomstig, dien gemeenlyk een Monik, dog van zommigen Priester, en ook Bisschop, genoemt wort; dog zodanig een, dien deze waerdigheid was opgedragen, zonder aan eenigen Bisschops-Stoel gebonden te zyn, gelyk meermalen gebruikelyk was, wanneer die tytel hen alleenlyk magt gaf, om het Euangelie onder de ongelovigen te prediken.16 Niet tegenstaande de Kerkvergadering van Chalcedon, in haar zesde Besluit, uitdrukkelyk verbood, 16 Bat. Sacra. I Deel, bladz, 62.

18wumkes.nl

iemant tot eenige Kerkelyke waerdigheid te wyden, ten zy dat hem de zorg over eenige kerk, van eene of andere stad, dorp of Klooster te gelyk werd aanbevolen; dog de bedenkingen dienaangaande, konnen elders breedvoerig worden nagezien.17 Dit zy hier mede zo 't wil, Egbert met eene onweerstaanbare zugt tot de bekeeringe der Friesen aangedaan zynde, maakte de nodige toebereidzelen, om derwaarts over te steeken; 't zy uit eigene begeerte en medelyden met de nieuwbekeerde Christenen, welke, onder Radbouts regeringe, zonder vertroostinge of aanmoediging tot standvastigheid waren; 't zy, gelyk zommigen willen, op het aanraden van Wilfrid, om niet alleen het verdonkerde ligt weder aan te blazen, maar ook verder uit te breiden, gelyk hy te voren, om zyn gemoed in Godzaligheid te oefenen, veele jaren in eenzame plaatzen in Ierland had doorgebragt, en eene School voor adelyke jongelingen geopent. Dog het beliefde de Goddelyke Voorzienigheid [p. 534] niet dit zyn voornemen te zegenen: want alles tot den togt gereed, en aan boord hebbende, werd hy, nog op de reede zynde, van een' zwaren storm belopen, die het schip op strand smeet, en de Reisgezellen noodzaakte, voor ditmaal den togt te staken. Het volk en de goederen werden geborgen: maar Egbert, uit dit ongeval besluitende dat het Gods wille niet was, hem tot dit werk te gebruiken, bleef in Engeland, latende de bekeeringe der Friesen aan anderen over. Men verhaalt dat hy ten zelven tyde eene Goddelyke openbaringe ontving, waar by hy vermaant werd van zyn voornemen af te zien; dog daar van is geene zekerheid: 't kan zyn dat hy eenige zwarigheid en bekommering in zyn gemoed gevoelt hebbe, over dien ramp, waar door hy van gedagte verandert is.

Wigbert predikt het Euangelie in Friesland. 688. Egter heeft de mislukte onderneming van Egbert aanleiding gegeven dat anderen dien togt ondernamen: want Wigbert, een zyner bestemde Reisgenoten, een man van Godvrugtigen wandel, en, na die tyden, met grote bekwaamheden voorzien, ondernam, niet lang daar na, op aanmaninge van Egbert, om zig naar Friesland te begeven. Het gelukte hem aldaar aan te landen, en hy heeft twee jaren in deze gewesten het Euangelië, met ongemenen yver gepredikt; dog zyn werk werd niet zeer gezegent. Het ongeloof, aangekweekt door den afgodischen Koning Radbodus, had al te diepe wortelen geschoten, en de Koning, schoon meermalen door in perzoon aangesproken, bleef hardnekkig [p. 535] gekleeft aan de oude afgoderye. Weshalve hy besloot weder naar zyn Vaderland te keeren, alwaar hy eerlang aanlande, en van zyne verrigtingen aan Egbert kennis gaf, waar op men besloot nader, en bekwamer gelegenheid af te wagten, die ook, niet lang Haar na, geboren werd.

17 63, 64.

19wumkes.nl

VI. Pipyn de Dikke, bedwingt Radbodus, om de Predikers ongemoeit te laten. Willebrord en zyne Reisgezellen, hunne prediking in Friesland. Pipyn de Dikke, na het onderbrengen van den heerschzugtigen Ebroin, de handen ruim hebbende, en het Oostfrankische Ryk, als Opperbewintsman, naar welgevallen bestierende, was, door erffenis, Hertog van Brabant, dat zig tot aan de toenmalige grenzen van Friesland uitstrekte, en overzulks een ontzachlyk nabuur van den Koning Radbodus geworden; dewelke den stoel zyner regering de Medemclaca, ten Westen van het Flie, en alzo in 't tegenwoordige Westfriesland, had opgerigt. Pipyn, of aangedreven om de grenzen van zyn gebied verder uit te breiden; of uit verbittering tegen Radbodus, om het verwoesten van de Kerk van S. Thomas te Wiltenburg of Utrecht18; of uit eene ernstige zugt voor de verdere bekeeringe der Friesen, deed Radbodus den oorlog aan, in welke onderneming het hem gelukte, dien Koning in een' hevigen veldslag, by Wyk by Duurstede, zodanig te overwinnen, dat hy niet alleen Utrecht en veele andere plaatzen aan Pipyn moeste afstaan, maar ook alles wat hy ten Westen het Flie bezat; belovende daarenboven, dat hy de voortplantinge van den Christelyken Godsdienst voortaan ongemoeit zou de laten.19 [p. 536]

Willebrord en zyne reisgenoten naar deze gewesten gezonden. 690. Deze overwinning van Pipyn opende de deure voor 't heilig Euangelie in Friesland, en de Geloofsverkondigers, reeds uit Engeland overgekomen, of, als anderen willen, toen ontboden werdende, vonden een' gebaanden weg, om overal in deze Gewesten, den Christelyken Godsdienst, den inwoneren aan te pryzen, Egbert, zedert zyn mislukten togt, zig in Ierland opgehouden hebbende, alwaar zig Wigbert, na zyne terugkomst uit Friesland, by hem gevoegt had, was bovenal bezorgt, om het grote werk der Friesen bekeeringe, te bevorderen.20 Hy bewoog twaalf van de geleerdste en Godzaligste Mannen, die in verscheide Scholen van Engeland onderwezen waren; en boven dien het voorregt hadden, dat zy, uit Saxischen bloede gesproten, met de inwoners dezer landen eenerley taal spraken. Onder dezen was Willebrordus, (volgens geloofwaerdige berigten, van zeer aanzienlyke Neder Saxische afkomst) een der vermaardsten in Godvrugt en geleertheid; gelyk mede Adelbertus, die, zo gezegt werd, een zoon van een' der Engelsche Koningen was. De overige tien waren Wigbertus21, Suidbertus, Occo, Willehadus, [p. 537] Levinus, Willebaldus, twee die den naam

18 Zie hier voor §. II. bladz. 521. 19 Schotanus Friesche Historie, bladz. 55. Vaderl. Hist I Deel, bl. 358. 20 Batavia Sacra. I Deel, bl. 72. Egbert was dan geen Bisschop van Jork, gelyk hy van J. Baselius, in zyn' Nederlandschen Sulpitius, kwalyk genoemt wort, bl. 69. 21 Niet dezelfde Wigbert, die voorheen twee jaren in Friesland gearbeid had, als zommigen onbedagtzaam menen, zie Adami voorberigt op de Groninger Naamlyst der Leeraren. §. 15. Men zie hier over na bl. 66. van Batavia Sacra, I Deel.

20wumkes.nl

van Ewald hadden, Werenfridus en Marcellinus.22 Onder deze twaalf mannen, die men gewoonlyk Apostelen noemde, waren Willebrordus en Suidbertus wel de beroemste, welke laatste, men wil, dat een afstammeling geweest is van Hengistus, een' der eerste volkshoofden, die zig voormaals in Engeland, uit deze gewesten hadden neêrgezet. Dit gezantschap van Geloofspredikers, in den jare 690., de Nederlandsche kusten genadert zynde, voer den Rhyn op naar Utrecht, om al daar een begin te maken van het grote werk, waar toe hunne reis was ingerigt. Dog alvorens begaf zig Willebrord naar het Hof van Pipyn, om aldaar de nodige ondersteuning, tot het voltrekken van zyn oogmerk te bekomen. Hy werd hier gunstig ontvangen, en met een Klooster en eenige landeryen, omtrent het tegenwoordige Roermonde gelegen, door Plechtrude, de gemalin van Pipyn, begiftigt. Voorts werden hem, binnen de grenzen des Ryks, verscheide streeken aangewezen, alwaar hy gelegenheid bad, om de overblyfzels der Afgoderye uit te roejen, en d' Euangelie leer voort te planten.

Grote tegenstand der afgodische inwoneren. Maar de predikinge van deze mannen had op verre na het gewenscht gevolg niet: de inwoners dezer landen, hardnekkig aan den afgodendienst gekleeft, stonden doorgaans de [p. 538] verkondiging der waarheid stoutmoedig tegen, dreigende de Predikers te dooden; 't geen ook een van hen, namelyk Wigbertus, op zeker eiland, alwaar Radbodus zig onthield, wegens het omwerpen van eenige afgodische Tempelen, metterdaad overgekomen zoude zyn. De anderen, hier door afgeschrikt, begaven zig toen naar Pipyn, dewelke hunne klagten verstaande, hen uitzond in de landen, door hem vermeestert, den inwoneren strengelyk gebiedende, hen geenerleye hinder of beletzel in de predikinge des Euangeliums toe te brengen; teffens met beloften van beloningen en voorregten aan alle de genen, dewelken de Christelyke leere zouden aannemen. Na 't bekomen van deze vrygeleide begaven de Geloofspredikers zig weder naar Utrecht, en aldaar eene Kapelle gestigt hebbende, verdeeldenze het werk onder malkanderen, en reisden by tweën of driën de Nederlandsche Provinçen door; met die uitwerkinge, dat veeler oogen geöpent, en de belyderen van den Christelyken Godsdienst merkelyk in getal vermeerdert wierden. Dus hebben die Apostelen ten deele gebout op het fondament, voorheen door Wilfrid en anderen gelegt; ten deele hier en daar nieuwe Gemeenten gestigt, zodanig dat 'er byna geene Provinçie of Stad van geheel Nederland was, in welke de aangename verkondiging der Zaligheid niet gehoort wierd. Zy hebben Zeeland, Holland en Westfriesland, Utrecht, Overyssel en Groningerland doorgereist, en hier en daar Vergaderplaatzen gebouwt, op dat de Gelovigen in 't loskomende te geschikter den Godsdienst konden [p. 539] verrigten, waar, over by de Belyders

eene algemene blydschap bespeurt werd, verheugende dat het hen gebeuren

22 De meeste van deze namen zyn egter onzeker. Zie Bat. Sacra. I Deel, bl. 145.

21wumkes.nl

mogt, zig naar bekwame Godshuizen te mogen begeven, daarze tot nog toe onzekere en bekommerlyke byëenkomsten gehad hadden. Gelderland in 't byzonder werd bezorgt van Suidbertus., die daarom gemeenlyk de Apostel van Teisterband, Westphalen, en der Bructeren genaamt werd.

VII. Willebrord en Suidbertus Bisschoppen, hunne verdere prediking. De Geloofs Predikers dus den grond der Christen Kerke hier te lande gelegt hebbende, kwamen daar na te Utrecht weder byeen, en kozen uit hen twee perzonen, die, onder den naam van Bisschoppen, naar 't gebruik dier tyden, het voorname bestuur der Kerken zouden hebben. Willebrord, een der gekorenen, 't zy hy de zending van Pipyn, niet genoegzaam oordeelde, 't zy hy meende dat dezelve door Kerkelyk gezag behoorde bekragtigt te worden, ondernam daar op de reis naar Romen, alwaar hy, met geloofsbrieven van Pipyn voordien, door Paus Sergius, tot Aarts-Bisschop der Friesen gewyd werd; welke waerdigheid in die tyden gemakkelyk te bekomen was, vermits daar door het gezag van den Roomschen Stoel te meer gestyft, en de gewydde Bisschop tot een afhangeling van den Paus gemaakt werd, 't geen ook in deze landen volkomen aan de inzigten van dat Kerkelyk Opperhoofd beantwoord heeft. Willebrord ontving, by zyne wyding, den toenaam van Klemens, dewelke, alzo hy, reeds vyf jaren te voren, zyne zending in Engeland had ontvangen, en zedert dien tyd [p. 540] zyne bediening wettig had waargenomen, door deze wyding geene meerdere magt ontving, zynde reeds als een wettig Verkondiger van 't Euangelie, van Pipyn erkent en aangenomen. Dog ook Pipyn had zyne byzondere reden, om Willebrord naar Rome te zenden, 't zy om dat hy zig inbedde, dat de bekeeringe der Friesen, door dien Eertytel, te meer zou bevordert worden; of misschien ook, dat hy door, den waan van dien tyd verleidden Paus dit voorregt van bevestiging heeft willen overgeven, om denzelven te meer aan hem te verpligten. Immers, dat de Roomsche wyding niet nodig was of geoordeelt werd, blykt uit den medegekorenen Suidbertus, die, na dat hy insgelyks reeds vyf jaren gepredikt had, ten zelven tyde naar Engeland toog, en aldaar van Wilfrid, Aarts Bisschop van Jork, in 't jaar 695., op S. Bartholomeus dag, tot Bisschop van Friesland werd ingewyd; werdende, uit kragte dies, in de gedenkschriften dier tyden, altoos een Mede-Bisschop van Willebrordus genoemt; waar uit men moge besluiten, dat hy de verkiezinge en wyding van den Paus niet zo hoog als wel anderen geagt heeft, en dat hy van gevoelen geweest is, dat het Euangelium wel gepredikt, en de Bisschoppelyke magt geöefent worden konde, of schoon die van den Paus niet gegeven ware. Ook bragten deze onderscheidene wydingen geene verscheidentheid van gevoelens omtrent de Leerstukken des Euangeliums, tusschen die twee Bisschoppen te weeg; en men heeft grond om te geloven, dat Willebrord, al schoon hy zyne bevestiging [p. 541] van Rome gehaalt hebbe, egter niet van den Paus, maar Christus en zyne verdiensten, gepredikt heeft, als den eenen en waren weg van Zaligheid. En hoewel het zeker is, dat de Leere der

22wumkes.nl

Kerke toen al veel van hare zuiverheid en eenvoudigheid verloren had, heeft hy met de zynen, de Beeldendienst, de Transsubstantiatie, de Offerande des Misse, de tweederleye magt van den Paus, en de Communie onder eene gedaante, even zo weinig als de latere geloofstukken, die der Roomsche Kerke in 't byzonder eigen zyn, hier te lande ingevoert. Zulks wy niet schromen, deze Geloofspredikers als de zuiverste van die tyden aan te merken; hoewel 'er waren, die zelfs toen al in deze gewesten, reeds andere beginzels hadden aangenomen.23

Willebrord dus gewyd zynde, keerde wederom herwaarts, wanneer hy op 't eiland Walcheren geland zynde, de Ongelovigen bezig vond in hunne godsdienstplegtigheden, en' eerbewyzingen aan Wodan of Merkurius. Hy dat ziende, verbrak in toornigheid het beeld, en bestrafte deszelfs dienaars ernstig. Een der Ongelovigen gaf den Geloofsprediker daar op een' slag met zyn zwaerd in 't hoofd, 't geen egter gelukkig genezen, en hy voor verdere mishandelingen bewaard werd. Vervolgens in zynen yver voortgaande, heeft hy verscheide Kerken, ook zommige Kloosters gestigt, het welk alles breedvoerig, zo wel als eene menigte wonderwerken, die hem toegeschreven worden, by Alouinus in de levensbeschryving van Willebrord, [p. 542] en uit hem, by den Schryver van het Batavia Sacra24, kan nagezien worden, en hier, vermits zommige verhalen ons wat verdigt voorkomen, met reden voorbygegaan wort.

Dood van Willebrord. Ao. 736 of wat later. Deze eerste Bisschop van Utrecht, is na een' arbeid van zes-en-veertig jaren, in 't jaar 736.25 gestorven in zyn klooster Epternach, werdende zyn sterfdag, die van de Roomsche Kerk met eene opstapeling van wonderwerken verëert wort, geviert op den 7 November. Onder andere vaersen, ter eere van dezen Frieschen Apostel, door verscheide oude Digters opgestelt, drukt misschien het volgende (in 't Nederduits overgebragt) 's mans gedagtenis niet kwalyk uit.

"Hy was ten hoogsten top gesteegen van de Deugd, "Voorzigtig in zyn' taal: zyn hart van, liefde blaakte "Tot Christus zynen God: zyn' ziel gestadig waakte. "Hy ging altyd aan 't werk met liefde, lust en vreugd.

Suidbertus Bisschopelyke bedieninge. Van de Bisschoppelyke bedieninge van Suidbertus valt minder te zeggen, eensdeels om dat hy aan geene vaste plaatze is gebonden geweest; anderdeels vermits hy op verre na niet zo lang geleeft heeft, zynde overleden: in den jare 713., of, als andere schryven, Ao. 717. Ook schynt hy op verre na [p. 543] zo groot en uitgebreid gezag niet gevoert te hebben, nog zo rykelyk begiftigt 23 Zie J. Beselius Nederl. Sulp. bladz. 74-87. 24 I Deel, bladz. 71 en volgende. 25 Volgens anderen in 't jaar 739. Ook 741. Bat. Sacra, bl. 240.

23wumkes.nl

geweest te zyn als Willebrord, over welke rykdommen en nagelatene goederen men verbaast zou moeten staan, ten ware men in. agt neeme de bygelovigheid dier tyden, die zo groot was, en de menschen zo verre vervoerde, dat zy dikwyls, niet slegts landeryen, en landhoeven, maar ook geheele dorpen en landstreken aan de Geestelykheid wegschonken, gelyk uit het Testament van den Bisschop Willebrord te zien is.26 Anders wort van Suidbertus verhaalt, dat hy van een zedig gedrag, en zagtmoedig van aart was; dat hy van zyne Mede-Apostelen Bisschop gekoren zynde, van den Bisschop Wilfrid, (die wy hier voor hebben leeren kennen, en dewelke op dien tyd, van den Stoel te Jork versteeken, in 't Landschap Mercie verkeerde,) op hun aller verzoek is gewyd geworden, alzo toen de Aartsbisschops-Stoel van Kantelberg, door versterf van Theodorus, ledig was. Wyders, dat hy, na zyne wyding in Nederland wedergekeert, onder andere volkeren, ook de Berglanders, door zyne predikatien, den weg der waarheid gebragt heeft; dat kort daar na, deze landstreek door de afgodische Saxen overweldigt en verwoest werdende, de goede Bisschop, met eenigen zyne bekeerde Christenen, naar Pipyn vlugtte, van wien hem, op de voorspraak van deszelfs Gemalinne, een eiland aan den Rhyn, tot een vast verblyf verëert werd, alwaar hy [p. 544] een Klooster of Abdy stigtte, die hy als een eigen goed bezat, en aan zyne Erfgenamen naliet; welke Abdy in vervolg van tyd aanleidinge gegeven heeft tot het bouwen van het Stedeken Keizersweert. In deze Abdy heeft hy zyn leven, op bovengemelden tyd, in afgetrokkenheid van de waereld, en, (naar de gesteltheid en taal van die tyden) in grote heiligheid geëindigt.27

VIII. Andere Geloofspredikers. Wulfran predikt in Friesland. Radbout byna bewogen om Christen te werden, weigert den Doop te ontvangen. Van de overige Mannen van het gemelde twaalftal, niets dat 'er moeite waerdig is28 gemeld wordende, blykt het egter, dat er om denzelven tyd nog verscheide vermaarde Leeraars aan het grote werk der bekeeringe, in deze landen gearbeid hebben. Onder deze, moet inzonderheid getelt worden de beruchte Fransche Bisschop Wulfrannus, Wolfran of Wilframnis, die zig van zynen, Stoel te Sens in Champagne ontdaan hebbende, eenige reizen naar Friesland gegaan is om het Euangelie aan de inwoners dezer landen te verkondigen. Na zyn afstand van de Aarts-Bisschoppelyke waerdigheid, waar van de reden verscheidenlyk gegist wort29, begaf hy zig in de vermaarde Abdy van Fontanelle trok het Monikskleed aan, en ging van daar, met eenige zyner medegezellen naar Friesland, alwaar hy vyf jaren lang, zo verhaalt wort, met een onvermoeiden yver arbeidende [p. 545] de, eene grote menigte menschen, zo edelen als onedelen, van de afgoderye tot 26 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 90. Van Loon, Aloude Holl. Historie. I deel, bl. 325. 27 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 110 en volg. 28 Schotanus noemt kortelyk hunne prediking in de landen waarze geleert hebben. Friesche. Historie, bladz. 59. Zie ook van Loon aloude Historie van Holl. I Deel, bl. 321. 29 Batavia Sacra. I Deel, bl. 41, 45.

24wumkes.nl

den dienst van den waren God bekeert en gedoopt heeft. De tydsgelegenheid was hier toe ongemeen gunstig: want behalve dat de korts te voren geslotene vrede, en het verdrag, door Karel Martel met den Koning Radbout aangegaan, een open weg voor de Geloofsverkondigers baande, om den Standaart van Christus door geheel Friesland te planten, en die Koning zig zelfs verbonden had30, den Christelyken Godsdienst te zullen omhelzen, zo hadden Willebrord en zyne medegezanten reeds zeven-en twintig jaren lang het Euangelium gepredikt, en, op veele plaatzen groten voortgang gemaakt, Wulfran nu in hunnen arbeid ingaande vond de gemoederen reeds voorbereid, en God zegende de prediking der waarheid, waar door 'er veelen hunne nekken onder het jok van den groten Zaligmaker bogen. Onder dezen was zelfs Radbouts eigen zoon: dog die, kort na dat hy gedoopt was, overleed, zynde nog met het witte doopkleed omhangen, vermits het Kerkgebruik in die tyden nog meêbragt dat de gedoopten agt dagen lang witte kleederen droegen. Radbout zelfs stond ook op 't punt, van dat teken der inlyvinge, door toediening van Wulfran te ontvangen; dog wanneer hy op de vraag, waar zyne Voorouderen en de aanzienlijke Friesen, die ongedoopt gestorven waren, aanbeland mogten zyn? van den Bisschop ten antwoord kreeg, dat alle ongedoopte buiten Christus verloren gingen, trok hy zyn' voet, die hy alreede [p. 546] in de Doopvont gezet had, te rugge, zeggende, dat hy liever met zyne dappere Voorouderen in het zalig gewest van Wodan, dan met den armen hoop der Christenen in den Hemel wilde zyn. Radbout stierf schielyk, en werd binnen drie dagen na dat geval begraven. Ook verhaalt men, dat vyf perzonen, die, volgens een afgodisch gebruik, zouden opgeöffert werden, door Wulfran verlost, en gedoopt wierden. Gelyk mede van zekeren Onno, of, volgens anderen, Ovo geheten, by lotinge, tot een diergelyk slagtoffer bestemt, door dienzelven Bisschop wonderdadig van den dood bevryd werd. Wulfran bad voor dien rampzaligen by Radbodus, en zou waarschynlyk dien Vorst bewogen hebben, om Onno in 't leven te laten blyven: maar het bygelovig volk kwam op de been, en belette het; staande nogtans toe, dat de verwezene in 't leven zoude blyven, byaldien hy door Wulfrans gebeden wonderdadig kon verlost werden. Onno wierd daar op gehangen, en hing twee uuren lang, zulks ieder meende dat hy dood was. Dog onvoorziens brak de koorde31, (of, als anderen schryven, werd door Wulfren losgemaakt) en de Jongeling was nog levendig en gezond. Hy werd daar op aan den Bisschop gegeven, die hem doopte, en vervolgens zodanig onderwees, dat. hy naderhand een deftig en Godvrugtig Priester en Leeraar geworden is, die niet alleen de Friesen door zyne Predikatien, maar ook de Kerk door verscheide schriften zou gestigt hebben.32 Meer andere wonderwerken [p. 547] worden van dezen beroemden Geloofprediker verhaalt; dog het is der brave

30 Vaderl. Historie. I Deel. bl. 369. 31 Van Loon Aloude Holl. Historie. I Deel, bl. 311. 32 Schotanus Friesche Historie, bl. 57.

25wumkes.nl

Leeraren en Godvrugtige Mannen schuld niet, zo de volgende eeuwen hen zommige wonderdaden hebben toegeëigent die nooit gebeurt zyn. De waereld wilde toen, gelyk nog, gaerne bedrogen wezen.

Deze beroemde Bisschop is in den jare 730. in de Abdy van Fontanelle, overleden, nalatende den lof van eene der braafste Leeraren van dien tyd geweest te zyn, die, beneffens Willebrord en anderen, veel tot de bekeeringe der Friesen heeft toegebragt.

IX. Dit Friesland zeer afgodisch, door Karel Martel bedwongen. Tot nog toe was die gedeelte van Friesland, tusschen het Flie en de Lauwers, zeer verslaaft aan de aloude afgodery, staande nog hunne Tempels en gewyde Bosschen in vollen stand, en het schynt dat de Geloofspredikers hier weinig vermogt hadden. Poppe, die in 't jaar 718., of 719., na den dood van Radbodus, Opperhoofd der Friesen was geworden, gaf den Geloofspredikers wel vryheid om het Goddelyk woord te verkondigen; maar het schynt dat zulks weinig ingang gevonden hebbe. Staatzugtige inzigten bewogen Karel Martel naderhand, om dit gedeelte van Friesland te overweldigen; zonder dat men de eigentlyke reden kan nagaan, die hem ten voorwendzel gedient hebbe.33 Dog de inval die hy, in den jare 736. in deze Landstreek deed, en de overwinning die hy op de Friesen, aan de rivier de Burdo, bevogt, veranderde de gedaante der zaken niet weinig. Want de Franschen hun Leger aan de gemelde Rivier in Westergoo [p. 548] geschaart en in slagorde gestelt hebbende, vielen zo fel op de Friesen aan, dat dezelve eerlang de volkomene nederlaag kregen, Poppo sneuvelde, en de Franschen de vlugtende Friesen vervolgende, maakten 'er eene geweldige slagting onder. Zy rustten niet voor datze het geheele land afgelopen, de Tempels om verre gehaalt en verbrand, de gewyde bosschen uitgeroeit, en de moedige Friesen genoodzaakt hadden, om zig der Fransche Heerschappy te onderwerpen.34 Deze gewigtige gebeurtenis gaf den afgodendienst wel een zwaren slag, maar roeide denzelven geenzins uit de gemoederen des volks Willebrord, nu afgeleefd, had geene gelegenheid om meer aan de bekeeringe der, Friesen te arbeiden, en zyne medezendelingen waren reeds, voor het grootste gedeelte, den weg van alle vleesch gegaan; dog niet lang na dezen tyd zyn 'er verscheide Leeraren uit de School van Utrecht voortgesproten, die aan de predikinge des Euangeliums in Friesland yverig gearbeid hebben.

X. Kweekscholen van Leeraren, en onderscheid van Leeraars in Engeland, waar uit den Staat der Kerke, in dien tyd wort afgeleid. Om het gebrek van Leeraren in den uitgebreiden Oogst van Nederland en Duitschland, te hulp te komen, hebben niet alleen de voorgemelde en andere 33 Vaderl. Historie. I Deel, blad. 374. 34 Schotanus Friesche Hist. bl. 58. stelt deze gebeurtenis op 't jaar 734. En 't Aade Friesche terp op 729. Zie van dezen oorlog Van Loon, Aloude Holl. Hist. I Deel, bl. 325.

26wumkes.nl

Geloofspredikers, maar ook de Koningen en Opperbewintsmannen van Frankryk, wakker in de weer geweest. Hier toe dienden, onder anderen, niet alleen de vermaarde Schoole van Utrecht, door Willebrordus aangelegt en tot stand gebragt, maar [p. 549] ook de stad Keulen, die al vroeg geweest is eene beroemde Leerschoole der Friesen, gelyk de befaamde Zwichemius in zynen 105 Brief van Hopperus, getuigt. Dog bovenal dienden hier toe de menigvuldige Abdyen en Kloosters, door de milddadigheid der Vorsten en groote Heeren gestigt, of uit hunne ryke giften tot dat einde aangelegt, waar in niet alleen de menschelyke wetenschappen, maar ook, en wel voornamelyk, de Goddelyke Waarheden, tot bekwaammakinge van jonge Nazireërs, doorgaans door beroemde geleerde en Godvrugtige mannen, geleeraart wierden.35 De bekeerde Friesen en Franken, waar onder veelen van de aanzienlykste Huizen en Geslagten, zonden de kinderen, die zy tot Kerkelyke bedieningen tragteden op te trekken, of anders in waereldlyke wetenschappen wilden laten onderwyzen, naar zodanige Leerschoolen in de Nederlanden en Frankryk, ja ook wel naar Romen, alwaar de Fransche Vorsten zelfs Schoolen onderhielden, werwaarts veele Jongelingen gezonden wierden36, en van waarze wederkeerende, meermalen zeer geschikte werktuigen waren, om hunne Landgenoten in Staat en Kerk ten nutte te zyn. Brittanje was in dezen opzigte rykelyk van begaafde mannen voorzien, en de jongelingen dewelken zig tot den Kerkelyken dienst toebereidden, bleven gemeenlyk onder hun opzigt tot den ouderdom van dertig jaren, wanneerze, naar voorgaande beproeving, en bevindinge van genoegzame [p. 550] gaven en bekwaamheden, en goed getuigenis van hun Godvrugtig leven hebbende met een' of anderen Kerkelyken tytel begiftigt, en tot den Predikdienst, binnen of buitens lands, afgezonden werden, gelyk voorheen, nopens de gemelde Engelsche en Schotsche Geloofspredikers in deze gewesten, gezien is.

Onderscheid der Engelsche en Schotsche Leeraren, nopens hunne gekleefheid aan Rome. Ondertusschen merkt men, ten aanzien van de Engelsche Kerke in die tyden aan, dat zommige van derzelver Leeraren doorgaans veel zuiverder, en vryer van de Roomsche verbasteringen waren, dan veele anderen37; en het zal hier van af te leiden zyn, dat ook zommige van zodanige Zendelingen, die hier te lande aan de bekeringe der Friesen gearbeid hebben, nopens dat stuk, geheel andere beginzelen gehad hebben, als anderen. Zy die de Roomsche indringingen niet wilden aannemen, waren de kleinsten in getal, en werden van de anderen de Scheurmakers van Brittanjen en Ierland genoemt. Augustinus, die in den aanvang der zevende eeuwe, van den Roomschen Stoel, met een gezelschap van veertig 35 Zie van Loon, Aloude Holl. Hist. I Deel, de Voorrede. 36 Vaderl. Historie. I Deel, bladz. 447. 37 Millar Voortpl. van den Christel. Godsdienst:, bladz 607.

27wumkes.nl

Monniken en Tolken, naar Brittanje gezonden werd38, en, daarom de Apostel der Britten genoemt wort, (schoon 'er het Euangelie al lang te voren, verkondigt was) beriep in 't jaar 601. eene Kerkvergadering, tot welke de Bisschoppen en Leeraars van het Landschap der Britten (oude inwoners des Lands) gedagvaart wierden39, [p. 551] en in welke een der gedaagden de vrymoedigheid had, van te zeggen, dat zy geene andere onderwerping aan den Paus van Romen erkenden, dan waar toe zy door de Christelyke pligten van liefde en goedhartigheid verbonden waren. Ook wildenze Augustinus, die zig zo trotzelyk droeg, voor hunnen Aarts-Bisschop, waar toe hy op den Stoel van Kantelberg, van den Paus bestemt was, niet aannemen; welke vrymoedige weigering hen egter duur genoeg te staan kwam, moetende wel 1200 Kerkelyke perzonen deze hunne tegenkanting met den dood bekopen, waar in zig alzo de geest van overheersching, die het Pauselyk Hof bezielde, klaar genoeg openbaarde. De grond van 't verschil was over den tyd wanneer men het Paaschfeest moest vieren. De Romeinen hielden het op den Zondag, die tusschen den vyftienden en een-en-twintigsten dag der Maane, na den 21sten Maart kwam; en in 't berekenen van den ouderdom der Maane volgden zy den Alexandrynschen Tydkring, volgens de verklaring van Dionysius den kleinen. De Schotten en Britten hielden het Paaschfeest op den Zondag, die inviel tusschen den veertienden en twintigsten dag der Maane, volgende in hunne rekening den Tydkring van Sulpitius Severus. 't Geschil liep vry hoog, en duurde langen tyd, alzo de Schotten en Britten ten volstrekt weigerden de overheerschende beveelen van den Roomschen Stoel aan te nemen; die egter van den anderen kant, als of het een gewigtig geloofspunt was, met kragt wierden doorgezet; Paus Honorius schreef omtrent het jaar 635. aan de Schotten over eene [p. 552] overëenkomst in deze zaak, hen ernstig vermanende, niet u denken, dat zulk een klein, hoopje volks aan de einden der aarde wyzer waren dan de aloude en hedendaagsche Kerken, door de gantsche waereld; en geen ander Paaschfeest te vieren, tegen de uitrekeningen en besluiten van de byeenvergaderde Priesters der gantsche Kerke. Paus Johannes, die Honorius opvolgde, schreef, hen eenen brief op dienzelfden voet. Eenigen tyd daar na, te weten 't jaar 664., was 'er eene byëenkomst hier over te Withby, alwaar Wildrid40 het gevoelen van de Roomsche Kerk, door 't gezag van Koning Ozwy, doordrong, en daar voor het Bisdom van Jork bekwam; oordelende de gemelde Koning het veiligst te zyn, om den Opvolger van St. Pieter aan te hangen, uit vrees, dat die Heilig, wien, gelyk, hem gezegt was, de sleutelen de Hemelryks toevertrouwt waren, hem eindelyk daar, mogte buigen sluiten. Om deze kragtige reden wierden de gevoelens der oude Schotsche en Britsche. Christenen, die zy erkenden uit Griekenland, van de Leerlingen van St.

38 Leidekker, Adam, Moses en Christus. II Deel, pag. 11. 39 Bedæ Hist. Eccl. Lib. II. cap. 2. 40 Zie hier voor §. IV.

28wumkes.nl

Johannes, Polycarpus en anderen ontvangen te hebben, met verontwaerdiging verworpen, en, die van den Roomschen Stempel, te gelyk met het gebiedend gezag van dien Stoel, als veel veiliger en meer nieuwerwets, aangenomen: waar by dan gemeenlyk de Geestelyken, die het laatste beädemden, best hunne, rekening vonden. Andere geschillen, als over het driemaal indompelen in den Doop, het kruinscheeren der Priesteren, enz. werden mede gedreven; dog eigenlyk was de voorname twist, de Magt, [p. 553] die de aanhangers van Rome zig aanmatigden, om hunnen mede-Christenen wetten voor te schryven, en hen tot het onderhouden van die te verbinden, 't geen van weêrkanten zo hevig toeging, en gedreven werd, dat de eene party niet alleen de oplegging der handen van de andere weigerde te ontvangen, maar datze ook met malkanderen aan eene tafel, of in een' en denzelfden herberg, niet wilden eeten. Uit dit alles is ligt te zien., dat verscheide van deze Britten en Schotten, yverige tegenstanders van het gezag, en de nieuwe Leeringen van Rome geweest zyn. Een Schryver, die omtrent of niet lang daar na geleeft heeft, en anders het Pauselyk, gezag niet ongunstig was, beschryft de voornaamste verdedigers der Schotten en Britten, als beroemt wegens hunne onthoudinge, en liefde tot God, dat zy een ordentlyk leven leidden, en grote, waarnemers waren der werken van Godsvrugt en kuisheid, die zy uit, de H. Schriften geleert hadden: met een woord, zy waren Voorstanders van de zuiverheid van 't Christendom, als gegrond op Gods Woord; naerstig en vrugtbaar in de oeffening van, ware Godzaligheid, in welke zy langen tyd standvastig bleven, in weerwil van de Roomsche Kerkbesluiten.

Deze uitweiding, waar in wy een zeer kundig Schryver41 zyn nagevolgt, dient inzonderheid tot opheldering van dit onderwerp, en doet ons ten klaarsten zien, het onderscheid [p. 554] der Britsche en Engelsche Geloofpredikers, en hoe hoog men de zodanige, die tot de eerste zoort behoorden, boven die van het laatste slag te schatten hebbe. Immers, daar de eerstgemelden yverige voorstanders waren van de oude, zuivere, en Apostolische Waarheid, in eenvoudige Godzaligheid leefden naar den eenigen regel van Gods woord, en vyanden. waren van alle menschelyke overheersching in zaken van den Godsdienst; spraken de anderen van het Opper-meesterschap van den Roomschen Stoel, zelfs over het waereldlyke, om Keizers en Koningen te binden, te ontbinden, af te zetten en weer aan te stellen. Van allen te oordeelen, zonder van iemant geöordeelt te worden. Die Stoel, geloofde men, had dat regt van God, van Christus, van Petrus, om te zyn het Hoofd der Kerken, en der Waereld, welker Hoofden zig moesten onderwerpen, zo wel aan de Pauzen, als aan Christus, en hunne uitspraken, gehoort worden als een Euangelie, en Apostolisch Gebod. Aan hen moesten de Bisschoppen den eed afleggen, met onderwerping aan de schrikkelykste straffen, indienze ontrouw bevonden 41 Millar, in zyn deftig boek van de Voortplanting van den Christelyken Godsdienst, bladz. 607.

29wumkes.nl

wierden. Ja 't was heel niets ongemeens, de lasterlyke vleitalen te horen, „de Paus is God. De Paus is geen mensch. Is nog God, nog mensch. Is Opziender over de geheele waereld. Heeft hemelsch bewint. Kan den aart der zaken veranderen. Kan boven het regt toelaten, en van onregt regt maken. Heeft over alles, volle magt. Zyn wil is zyn reden, waarom. Niemant mag tot hem zeggen, Heere, waarom doet gy zo? Geen Sterveling mag hem [p. 555] oordelen," enz.42 't geen alles, zo wy, niet vreesden te lang te zyn, met veele voorbeelden kon bewezen worden; dog wy gaan over tot iets anders, waar uit het gezegde niet duister zal bevestigt worden.

XI. Levensloop van Bonifacius, in Duitschland en Nederland. By uitnemenheid wort de beruchte Winfrid, naderhand bekent by den naam van BONIFACIUS, een Apostel der Friesen en Duitschers genaamt, een man, dien wy hier wat omstandiger moeten beschouwen: juist niet om zyne meerdere waerdigheid, (want wy schatten hem verre beneden Willebrord en zyne medezendelingen) maar om daar uit de gesteltheid der Kerke, in dien tyd, hier te lande nader te leeren kennen. Deze Winfrid, uit West-Saxen, en alzo in Engeland, uit Saxischen bloede gesproten43, (schoon anderen hem een Schot noemen44; 't geen my, om redenen uit het voorgaande verhaal der Britsche Kerkgeschillen, dewyl Bonifacius een der beroemdste Voorstanders van de Pauzelyke Hoogheid is geweest, niet zeer waarschynlyk voorkomt,) werd al vroeg, en nog zeer jong zynde, door zynen vader tot het Kloosterleven geschikt, en aan den Abt Wolfard, in 't Klooster Escancastre, overgegeven. Vervolgens in dat van Nutscelle overgebragt zynde, oeffende hy zig ongemeen yverig in de regels der Kloosterlingen. Op zyn dertig jaren Priester gewyd, [p. 556] werd hy van eenige Abten zaken gebezigt, en leide, uit naam eener Kerkvergaderinge, een boodschap af by Berthwald, Aartsbisschop van Kantelberg, waar hy gelukkig slaagde. Omtrent het jaar 715.45, beving hem de lust, om, op het spoor van Willibrord en anderen, het Euangelie onder de Heidensche volkeren te verkondigen; en hebbende daar toe de zending bekomen van den Abt Winbertus, in 't laatstgenoemde Klooster, vertrok hy uit zyn Vaderland, en kwam met een' gunstigen wind, te Duurstede aan land. Na hier eenigen tyd getoeft te hebben, zo om zig van de ongemakken der reize te herstellen, als om den Frieschen Koning Radbout af te wagten, begaf hy zig, niet lang daar na, by dien Vorst, om van denzelven de nodige toestemming, tot het prediken van het Christen geloof, onder deszelfs Heidensche Onderdanen te verzoeken. Dog Radbout, wel verre van dat verzoek in te willigen, was op dien tyd, meer dan ooit, tegens het

42 Zie J. Leidekker, A. M. en C. II Deel, bladz. 38. 43 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 208. Schotanus Friesche Hist. bl. 59. 44 Millar Voortpl. van den Christel. Godsdienst, bladz. 614, 615. 45 Andere hebben hier 717.

30wumkes.nl

Christendom gebeeten, alzo hy, door zyne verbintenis met Roganfrid, Opper-bewintsman van het Westfrankische Ryk, hoopte in staat te zyn, Karel Martel niet alleen het hoofd te bieden, maar ook te bedwingen, en, na zulks, de gelegde gronden van den nieuwen Godsdienst op zyn gemak uit te roejen. Winfrid dus, voor het hoofd gesloten, keerde, nog in het zelfde jaar, weder naar Engeland, alwaar hy juist in zyn Klooster Nutscelle aankwam, als zyn geweezen Leermeester en Overste Winbertus op zyn sterven lag. De Abt stierf kort daar op, en tot [p. 557] zyn Opvolger scheen niemant bekwamer te zyn dan onzen Winfrid, werdende van alle de kloosterbroeders even zeer begeert; dog hy zelfs was hier van ten eenemaal afkeerig, en bewerkte daarentegen door zyn toedoen, dat 'er eene Stephanus met die waerdigheid voorzien wierd. Zodra de verkiezing van den nieuwen Abt haar volle beslag had, ontdekte zig de reden waarom Winfrid die waerdigheid had van de hand gewezen. Hy trok (zynde met brieven van voorschryving behoorlyk voorzien, door Daniël, Bisschop van Wincester) naar Romen, en bekwam van Paus Gregorius den II., eene uitgebreide volmagt, om, als een Zendeling van den Apostolischen Stoel, het geloof aan de Heidensche Onderdanen van het Fransche Ryk te prediken. Den Lastbrief46 ontvangen hebbende, vertrok Winfrid van Rome door Tirol, naar Beyeren, zynde reeds een' brief van den gemelden Paus aan Karel [p. 558] Martel, vooruit gegaan, waar in dezelve verzogt werd, den Geloofsverkondiger Bonifacius, (by welken naam wy hem voortaan zullen noemen) alle hulpe en onderstand te bewyzen. In Beyeren maakte hy eenen aanvang met prediken, en trok vervolgens door het meeste gedeelte der Duitsche Landschappen, in welke reize hy niet alleen zyn werk maakte van het Euangelie te prediken aan de Ongelovigen, maar ook om de reeds, hier en daar gestigte Gemeenten van kwade en valsche leeraars, (versta daar door, deels de zulken, die geene Slaven van Rome wilden wezen; deels die van een ondeugend gedrag waren) volgens den inhoud van zynen Lastbrief, te zuiveren. In Turingen zynde, ontving hy de tyding dat Radbout overleden, en Utrecht weder in de magt der Franschen geraakt was. Op dit aangenaam berigt begaf hy zig derwaarts, waar hy vond den Bisschop Willebrord, die nu dertig

46 Dees Brief, gedagtekent den 15 Mey, in 't derde jaar van Keizer Leo Isaurus, in de tweede Indictie, zynde alzo het jaar 719., behelsde, dat de Paus de loffelyke bekwaamheden van Bonifacius (want dien naam ontfing hy) bemerkt hebbende, en zyn: Godvrugtig voornemen en opregt geloof zulks verdienende, hy hem tot zyn medehulp in 't verkondigen van Gods woord zou gebruiken: aangezien hy ook van jongs af de H. Schriftuur had bestudeert; en ook vaerdig en bereidwillig was, om het talent, dat hem was aanbevolen, te vermeerderen, en, ten dienste van anderen, in 't werk te stellen; hy hem derhalven, uit naam van den H. Petrus, Prins der Apostelen, tot wien hy zig, als tot het Hoofd der Kerke begeven had, bevél gaf, dat hy aan alle de volkeren, die nog aan den dienst der afgoden gehegt waren, zo veelen als hy 'er kon opzoeken, het Christen geloof zou verkondigen: en de nieuwbekeerden, volgens de Roomsche wyze, te onderregten, en dezelven van kwade en valsche Priesters te zuiveren, Zie Bat. Sacra. I Deel, bladz, 215. J. Baselius, Nederl. Sulp. 88.

31wumkes.nl

jaren, onder veele wederwaardigheden in den Oogst des Euangeliums, hier te lande gearbeid had. De oude Vader ontving Bonifacius met zeer grote vreugde, en blyken van toegenegenheid, dewyl door de overwinningen der Franschen, en het afsterven van Radbodus, de prediking van 't Euangelie thans meerdere Leeraars vorderde, naar mate van [p. 559] de uitgestrektheid der Landen die bezogt moesten worden. Om dezen tyd ontving Bonifacius brieven, „waar in men hem geluk wenschte, en God dankte, wegens zyn voorspoed in het doorreizen van onbekende landen; dat de Roomsche Bisschop was bewogen toe het inwilligen van zyne begeerte, dat God den groten vyand der Kerke, als voor zyne voeten neergeworpen had; dat het de Schryfster dezes briefs (want het was eene Abdis Bugga geheeten) in eenen droom geöpenbaart was geworden, dat hy in die landen een schonen oogst voor den Heere stond in te zamelen, en eene menigte schoven van heilige zielen in de schuure van den Hemelschen Koning in te voeren," enz.47

XII. Hy Predikt in Friesland en elders. Bonifacius, door het een en ander te meer ontvonkt, tot de bekeeringe der Friesche volkeren, begon een aanvang te maken van zynen dienst, waar in hy meer dan gemeen voorspoedig was, predikende omtrent Alkmaar, aan de Vecht, en by het Flie, met een yver, die aan het oogmerk zyner zending by uitnemenheid beantwoordde; ook met afwerping van Heidensche Tempelen, opbouwen van Christen Kerken, en het doopen van eene grote menigte menschen.48 Men zegt49, dat hy voor zig zelven veel zyn werk maakte, van het leezen der H. Schrift, en de geschiedenissen [p. 560] der Martelaren, door het welk allengskens voorbereid werd, om ook eens, ten einde van zynen loop, den Marteldood te ondergaan; dat hy de Brieven van den Apostel Petrus, met goude letteren deed uitschryven, en dat 'er in de Abdye van Fulda, nog drie boeken van hem bewaart worden, waar van een de Brieven van Paulus, en een ander de Euangeliën zoude behelzen, zynde met houwen en steeken geschonden, en met 't bloed van dezen Geloofsprediker bespat.50

Weigert de Bisschopelyke waerdigheid van Utrecht. Willebrord, nu oud en zwak zynde, had een innig genoegen over den goeden voortgang van het Euangelie in deze gewesten, en nam overzulks het besluit, om Bonifacius, tot zynen Opvolger in het Bisschoppelyk bestier van Utrecht, in te wyën; dog hier tegen bragt dezelve in, niet alleen zyne nog jonge en

47 Brief van de Abdisse Bugga, onder de brieven van Bonifacius, de XXXV. Men vind denzelven in 't Batavia Sacra. I Deel, bladz. 217. 48 Van Loon Aloude Holl. Hist. I Deel, pag.332. 49 Bat. Sacra. I Deel, bladz, 218. 50 Van Loon, Aloude Holl, Historie. I Deel, bl. 344, 345. Bat. Sacra. I Deel, bl. 265. Aldaar, bladz. 219. Aldaar, bladz. 219.

32wumkes.nl

ongeöeffende jaren51, maar wel voornamelyk het gezag, van den Apostolischen Stoel, waar door hy afgezonden was, om de volkeren in Duitschland t' onderwyzen; ook heeft hy, straks daar na, een' togt derwaarts gedaan, zynde uit Friesland naar Hessen gereist, waar hy, onder anderen, twee Hessische Vorsten, die den dienst der afgoden met den schyn van den Christelyken Godsdienst verbloemden, en vermengden, en alzo eene vermenging van twee [p. 561] Godsdiensten maakten, van die buitensporigheden afgetrokken, en tot eene zuiverdere belydenis en betragting der Christelyke Religie bekeert heeft. Dit voorbeeld werd straks van de meeste Onderdanen nagevolgt, die, in zeer groten getale, de blyde boodschap der Zaligheid aannamen, en gedoopt wierden. In dit gewest heeft hy te Omelburg52, omtrent de stad Marpurg, een Klooster gestigt, en hetzelve met een tamelyk aantal Monikken voorzien. Vervolgens voorttrekkende, Predikte hy het Euangelie, aan en in de landen der Saxers, tot aan de Elve toe, in welke oorden eenige duizenden van de aloude bygelovigheden afgetrokken, en, zo men de verhalen geloven mag, tot den dienst van den waren God bekeert zouden geworden zyn. Van hier zond Bonifacius een' zyner Reisgenoten, Bina geheeten, naar Romen, om den Paus van den gelukkigen voortgang des Christelyken geloofs te verwittigen; welk berigt den voorgemelden Gregorius den II. zo zeer verheugde, dat hy Bonifacius in, eigen perzoon op ontbood, zo om van alles mondeling nader onderregt te worden, als om den yverigen, Prediker een hogeren tytel en groter gezag te verkenen, dan hy tot nog toe gehad hadde.

XIII. Wort Bisschop gewyd, en doet een schrikkelyke Eed aan den Paus; wort van Karel Martel onder bescherminge genomen. Bonifacius nam daar op de reize derwaarts aan, en gaf den Paus mondeling berigt van alles wat door hem was uitgevoert. Gregoor was zodanig met zyn bedryf ingenomen, dat hy hem den 30 Nov. van 't jaar zeven honderd drie-en-twintig tot Bisschop verhief; dog zonder aanwyzinge van een' vasten Stoel. [p. 562] Toen ontving hy met nadruk den bynaam van Bonifacius, die voorheen juist zo gemeen niet aan hem gegeven werd, By deze gelegenheid deed hy aan het graf van St. Pieter53 een plegtigen Eed, waar by hy beloofde aan den H. Petrus, aan Gregorius zynen Stadhouder, en aan deszelfs nazaten, elk getrouwigheid en onderdanigheid te zullen bewyzen. Dat, hy de Bisschoppen, die van de instellingen en van de tugt hunner voorzaten mogten afwyken, zou beteugelen, of aanstonds aan den Paus aanbrengen; en by zo verre, dat hy hier tegen kwame te doen, wenschte hy, dat hem de wraak van Ananias, en Sapphira, in het laatste oordeel mogte treffen. Hy ontving ook van den Paus een Berigtschrift van de Kerkelyke instellingen, 51 Hy moet toen 36 of 37 jaren oud zyn geweest:, want zyn geboorte wort gestelt op 't jaar 683., of 684. Hoogstratens Woordenboek, Letter B. 52 Thans Amæneburg genaamt. 53 Versta dit naar de Roomsche spreektrant, dat Petrus te Romen begraven was.

33wumkes.nl

houdende teffens aan de Geestlykheid en het volk, waar by hy hen verwittigde, dat by synen Broeder en Mede-Bissschop Bonifacius tot hunnen Priester geschikt had, en hem bevolen, nooit tot ongeöorlofde wydingen te treeden, dat is, dat by niemant, die zyn tweede vrouw heeft, of met eene weduwe getrouwt was, of die, ongestudeert, of aan zyn lighaam verminkt was; of die onder de boetvaerdigen geweest was, of in een vasten dienst van de gemeente, was, of aan eenige andere slaafsche hanteeringe was, gebonden, of die schandelyk. getekent was, tot de heilige wydzels zou hebben toe te laten. Dat hy ook geene Afrikanen daar toe zou aannemen, wyl zommigen van hen Manicheën en Donatisten bevonden waren. Daarenboven, dat hy de Kerkenraadjen, met alles dat tot de Kerk behoorde, niet verminderen, maar eerder vermeerderen zoude; dat by de inkomsten der [p. 563] Kerke, of de offeranden der Gelovigen, behoorlyk in vier deelen, voor hem zelfs, voor de Geestelykheid, voor die armen, en voor de Kerkelyke gebouwen, zoude scheiden, enz. Voorts bevat hem de Paus door voorschryvingsbrieven aan Karel Martel, met verzoek, dat hy Bonifatius, een man die van een beproefde geloof en Godvrugtigheid was, en gezonden werd, om aan de over-Rhynsche volkeren het Euangelie te verkondigen, in alles de hand mogte bieden, en hem tegens alle vyanden zorgvuldig beschermen. Ook schreef diezelve Paus aan de Bisschoppen, Priesters, Diakenen, Hertogen, Landvoogden, Graven, en alle Christenen, hen vermanende, Bonifacius wel t' onthalen, en van reisgeld en van andere noodwendigheden te voorzien. Insgelyks prees hy zommige Thuringers over hunne standvastigheid, in 't Christendom, en vermaande hen tot onderdanigheid aan dezen Zendeling; vermanende voorts alle de Christenen in Thuringen, Bonifacius als hunnen Vader te aanhoren en te eeren; hem voorziende met eene bekwame woninge, en met nodige middelen tot opbouwinge van Kerken. Omtrent van dienzelven inhoud was de Brief aan de Duitsche Saxen, dewelken hy aanmoedigde, om den dienst der afgoden voortaan te laten varen; met vermaningen aan de genen, die reeds den Christelyken Godsdienst hadden aangenomen, om in het geloof volstandig te blyven, en, geen gehoor aan de waanwyze redenen der Wysgeerte te geven. Eindelyk vermaande hy hen allen, van niemand in 't aannemen van den Christelyken Godsdienst hinder of belet aan [p. 564] te doen; of de genen, die reeds tot het Christen geloof bekeert waren, wederom tot het dienen der afgoden te dringen; en vorders zynen Mede Bisschop Bonifacius met behoorlyke beleeftheid te onthalen.

Keert uit Italie, naar Karel Martel. 724. Bonifacius met zo veele geleibrieven van den Paus voorzien, keerde in 't volgende jaar te rug, en begaf zig allereerst naar Karel Martel, wien hy den Pauzelyken Brief ter hand stelde. Karel den Brief gelezen hebbende, schreef aan alle zyne Vassalen, dat hy den Bisschop Bonifacius in zyne bescherming genomen had, onder dit beding, NB. dat hy niemant zal hebben te beledigen, en van niemant beledigt worden: en, indien by eenig verschil mogt hebben, 't welk door de wetten niet

34wumkes.nl

kon uitgeweezen worden, beval hy, dat hem, niemand, zou hebben te beledigen, of te veröordeelen, voor dat hy zelfs kennisse van de zaak genomen had. Zynde deze brief eigenhandig door Karel getekent en verzegelt, en zodanig ingerigt, dat dezelve meer de magt van een' Koning, dan het merk van een' Bewintsman des Konings te kennen gaf; en ons teffens doet zien, dat Karel niet alleen een groot voorstander van Bonifacius en zyn Apostelschap was, maar ook nog al eenige magt in Kerkelyke zaken voor zig zelven behield.

XIV. Oeffent een strenge Kerktucht tegen zommige Kerkelyken in Duitschland. Lioba of Lieba, een vermaarde Non. Van hier vertrok Bonifacius naar Hessen, alwaar de overblyfzels van Afgodery nog niet geheelyk uit de gemoederen, van veele Gedoopten, waren uitgeroeit, 't geen hy verder te regte bragt. In Thuringen aangekomen, hielp; hy insgelyks, eenige afgedwaalde Belyders weder op den regten weg. [p. 565] Boven dien waren 'er, die beschreven werden als vuile en ondeugende menschen, dewelken onder den naam van Christenen schuilende, dat volk door veele dwalingen besmet hadden. Deze heeft Bonifacius, zo veel hy kon, door woorden en bestraffingen, getragt te regte te brengen; dog zulks niet willende gelukken, wierp hy ze uit' den schoot der Kerke. Dog wie deze luiden geweest zyn, wyzen zommige Schryvers, niet duister, aan.54 Het waren namelyk de zulken, die zig tegens de aanstelling, en de uitgestrekte magt van Bonifacius, en gevolgelyk tegens de Opperhoofdigheid van den Roomschen Stoel, (om welke te beschermen, Bonifacius den Eed gedaan had) standvastig aankanteden. In deze oord stigtte hy het Klooster Ordorf, 't geen hy aan den Aarts-Engel Michaël opdroeg, en toewydde, en dat door verscheide vermogen de luiden, met veele landeryen begiftigt werd. Voorts timmerde of herstelde hy veele Kerken, en bragt de Gemeinten weder tot den vorigen stand, waar van ze, zedert zyne; voorgaande verkeeringe aldaar, waren afgeweken: dat is, hy bragt dezelve op nieuw onder het gezag van den Roomschen Stoel, 't geen voornamelyk. het oogmerk zyner zendinge was. De Paus was hier over zo voldaan, dat hy aan Bonifacius, door eenen Brief, geluk wenschte over zyne grote dienden, aan het Christendom beweezen, en hem vermaande in den begonnen arbeid te volharden; en met [p. 566] een volkomen betrouwen op de Goddelyke magt, nog voor dreigementen te schrikken, nog voor vervaerdmakingen te bezwyken: want dat het werk zyn volkomen eisch, en volmaaktheid zonde krygen van den Goddelyken bystand, indien maar de wille met mogte verslappen.

Lioba of Lieba, een vermaarde Non. Om dien tyd ontbood Bonifacius eenige medehelpers, zo mans- als vrouws perzonen, meest uit Engeland, om met hem den last der bedieninge te dragen: 54 Batavia Sacra. I Deel, Bladz. 226. Hubners Staatk. Historie. VII Deel, 61. 16. Brandt Verhaal der Reformatie, bl. 6.

35wumkes.nl

deze hadden alle den Kloosterlyken regel aangenomen, en wierden meest aangestelt tot Oversten der Kloosters en Abdyen. Onder deze was eene Engelsche Non, Lioba, Lieba of Liesje genaamt, nigt van Bonifacius, die zeer diep in zyne gunst stond, en welker gemeenzaamheid niet hem, aan zommigen juist de, beste gedagten niet heeft ingeboezemt. Zy was de eenigste van alle vrouwsperzonen, welke het toegelaten werd in de Kerk van Fulda te komen; en wanneer Bonifacius voor de laatste maal naar Friesland trok, daar hy zyn einde vond, beval hy haar aan de zorge van Lullus, die zyn nazaat geweest is in 't Bisdom van Ments: ook belastte hy, dat, na hare aflyvigheid, haar lighaam in zyn graf zoude geplaatst werden, naast het zyne; op datze beide, die Christus in hun leven met eenparige harten gediept hadden, den dag der verryzenisse ook gezamentlyk zouden afwagten. Voorts gaf hy haar zyne kap, en vermaandeze, om, in haar voornemen te volharden, en het goede dat zy begonnen had, uit al hare magt te blyven behartigen; zonder zig te kreunen, aan de zwakheid hares lighaams, of aan de [p. 567] langdurigheid des levens, het welk, by de eeuwigheid vergeleken, zeer kort is. Zy wort door Bonifacius aangestelt tot Abdisse van Bisschofsheim, en wort anders beschreven als eene heilige en verstandige dogter, die eene sterke zugt had tot het gebed en het leezen. Vooral konde zy hare kift niet genoeg boeten in het leezen der H. Schrift, uit dewelke zy de voornaamste plaatzen, die haar gemoed het meeste trosten, van buiten leerde Abdis geworden zynde, bleef zy even yverig in 't leezen der H. Schrifture, lezende die voor, en verklarende dezelve aan de vrouwsperzonen over welke zy gestelt was. Zelfs las zy de, schriften der Oudvaders en vermaarde Kerk-Leeraren, de Kerkelyke Wetten, enz. Was zeer voorzigtig en gematigt in haar bestuur, en begeerde vooral niet, dat iemant zig door te veel wakens afmatte.55 Zo deze getuigenissen naar waarheid geschreven zyn, zou de verdenking van onkuisheid, ten aanzien van deze vermaarde Abdis, niet al te wel op haar konnen hegten; schoon anders zulks in die tyden aan veele geestelyke vrouwsperzonen niet oneigen was, gelyk Bonifacius zelfs te kennen gaf aan zekeren Bisschop te Kantelberg, denwelken hy, onder anderen voorhield, dat het menigvuldig lopen en reizen naar Romen, aan de wyven en geestelyke vrouwsperzonen behoorde verboden te werden, dewyl zy, voor een groot gedeelte, hare kuisheid daar door verloren, 't welk zo verre ging, dat 'er naauwelyks eenige weinigen ongeschonden bleven. Zodanig, dat 'er in de meeste [p. 568] steden van Lombardyen, van Duitsland, en Frankryk diergelyke allemans hoeren van de Engelsche natie gezien wierden..56 Ook schynt de vryheid, dier Roomsche Bedevaartreizen, aan het vleesch van die geestelyke dogters zo bevallig geweest te zyn, dat zelve geheele Kerkvergaderingen die drift niet hebben konnen

55 Batavia Sacra. I Deel, bl. 344. 56 Epist. Bonifac. CV. aangehaalt in 't Bat. Sacra. l Deel, bl 252.

36wumkes.nl

inteugelen, gelyk in de aangehaalde plaats geleert wort. Dog dit in 't voorbygaan; wy keeren, weder tot Bonifacius.

XV. Bonifacius onlusten met eenige Priesters. Deze Geloofsprediker had by aanhoudenheid nog veel onrust met de zogenoemde valsche Priesters, die hem geduurig de handen vol werk gaven, willende zig aan zyn, of des Pauzen gezag niet onderwerpen, nog ook hun godloos en buitensporig leven beteren57 hoewel gemeenlyk andere dingen de voorwendzels waren. Aan den eenen kant drong hem de Eed, die hy aan St. Pieters Kerk gedaan had, om alle Bisschoppen, die den H. Stoel niet onderdanig waren, te ontwyken; of, naar vereisch van zaken, te straffen: aan de andere zyde was hem het bevel van Karel Martel in den weg, volgens het welk hy verpligt was, niemant te beledigen, en de geschillen die hy met andere Bisschoppen kreeg, ter kennisse van den vorst te brengen. Wat zou de goede Bonifacius nu beginnen? De Priesters weigerden [p. 569] zig te onderwerpen. De ongenade van den Paus, zo hy zyn eed niet hield, was hem een gewigtig stuk; en de toorn van Karel was niet minder, verschrikkelyk, alzo hy alles, onder de bescherming van dien Franschen Ryksvoogd, moest uitvoeren, en zonder wiens arm hy kort gedaan werk zoude hebben. Hy schreef deswegens om raad aan Daniël, Bisschop van Wincester, waar in hy deze, en meer andere zwarigheden, op eene beklagelyke wyze, voorstelde. Het antwoord van dien Bisschop stelde hem, nopens zyne klagten, wel in 't gelyk, dog nam de zwarigheden, niet weg, die Bonifacius in 't beteugelen der weêrspannelingen ontmoette. De brief van Daniël behelsde onder anderen58 dat men, volgens de voorbeelden, der Heiligen, met geduldigheid moet lyden en verdragen, 't geen men door de berisping niet, kan verbeteren. Indien de Doodslagers, die, in eene geduurige boetvaerdigbeid leven, niet voor het eind van hun leven de genade der Kerkelyke gemeenschap ontvangen, hoe zou het passen, aan dezelven, onverbetert en op boetvaerdig blyvend, de zorg der Priesterlyke regeeringe aan te beveelen? enz. Hoe hoog egter Bonifacius by dezen Daniël te Boek stond, kan men eenigzins afnemen uit deszelfs opschrift, waar in hy hem Aarts-Bisschop noemt; schoon hy nog op dien tyd aan den Stoel van Ments niet verbonden, was, hebbende overzulks die tytel geene andere, betekenis, als het gezag, het welk hem hier mede, uit kragt van zyn Gezantschap, over andere Bisschoppen toegeschreven werd, uit [p. 570] kragt van welke hy zig zelfs ook meermalen tekende Universalis Ecclesiæ Legatus Germanicus & Servus Sedis Apostolicæ. Algemeen Afgezant der Kerke na Duitschland, en Dienaar van den Apostolischen Stoel.

57 Wy zullen hier na gelegenheid hebben, om aan te toonen, dat 'er ook waarlyk al zeer veele slordige en kwalyk levende Priesters gevonden wierden, over welks gedrag Bonifacius niet dan al te regtmatig klaagt. 58 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 229, 230.

37wumkes.nl

XVI. Zyne wyze van Prediken. Diezelve Bisschop van Wincester had om dezen tyd, of wat vroeger, eenen brief aan Bonifacius geschreven, op, welke wyze hy het gevoeglykst zyne prediking, tot bekeeringe der Heidenen, had in te rigten59; en het is zeer waarschynlyk dat dees Geloofsprediker zig van deze raadgevingen bedient heeft, alzo hy meermalen zyne hoogagting voor dien Bisschop te kennen geeft, en hem om verdere onderregting in zwaarwigtige voorvallen raadpleegde. Bonifacius had, volgens zyne lessen, „niet zo zeer het hoofd te breeken met hunne inbeelding, aangaande de geslagtrekening der valsche goden, door eene opstapeling van bewyzen, om verre te stoten. Hy kon in tegendeel hen eens toestaan dat dezelven uit de vermenginge van man en vrouwe gesproten waren, om daar uit af te leiden, datze dus een begin moeten gehad hebben, en niet van alle eeuwigheid in weezen zyn geweest. Wyders had hy hen te vragen, of de waereld„ een begin gehad heeft ? Zo ja, dan was de vraag, wie over de waereld geheerscht had, eer de goden geboren waren? gelyk mede, wie, voor het begin der goden, de waereld geschapen had? en daar uit aantonen, dat niet een van hunne in den [p. 571] tyd gewordene goden, met grond, voor den Schepper der waereld gehouden kon worden. Hy moest hen verder tragten te overtuigen door te vragen, op wat wyze de eerste der goden was voortgebragt, ofze nog al kinderen teelden, wie de magtigste van hun allen is, ofze van een oneindig, of bepaalt getal zyn, wat, voordeel zy, door hunne offeranden by de goden meenden te bekomen, en diergelyke vragen meer; en zo dit alles met geene zekerheid kon beäntwoord worden, wat gevaar 'er voor hun in was, om in 't een en ander niet mis te tasten? Vervolgens moest hy eene vergelyking maken van de heilige Leerstukken der Christenen tegen hunne beuzelagtige verdigtzels, om daar uit de uitmuntenheid van de eersten boven de laatsten af te leiden. Beheerschten hunne goden alles; waarom lieten zy dan de Heidenen door de Christenen overweldigen? wyl het Heidendom, by de menigte der Christenen vergeleken, maar een handje vol volks was, en zig egter nog aan „hunne oude ydelheid en bygelovigheid, bleven vergapen. Behoefden, zy goden; waarom verkoren zy dan geene magtiger, om hun gezag staande te houden? Waaren zy geenen nodig; waartoe dienden dan hunne plegtigheden? Dit alles had hy hen op eene zagtzinnige en overtuigende wyze voor te houden, om hen te meer door den weg van vriendelykheid te gewinnen. Voorts kon hy hen voorhouden, op welken grond men kon oordeelen, dat de Goden [p. 572] den de regtvaerdigen in dit leven beloonen, en de bozen straften; daarze steeds zagen, dat de Christenen, die hunne heiligdommen overal vernielden, en de gantsche waereld van hen aftrokken, ongestraft bleven, en egter nog de vrugtbaarste Landstreken bezaten; terwyl de Heidenen, getrouwe dienaars hunner goden, zig met een' dorren en onvrugtbaren hoek des aardbodems moesten behelpen. Eindelyk moest hy hen 59 Batavia Sacra, I Deel, bl. 331. Epist. Bonifac. LXVII.

38wumkes.nl

beduiden, dat de Christenen de gantsche waereld regeerden; daar de Heidenen gering in getal en vermogen waren, en dat deze aanmerkelyke omkeeringe van zaken zedert de komste van Christus was bespeurt; wyl voor dien tyd het Heidendom zeer verre de overhand had."

Dese en diergelyke redenen gebruikten in die tyden de Geloofspredikers tot overtuiging en inwinning van de Ongelovigen; waar omtrent wy in 't gemeen konnen aanmerken, dat dezelve ten deele vry gewigtig, en treffende waren: maar dat ook zommigen dier bewyzen by schrandere Heidenen de proef niet zouden konnen doorstaan; en dat men hier in ziet, dat waereldsche voorspoed, aardsche voorregten en menigte van belyderen, al vroegtydig tot een kenmerk van de egtheid des Christendoms zyn gelegt, welke dingen tot nog toe in de Roomsche Kerk vastgehouden worden; schoon anders de navolgers van Mahoniet op zodanige gronden, met ruim zo veel reden konnen aandringen, om hunne Religie te verdedigen.

XVII. Bonifacius tot Aartsbisschop verklaart. Wort Bischop van Ments benoemt. Gregorius de II., in 't jaar 731. [p. 573] van den Pauzelyken Stoel in 't graf gerukt zynde, werd van Gregorius den III., in die waerdigheid opgevolgt. Hy las de brieven, van Bonifacius aan zynen Voorzaat geschreven, en beantwoordde die op eene minzame wyze met ophopinge van eertytels aan onzen Geloofsgezant; en zond hem, ten blyk van hoogagtinge, het Pallium of de Bisschoppelyke Mantel, om door het dragen derzelver zyne Aarts-Bisschoppelyke magt te konnen vertonen. Boven dien stelde hy hem in staat, om andere Bisschoppen tot zyne medehelpers aan te stellen; en zulke Priesters, die onverbeterlyk waren, naar vereisch te straften. Ondertusschen yverde Bonifacius wakker tegens het Heidendom, bekeerde veele duizenden tot den Christelyken Godsdienst, bouwde overal Kerken en Kloosters, en hervormde de Tempelen der afgoden, tot aangename vergaderplaatzen der gelovigen; die dan gemeenlyk aan deze of geene Heiligen werden toegewyd.

Tot Bisschop van Ments verheven. 731. Zommigen schryven, dat Bonifatius in den jare 737., door Karel Martel met het Bisdom van Ments is begiftigt60; werdende daar na, als gezien is, door Gregoor den III. tot Aarts-Bisschop verheven, 't geen naderhand door Karoloman en zyn' broeder Pipyn, in den jare 745. schynt bekragtigt te weezen. Ook zegt men, dat de Aarts-Bisschoppelyke waerdigheid, die tot hier toe te Worms geweest was, toen naar Ments, alwaar tot dien tyd toe maar Bisschoppen geweest waren, is verplaatst, [p. 574] hoewel anderen 't daar voor houden, dat het Bisdom Worms al eerder onder het sticht Ments behoort heeft.61 In 't jaar 738. deed hy zyne 60 Van Loon, Aloude Holl. Historie. I Deel, bladz. 333. 61 Hoogstratens Woordenb. op Bonifacius.

39wumkes.nl

derde reize naar Romen, om, zo men 't toen noemde, de Kerken der H. Apostelen te bezoeken. Hy werd van den Paus wel ontvangen, en by iedereen, niet alleen Romeinen, maar ook Vreemdelingen, welker getal aldaar vry groot was, zeer hoog geacht Van hier schreef hy aan de Duitsche Geestlykheid, om God te danken wegens zyne gelukkige aankomst aan de Kerk van den Prins der Apostelen; en dat hy met blydschap ontvangen is van den Apostolischen Bisschop. Eene benaming, gelyk mede die van Apostelen, Navolgers der Apostelen, Bekleeders van den Apostolische Stoel, enz. voorheen wel ten alle Bisschoppen gemeen waren; dog dewelke de Roomsche Kerk niet gaern aan andere Bisschoppen, zelfs niet aan de aanzienlykste Kerken van 't Oosten, wilde laten toekomen.62 Terwyl Bonifacius te Romen was, werd 'er in eene Kerkvergadering besloten, dat hy een' nazaat zoude benoemen die hem in de Zendinge en predikinge des Euangeliums, zoude opvolgen, 't geen hy ook naderhand gedaan heeft, als straks zal gezien worden, By zyn vertrek van Rome, rykelyk, volgens gewoonte, met Bullen en Brieven voorzien, trok hy naar Pavia en, na eenig verblyf aldaar, naar Beyeren. Het schynt dat hy, by ieder reize naar Rome, telkens met wat meerderen yver is aangedaan [p. 575] geworden, om den Pauzelyken Stoel te heffen, of liever, om anderen aan zyn gezag, waar meê hy, gewapent was, te doen onderwerpen. Immers, gelyk meermalen, hy kwam niet zo dra in Duitschland, of al wederom moesten het eenige Bisschoppen en Priesters ontgelden, dewelken door hem afgezet en gebannen werden, om geene andere reden, dan datze zig tegen de waarheid voor zodanigen uitgaven63; dat is, om datze misschien eene andere zending hadden, als die van den Paus of zyne Afhangelingen.64 Vervolgens verdeelde hy, met toestemminge van den Hertog Odilo en de grootste Heeren, geheel Beyeren in vier Bisdommen, over dewelken hy uit zyne voornaamste Leerlingen Bisschoppen aanstelde.65

XVIII. In hoe verre Bisschop van Utrecht geweest zy. Stigt het Klooster Fulda. Willebrord in 't jaar 736., of wat [p. 576] later, gestorven zynde, schynt Bonifacius den Utrechtschen Stoel in hoedanigheid van Hulp-Bisschop (Coadjutor) bestiert te hebben; waarom hy doorgaans als tweede Bisschop van Utrecht aangemerkt, 62 Bat. Sacra. I Deel, bl. 332. 63 Ibid. 239. 64 Veele Bisschoppen in Beyeren stelden zig, omtrent 't jaar 735., zo met levende stemmen als schriften, tegens Bonifacius, om dat hy de Duitsche Kerken onder den Paus van Romen bragt, dat hy den koninglyken titel van Frankryk, beneffens anderen, zogt te brengen van den regten Stamme op de Pipyns; dat hy den volke predikte het eeren der Reliquien en Heiligen, het Vagevier, het bidden voor de dooden; zo ook, dat hy den Geestelyken de vryheid benam van te trouwen; dat hy bezweeringen gebruikte; dat hy vrouwen gezelschap met zig omvoerde, niet zonder kwade suspicie. Dog de voorzeide Bisschoppen, werden van den Paus, als Ketters veroordeelt. Zie Merula tyd-thresoor, bl. 517. 65 Zynde de Bisdommen van Saltsburg, Regensburg, Freisingen en Passau.

40wumkes.nl

en zelfs, in openbare schriften, met dien naam benoemt wort.66 Dog Karoloman schreef in den jare 742. eene Kerkvergadering uit te L' Estine, in Henegouwen, dewelke ook door Bonifacius, als Bisschop van Ments, werd bygewoont. Hier wierd hem van den Franschen Vorst bevolen, een eigen Bisschop van Utrecht in te wyden.67 Dit geschiedde, en werd daar op tot die hoge, waerdigheid, een Gregorius, Leerling, en, zedert zyn 15 jaren, medegezel van Bonifacius„ ingewyd.68 Veele Schryvers willen egter, dat deze Gregorius nimmer Bisschop gewyd, maar altoos Priester gebleven zy, schoon het van allen wort toegestemt dat hy den Stoel Van Utrecht eenigen tyd bestiert hebbe.69 Van deezen Gregorius valt misschien veel goeds te zeggen; ten minsten wort hy van de Schryvers gemeenlyk hoog geroemt wegens zyne deugden en geleertheid. Niet minder luisterryk was zyne afkomst, want hy was van Koninglyken Franschen Stamme gesproten; zynde de agter kleinzoon van Dagobert den II., en heeft, na den dood van Bonifacius, de Utrechtsche Kerke nog 22 jaren bestiert: want eerder kwam hy niet in 't bezit. [p. 577]

Het klooster Fulda door Bonifatius gestigt. 744. Niet lang hier na stigtte Bonifacius de vermaarde Abdy van, Fulda, aan een vliet van denzelven naam; dog niet dan onder uitdrukkelyk verlof en toestemming van Karoloman70, in wiens gebied deze plaats behoorde; eene omstandigheid, die, zo wel als het evengemelde oprigten der nieuwe Bisdommen in Beyeren, ons doet zien, dat de zaken toen nog zo verte niet gekomen waren, dat 'er iets van belang door de Geestelyken, of derzelver Opperhoofden, mogt ondernomen worden, zonder alvorens de toestemming der Vorsten bekomen te hebben; 't geen de geleerde Aantekenaar op 't Batavia Sacra insgelyks wydlopig bewezen heeft.71 Bonifacius niet; slegts de toestemming, maar ook eenige landeryen en goederen van Karoloman, en andere Grooten bekomen hebbende, ontbood zynen gunsteling Sturmius, die tot hier toe, nu 9 jaren, een afgelegen Klooster in Hessen bewoont had, dewelke alles tot den opbouw van de nieuwe Abdy vervaerdigt hebbende, dezelve in korten tyd voltooide, en naar Bonifasius benoemde. Sturmius was alzo de eerste Abt in dit Klooster; en hetzelve is in korten tyd zodanig aangewassen, dat 'er nog by zyn leven, meer dan vier honderd Monikken in woonden, dewelke, zo men verhaalt, zo uitermaten streng naar den regel van Benedictus leefden, datze geen vleesch of wyn, nog eenigen

66 Vaderl. Historie. I Deel, bladz. 385. 67 Van Loon, Aloude Hollandsche Hist. I Deel, bl. 335. 68 Bat. Sacra. I Deel, bl, 204. 69 Aldaar bl. 448. 70 Batavia Sacra, I Deel, bl. 242. 71 Bladz. 332. I deel

41wumkes.nl

drank, die dronken konde maken, gebruikten; en geene knegten of slaven hadden, [p. 578] levende alleen van den arbeid handen.72

XIX. Wort Aartsbisschop te Ments. Beweegt Karoloman tot het Kloosterleven. In den jare 745. schreef de Paus Zacharias aan Bonifacius, dat het zyn welbehagen was, dat hy de Keulsche Kerk, door versterf van Ragenfredus opengevallen, zou regeeren, en aldaar den Bisschoppelyken zetel vestigen; van waar hy gemakkelyker toegang zoude hebben tot zommige Duitsche volkeren, aan dewelken hy voorheen het Euangelie had verkondigt. Maar de Fransche Heeren verstonden het anders; en wilden dat de Aartsbisschopsstoel (voorheen door Karel Martel aan Bonifacius toegezeit) te Ments zoude blyven, en dat hy daar van dadelyk bezit zoude nemen, 't geen ook, kort daar na, toen Cervilio was afgezet, geschiedde.73 Waar uit alzo, zeer waarschynlyk besloten wort, dat Bonifacius, indien al, ten minsten maar zeer kort, Aarts-Bisschop van Keulen is geweest.

Beweegt Karoloman tot 't Kloosterleven. 746. Om dezen tyd begon Bonifacius, na dat hy al lang den Bisschoppen en Priesteren in Duitschland de wet gestelt had, zyne handen aan het Staatsbestier, te slaan; in zo verre, dat hy niet alleen Karoloman sterk aanried, om zig van het Ryksbewint te ontdoen, en het Kloosterleven te omhelzen74; maar ook te weegebragt, dat Pipyn, na de onttrooning van Childerik den III. tot Koning van gantsch Frankryk verheven, en door den Paus goedgekeurt wierd. [p. 579]

XX. XXI. Slegt gedrag der Fransche Koningen, en Pipyns komste tot den troon. Om dit te verstaan, moet men behalven het geen in 't voorgaande Hoofddeel §. XI en XII. reeds, gezegt is, begrypen, dat75, zedert een geruimen tyd, de eerste Staatsdienaars van het Fransche Ryk, op den naam van Groot-Hofmeesters, het hooge Ryksgezag volkomelyk in handen hadden, en aan de door hen aangestelde Koningen niet dan dien winderigen tytel overlieten. Zulks deeze slegts vergenoegt van met lang ongeschoren hair en een' grooten baard, op den throon te zitten, de van alöm afgevaerdigde gezanten te ontvangen, en, zo als 't hen gelast was, en zy van buiten geleert hadden, antwoord te geven. Hebbende voor 't overige niets in eigendom dan 'een Hof tot hun verblyf, en een matig inkomen, naar het welgevallen van hunne Groot-Hofmeesters geregelt, uit het welk de weinige hun toegevoegde bedienden onderhouden wierden. Moesten zy

72 Bat. Sacra. I Deel, bl. 243. 73 Hubners Staatk. Historie. VII Deel, bladz. 12—14. 74 Bat. Sacra. I Deel, pag., 248. 75 Van Loon, Aloude Holl. Historie. I deel, bl. 339.

42wumkes.nl

ergens heen trekken, dat geschiedde op eene kar door ossen voortgetrokken, zonder eenigen omzwier of staat. Dus verscheenen zy op de jaarlyksche Landdagen, om nog een zweemrol van de Majesteit der vorige Koningen te verbeelden; werdende, na 't eindigen van deze plegtigheid, op gelyke wyze, naar hunne verblyfplaats te rug gebragt, alwaarze, weinig beter als gevangenen, opgesloten waren, en hun leven, met hunne vrouwen en kinderen, in ledigheid doorbragten; terwyl onderdies alles op den naam van den ingebeelden Koning, door deszelfs Opperbewintsman, zo in Staat- als [p. 580] Krygszaken, op eene onbepaalde wyze, werd uitgevoert. Op dusdanige wyze hadden nu eenige Groot-Hofmeesters het Fransche Ryk bestiert, en waren Karoloman en Pipyn, zonen van Karel Martel, aan het hoog bewint Van zaken geraakt. Dog de eerstgenoemde, schoon verscheide roemruchtige oorlogen tegen de Saxers en Friesen gevoert hebbende, besloot egter, op de aanrading van onzen Bonifacius, zo de aangehaalde Schryver getuigt, (waarschynlyk niet zonder heimelyke aanstoking van Pipyn) zig van alle waereldsche grootheid te ontdoen, en het overige van zyn leven, onder de Monikken in een Klooster te slyten, gelyk hy ook werkelyk in het Benediktiner Klooster van den berg Kassin gedaan heeft.

XXI. Pipyn wort Koning van Frankryk. Dit op het einde des jaars zeven honderd en zes en veertig geschied zynde, zag Pipyn zig daar door alleen gestelt aan het roer van het magtige Fransche Ryk; hebbende niemant boven zig dan den naam koning Childerik den III. Dog niet lang daar na nam hy het besluit, om zelfs op den Franschen throen te stygen, en met het gezag, ook, den naam van Koning aan te nemen: een, stap, dien zyne vader en grootvader, onaangezien, zy hetzelfde wydlustig gebied voerden, nooit hadden durven ondernemen. Om egter aan dit werk eenigen schyn van reden te geven, had men, behalve de toestemming der Fransche Grooten, ten dezen einde te Soissons byëengeroepen, ook de Pauzelyke goedkeuring nodig. Men zond dan, meer als een gezant, by Bonifacius onder zyne vertrouwste vrienden gerekent, [p. 581] naar Rome76, uit welken de Paus, verstaande, hoe op de voorzeide wyze slegts de naam by de Fransche Koningen was, dog de daad en het vermogen by derzelver Groot-Hofmeesters huisvestte, ligtelyk bewogen werd, te verklaren, het gevoeglyker te weezen, dien Koning te noemen, die het vermogen in handen had, dan de zulken, die van hetzelve reeds overlang ontzet

76 De Schryver der Vaderl. Historie, I Deel, bladz. 405, noemt hier als gezanten Burcbard, Bisschop van Wurtsberg, en den Kapellaan Fulrad, naderhand Abt van Denys; dog van Loon, Aloude Holl. Hist. bl. 340, zegt dat het de Priester Lullus geweest is. 't Geen misschien beide waarheid kan zyn, naardien men bevind, dat deze drie mannen om dien tyd door Bonifacius, in verscheide zendingen aan den Roomschen Stoel zyn gebruikt, gelyk de Schryver. van 't Batavia Sacra aangetekent heeft., bl. 24.9, 554, 257. En het bekent is, datze allen zeer naauwe boezemvrienden van Bonifacius geweest zyn. Vad. Hist. 4 Deel, bl. 406. Bat. Sacra. I Deel, bladz. 227, 257, 258.

43wumkes.nl

waren. Paus Zacharias was hier toe te ligter over te halen, wyl hy Pipyns hulp tegen de Longobarden in Italië nodig had; en Bonifacius den arm van Pipyn, tot de geliefde Kerkelyke heerschappy niet minder behoevende, werkte in dezen met eene ongemeene lust: ook vind men, dat hy deswegen zeer diep in de gunst van den gemelden Pipyn stond, en, boven alle andere Bisschoppen, de eere genoot, dat Hy den nieuwen Koning, na dat Childerik onttroont, en in een Klooster gesteken was, te Soissons gezalft heeft. Dus maakten de Heiligen van dien tyd geene zwarigheid, om zig met de [p. 582] neteligste Staatszaken te bemoejen, gelyk braaf Schryver van onzen tyd, zeer fraai aanmerkt.77

XXII. Bonifacius geschil met Virgilius. Terwyl Bonifacius dus yverde voor de grootheid van Pipyn, verloor hy het Kerkelyke geenzins uit 't oog. Zeker Priester in Beyeren, 't zy uit onkunde in de Latynsche spraak, of by mangel van goede taaluiting, had in het bedienen van den Doop de woorden gebruikt: In nomine Patria, & Filia, & Spiritua Sancta, Het welk op zig zelfs een zeer kwaden of verkeerden zin uitleverde. Bonifacius beweerde dat de Doop, dus bedient, kragteloos was, en noodwendig moest herhaalt werden; maar Virgilius. een Religieus Priester, gesterkt met meer anderen, hielden den Doop voor wettig, en werden van den Paus Zacharias in 't gelyk gestelt; aan welke uitspraak Bonifacius zig moest onderwerpen. Vïrgilius verkreeg boven dien van den Paus volmagt, om, by versterf van een der vier Bisschoppen in Beyeren, in deszelfs plaats op te volgen, en, om geene tegenkanting by den Hertog Odilo te ontmoeten, tragtte hy denzelven by tyds op zyne hand te krygen, en deszelfs genegenheid jegens Bonifacius te doen verkoelen. Dit was dien Aarts-Bisschop te eenemaal naar de kroon gestoken, en onmogelyk [p. 583] te verduwen. Virgilius, een schrander Wiskonstenaar en Natuurkundige, stelde dat de aardbodem rontom bewoont werd, en gevolgelyk dat 'er Tegenvoeters (Antipodes) waren; welk gevoelen (naderhand zeker genoeg bewezen) den menschen toen geheel onbegrypelyk voorkwam. Inzonderheid schynt Bonifacius in die wetenschappen niet zeer verre gevordert te zyn geweest: hy maakte hier van een wangevoelen, als of Virgilius van eene andere waereld droomde, die door Christus niet verlost was; en droeg dat stuk, op de hatelykste wyze, aan den Paus voor: de zaak bleef, wegens de dood van Zacharias, onafgedaan; schoon anders die Paus het gevoelen van Virgilius niet zeer gunstig scheen te zyn. Hoe het zy, hy bleef onveröordeelt, en behield de regering van de Abdye van St. Pieter te Saltsburg, waar toe hy, door de voorspraak van Pipyn, om zyne grote geleertheid bevordert was. Naderhand werd hy, ingevolge de

77 Vaderl. Hist. bl. 406. Zie ook eenige wydlopige aanmerkingen over dit gedrag van Bonifacius, by J. Basetius, Nederl. Sulp. bladz. 94 en volg Zelfs waren 'er, die meenden dat Bonifacius door dit zyn gedrag zodanig in den haat geraakt zy, dat dit zyn dood veroorzaakt hebbe. Brandt, bladz. 7.

44wumkes.nl

toezegging van den Paus, Bisschop van Saltsburg; dog Bonifacius heeft die verheffing niet beleeft. Zelfs is hy, na zyn overlyden, van de Roomsche Kerk, in 't getal der Heiligen aangenomen.

XXIII. Ketteryen van Adelbert en Clemens door Bonifacius tegengegaan. Behalven het gemelde, had Bonifacius ook te doen met zommige Ketters,

althans die voor zodanig by hem wierden aangezien. Onder dezen, worden byzonder genoemt, Adelbert, een Frank; en Claudius Clemens, een Schot van geboorte. Zy waren zeer tegen Bonifacius ingenomen, en zeiden, dat hy, van den Paus gezonden om Duitschland te reformeren, niet methet geloof in Christus, maar in [p. 584] den Antichrist predikte.78 Dit was op zig zelve geene Kettery; maar reden genoeg, om Bonifacius, en alle afhangelingen van Rome, tegens hen in 't harnas te jagen. Wat van hunne gevoelens zy, kan men niet zeggen, alzo, men hunne beschuldigingen, en niet het geen, tot hunne verdediging strekt, alleen bewaart heeft. Waarom wy dienaangaande geene verdere aanmerkingen zullen maken, te meer, wylze van den eenen geprezen, en van den anderen gelaakt werden79, zonder dat men, misschien voor 't een of ander genoegzamen grond heeft. Zo veel is 'er van, dat zy by de Geestlykheid en het Roomsche, Hof in een kwaad blad stonden, 'en overzulks door Bonifacius, na het houden eener Kerkelyke Vergaderinge, afgezet, en door de Fransche Vorsten in de gevangenis geworpen wierden; dog zo dra, warenze niet gevat, of de gemeente riep dat men haar van haare Leeraars, Apostels, Voorbidders, Voorstanders en Wonderwerkers berooft had. Bonifacius zogt zyn bedryf door 's Pauzen gezag te billyken, en zy wierden beide te Rome veroordeelt. Eenige maanden later schreef de Paus Zacharias aan Bonifacius, om de zaak der afgezette Bisschoppen nogmaals in een Kerkvergadering te overwegen; en zo zy hier na nog hardnekkig hunne onschuld bleven beweeren, moetenze naar Rome gezonden worden. Men weet niet regt welke het gevolg daar van geweest zy, dog zommigen willen, dat Adelbert in de gevangenis te Fulda is omgekomen.80 [p. 585]

XXIV. Zyn geschil met den Keulschen Bisschop. Pipyn, die, gelykwe gezien hebben, ten hoogsten aan Bonifacius verpligt was, gaf daar van een openbaar bewys, kort na den afstand van Karoloman. Wanneer hy by den Roomschen Stoel uitwerkte, dat Paus Zacharias, in 't jaar zeven honderd agt-en-veertig (en dus tusschen den afstand van Karoloman, en die van Koning Childebert) het Bisdom van Ments tot een Aarts-Bisdom verhief, en de Bisschoppelyke Stoelen van Tongeren, van Keulen, van Worms, van Spiers, en van

78 Baselius, Nederl. Sulp. bl. 91. 79 Vaderl, Hist. I. Deel, bl. 392 en volg. 80 J. Wolfus, over 't jaar 750. Baselius, Nederl. Sulp. bladz. 91.

45wumkes.nl

Utrecht, aan het zelve onderworpen maakte.81 Maar drie jaren daar na wilde Bisschop Hildegarius, die toen op den Stoel te Keulen zat, zig niet onder dien van Ments buigen; en nog minder gedogen, dat het Utrechts Bisdom onder den Bisschop van Ments zou behoren, alzo hy beweerde, dat het zelve hem onderworpen was, uit kragt van de schikking, voorheen door Dagobert den II. gemaakt; volgens welke de Keulsche Bisschop het opzigt over de Kerk van Utrecht zoude hebben, mits dat hy gehouden was het Euangelie onder de ongelovige Friesen voort te planten. Bonifacius zig nogtans daar aan niet kreunende, beweerde in eenen Brief82 aan den Paus, dat de Bisschoppen van Keulen hun regt op de Utrechtsche Kerk al lange verbeurt hadden, wylze niet nagekomen waren de voorwaarde, by die gifte te voorgeschreven; dat dezelve den Friesen het Euangelie niet gepredikt, maar in hunne blintheid gelaten hadden. Dat Willebrord de eerste Geloofsprediker der Friesen de Kerk te Utrecht, gestigt, en na de verwoesting van Radbout, weder opgebouwt had, enz. Uit al het welk, volgens Bonifacius zeggen, ontegenzeggelyk bleek, dat de Kerk van Utrecht, niet den Stoel van Keulen, maar dien van Ments, behoorde onderworpen te zyn; te meer, alzo hy zelve naderhand die Kerk had ingewyd op uitdrukkelyk bevel van Karoloman, die in deze gewesten toen het hoogste gebied voerde. De Paus Zacharias schynt dit geschil niet beslist of ten einde gebragt te hebben, wyl Bonifacius, na het overlyden van dien Paus, nopens deze zaak nog klaagde aan Stephanus den III., en zyn regt onder anderen aandrong met het belang dat, na zyn zeggen, de Apostolische Stoel in dit stuk had, schryvende,83„dat de Keulsche Bisschop geen ander oogmerk had, dan te beletten, dat de Bisschop, die het geloof onder de Friesen moest prediken, van den Roomschen Stoel afhing; terwyl hy daartentegen alle zyne pogingen aanwendde, om den Utrechtschen Stoel te eenemaal aan den Pauzelyken onderworpen te doen blyven." Men ziet uit diergelyke bewoordingen, hoe zeer Bonifacius geyvert hebbe, voor de Opperhoofdigheid van den Paus; en om derzelver gezag alom te vestigen. Ook had hy, volgens zyne beginzelen, reden, om in zodanig eenen styl aan dezen Paus, die nu zo even den Stoel [p. 587] beklommen had, te schryven, vermits hy, behalven het begeerde gezag over de Utrechtsche Kerke, ook vreesde, dat hem door den nieuwen Paus de waerdigheid van Apostolischen Gezant mogt afgenomen worden, waar in hy dus lang door drie aaneenvolgende Pausen, aan welken hy altoos diergelyke eerbiedigheid bewezen had84, gehandhaaft was. Hier op doelde ook de Brief85, 81 De Schryver van 't Bat. Sacra. I Deel, bl. 256, zegt, dat de Stoel van Ments dit regt al van ouds gehad heeft, en hier door geene nieuwe waerdigheid bekwam. 82 Zie dezen brief by Van Loon, Aloude Holl. Historie. I Deel, bladz. 336. 83 Vaderl. Hist. I Deel, bladz. 410. 84 Behalven verscheide staaltjes van Bonifacius zugt voor de Opperhoofdigheid van den Paus, ons in 't voorgaande ontmoet, strekt daar van een bewys, zyn schryven aan Paus Zacharias. „Dat hy het algemeen geloof en de eenigheid met de Roomsche Kerke, wenschte te bewaren,

46wumkes.nl

waar in hy aan dienzelven Paus schreef, dat, „al wat hy, als Afgezant van den, Roomschen Stoel, zes-en-dertig jaren herwaarts, had verrigt, ten nutte der Roomsche Kerke gestrekt had, aan welker oordeel, zo hy ergens in, met woord of daad, gefeilt had, hy zig in alle nedrigheid onderwierp." Voorts verzoekt hy in dienzelven Brief verschoning over zyn langzaam schryven, gevende voor reden, dat hy door het herbouwen der Kerken, die door de Heidenen, waren afgebrand, en over de dertig in getal waren, was verhindert [p. 588] geworden." Men heeft geene reden om te twyffelen, of de uitspraak van den Paus zal ten voordeele van den zo gedienstigen Bonifacius zyn uitgevallen. Zyn Mededinger Hildgarius sneuvelde eerlang in den stryd, dien Pipyn tegen de Saxers voerde; en zyn dood zal waarschynlyk een einde van 't geschil gemaakt hebben,86 Paus Stephanus, die Pipyns wapenen tegen de Longobarden behoefde, heeft veelligt, ten gevalle van dien Koning, Bonifacius bevestigt in zyn bestuur over de Kerk van Utrecht.87 Dog na zyn dood, die niet lang daar na voorviel, werd Gregorius, agterkleinzoon van Dagobert den II., Bisschop van Utrecht, en te gelyk met het Bisdom, een afhangeling van het Aartsstift van Keulen; 't geen zyne opvolgers altoos hebben onderworpen geweest, tot dat, in den jare 1559., het Bisdom van Utrecht tot een Aarts-Bisdom verheven werd.

XXV. Lullus tot Opvolger van Bonifacius gewyd. Bonifacius, nu 70 jaren oud, had eene byzondere geneigtheid om een waerdig perzoon, voor zyn dood tot zynen Opvolger in het Bisdom van Ments te benoemen. Voor vier jaren hield hy daarom aan by Paus Zacharias, die ook zyn verzoek inwilligde. Nu Pipyn op den Franschen throon gestegen, en reeds door Bonifacius gezalft was, had het stuk van dien kant te minder tegenstand te verwagten. De Koning dan, uit naam van den ouden [p. 589] den Bisschop, des verzogt zynde, willigde verzoek geredelyk in: waar over hy van Bonifacius, in zyn 104 Brief hartelyk bedankt werd. „Wenschende hem een eeuwigen Loon in den Hemel, om dat hy de goedheid hadde gehad, van zyn verzoek, gunstiglyk in te willigen, en zynen hogen ouderdom en zwakheid te vertroosten." Dit geschied zynde, werd de meergenoemde Lullus, Bloedverwant, en, zedert omtrent dertig jaren, Medehelper van Bonifacius, door hem tot zynen Opvolger in 't Bisdom

en niet ophield, alle zyne Leerlingen, hier te lande, tot het gehoorzamen des Apostolischen Stoels, te nodigen en te neigen." Nog eens: „dat hy hertelyk wenschte, in de gemeenschap der Roomsche Kerke, en in de gehoorzaamheid der Pauzelyke beveelen, onder de Duitsche volken, tot welken hy gezonden was, al zyn leven te blyven volharden.," Zie Vaderl. Hist. I Deel bladz. 411. 85 Batavia Sacra. I Deel, bl. 257. 86 Vaderl. Hist. I Deel, bl. 412. 87 Van Pipyn zelfs is dit althans zeker, als blykt uit den Gunstbrief, ten dien einde aan Bonifacius verleent, te zien by van Loon, Aloude Holl. Hist. I Deel, bladz. 340, 341.

47wumkes.nl

van Ments, benoemt en ingewyd; weinig te voren, eer de afgeleefde Geloofsprediker zyne laatste reize naar Friesland ondernam.

XXVI. Hy reist naar Friesland, en wort te Dokkum gedood. Niet lang daar na vertrok hy van Utrecht te scheep naar 't gewest van het thans genaamde Noordholland of Westfriesland, alwaar toen nog veele inwoners het Christen geloof niet aangenomen hadden. Hy predikte hier met zonderlinge vrugt, en bekeerde eene grote menigte van den dienst der afgoden tot den waren God; welker getal al op verscheide duizenden begroot wort. Van hier stak hy over naar het tegenwoordig Friesland, alwaar hy op dezelve wyze zeer veele inwoners tot het Christen geloof overhaalde, en, met hulp zyner reisgezellen, het Euangelie met zo gewenschten uitslag predikte, dat 'er veele duizenden van mannen, vrouwen en kinderen, gedoopt, en een groot getal Kerken gestigt wierden. Vervolgens begaf hy zig naar Dokkum, gelegen aan den stroom Borne.88

88 Niet de stroom Bordine of Borndiep, waar door Oost- en Westergoo van een gescheiden werd, gelyk zommigen, door den naam Borne misleid, geschreven hebben; (zie Van Loon, Aloude Holl. Hist. I Deel, bl. 342. en Vaderl. Hist. I Deel, bl. 413.) maar de Ee, of het water dat van Leeuwarden naar Dokkum stroomt, en, die naby de laatste stad de Borne kan genaamt zyn geweest, waar van de nabygelegene dorpen Bornwird, Bornwerthuizen, den naam veelligt ontvangen hebben. Zynde Borne één gemeene naam van verscheide waters in Friesland, van waar het werkwoord Bornen of Boornen, dat is het vee te drinken geven, nog in de Landtaal van dit gewest, in weezen is. Immers, dat men hier niet het Borndiep of den Burdinus., die Oost- en Westergoo van malkanderen scheid, kan nemen voor de sterfplaats van Bonifacius, maar noodzakelyk door de Borne de evengemelde Eestroom moet verdaan worden, blykt ontegenzeggelyk. Alle oude en nieuwe Schryvers getuigen eenparig dat Bonifacius en zyn gezelschap by Dokkum zyn vermoord geworden; en wel, zo zommigen meenen, op dezelfde plaats alwaar naderhand de Abdy der Premonstreit-order, binnen die stad, aan het groot Kerkhof, is gestigt geweest. Zynde Dokkum of Dokkinge toen nog maar een dorp 't welk naderhand, door aanwas, de gemelde plaats, alwaar Bonifacius gedood werd, mede in zyn' omtrek kan besloten hebben, wanneer de moord buiten het oude Dokkinge, en binnen het latere Dokkum, kan geschied zyn. Dog dit Dokkinge of Dokkum leid niet aan, of omtrent het Borndiep, maar wel twee of drie mylen Oostlyker aan den, Eestroom, die zyn water by den mond van de Lauwers, in de zogenaamde Lauwerzee uitloft. Dat ook dit zelfde Dokkum de sterfplaats van Bonifacius geweest zy, en niet eene andere plaats van dien naam, aan 't Borndiep gelegen, is even zeker: want in dit steedje werden van ouds verscheide Reliquiën van dien Bisschop bewaart, (immers zo men voorgaf) die stad had in de Roomsche tyden, en heeft nog by de Roomschgezinden, het voorregt, van dien Bisschop als haar Patroon en Beschermheilige aan te merken; zyn gedagtenis wort 'er jaarlyks op den vyfden van Junius geviert, en een zilver beeld van Bonifacius, op het outer staande, had, voor ongeveer zestig of zeventig jaren, het noodlot, dat het, benevens den meesten inboel der Roomsche Kerke, by zeker toeval, in de stromende zyl, by het Stadshuis, geworpen werd, 't geen een zekere bekende waarheid is; en, met het voorgezeide, genoegzaam bewys oplevert, dat het gemelde ongeval van Bonifacius moord, alhier gebeurt zy. Dit agtte ik nodig aan te merken, om den misslag dier Schryveren, der Friesche Landbeschryving niet kundig, te verbeteren. Dewyl 'er egter in 't leven van Bonifacius, door Willebaldus beschreven, gewag wort gemaakt van de Rivier Burdo of Bordne, tusschen Oostergoo en Westergoo, zou men konnen stellen, dat

48wumkes.nl

Hier [p. 590] liet hy tenten opslaan, en was eenigen tyd bezig met prediken en doopen. Dog op den vyfden Junius van 't jaar zeven honderd vier-en-vyftig89, [p. 591] een dag, dien hy geschikt om de nieuwgedoopten, door oplegginge der handen, volgens Kerkgebruik, in 't gelove te bevestigen, werd, kort na 't opgaan der zonne, de legerplaats van den Bisschop, op 't onverwagt, overvallen van eene groote menigte zaamgerotte Heidensche inwooners, dewelke met groote verwoedheid op de Christenen aanvielen. De manschap van den Bisschop, waar van zommigen met wapenen voorzien waren, meende dien onbezuisden hoop met geweld af te weeren dog Bonifacius dat ziende, begeerde [p. 592] de geenzins dat de zynen geweld met geweld zouden af keeren, zeggende: Myne kinderen, die ik in den Heere geteelt heb, houd tog op van stryden, dewyl ons de H. Schrift te regt leert, dat men geen kwaad met kwaad, maar zelfs het kwaad met goeddoen vergelden moet. De langgewenschte dag onzer vry willige ontbinding is nu verschenen, versterk u dan in den Heere, en laat uwe hoope op zyn en genade gevestigt zyn, en hy zat uwe zielen verlossen. Vervolgens sprak hy de Geestelyken, die by hem waren, met deze woorden aan: Weest niet voor hen, Mannen Broeders, zy konnen alleen het lighaam, en geenzins de ziele, dooden: maar verheugt u in den Heere, en vestigt het anker der hoope op Hem, die tot eene eeuwigdurende vergeldinge, aan u-lieden, benevens de Engelen en andere Godzaligen, ook verblyf in zyn Hemelsch Hof zal verleenen. Laten derhalve de iedele aanlokzelen van dit leven u niet bezwaren, maar wilt dezen haast voorby gaanden stryd des doods kloekmoedig [p. 593] doorstaan, om met Christus in eeuwigheid regeeren terwyl de Herder op deze wyze zyne kudde tot standvastigheid tragtte aan te moedigen, vielen de scheurzieke Wolven, met een verbazend geweld op de Christenen aan, slaande alles dood wat hen voorkwam, zulks Bonifacius, met twee en-vyftig metgezellen vermoord wierden, onder dewelken genoemt wort Eobanus, zedert eenigen tyd aangestelt tot Medehelper (Coadjutor) van Bonifacius in 't Kerkbestier te Utrecht. De moordenaars vielen terstond in de tenten, bragten de kisten met boeken, waar inzegeld meenden te vinden, in' de aldaar leggende schepen der omgebragte Christenen, alwaarze de mondkost, en den weinigen wyn, door de keel joegen. Geen geld of zilver vindende, verscheurden en verstrooidenze de boeken; waar van egter, zo men wil, drie zyn behouden gebleven, als voorheen is aangetekent, die nog in de Abdy van Fulda zouden te vinden zyn. Dit alles uitgevoert zynde, keerden de doodslagers naar huis; dog niet lang daar na, werd aan hen, zamen verhaalt, de moorddadige wreedheid betaalt gezet: want het Bonifacius en zyne reisgenoten aldaar hun veldleger hebben neêrgeslagen; dog dat de Bisschop (om eene of andere, ons onbekende reden) alle de gedoopten bevolen heeft, hem, op den naasten Sacramentsdag, te Dokkinge te vinden, om aldaar het vormsel te ontvangen. Werwaarts hy dan, met zyn gezelschap, kan heen zyn gereist Gelyk Schotanus het dus begrypt. Hist. bl. 59. Hoe 't zy, Bonifacius is te Dokkum, in 't Oost van Friese land, doodgeslagen. 89 Anderen zeggen van 752., ook 755, 't geen al van ouds onzeker geweest is. Batavia Sacra. I deel, bladz. 260.

49wumkes.nl

ontaard stuk bekent zynde geworden, viel Albo, een Bevelhebber van Koning Pipyn, die omtrent de Eems het gebied voerde, in Friesland over de Lauwers, en doodde de moordenaars. Radbout de tweede, toen in Friesland regerende, viel in verdenking van heimelyk den moord aangestoken te hebben, en veelligt zyn eigen kwaad bewust zynde, vertrok hy naar Saxen, daar hy zig eenigen tyd by den Hertog Wittekind onthield, en is daar na in Denemarken langen [p. 594] tyd balling geweest.90 Het lyk van Bonifacius werd, kort na dit ongeval, door de Christenen over de Westersche Meeren, naar Utrecht gevoert, en aldaar, voor een' korten tyd begraven, en daar na naar Ments, dog eindelyk naar de Abdy van Fulda gebragt, daar hy op zyne uitdrukkelyke begeerte, begraven werd.91

XXVII. Byzonderheden van zyne Leere en handelswyze.; en de Staat van den Godsdienst hier te lande. Zyne sterke verdediging voor den Roomschen Stoel, klagten over de valsche Broeders, en gehoudene kerkvergaderingen. Dusdanig was het einde van den vermaarden Geloofsprediker Bonifacius, die, behalven zyne te sterke zugt voor de grootheid van den Roomschen Stoel, denwelken hy een onbepaalde Opperheerschappy toekende, en overal doordrong; en buiten het verspreiden der Pauzelyke Leerstukken, als het te hoog eeren der Heiligen, der Reliquiën, de leere van het Vagevuur, het bidden voor de dooden, de eerbewyzingen aan de Beelden, enz. buiten tegenspraak een yverig geloofsprediker geweest is, die, in zyne byna veertigjarige zendinge, zeer veele landen van de afgoden gezuivert, en honderd duizenden van menschen tot den Christelyken Godsdienst gebragt heeft; zynde duizenden gevaren te boven gekomen, en tot het einde van zyn leven standvastig in den loop zyner bedieninge gebleven. Hy was een zeer yverig en vrymoedig bestraffer van zonden en ongeregeltheden, die hy in alle Belyders, maar allermeest in Kerkelyke perzonen, met alle kragt [p. 595] tegen ging. Een uitmuntend Schryver van onzen tyd92 heeft uit de Brieven van, en aan Bonifacius geschreven, een beknopt uittrekzel, gemaakt, waar uit men, wegens den Staat van, den Godsdienst dezer landen, en de Leere en handel wyze van onzen Bisschop, eenigzins kan oordeelen; 't geen in het voorgaande verhaal ons meermalen gedient heeft, en verder hoofdzakelyk hier op uitkomt. „By de aankomst van Bonifacius hier te lande waren 'er al Christenen; dog hun getal was nog zéér gering in vergelyking van dat der ongelovigen. Zelfs nam het, op veele plaatzen, eer af dan toe, doordien de Christenen geduuriglyk, door de vorige Afgoderye, werden aangelokt, en weinigen waren standvastig genoeg, om deze verzoekingen

90 Schotanus Friesche Hist. bladz.: 60, 61. 91 Zommigen willen, dat Bonifacius voornamelyk gedood is geworden, om het invoeren der Roomsche ceremoniën; of uit een' haat wegens het afzetten van Childerik, en het kronen van Pipyn tot koning van Frankryk. Brandt Hist. der Reformatie, bl. 6, 7. 92 Vaderlandsche Historie, I Deel, bladz, 385, en volgende.

50wumkes.nl

te wederstaan. Veelen vervielen tot het oud Bygeloof, of paarden den Afgodendienst met de belydenis der waarheid. Hier in werden zy van hunne Priesters voorgegaan. Men zag deezen dan eens bezig met doopen, naar de wyze der Christenen; dan met het pleegen van Heidensche Offeranden en plegtigheden. Men vond Christenen, die hunne Slaven den Heidenen verkogten om geöffert te worden. De onbeschaafde menigte had, met het aannemen van den Christelyken Godsdienst, de oude woestheid niet konnen afleggen; onder dewelke, by de Pauzen van dien tyd ook gerekent werd, het eeten van paerdenvleesch en raau spek. De Priesters waren doorgaans weinig in getal, en zomtyds [p. 596] aan grove gebreken schuldig; zo dat Bonifacius de bestraffingen der Israëlitische Priesteren, door de oude Profeten, op hen toepast. Elders verklaart hy, dat zommige Diakenen in allerlei ontugt geleeft, en verscheide Byzitten gehouden hadden, en evenwel tot de Priesterlyke, ja zelfs tot de Bisschoppelyke waardigheid verheven waren. Onder zommige Bisschoppen werd de dronkenschap, by anderen de jacht aan de hand gehouden. Zommigen trokken ten stryde, en ontzagen zig niet, in openbaren oorlog, het bloed der Heidenen niet slegts, maar ook dat der Christenen, te helpen vergieten. Welk gedrag van den Paus Zacharias zo zwaar gewogen werd, dat hy daar aan de overwinningen toeschreef, welken de Heidenen, van tyd tot tyd, op de Christenen behaalden Ook blykt uit zekere vermaning van Lullus, aan eenen Abt Gregorius gedaan, aan welk ongeregeld gedrag veele Kerkelyken zig schuldig maakten. Laat ons, schreef hy, de kostelyke klederen, de vetgevoerde paerden, de sperwers, de valken met kromme klaauwen, de scherpbytende honden het blinkend goud en zilver veragten. De zagte matraden voegen ons niet. Wy behoorden ons onze hoofdkussens liever van mannen, dan van gewyde maagden te laten toereiken. Vooral moeten wy de onvoorzigtige gemeenzaamheid met vreemde vrouwen myden: wy worden ligter door heimelyke, dan door openbare verzoeking verleid, wanneer wy niet wel op onze hoede zyn. Het gedruis van menigvuldige dienstboden moet, door stille onderhandelingen [p. 597] over Gods woord, verdreven worden. In het leeren en doopen werden, door deze Geestelyken, ook eenige ongeregeltheden begaan. Men vond 'er, die beweerden, dat men een Christen kon worden, zonder gedoopt te zyn. Verscheidene, die van Priesters, welke nog op Heidensche wyze durfden offeren, gedoopt waren, moesten wederom herdoopt worden, waaromtrent Bonifacius zeer kiesch was. In 't stuk der Leere werden veelen niet regtzinnig geöordeelt. Van tyd tot tyd kwamen 'er Geestelyken uit Brittanje, die gehouden werden Heidensche Leeringen en plegtigheden voor te staan. Ook vond men Afrikaansche Kerkelyken, die, of voor Manicheërs, of voor Donatisten gingen. Behalven dezen waren 'er inboorlingen, die vreemde gevoelens dreven. Ook waren 'er veele Priesters, die, naar 't oordeel der Roomsche Kerke, gene wettige zendinge hadden. Van zommigen wist men niet, of zy, van Bisschoppen geördent waren, of niet. Van anderen was het zeker

51wumkes.nl

genoeg, dat zy niet wettig geördent waren, en dezen maakten wel den grootsten hoop uit. Zy hadden het oor van 't gemeen, en leefden buiten 't opzigt van eenigen Bisschop. 't Volk dat hen aanhing, kwam niet in de openbare Kerken; maar buiten in eenzame plaatzen, of in boere-woningen, byëen. —— Met een woord, het gedrag en de Leere der meeste Priesteren hier te lande, die gene Bisschoppelyke, veel min eene Pauzelyke zendinge hadden, moet zodanige Kerkelyken, die, gelyk Bonifacius, hun gezag [p. 598] van den Roomschen Stoel ontleenden, in veele opzigten, gesloten hebben."

Bonifacius sterke verdediging voor den Roomschen stoel. Dit laatste blykt te meer, uit de ongemeene hoogagting van onzen Bisschop, voor de Pauzelyke agtbaarheid, die hy dermate verhief, dat geen mensch, naar zyn gevoelen, daar iets; mogt tegen spreeken. Immers volgt zulks uit dien bekenden artikel der Roomsche Kerke, waar van men zegt, dat Bonifacius de uitvinder en verdediger geweest is93, en die aldus luid. Indien de Paus nalatig bevonden wort, aangaande de behoudenis van zig en de zynen, en indien by onnut en traag is in zyne werken, en daarenboven het goeds verzwygt, tot schade van zig zelven en anderen, waardoor, hy teffens eene ontelbare menigte met zig naar de helle sleept, zullende aldaar, tot in eeuwigheid, met vele slagen geslagen worden. Dat zig dan, evenwel niemant van alle menschen verstoute, deze zyne fouten te bestraffen, om dat hy, een ygelyk zullende oordeelen, van niemant moet geöordeelt worden; ten zy by van 't geloof afwykt, voor welks geduurzaamheid de algemeinheid der gelovigen zo veel te onophoudelyker bidt, als ze verzekert is, dat hare zaligheid, naast God, van, zyne behoudenisse afhangt. In welk Kerkelyk bestuit alzo wort valt gestelt, dat de Paus van niemant kan geöordeelt of bestraft worden; en terwyl bevestigt wort, dat hy alles zal oordeelen, merkt men hem aan, als een tweede Rigter van levendigen en dooden. Bonifacius deze en diergelyke stellingen overal doorzettende, is het geen wonder, dat hy van de Pauzen, wien, gemeenlyk het hart wat hoog [p. 599] lag grotelyks bemint, en boven aan gezet wierd.

Zyne klagten over de valsche broeders. Onze Geloofsprediker klaagt ook, in zommigen zyner Brieven bitterlyk, over de smert, die hem, door de valsche broeders werd aangedaan, en dieper trof, dan de moeite die hy met de ongelovigen had. De zwaarwigtigheid van den arbeid, dien hy op zig genomen had, drukte hem ook zo zeer, dat hy dikwyls den raad en de voorbede zyner broederen en zusteren verzogt Meermalen voegde hy zig, om onderstand te verwerven, by de waereldlyke Vorsten, waar van wy meer dan een voorbeeldzin de beschryvinge van zynen levensloop, hebben aangetroffen. De Pauzen ondersteunden hem in het dempen der Ketteryen, en het veröordeelen hunner dwalingen, gelyk wy gezien hebben in 't geval van Adelbert en Clemens.

93 J. Baselius, Nederl. Sulpitius, bl. 90.

52wumkes.nl

Voorts was hy even vlytig om de gemeente in goede orde te houden, en hield, tot dien einde, met toestemminge, en op uitschryvinge der Fransche Vorsten, verscheide Kerkelyke vergaderingen, waar van 'er drie tot onze tyden bekent zyn gebleven. De eerste is gehouden in, 't jaar 742., zynde de plaats onbekent, Bonifacius was hier voorzitter, en nevens hem Burchard, Bisschop van, Wurtsburg; Regenfrid, Bisschop van Keulen; Winta, Bisschop van Buriburg; Willibald, Bisschop van Aichstad; Dodanus, misschien Bisschop van Utrecht; Eöban, Hulp Bisschop aldaar; Eddan, Bisschop van Straatsburg, en meer andere Bisschoppen met hunne Priesters. Op deze byëenkomst werd vastgesteld, dat 'er jaarlyks [p. 600] eene Vergadering zou gehouden worden; geene Geestelyke perzonen ten oorlog zouden trekken, uitgezondert die verkoren werden, om de Kerkdiensten in 't leger waar te nemen; datze niet met jagthonden, vogels en valken door bosschen en wouden moesten lopen te jagen; dat de Priesters aan hunnen Bisschop onderdanigheid bewyzen, en rekenschap van hunne verrigtingen geven moesten; dat geene vreemde Bisschoppen of Priesters mogten toegelaten werden zonder vooräf wel beproeft te zyn; dat ieder Bisschop, met hulpe van den Grave, zorge zal dragen, dat het volk geene Heidensche bygelovigheden pleege, 't zy bygelovige offeranden voor de dooden, voorzeggingen door het lot, waarzeggeryen, bygelovige bewaarmiddelen, en vogelwichelaryen94, 't zy toveryen, of offeranden, [p. 601] die, op eene 94 De Heidenen waren op dit slag van bygelovigheden zeer verzot, en schoon tot het Christendom bekeert, daar niet, dan met veel moeite, af te brengen. De oude Kerkvergaderingen hebben 'er dikwyls wetten tegen gemaakt, en evenwel dit kwaad niet geheel konnen uitroejen. Om van andere zoorten van waarzeggeryen niet te spreken, zo moet men weten, dat zy, aangaande de vogelwichelaryen, agt gaven op het vliegen, op het schreeuwen, op het zingen, op het huppelen, eeten en drinken der vogelen; zo wilde als tamme. Honderd diergelyke voortekenen waren 'er van dien aart bekent, en onder het gemene volk verspreid: en het (trekt geenzins tot eere van het Christendom, dat zodanige zotternyen, nog op heden, by de onkundige menigte, schoon belydenis van den Christelyken Godsdienst doende, als met handen en tanden worden vastgehouden; zonder dat iemant in staat is, om hen zulke onbetamelyke en schendige bygelovigheden, uit het hoofd te praten. Wat is 'er by veelen gemeener dan zig te ontstellen op het huilen van een' nagtuil, van het dieren van ravens en kraajen, op het blaffen der honden by nagt, het luiden van klokken als 'er; iemant begaven wort, wanneer de klank gemeenlyk wat feller is dan op andere tyden? Waar schrikken veelen meer voor, dan voor de betoveringen (in onze taal Tjoenen gezegt) die zy meenen dat van zommige menschen, enkel met 't gezigt, of anders door bovennatuurlyke wegen, konnen verrigt worden, zelfs tot het dooden, niet slegts van hun evennaasten, maar ook van hun naaste bloed? Heeft men eenig ongewoon inwendig gebrek, dat niet aanstonds door gewone geneesmiddelen weggenomen wort, of schort 'er iets aan 't zuivel, boter of kaas, straks zegt men, hy is betovert, kwade menschen hebben 't hem gedaan: dan vliegens te post en te paerd naar Ekron om Baäl-Zebub te vragen: ik meen dat slag van volkje, hier te lande bekent by den naam van Duivel-banders, Tover-dokters, enz. Een gespuis, meesterlyk afgeregt op liegen en bedriegen, en misschien duizendmaal ondeugender dan de genen, die door hen, 't zy woordelyk, of ingewikkelt, betigt worden als d' oorzaken van het kwaad, die enkel, om hun beurs te vullen, zig bedienen van de onnozele bygelovjgheid dier slegthoofden die hen

53wumkes.nl

Heidensche wyze onder aanroepinge van de Martelaren en Belyders, by de Kerken gedaan wierden; 't zy die heiligschendige vuuren (Nedfyr, of noodvuur); 't zy andere gebruiken der Heiligen. Uit de wetten tegen de hoerery der Kerkelyken, [p. 602] zo op deze byëenkomst, als in andere Vergaderingen, gemaakt, zou men mogen besluiten, dat die zonde in die tyden; al vry gemeen moet geweest zyn. De straf, daar op gestelt, was ook niet zeer zwaar: gemeene Geestelyken moesten op water en brood gezet; Priesters twee jaren in de gevangenis gehouden, en daar na gegeesselt, en met Bullepeezen afgerost worden; werdende de Nonnen boven dien, het hair van hare hoofden geschoren.95 Deze wetten wierden egter kwalyk onderhouden, waar over Bonifacius in zyne brieven meermalen klaagt, dat 'er weinige of geene vrugt van gezien was. De Vergadering, 't volgende jaar te L' Eftine in [p. 603] Henegouwen gehouden, beveiligde wel de voorgaande besluiten, dog besloot boven dien een verbod tegen de bloedschendige huwelyken, en het leveren der Christen Slaven aan de Heidenen, gelyk mede eene boete van vyftien Dukaten op het plegen van eenige Heidensche plegtigheden. Boven dien werd 'er een gedeelte der Kerkelyke inkomsten ingewilligt tot het voeren van den oorlog tegen de Ongelovigen. In eene derde Vergadering werden gedoemt en afgekeurt, de kruiskens, die de voorheen gemelde Adelbertus (hier een Kettersch Bisschop genoemt) door geheel zyn Bisdom, ten platten lande opgeregt had, nodigende de omleggende volkeren, om by dezelven te komen bidden, en hunne eigene Bisschoppen en wettige Kerken te verlaten; daar by voorgevende, dat hem ieders zonden bekent waren, en dat het niet nodig was dat de gelovigen voor hem nederknielden om dezelven, gelyk de manier was, te biegten en diensvolgens, datze met eene volle, gerustigheid over hunne ontslaging konden naar huis keeren.

opzoeken, en door hun Crediet dat men in hen stelt, enkel met stilzwygen, of door het mompelen van eenige woorden, die meer quansuis te kennen geven als men zeggen durf, genoegzaam in staat zyn, het slegte volk te zussen, en dikwyls de braafste luiden voor Hexen en Toveraars te doen doorgaan. Eene zotterny of laster, die onder het landvolk veel gemeener is, dan men zou denken; en, myns oordeels, niet beter kan tegengegaan worden, dan met het ter uitvoer stellen der heilzame wetten, voormaals tegens zulke Duivels werktuigen geëmaneert. 95 't Is opmerkelyk, dat de boeten der hoererye onder de Christenen veel zagter werden ingestelt, dan voorheen by de oude Saxen, van dewelken Bonifacius schryft, dat zy eene maagd, die in haar vaders huis onteert is, of eene getrouwde vrouw, die overspel begaan had, eerst worgden, en dan verbrandden; en den schender boven het graf ophingen; of zy kortten eerst toe klederen tot den gordel toe, en geesselden haar dan met roeden; en dan kwamen 'er getrouwde vrouwen, die haar van dorp tot dorp nypten en priemden, tot dat zy 't besturven. Indien, volkeren, die geene kennis van God hebben, (besluit de Bisschop) zulken zucht droegen voor de kuisheid; wat behoort gy niet te doen, die een Christen mensch zyt? Bat. Sacra, I Deel, bladz. 283.

54wumkes.nl

Men ziet hier uit dat deze Adelbertus zig tegen de gebruiken der Roomsche Kerke gestelt heeft; 't geen misschien aanleiding gegeven [p. 604] heeft, dat hy veele navolgers zal hebben; dog waar in eigenlyk zyne Leeringen bestonden, hebben de Schryvers, die zyne vyanden waren, der nakomelingschap niet; gelieven over te laten. Anders zoude men beter in staat zyn, om over diergelyke zogenaamde Ketters te oordeelen. Nog spreekt men van eene andere Kerkvergadering, onder Bonifacius gehouden96, waar in men belydenis deed van 't Algemeen Geloof, en van de eenigheid met, en onderwerping aan de Roomsche Kerke, en den Stedehouder van Petrus; en wyders vaststelde, dat voortaan het Pattium, of de Aarts-Bisschoppelyke mantel van den Paus, en niet van de waereldlyke Vorsten, als tot nog toe geschied was, moest gehaalt werden. Wyders, dat de Aarts-Bisschoppen steeds naaukeurig moesten letten op het gedrag van hunne onderhorige Bisschoppen; en dat deze, uit de jaarlyksche Kerkelyke Vergaderingen t' huis gekomen zynde, in hun eigen Bisdom diergelyke Byeenkomsten moesten houden met hunne onderhorige Priesters en Abten; en hen de besluiten der Vergaderinge bekent maken en gebieden te onderhouden. Als mede, dat ieder Bisschop zyne zware zaken, in de gewone byëenkomsten, den Aarts-Bisschop moest te kennen geven; „op dezelfde wyze, zegt Bonifacius, als de Roomsche Kerk, toen wy gewyd werden, ons met eede deed beloven, dat, zo wanneer wy eenige Priesters of andere [p. 605] menschen van de wet des Heeren zagen afwyken, zonder daar zelf raad tegen te weeten, wy hetzelve getrouwelyk aan den Apostolischen Stoel, en aan den Stadhouder van S. Pieter zouden aandienen, om door denzelven verbetert te worden. Want aldus moeten, myns bedunkens, alle Bisschoppen het aan den Metropolitaan, en deze weêr aan den Roomschen Paus bekent maken, indien zy geen' raad weten om het volk ergens in te verbeteren."

XXVIII. Kerkelyke ordonnantien. Eindelyk meld men nog eenige Kerkelyke Ordonnantien van Bonifacius97, die wy hier tot beter verstand, nopens den staat der Kerke, in die tyden, moeten by voegen. Dat geen Priester, zonder toestemming van den Bisschop, zyne Kerk zal verlaten, en tot eene andere overgaan. Nog de Kerkdiensten op ongewyde plaatzen verrigten. Dezelve mogen, zelfs op gewyde plaatzen, geenen altaar oprigten, dan het geen alvorens door den Bisschop gewyd is. Dat de Priesters overäl de heilige olie, het Chrisma, en het lighaam des Heeren, by zig moeten omdragen, om altoos gereed te zyn, hunne bediening waar te nemen. Dat de Priesters het Chrisma toegezegelt zullen bewaren, zonder dat het van iemant, dan gewyde perzonen aangeraakt mogte worden. Dat geene Leeken eenige

96 Dit blykt uit den Brief van Bonifacius zelven, geschreven aan Bisschop Kudbertus, zynde in order de 105. 97 Batavia Sacra. I Deel, bladz.

55wumkes.nl

Priesters mogen af- of aanstellen, dan met toestemming van den Bisschop; nog ook eenige vereeringen genieten voor het benoemen van eenen Priester tot zekere Kerk. Den Priesters wort opgelegt wel [p. 606] te leven, en hun volk daar toe te vermanen. Ieder Bisschop moet onderzoek doen naar de afkomst van de Priesters van zyn gebied; en' of 'er ook onder zyn, die hun eigen Bisschop ontlopen zyn; en dat alzulke weglopers afgezet zullen worden. Dat de Abten en Abdissen, door hun gedrag en kuisheid anderen een voorbeeld moeten geven; dog zulks niet doende, van den Bisschop, zullen bestraftÊ worden, en overbeterlyk blyvende, den Koning worden aangebragt. Dat, zo wel Monikken als Kanonniken, naar hunne regels stipt moeten leven. Dat de Bisschoppen en de Oversten der Kloosteren, met de uiterste naerstigheid moeten toezien op de kuisheid der Abdissen en Nonnen, datze geen overspel of hoerery begaan. Den Priesteren werd toegestaan, op de bekwame tyden, de Misse in de Maagdenkloosters te doen, en zyn verpligt daar na weder naar hunne Kerken te keeren. Dat 'er in geene Kloosters meer Priesters zullen gezonden worden dan 'er nodig zyn. Dat de Bisschoppen hunne Priesters in 't bedienen van den H. Doop moeten onderwyzen. Ook op derzelver gedrag wel toezien, en zorge dragen, dat 'er geene vrouluiden by hen, onder een dak wonen. Den stervenden vooral de laatste Kerkgeregten toedienen. Het is niet geöorloft, den eenen dooden boven den anderen te, begraven.98 [p. 607] Nog ook het lighaam van 98 Dit is meermalen door Kerkvergaderingen verbodene en het was by de oude Christenen eene vaste en onverbrekelyke gewoonte, dat 'er nooit twee doode lighamen op malkanderen gelegt legt wierden, gelyk de geleerde H. van Ryn; in zyne aantekeningen op 't I Deel van Batavia Sacra, bladz. 374, aanwyst. Als 'er al twee in dezelfde grafstede moesten gelegt werden, wierd het een beneffens het ander, maar nooit boven op geplaatst. Dit bewyst hy uit zeker grafschrift, in de Kerk van S. Alexius te Romen, dat aldus luid. Niemant zal zyn eigen lighaam, of dat van een ander, op my hebben te plaatzen. Indien iemant zulks bestaat, die zy vervloekt in der eeuwigbeid. Ad an. 1004. Een ander van lateren tyd, in S. Agathaas-Kerk. te leezen, luid aldus: Alhier rust in vrede, Donna Bonuta, die veertig jaren heeft geleeft; en D. Mema, die geleeft heeft ..... jaren. Hy zy vervloekt met Judas, die een ander ... hier op zal gelegt hebben. Ter gemelder plaatze wort insgelyks bewezen, dat het al een gebruik by de Heidenen is geweest, van de genen, die een anders lighaam in het graf van den Eigenaar, tegen zyn wil en kennis, bragten, te vervloeken en te verwenschen; ja van de genen, die het graf kwamen op te breken of te openen, in zware boeten te bestaan. Diergelyke boeten werden ook gestelt tegen het weggeeven of verkopen der graven. Evenwel werden 'er zomtyds twee of meer lighamen in een' en dezelve grafstede gelegt; en hier van was het, dat zommige graven, monofoma, een graf voor één lighaam geschikt, anderen bifoma, trifoma genoemt werden, om datze twee of drie lighamen konden bergen. Aangaande het vervreemden van graven, waar onder ook de grafzerken behoorden, komt my te binnen zeker grafschrift, op een nabuurig Kerkhof te vinden, waar onder wel eer, volgens het grafschrift, een' Heer Johannis Kuik Prior van 't Convent Zion, was begraven. De zerk, zedert aan een aanzienlyk Burger te Dokkum toebehorende, werd van de inwoners (waarschynlyk van dien eigendom onbewust) van zyne plaats, in de Kerk van het dorp gebragt. Maar de Eigenaar, van dit vervoeren kennis krygende, eischte dat de steen weder op zyne plaatze mogt gebragt werden. De Ingezetenen hier toe niet konnende verdaan, rees 'er

56wumkes.nl

Christus aan de gooden te bedienen, of een kus aan dezelven te geven, of hunne lighamen met gewydde kleedjes of mantelties te bewinden. Danzeryen, [p. 608] zingen van waereldsche liedjes, en gasteryen moesten buiten de Kerk worden geweert. Geene mannen mogen met vrouwspersonen te gelyk in een bad gaan. De Priester mag op denzelfden dag, op den outer de Mis niet lezen, daar zulks van den Bisschop is gedaan. Het is niet geöorloft op [p. 609] Paasch-avond op 't hoogtyd van Kennis, en de andere Hoogtyden, de nagtdiensten voor de tweede uur van den nagt, metter haast af te roffelen, Vermits het dog op dien nagt ongeöorloft is na middernagt te drinken. Dat de Priesters allen gelovigen aankondigen het Geloof en het Vader onze, van buiten te leeren; en dat niemant, by gebreke dies kinderen ten doop zal mogen heffen. Die gedoopt zullen worden, moeten door de Priesters, in 't openbaar, in hunne moedertaal, ondervraagt worden, aangaande de verzakingen en belydenissen, die in den doop gedaan worden. Zo men niet zeker weet of iemant, gedoopt is, mag hy gedoopt worden; mits deze woorden voorafgaande. Ik herdoop u niet, maar zo gy nog niet gedoopt zyt, doops ik u in den naam, enz. De Priesters moeten den olie der zieken van den Bisschop vragen, en altoos gereed hebben, omze den gelovigen, dienze nodig hebben, toe te dienen De vier Vastentyden99 van Maart, Juny, September en December, waar op men de geestelyke wydzels bedient, moeten van het volk onderhouden worden, Gelyk roede de kerkelyke wetten, aangaande de verzoeninge der Boetvaerdigen, niet geheel moeten worden nagelaten; schoon eenige noodzakelykheden de volle uitvoeringe daar van verhinderen. Dog den Stervenden moet de H. Kommunie zonder uitstel gegeven worden. Als mede aan hen, die zulks verzogt hebbende, [p. 610] intusschen door krankheid, buiten verstands gebruik is, zynde daar na, zo hy in leven blyft, de wetten der boetvaerdigheid evenwel onderworpen. Een Priester of Klerk, Heidensche waarzeggeryen enz. gebruikende, is in de straffe der Kerkelyke wetten vervallen. Op den Zaterdag voor Pinxter moet al het, volk vasten, en tegen negen uuren te Kerk komen; even als op den Zaterdag voor Paasch. De Priesters moeten het volk in 't openbaar vermanen, zig zorgvuldig te wagten voor ongeöorlofde

proces, dat door de laatstgenoemden voor 't Nedergerigt, gewonnen werd. Hier op werd de zaak van daarvoor het Hof van Friesland gebragt, daar de uitspraak eindelyk ten voordeele van den, Appellant uitviel, en den Ingezetenen opgelegt werd, de zerk op zyne plaatze te bezorgen. De Heer Eigenaar deed, daar na, de Volgende regels op dien Steen stellen. Een grafzerk, door geweld en onregt weg te voeren, Werd zelf by 't Heidendom een schandlyk ding geacht: Dit 's erger my gebeurt, wyl ik door Christen-boeren Werd schendig weggerukt, en in hun Kerk gebracht. Dog Frieslands hooge Hof heeft deze zaak beslegt, En gaf my aan myn Heer, ondanks dit landsgeregt. 99 Anders bekent by den naam van Quatertemperdagen, wanneer de wydingen der Priesters en Diakenen pleegen gedaan te worden.

57wumkes.nl

huwelyken, en onwettige egtscheidingen, De heilige dagen, op dewelken het volk door de Priesters moest vermaant worden, om te' rusten, waren in dien tyd

Kersdag, den 25 December, vier rustdagen. De Besnydenis van Christus, den 1 Januari, eenen dag. Drie Koningen dag, zynde de Openbaring van den Zaligmaker, den 6 Januari,

een' dag. L. Vrouwe Ligtmis, den 2 Februari, een' dag. Op het Paaschfeest drie dagen na den Zondag. Hemelvaartsdag, een' dag. De geboorte van S. Jan den Dooper, den 24 Juny, een' dag. De Marteldag van Petrus en Paulus, den 29. Juny, een' dag; Maria Hemelvaart, den 15 Augusty, een' dag. [p. 611] De Marteldag van den Apostel Andreas, op den 30 November, een' dag.100 [p.

612] 100 Byäldien 'er op dien tyd geen meer Feestdagen geviert zyn, dan hier uitgedrukt staan, zo is derzelver getal zedert vry veel aangegroeit. Ook hebben na die tyden verscheide Kerkvergaderingen, en zommige wakkere mannen, tegen het groot getal der zogenaamde Heilige dagen, vry sterk geyvert, gelyk mede tegen het schandelyk misbruik dat daar van gemaakt werd. Het Synode van Saltsburg, van 't jaar 1420., wenschte, dat de Feestdagen der Heiligen, als veel te menigvuldig zynde, mogten vermindert worden. De vermaarde Gerson vertoonde in 't jaar 1408., op de Kerkvergadering te Rheims, datze niet, dan tot zondige eindens, geviert wierden: of dat de ambagtsluiden maar belet werden, hun handwerk waar te nemen, en aldus tot gebrek en armoede vervielen; of dat 'er eene grote deure geöpent werd aan de ledigheid, dewelke van het volk misbruikt werd tot eene grote menigte van dronkenschappen, kyvagien, ondeugende spelen, overdadige onkosten, ondeugende danzeryen, die vol zonden, en zottigheden steken, en vermengt zyn met Godslasterlyke deunties, en onkuische ongeregeltheden. Op dienzelfden, tyd leefde Nuc. de Clemangis, een Franschman, en Aarts-Diaken te Bayeux; die eene verhandeling schreef tegen het instellen van nieuwe Feestdagen, waar in hy met zeer levendige verwen afmaalt de gruwelen en godloze manieren, op dewelken de Feestdagen geviert wierden. Het is, zegt hy, gruwelyk om te horen, hoe het in de nagtwaken, voor zekere feesten, toeging. Michaël, Bisschop van Auxerre, by denzelven Schryver aangehaalt, ziende de baldadigheden en moetwilligheden, die op de Feestdagen bedreven werden, heeft het grootste gedeelte van die feesten, die aan zyn Bisdom in 't byzonder eigen waren, afgeschaft. Zeggende dat de Feesten der Heiligen zodanig vermenigvuldigt waren, dat geheel het gemoed, en al de godvruchtigheid der gelovigen„ daar roede bezet was, zo dat 'er geen tyd overschoot om zig met God te bemoejen en hem aan te bidden. Een, ander Roomschgezinde Schryver zegt: „Wel is waar, dat men de Heiligen maar eert en viert, om God in hen te eeren; en dat het einde van die eerbewyzingen maar is het eeren van God: maar de geest des volles doet dikwyls averegts, blyvende in de middelen hangen, zonder eens op het einde te denken." Onze Voorouders, zegt de gemelde Clemangis., hadden zo groote eene godvruchtigheid tot de Heiligen als wy; maar hun yver was naar de wetenschap: want zy wilden de Heiligen zodanig niet geviert hebben, dat God daar door vergeten werd, en zy agtten het niet regtmatig, de daden van zo veele Heiligen in de Kerke opgelezen te hebben, dat de Boeken van het oude en nieuwe Testament daar door ongeleezen moesten blyven. Inzonderheid pryst hy aan, het leezen der H. Schriftuure; en keurt daarentegen te

58wumkes.nl

XXIX. Andere Geloofspredikers. Lullus Bisschop te Ments, Gregorius t' Utrecht. Dus veel van het leven, de leere, en bedieninge van den vermaarden Geloofsprediker Bonifacius. Zonder meer aanmerkingen dienaangaande te maken, kan ieder [p. 613] verstandige ligt inzien, wat men van het een en ander te houden hebbe: ondertusschen blyft het eene waarheid, dat de Inwoners dezer Landen het der Goddelyke Voorzienigheid te danken hebben, die zodanige Leeraars herwaarts gezonden heeft, waar door onze Voorouders uit de duisternis der Heidensche afgoderyen, tot de kennisse van den waren God zyn overgebragt schoon anders de Leere der waarheid en de Kerkzeden, door hen ingevoert, al tamelyk verre van de regte eenvoudigheid der eerste Christenen, waren afgeweken, en op verre na niet ingerigt zyn geweest naar de reinigheid des Heiligdoms. Meer andere, niet min wakkere yveraars, zyn de voorgemelden op het: spoor gevolgt, en zyn, in hunne prediking doorgaans den zelfden weg ingeslagen: van dewelken wy maar een' en anderen, uit zeer veelen zullen noemen. [p. 614]

Lulles wort Bonifacius opvolger te Ments. Na den dood van Bonifacius is de meergemelde Lullus, als gezegt is, hem in de Bisschoppelyke waerdigheid te Ments, opgevolgt, zynde daar toe, met eene zeer beweeglyke aanspraak, door Bonifacius., even voor zyn laatste vertrek naar Friesland, aangestelt. Zeggende onder anderen: Myn liefste zoon, wend alle vlyd en naerstigheid aan tot het onderregten der volkeren, die uwe zorge toebetrouwt zyn, om hen nog al verder uit het bedrog van 't Heidensche wangeloof te verlossen. Eöban, daarentegen, was door Bonifacius benoemt tot het bestier der Utrechtsche Kerke; dog deze mede door de baldadige Friesen zynde omgebragt, werd Gregorius, nevens het Bisschopsampt van Utrecht, de bezorging van de bekeering der Friesen opgedragen. Dees Gregorius', die, als voorheen is aangemerkt, een

eenemaal af het gedrag der Kapittels, in het aannemen van nieuwe Feestdagen. Wat een ongelyk, zegt hy, geschied 'er aan God, dat men hem. zyne plaatzen en zyne dagen gaat afnemen; ik zeg, niet uit godvruchtigheid tot de Heiligen, maar uit inzigt van eigen belang! (want de Kapittels trokken daar geld voor) Zal God geene, groote reden hebben, om aan de zodanigen, zo wel als aan de dwaze Maagden, de treure des Hemelryks voor 't hoofd te sluiten? Zal hy hem niet mogen vragen, hoe datze zig zo durven verstouten, datze met hem tot de Zegepralende Kerk willen toegelaten worden, daarze zo stout geweest zyn, van hem uit de strydende en zigtbare Kerke te verstoten? Wy kennen eenige Kerken, daar het zo opgepropt is met Heiligen, dat 'er dikwyls verscheidene op denzelfden dag voorvallen, welker getyden ten vollen moeien afgeleezen worden. Eenige vermaarde Kerkvergaderingen, die zig met veele reden regens dit schadelyk misbruik aangekant hebben, zouden hier nog konnen bygevoegt worden. Maar om dat we hier eene Historie, en niet eene wederleggende Godgeleertheid beschryven, is het onnodig. Het stuk is by bescheidene en verstandige menschen al lang veroordeelt. En domme yveraars zullen de getuigenissen van de allervermaardste mannen dog in den wind slaan.

59wumkes.nl

agterkleinzoon was van Koning Dagobert den II., kwam op zyn dertiende jaar101 in 't gezelschap van Bonifacius, Zyne Grootmoeder Adela, eene dogter van den gemelden Koning, was Abdis in een Nonnenklooster omtrent Trier. Bonifacius, op zyne reize naar deze gewesten, in dit Klooster dien jongeling horende lezen over tafel, deed over het voorgelezene eene zeer beweeglyke redevoering, waar door Gregorius dermate getroffen werd, dat hy, van dien tyd af, geenzins van Bonifacius, gezelschap was af te trekken, wat 'er ook van zyne Grootmoeder en andere vrienden tegen ingebragt werd. Hy bleef sedert geduurig onder de bezorging van [p. 615] onzen Geloofsprediker, die niet naliet, dezen zynen kweekeling, in de vermaardste Abdyen, de voornaamste planthoven der jonge. Nazireërs in die tyden, te laten onderwyzen, en tot den dienst der Kerke bekwaam te doen maken. Naderhand bleef hy steeds by hem, en volgde hem in zyne reizen en togten, waar door hy eene ongemeene bekwaamheid kreeg in het werk waar toe hy geschikt werd. Na de dood van Bonifacius, de zorg over de Utrechtsche Kerke, en over de Abdy daar aan behorende, zo door 't gezag van Paus Stephanus, als door de toestemming van Koning, Pipyn, hem opgedragen zynde, was hy een yverige Geloofsverkondiger en gezegend werktuig tot de verdere bekeeringe der omleggende volkeren. In de gemelde Abdy vergaderde hy verscheide Leerlingen, waaronder veelen uit Adelyken huize, uit Frankryk en Engeland, gesproten, of ook kinderen van de nieuwbekeerde Friesen, Saxen, en Duitschers, die allen by malkanderen woonden, en onder zyne vaderlyke tugt stonden, en van hem, met de uiterste vlytigheid onderwezen werden, waar uit verscheide vermaarde, mannen zyn voortgekomen, onder dewelken inzonderheid getelt wort, de beroemde Ludger, dienwe hier na zullen ontmoeten, en zommige anderen, die tot de aanzienlykste waerdigheden in 't Kerkbestier zyn opgeklommen Voor zyn dood, die in 't jaar, 776.102 voorviel, benoemde hy zynen neef en boezemvriend Albrikus tot zynen Opvolger, [p. 616] dien hy verscheide onderrigtingen, aangaande den dienst der Kerke gaf, waar na hy op den 25 Augustus, van 't gemelde jaar, overleed, en in de Kerk van S. Salvator, te Utrecht begraven werd.

XXX. Willehadus. Geduurende het leven van Gregorius waren 'er verscheide wakkere mannen bezig, om den Friesen het Christen geloof te verkondigen, onder dewelken ook geroemt; werd Willehadus, een Engelsman uit Nordhumberland, die in deze gewesten aangekomen, allerëerst zyn' dienst begon te Dokkum, welker inwoners, zedert den moord van Bonifacius nu buigzamer geworden, hem met; grote eerbiedigheid ontvingen: en, dewyl hy hier eenigen tyd zig ophield, zo om de nog zwakke Christenen te versterken, als om de Heidensche inwoners te

101 Vermeerderde Chron. van Beka, by A. Matth. III Deel, bl 28. 102 Bat. Sacra. I Deel, p. 456. Schotanus zegt op 't jaar 768. Friesche Historie, bl. 60.

60wumkes.nl

bekeeren, werd zyne prediking ongemeen gezegent Hy nam ook veele kinderen van de voornaamste Edelen, om hen van jongs af in de gronden der waarheid te onderwyzen; agtende dat de gemoederen, nooit besmet met 't Heidendom, daar na te gereder zouden, zyn, de leeringen, Van het Euangelie in te volgen; en dat het gemeene volk, door de aanzienlyksten voorgegaan, te gemakkelyker zoude te bewegen, zyn. Eenige jaren hier met vrugt geärbeid hebbende, vertrok hy naar 't land Humarchen103, [p. 617] daar hy door de afgodische inwoners byna zou omgebragt zyn geworden. Van daar naar 't Landschap Drenth gereist, bekeerde hy wel eenigen van de afgodery, dog de meesten halsterrig blyvende, sloegen en wondden den Geloofsverkondiger met stokken, zulks hy in groot gevaar van zyn leven was. In 't jaar 779. werd hy van Karel den Grooten tot de bekeeringe der Saxen aangestelt; dog drie jaren daar na regtte Wittekind eene zware vervolging aan tegen de Christenen, dreef zommige Leeraars ten lande uit, en doodde eenige anderen. Willehadus ontsnapte des Tyrans, woede, ging eerst naar Friesland, en trok vervolgens naar Rome, daar hy by den Paus Adriaan de nodige ondersteuning voor de Kerken der bedrukte Saxen verzogt. Van hier begaf hy zig naar Frankryk, en bleef twee jaren te Epternach in 't Klooster, daar hy, behalven het onderwyzen van eenige Leerlingen, de Brieven van den Apostel Paulus, en verscheide, andere werken uitschreef. Veele verstrooide Saxers voegden zig hier by Willehadus, en begaven zig naderhand met hem naar Karel den Grooten, van wien hy, kort daar na, tot eerste Bisschop van Bremen werd aangestelt, alwaar hy, in 't jaar 789., na eenen onvermoeiden arbeid, en (na die tyden) zeer pryswaerdige levenswyze, is overleden.104

Lebuinus, of Liafwinus, Land- en tydgenoot van Willehadus, kwam insgelyks by den Bisschop Gregorius, met aanbieding van zynen [p. 618] dienst tot bekeeringe der Heidenen. De Bisschop zond hem naar de Landstreek omtrent dien Ysselstroom, welke rivier toen de grensscheiding tusschen de Saxers en Franken was. Hier predikte hy met groten yver, en haalde veele Heidenen over tot den Christelyken Godsdienst. Ten zynen tyde werd, door zyne aanmoediging, eene Kapelle gestigt, niet verre van Deventer, dewelke naderhand, te gelyk met die stad, door de Saxen verbrant werd; dog deze Leeraar heeft het Godshuis namaals weder opgebouwt.105 Omtrent het jaar 772., vernam dees Geloofsprediker, dat de Saxen jaarlyks omtrent de Wezer een' algemenen Landdag hielden, en aldaarover de gewigtigste zaken van Staat beraadslaagden. Op zo eene Vergadering begaf zig Lebuinus, en verklaarde opentlyk ten aanhoren van alle de Saxische Grooten, dat God, de Schepper van

103 Schotanus, Friesche Hist. bladz. 60, zegt de Hummers in Groningerland; anderen noemen dit eene Landstreek, in, of by Overyssel Bat. Sacra. I Deel, bl. 442. Adami schryft Momsterland in de Ommelanden. Voorberigt der Groninger Naamlyst. §.32. 104 Zie breeder van hem Bat. Sacra. I Deel. bl. 440. 105 A. Moonen, Chron, van Deventer, bl. 12.

61wumkes.nl

Hemel en Aarde, hem derwaarts gezonden had. Want ziet, dus sprak hy, dit is het vonnis van zyn' eigenen mond, 't welk vaster dan vast staat; ik waarschuw u-lieden, ten zy dat gy myne vermaningen gehoorzaamt, zo zal 'er, binnen een' zeer korten tyd, en onvoorziens, eens deerlyke en onverwagte plaag op uwe hoofden uitbersten. Want de God der Hemelen en aller eeuwen heeft reeds eenen magtigen, voorzigtigen, en zeer dapperen Koning106 daar toe geschikt; die niet uit vergelegene landen moet komen, maar digt by de hand is, en als een zeer snelle stroom komt aanbruischen, om de hardvogtigheid van uwe verstokte gemoederen [p. 619] te vermurven, en de onbuigzaamheid van uwe stugge en styve koppen te verpletteren. Hy zal met een ysselyk geweld, en met kragt van manschap komen opdonderen, en in uw land vallen, en alles te vuur en te zwaerd verwoesten en verdelgen: en, als een uitvoerder van Gods gramschap, dien gy geduurig en gestadig vertoornt, zal hy u, ten deele door de scherpte des swaerds ombrengen; ten deele door honger en kommer laten uitdrogen; ten deele door hartzeer en verdriet en eene eeuwige ballingschap laten doodkwynen. Terwyl Lebuinus deze woorden, met eene Apostolische vrymoedigheid uitsprak, greepen eenigen naar de wapenen, om den Geloofsprediker te dooden; maar een der aanzienlyksten uit de Vergaderinge beter beraden zynde, hield het geweld te rugge, zeggende, „datze een gezant, die hen voorslagen van leven en zaligheid aanbood, vreedzaam behoorden te ontvangen, op datze niet de voorzeggende bedreigingen, die hy hen gedaan had, op zig mogten halen." Dit bragt zo veel teweeg, datze den Leeraar ongemoeit lieten, maar belette egter niet dat, kort daar na, de nieugebouwde Kerk omtrent Deventer, door de onbesuisde vyanden in de assche gelegt werd: die egter, als boven gezegt is, weder door Lebuinus opgetimmert werd. Hoe, niet lang daar na, de gedane bedreiginge nopens de overheersching van Karel den Grooten, over de Saxers, hare vervullinge gekregen hebbe, is reeds ten deele in 't voorgaande aangewezen, en moet in de volgende Geschiedenissen omstandig worden vertoogt. [p. 620]

XXXI. Leven van Ludgerus. Het wort eindelyk tyd, om ook te spreken van onzen vermaarden Landsman Ludgerus, die geenzins onder de Geloofsverkondigers dezer landen, de geringste plaats verdient heeft. Want, of schoon de Euangelische waarheid allereerst uit Engeland in deze gewesten is. overgebragt, zyn 'er naderhand veele Nederlanders geweest, dewelke, door deze eerste Predikers en hunne Leerlingen onderwezen zynde, in hun Vaderland wakker geärbeid hebben, om hunne Landgenoten te stigten. De gemelde Ludgerus, van af komste zo wel als van inborst, een Friesch Edelman zynde, was geboren te Wierum in Westdongeradeel, eene der grietenyen van Oostergoo. Zyn Grootvader was genaamt Wrising, ook Ursing geschreven, die, om de lagen van den wreeden

106 Karel de Groot.

62wumkes.nl

Radbodus te ontwyken, met zyne huisvrouw Adalgarda, naar Frankryk toog; mede nemende zynen zoon Nordgrim, alwaar hy onder het bestuur van Grimoald, eene veilige schuilplaats vond. Hy had op dien tyd nog den Christelyken Godsdienst niet aangenomen, zynde anders een man van deftig leven en gedrag, en een groot voorstander van regt en geregtigheid. In Frankryk kreeg hy kennis en smaak van de waarheid, en deed 'er vervolgens opentlyk belydenis van; ook was hy den Geloofspredikers, Willebrord en Bonifacius ongemeen dienstig. Na den dood van Radbodus weder in, zyn Vaderland gekomen, bevestigde hy naar vermogen, zo in eigen perzoon, als door zyn geslagte, de Leere des Euangeliums; en zag zig voor zyn dood gezegent met twee zonen en negen dogters; gelyk [p. 621] mede de herstellinge zyner landgoederen, met nog eenige vermeerderinge van gebied, hem door Karel Martel gunstiglyk bezorgt werd. De jongste zoon, Thiadgrim trouwde, na zyn vaders dood, eene vrouwe, Liafburg107 genaamt, uit welk huwelyk geboren is, de gemelde Ludgerus. Dees Jongeling, van zyne Ouders tot den Kerkelyken dienst geschikt, werd al vroeg aan het onderwys van den Abt Gregorius overgegeven, alwaar hy de gronden der wetenschappen gelegt hebbende, naderhand van zynen Leermeester naar Engeland gezonden werd, in gezelschap van twee Geestelyken, [p. 622] derwaarts getogen, om van den Bisschop Egbertus de wyding te ontvangen. Hier eenigen tyd vertoevende, maakte Ludger kennis met den vermaarden Alcuinus, toen Leermeester en Bestierder der Scholen te Jork, en naderhand; gunsteling van, en Leeraar aan het Hof van Keizer Karel den Grooten te Aken. Ludger met zyne reisgenoten weder te Utrecht gekomen, daar hy den Amptgenoot van Gregorius stond te worden, had de hoogagting voor Alcuinus zulke diepe wortelen in zyn gemoed geschoten, dat hy niet eer ruste,

107 Nopens deze vrouwe verhaalt zeker Schryver, (door Schotanus in zyne beschryvinge van Friesland, bl. 22, aangehaalt) dat zy, ten tyde van hare geboorte, door toedoen van hare Grootmoeder, in 't grootste gevaar van haar leven geweest is. Deze Grootmoeder, die nog vast gehegt was aan de Heidensche bygelovigheden, was zeer misnoegt dat hare schoondogter niet als dogters ter waereld bragt: zo dra dezelve van dit kind, Liafburg, verlost was, gaf ze bevel aan eene slavinne, om het kind, eer het nog eenig voedzel genoten had, te verdrinken: zynde dit onder de Heidensche Friesen meermalen gebruikelyk. De Slavin dit bevel willende ter uitvoer brengen, greep het teere wicht den rand van het vat, daar het in gestoken werd, met beide handen vast, en worstelde als 't ware, om niet verdronken te werden. Onder dies komt 'er, door Gods beschikkinge, eene buurvrouw, die, beweegt met het onnozel schaapje, hetzelve de Slavinne ontrukt, en het een weinig honing in den mond steekt. Zo dra het kind iets geproeft had, was het van den dood verlost; en het buurwyf hetzelve voor de verdere woede harer vervolgeren willende beschermen, nam het mede naar huis, voedde het zorgvuldig op, tot den tyd, dat zy het, na den dood van de Grootmoeder, weder aan hare Ouders overgaf. Het kind groot geworden, trouwde met Thiadgrim, en werd vervolgens de moeder van onzen Ludgerus. Dus zeldzaam werkte de Goddelyke voorzienigheid in het voortbrengen van een kind, dat naderhand een werktuigen Gods hand geweest is, om veelen van zyne Landgenoten van de Heidensche bygelovigheden af te trekken.

63wumkes.nl

voor dat hy van Gregorius, en van zynen vader Thiadgrim de toestemming verwierf, om, tot het bekomen van meerdere geleertheid, weder naar den Leermeester Alcuinus te mogen keeren: het welk hem eindelyk, ter naauwernood, werd toegestaan.

Trekt naar Engeland. Ludgerus in Engeland aangekomen, werd van Alcuinus, met grote blydschap, onder het getal zyner Leerlingen aangenomen. Hy bleef hier drie jaar en zes maanden, en maakte groten voortgang in de wetenschappen, waar door hy, zo wel door zyn minzaam gedrag [p. 623] en ongemene bescheidenheid, de agting had van allen die hem kenden, en vooral van zynen Leermeester Alcuinus. Langer had zyn verblyf hier geweest, zo niet een zeker toeval hem van daar gedreven had: want een Fries, den zoon van zekeren Graaf in Engeland, onder het krakeelen gedood hebbende, moesten alle de Friesen zig spoedig van daar begeven, om niet door de wrevelmoedige Engelschen doodgeslagen te worden. Ludgerus trok dan, in gezelschap van eenigen zyner Landsgenoten, weder naar Utrecht; met zig brengende eene menigte van geleerde schriften, en voorzien zynde van. een' ryken voorraad van geleertheid, die hy door het verstandig onderwys zyns Meesters, en door naerstige oeffening had opgelegt, waar door hy by Gregorius ten hoogsten aangenaam was.

Predikt het Euangelie by de Saxers. In Engeland reeds tot den Geestelyken staat bevordert, en Diaken gewyd zynde, werd hy vervolgens van Bisschop Albrikus, den opvolger van Gregorius, tot de Priesterlyke waerdigheid verheven, en gezonden om het Euangelie te prediken in Overyssel onder de Saxers aldaar wonende. Hier eenigen tyd doorgebragt, en zyne zaken wel uitgevoert hebbende, verreisde hy naar Dokkum, daar hy zeven jaren lang het Euangelium, met een' wonderlyken voortgang verkondigde, niet alleen in de stad, maar ook door de daar omtrent leggende landstreken. Maar wanneer Wittekind, by afwezigheid van Karel den Grooten, die in Spanje oorloogde, met gewapende benden, in deze landen viel, en overal elendig huis hield, vertrok Ludgerus met zyne twee broeders Hildegrim [p. 624] en Gerbert, naar Italiën, alwaar hy den Paus begroet hebbende, het Monikskleed aantoog in het Benediktiner Klooster van den berg Kassino, daar op dien tyd een Fries Detmar genaamt, als Abt, het bestuur had. Karel, kort daar na, de Saxen op nieuw bedwongen hebbende, stelde de overwonnene volkeren onder de regeringe van verscheide Bisschoppen, die, behalven het Kerkelyke, ook, in veele opzigten, het Burgerlyke bewind waarnamen, en in plaats van Koninglyke Stadhouders regeerden,108 Friesland, schoon door de onrusten van den oorlog veel, hebbende geleden, was toen een kweekhof van veele edele spruiten, die in

108 Schotanus Friesche Historie, bl. 61.

64wumkes.nl

verscheide landen het ligt der waarheid hebben voortgeplant. Dit is geenzins de minste eere dezer natie, datze hare Leeraars alom, en voornamelyk in Duitschland gezonden heeft, om aldaar en elders het Euangelie te verkondigen, gelyk als Engeland, eertyds van haar ingenomen, oorzaak ge weeft is dat de kennis van den waren God. hier eerste ingevoert was.

Onder andere beroemde mannen die Karel de Groot dus tot voortzettinge van 't Christendom in de overheerde landen der Saxen zond, was ook onze Ludgerus, die, door aanpryzinge van Alcuinis, by dien Vorst in hoogagtinge was. Hy ontbood hem uit Italië by zig en droeg hem de waardigheid, van Bisschop op; 't geen Ludgerus voor dien tyd van de hand wees. Zyn broeder Hildegrim, diezelfde eere aangeboden, nam dezelve aan, en werd vervolgens Bisschop van Salingstad; van waar [p. 625] hy egter naderhand zynen Stoel naar Halberstad verplaatste.109 Wat Ludger belangt, hy beminde het Kloosterleven, 't geen hy eenigen tyd in Braband oeffende. Om egter den vervallen Godsdienst in zyn vaderland te herstellen, verliet hy de celle, en trok naar Friesland, bewesten de Lauwers, daar hy, gelyk voorheen, het woord der zaligheid verkondigde. Voorts toog hy over de Lauwers, alwaar hy, met gelyken yver, de inwoners van Hummerts, Hunsingo, Fivelingo, Reiderland, Eemsland, en andere landstreken door zyne Predikatien in den Christelyken Godsdienst onderwees. In zyn Vaderland te rug gekomen, meende hy een Klooster te stigten; dog men verhaalt, dat hem zulks in een' nagtgezigt, door Goddelyke ingevinge, werd afgeraden. Hem werden namelyk getoont zeer zwarte wolken, uit 't Noorden opkomende, die over Friesland dreven, en het zonneligt op den helderen middag verduisterden; tot dat, eene wyle daar na, het doorbrekend ligt, dat uit het Zuiden en Westen oprees, de wolken weder naar het Noorden verdreven. Ludgerus ontwakende, verhaalde het gezigt aan zyne zuster, en paste de uitlegginge daar van, op de aanstaande overstromingen en verwoestingen der Noordsche volkeren, die na dezen, als bekent is in Friesland zyn gevallen, en den Christelyken Godsdienst schrikkelyk onderdrukt hebben. De heilige man voegde 'er by, da dit onweer in zyn leven niet zoude omkomen, maar eerst na [p. 626] zyn overlyden moest geschieden, 't geen door de uitkomst is bewaarheid geworden.

Stigt Klooster Werden. Eenigen tyd daar na stigtte Ludgerus, omtrent de Roer, het berugte Klooster Werden, hebbende al lang begeert een diergelyke vergaderplaats voor Monikken uit zyn eigene middelen op te regten; alwaar hy, op zyne drukkelyke begeerte, na zyn overlyden, is begraven geworden. Nog heeft hy het Klooster te Helmstad in 't Brunswyksche gestigt. Eindelyk is hy, op aanhoudend verzoek, van Karel den Grooten, eersten Bisschop van, Munster geworden. Namelyk die Koning

109 Staatkundige: History bladz. 61. Hubner Staatkundige Historie, VII Deel, bl. 383.

65wumkes.nl

verscheide togten tegen de Saxers gedaan, en hen byna geheel onder 't jok gebragt hebbende, stigtte, omtrent het jaar 788. het Bisdom Van Mimingaarde, of Mimingarderobe, ook Mimingardevorde genaamt, om door dat te middel te meerdere kragt aan de bekeeringe der overwonne volkeren by te zetten. Ludgerus nam de last van dit nieuwe Bisdom, hoewel ongaerne, aan. Vervolgens stigtte men hier een Klooster, welks Latynsche naam Monasterium, naderhand aanleiding tot de benaming van Munster, gegeven heeft. Ludgerus, schoon het werkelyk bestier over dit Bisdom waarnemende, weigerde nogtans den Bisschoppelyken tytel, die hy, eerst 12 jaren na zyne aanstellinge, heeft aangenomen. Hy stierf in 't jaar 809110, hebbende den Stoel 21 jaren bekleed. Hy was, naar alle vermoeden, een Godzalig Christen; ongemeen naerstig in 't voortplanten van de Leere der waarheid, kragtig gezet of [p. 627] de waaragtige bekeeringe der menschen, en zynde van een Godvrugtig en zeer ingetogen gedrag, tragtte hy niet alleen de afgoden uit de Tempels, maar ook, en wel voornamelyk, tot de gemoederen der menschen te verbannen. In 't bestraffen van de zonden was hy ernstig en aanhoudend, in zynen dienst had hy een diep ontzag voor God, 't geen hem steeds aanzette, om, zonder vreeze voor menschen, of ongunst der Grooten, zyn werk te verrigten, en daar in ten vollen getrouw te zyn tot den einde toe. Ten bewyze van het gezegde kan onder anderen dienen, 't geen men verhaalt, dat hy, eens ten Hove aangeklaagt zynde als een doorbrenger van de Kerkelyke goederen, derwaarts reisde om zig te zuiveren. Hier zynde, werd hy tot driemaal toe geroepen, om voor den Keizer te verschynen, zonder binnen te treeden; om dat hy bezig was zyne gebeeden voor God uit te storten. De Keizer naar de reden van zyn zukkelen vragende, antwoordde hy met betamelyke vrymoedigheid. Om dat ik dagt, ô Koning, dat ik meer werks moeste maken van God dan van u, en van alle menschen t' zamen: want dit hebt gy my zelve telast, als gy my de Herderlyke zorg hebt aanbevolen. Welk antwoord den Keizer zo wel geviel, dat hy al zyn ongenoegen, 't geen hy uit den mond der kwaadwilligen had opgevat, liet varen.

Hy was tot het laatste van zyn leven yverig in zynen dienst, in de bezorging der gemeente, en in de oeffeninge van zynen verborgenen Godsdienst. De zwakheid van zyn lighaamsgéstel deed hem geenzins in zyne gewone [p. 628] oeffeningen van Godvrugtigheid verslappen: steeds was hy bezig met het leeren en zingen der Psalmen, met iets goeds te horen lezen, en met andere Godzalige werkzaamheden. Byna dagelyks nam hy de pligten van den openbaren Godsdienst waar. Ja op den Zondag voor zyn dood predikte hy tweemaal voor het volk, 's morgens te Koesveld, en 's namiddags te Bilderbeek, schoon die plaatzen twee mylen van malkanderen afleggen111; waar op hy den volgenden

110 Schotanus Friesche Hist. bladz. 64. Hubner Staatk. Hist. VII Deel, bl. 670. 111 Hier uit ziet men dat het prediken toen nog het eigen werk der Bisschoppen geweest is, 't geenze naderhand alleen den Priesteren hebben overgelaten. Zeker Schryver zegt: In den

66wumkes.nl

nagt, den 26 Maart, overleed, werdende eene maand daar na, op zyne begeerte, in zyne Abdy te Werden, buiten de Kerk112, van S. Salvator, begraven; en wel [p. 629] op uitdrukkelyk verzoek van zyn broeder Hildegrim, Bisschop van Halberstad, die dit by Karel den Grooten te weege bragt. Weinig na het overlyden van Ludgerus zag men hier te lande de droevige vervulling van zyne voormaals gedane voorzegginge: want het volgende jaar kwam een Deensche vloot van twee honderd schepen op de Friesche kusten, en nam niet alleen de Eilanden in, maar landde ook aan het vaste land, alwaar die woeste volkeren tot driemalen de Friesen versloegen, en voorts het land doortrekkende, veele plaatzen verwoesteden, dorpen en steden verbrandden, en alle wreedheden bedreven, waar van men ooit gehoort had Het meeste geweld geschiedde in Groningerland, alwaar Groningen, toen, nog een tamelyk vlek, geheel en al vernielt werd.113

XXXII. Deensche inval in Friesland. 't Is ligt te denken, dat dees inval, door Heidensche volkeren, en door een Heidensch Koning Gottrik of Godefridus, zo men wil, een kleinzoon van Radbodus den II, aangeregt, het nieuwgeplantte Christendom niet weinig zal gedrukt hebben, zelfs met vernielinge van Kerken en Godshuizen, en wreede vervolginge van de Leeraars en gemeinten.114 Zelfs schryven zommigen, dat de vyand de Friesen dermaten onder het jok van slavernye [p. 630] bragt, datze een' jaarlyksche schatting van twee honderd ponden zilver moesten opbrengen; ja dat de Deenen115 een huis bouwden, twee honderd veertig voeten, lang, en in twaalf agter malkanderen staande vertrekken afgedeelt, in 't eene end van dit gebouw zat des Konings Ontvanger, en in 't ander stond een koperen bekken, waar in ieder fries zynen Schattingpenning moeste werpen: indien nu de Rentemeester, op zo een' verren afstand, den penning in het bekken kon horen klinken, werd, Bisschop zyn alle de wydzels, (bevoegtheden van den openbaren dienst) hy is de eerste Priester, dat is de Prins der Priesteren, de Profeet, de Euangelist, en in hem zyn alle de ampten, die ten dienste der Kerke verrigt moeten worden; maar, na dat 'er op alle plaatzen kerken zyn gebouwt, en bedieningen vast gestelt, is de zaak anders geschikt, als het van den beginne was. Dog hier van staat in 't vervolg opzettelyk gesproken te werden. 112 Buiten de Kerk. Dit moet men aanmerken, als een byzonder blyk van 's mans nedrigheid, en hoogagting voor de openbare Vergaderplaatzen, oordelende het niet geöorloft te zyn, iemant in de kerke te begraven, en daarom had hy ook op zyn doodbedde belast, dat men hem buiten de kerk zoude leggen. By de eerste Christenen was het niet gebruikelyk, iemant een graf in de kerke toe te staan, behalven den genen die als Bloedgetuigen of anderzins, in hunne nagedagtenis geëerbiedigt werden. De andere gelovigen wierden op de Kerkhoven begraven, gelyk de geleerde Boekhandelaar en Oudheidkenner van Ryn, breedvoerig bewezen heeft, Bat. Sacra. I Deel, bl. 586 en volg. 113 Schotanus Friesche Hist bl. 64. 114 Winsemius Chronyk van Friesl. bl. 93. 115 Emmius Hist. Rev. Fris. Lib. V. M. van Wicht, aantekening op 't Oostfr. Landregt, bl. 81, 82.

67wumkes.nl

dezelve voor goede betalinge aangenomen; maar den klank van 't geld niet konnende horen, was de penning verbeurt, en moest zo lang by herhalinge daar geld in geworpen worden, tot dat de Rentemeester hetzelve hoorde klinken. Nog voegt men 'er by, dat de Friesen door dit schatten en scheeren tot de uiterste armoede zyn gekomen; dat hen het gebruik van goud en, zilver geheel werd verboden; dat hunne huizen maar eene zeer lage deure, naar 't noorden uitgaande mogten hebben, om dus hunne dagelyksche buigingen en eerbewyzingen voor den Noorschen Koning af te leggen, enz.116 Wat van deze zware slaverny der Friesen ook zy, of wanneer die plaats moge gehad hebben, 't is althans niet waarschynlyk, dat dezelve tot dezen tyd moet, of kan gebragt werden.117 Keizer Karel was, [p. 631] ten tyde van dien Deenschen inval in deze landen, met verre van de hand, en schikte, op 't eerste berigt, terstond een magtig leger naar de Elve; niet nodig oordeelende om Friesland van die woeste roofvogels te verlossen, als die, na eene. korte overstroning, reeds aftrokken, en wegens het schielyk afsterven van hunnen Vorst Gottrik, het geheel [p. 632] niet veilig oordeelden, hier langer stand te houden118, of den togt op nieuws te hervatten.

Deze verdrukking heeft dan maar van korten duur geweest; egter zwaar genoeg, om den loop des Christendoms eenen gevoeligen slag toe te brengen. In volgende tyden zyn 'er van tyd tot tyd, dikwyls zeer duistere wolken uit het Noorden opgerezen, die niet alleen in Friesland, maar ook in de meeste aan zee leggende landen van Europa, langen tyd schrikkelyke verwoestingen hebben nagelaten. Deze landen hebben 'er als meest bloot leggende, en door de Fransche Koningen het minst konnende beschermt worden, doorgaans wel het meest door geleden, en zyn dikwyls door de stroperyen der Noormannen tot de

116 Winsemius Chron. bl. 93. 117 Iets diergelyks vind men in oude Friesche wetten, de Negende Keft of willekeur, (Schot. beschr. van Friesl. bladz. 58.) Dio mogende keft is: datma ferdpenningen ielde ende huuslaga bi des koninges ban / by twam penningen reinaldis slachta. Ebde di penningh schil al soe wichtich wessa / datinen moghe hera clinnen in een fewijn wa mogen sekke huses. Dat is: De negende willekeur is: Dat men vrygeleide geld en huisschattinge moet betalen, volgens het bevel des Konings, met twee penningen van Reinalda muntslag. En die penning zal zo wigtig zyn, dat men hem kan horen klinken in een bekken, over negen vakken van het huis. Dat deze wet of willekeur niet van Karel den Grooten is, spreekt van zelve, alzo de munt van Reinalda daar in gemeld wort; dog Reinalda de Potestaat heeft wel 350 jaren na dien Keizer geleeft, Kanga of Kamminga, wiens munt in de tweede Willekeur gedagt wort, overleed in 't jaar 1306., en dus omtrent 500 jaren na Karel den Grooten. Of na dit zoort van huisschattinge in de veertiende eeuwe, wat eer of later, is ingestelt, ter gedagtenis van die aloude verdrukkinge der Deenen; dan of latere Historieschryvers die Geschiedenis der Deenen uit deze wet verzonnen hebben, geven wy den Verstandigen Leezer in overweging; dog 't heeft zyne bedenking, dat 'er zo veele gelykheid gevonden wort, in de wyze van invordering, en de daar bygevoegde bepalingen. 118 Schotanus Friesche Hist. bl. 65

68wumkes.nl

uiterste elende gebragt, 't geen in die volgende Jaarboeken zal worden aangetekent. Hier moeten we alleen aanmerken, dat, gelyk de Kandelaar van 't Evangelie, in deze gewesten, in de duisternissen van de Heiderische afgoderyen, met onnoemelyke moeiten en gevaren, ten koste van goed en bloed, is ontstoken, dat ook dezelve, nog lange daar na, met geene mindere moeite is staande gehouden; waar aan, wat het Kerkelyke aanbelandt, eenige brave Bisschoppen (waar onder verscheidene geborene Friesen) van Utrecht, zeer vlytig geärbeid hebben, 't geen insgelyks in de Historie moet worden aangetoont. Dog hoedanig de Staat van het Christendom hier te lande, van deszelfs invoeringe, tot op de tyden der Kerkhervorminge, geweest zy, zal, in 't [p. 633] volgende Hoofdstuk, het voorwerp onzer; beschouwinge weezen.

XXXIII. Reden en aanpryzing dezer verhandelinge. Hebben we ondertusschen den geëerden Leezer hier wat lang opgehouden met de Levensbeschryvingen dier mannen, dewelken als werktuigen in Gods hand gedient hebben, om het Afgodisch Heidendom hier van den throon te bonzen, en de Christelyke Religie in hare plaatze te stellen, zulks zal, hoop ik, niemant, hy zy van welke gezintheid als hy wil, verveelen, zo hy maar een Christen is, en eenige zucht voor zynen Godsdienst; heeft. Hoewel ook; hier zommiger Mannen lof en deugden enigzins verheft worden, die van latere Roomschgezinden, niet alleen onder het getal der Heiligen, maar ook tot voorwerpen van buitensporige eerbewyzingen gestelt zyn, zulks is alzulker Leeraren schuld niet, en veelen zouden by hun leven ten uitersten afkeerig zyn geweest van het geen men na hun dood, hen toegeschreven heeft. De kopere Slang, welëer ter heilzame genezinge voor Israëls volk opgerigt, werd naderhand, geheel buiten en tegen het oogmerk waar toe zy gemaakt was, van het zondig en afgodisch Israël, misbruikt, om daar voor te rooken, niettegenstaande hare stof koper was en bleef.119 Dog dit in 't voorbygaan: wy meenen het geenzins eene berispelyke bezigheid te, zyn, zo men het leven en bedryf van zulke Mannen naspoort, en zyn hart in de beschryvinge van hunne kloekmoedigheid ophaalt: van zulke Mannen, die, (hoewel zommige hunner [p. 634] Leeringen met reden worden afgekeurt) Vaderland, Ouders, en Huizen, daar zy van alles volöp hadden, ja zomtyds van den hoogsten stant, en tot Kroonen en Scepters geboren, die alles verlatende, zig niet ontzien hebben, deze landen, in den nagt des ongeloofs nog gedompelt, en van de afgodische Tempeldiensten nog smokende en stinkende, met een allertaaist geduld te doorwandelen; en onze Heidensche en weêrbarstige Voorouders, onder het uitstaan van honderd duizend weêrwaerdigheden, tot het omhelzen van den Christelyken Godsdienst op te wekken; waar voor zy, wat het tydelyke leven aanbelangt, zig geen anderen loon konden voorstellen, dan armoede, naaktheid,

119 Vergelyk Num. XXI. 8 en Volg. met II kon. XVIII. 4.

69wumkes.nl

gevaar, ja de dood zelfs; of, zo het ten besten uitviel, eene of andere magere kerkelyke bedieninge, die dan nog met menigte van gevaren en armoede verzelt was, en dikwyls met kommer en ongemak bezeten werd, waar van zelve de Bis-schoppen, zo weinig als de lagere Kerkelyke waerdigheden, verschoont waren. Immers, daar men doorgaans zynen tyd zeer wel besteed agt, als men de Levensbeschryvingen van grote en vermaarde Mannen, die in doorluchtige heldendaden hebben uitgeblonken, onderzoekt; zal men dan niet belust zyn, om zulke Mannen te leeren kennen, die wy, naast God, te danken hebben, dat wy Christenen zyn, en dat de Afgodendienst, zedert zo veele eeuwen, uit ons Vaderland verbannen is? die door eenen allesoverwinnenden yver gedreven, de Geloofsverkondigers dezer Landen geweest zyn? en, ten minsten het wezentlyke [p. 635] van den Godsdienst der Christenen hier ingevoert hebben. Voorwaar, die niet t' eenemaal ongevoelig is, en geen hart van steen of yzer heeft, moet onder het leezen van hunne levensbedryven, van eene betamelyke dankbaarheid tot die, in veele opzigten, waerdige Mannen, dog vooral, en voornamelyk tot God, aangedaan worden, ziende wat al moeite en arbeid het hen gekost heeft, om het verouderde Afgodendom hier uit te roejen.

70wumkes.nl

71wumkes.nl

VII. HOOFDSTUK. Vervolg der Kerkelyke Oudheden van FRIESLAND, vertonende den Staat der Kerke, hier te lande, zedert derzelver invoeringe, tot aan de Reformatie.

§ I. Geestelyk gebied der Utrechtsche Bisschoppen. Uit het voorverhaalde is ligt op te maken, dat het Geestelyk gebied der Utrechtsche Bisschoppen, (zynde, en door zig zelfs, en door hunne Zendelingen, de eerste en voornaamste Geloofspredikers hier te lande geweest) zig naderhand ook over deze gewesten, vry verre uitgestrekt hebbe. Zy hadden, in dien opzigte, niet alleen over de Utrechtenaars, maar ook over alle de Friesen en de aangrenzende volkeren te zeggen. Karel Martel gaf, benevens andere voorregten, dit gebied reeds aan Bisschop Willebrord, met inzigt, dat 't gantsche Friesche volk onder een zo deftig geloofsleeraar zoude onderregt worden in de leeringen des geloofs en der goede zeden. 120 Hier op doelden ook die eerste Geloofspredikers wel voornamelyk. Zy hadden geene andere wapenen als onderregtingen, gebeden en tranen, benevens de Kerkelyke magt, die hen zomtyds van den Roomschen Stoel in handen werd gegeven, gelyk we daar van meer, dan een voorbeeld in 't leven [p. 638] van Bonifacius hebben opgegeven; zig een tyd lang, met het waereldlyk gebied veel op te houden; Als de ongelovige Friesen of Noormannen hen overlast aandeden, wierden dezelven beteugelt door het zwaerd der godsdienstige Vorsten. De Bisschoppen rekenden dat zy genoeg deden met den overlast door heiligs vermaningen of kerkelyke strafvonnissen af te weeren, of op den schild der verduldigheid te laten afsluiten.121 Deze weêrloosheid der Kerkelyke Hoofden, en dewyl de Fransche Vorsten veeltyds de handen vol hadden, heeft hen zomwylen in de uiterste elenden gedompelt. Meermalen, en inzonderheid onder het bestuur van Alfrikus, de IX Bisschop, vielen de Noorwegers, Deenen en Zweeden met een schrikkelyk geweld, en eene ontelbare menigte van volk in het eiland Batavia, en in de omleggende landen, alles vernielende en verdelgende daar zy maar by konden; de vrouwen schofferende en gevangen wegvoerende, de mannen zonder eenige verschoninge verslaande, alle dorpen, kastelen, steden, daar zy maar voorkwamen, verbrandende.122 De volgende geschiedenissen zullen ons eene grote menigte diergelyke verwoestingen, door die Noordsche volkeren in deze landen aangeregt, opleveren, en alzo doen zien, dat de Bisschoppen van Utrecht, wiens zetelstad met meer andere plaatzen, omtrent het jaar 837. door die

120 Bat, Sacra. I Deel, p. 74, 75. J. Beka by Matth. Anal. 3 Deel, p. 23. 121 Batavia Sacra. I Deel, bladz. 89, 90. in de voorberigten. 122 Vermeerderde Chronyk Van Beka, bl. Batavia Sacra. I Deel, bl, 555.

72wumkes.nl

onmenschelyke stroopers [p. 639] verwoest werden, in langen tyd vry veel hebben te lyden gehad, eerze eenig aanzien van belang gemaakt hebben.

II. Bisschoppen gebruiken het waereldlyk zwaerd. Elders schynen nogtans zodanige Kerkhoofden by hun geestelyk zwaerd, ook het waereldlyke, al vroegtydig, gevoegt te hebben. Gerold, Bisschop van Ments, was, zo men verhaalt123, een braaf Soldaat, en ging met de Franken, ten tyde van Karel Martel, tegen de Saxen te veld; dog hy sneuvelde, en de eenige beloning, die hy voor zynen heldenmoed bekwam, was zeker vaers, dat na zyn overlyden op zyne krygsbedryven gemaakt werd:

De Bisschop Gerold viel door 't zwaerd. Wyl hy 't gevoert had, was hy 't waerd: Had hy in plaats zyn Koor bestelt, Zo was hy niet gedood in 't veld. Zyn zoon en, Opvolger Gervilio nam, kort daar na, op eene verradersche

wyze, wraak; over den dood van zynen vader; dog werd, op gelyke wyze, door een' kunstig Digter, daar over beschimpt met deze vertaalde regels:

Wat zou een Leek niet doen! een Priester grypt naar 't zwaerd. Cervilio daar meê zyn vaders dood gaat wreeken: Den Bisschop past; een staf, geen dégen, maar het Preeken; Waarom uw vyand dan gedood, en niet gespaart? [p. 640] Bonifacius dien tyd in die gewesten verkeerende, betoonde zig zeer yverig over

het wangedrag van dien Bisschop, en maakte 't hem in 't kort zo moede, dat hy den Staf neêrlei, en zig onder de Kloosterlingen begaf, makende dus plaats voor zynen tugtheer Bonifacius, als voorheen gezien in Zyne Staafswisseling wort dus uitgedrukt:

De vaderliefd gaf my in hand; het bloedig zwaerd: De straf, by my verdiend, ben ik wel dubbeld waerd. Om myne schuld schuil ik in 't klooster al myn leven; Ik hoop God zal my hier nog zyn genade geven.124

123 Hubners Staatkundige Hist. VII Deel, bl. 11. 124 Ondertusschen kan uit deze geschiedenisse van Gerold en Gervilio, vader en zoon, opgemerkt werden, dat het huwelyk den eerstgemelden niet belet hebbe den bisschoppelyken Stoel te bekleden; zynde door Gervilio afstand van het bisdom gedaan op het goeddunken van Bonifacius, niet om dat hy de zoon was van eenen getrouwden Bisschop, maar om dat Bonifacius oordeelde, dat niemant den Bisschoppelyken zetel; moest bekleden, wiens handen met bloed besmet waren.

73wumkes.nl

III. Vorstelyke regeringe der Utrechtsche Bisschoppen. Menigvuldig zyn de voorbeelden van zodanige krygsvoerende Kerkvoogden, die men in de Historien overäl ontmoet, en het zou weinig moeite kosten, honderd zulke Gerolds en Gervilioos by te brengen. Maar om tot de Bisschoppen van Utrecht, Kerkhoofden der Friesen, weder te keeren, deze zyn ook niet altoos, by hunne eerste eenvoudigheid [p. 641] van de Godsdienstpligten, en het bestuur der onderhorige Kerken, gebleven. De tyden der verdrukkinge voorby zynde, en hunne Kerkelyke goederen en inkomsten, door de mildadigheid der Keizers, Koningen, Heeren, Vorsten, Grooten en bygelovige vereerders aangegroeit, en tot vry groote Rykdommen opgewassen zynde, hebbenze ook, als zodanig willen geëert en ontzien werden, beginnende, boven veele anderen, hunne kruinen in de lucht te steeken, en namen, zo wel als de waereldlyke Vorsten, de teekenen des Vorstendoms aan. De Keizers en Koningen hadden 'er zelfs de schuld van, dat deze Kerkhoofden de wapens aanschoten en openbare oorlogen voerden, waar doorze plaats en naam onder de waereldlyke Vorsten kregen. Adelbold was, zegt men125 de eerste, die, in 't begin van de elfde eeuwe, door Keizer Henrik den II, aangemaant werd, om op krygsmans te velde te komen, en den Graaf Dirk den III. te beöorlogen; dog gelyk hy geheel geene wapenen gebruikte die hem pasten126 nademaal de gebeden en tranen. Volgens [p. 642] Ambrosius zeggen, de wapenen eens Bisschops behoren te zyn; zo viel ook die kryg voor hem zeer ongelukkig uit, dewyl hy, behalven 't verlies van zyn leger, het gevaar des doods ter naauwer nood in een schuitje ontkwam. Eveneens zyn de volgende Bisschoppen meest alle in den wapenhandel voortgegaan; ja de Hollandsche Historien, gelyk mede die der Friesen, Gelderschen en andere, zyn vol van de oorlogsbedryven dier Geestelyke Vorsten, Adelbold is egter niet de eerste,

125 Batavia Sacra, I Deel, Bladsz. 638. Vaderl, Hist II Deel, bladz. 139 en volg. 126 Wy willen hier egter niet afkeuren, dat, de Geestelyken, in sommige gevallen, de wapenen mogten voeren, namelyk als zulks geschiedde, om hun goed, vryheid en loven, of ook de goederen en voorregten der Kerke te verdedigen tegen de vyanden; byzonder wanneer zy van de magtige bescherminge der Vorsten niets te wagten hadden. De voorbeelden van den Hogepriester. Jojada tegen de boze Athalia; de oorlogen der Macchabeeusche Vorsten, het wapenvoeren van den braven Arnaud, die teffens Leeraar en Veldheer der Waldenzen was, en wonderen van kloekmoedigheid heeft uitgevoert, wettigen zulks op eene onstrafbare wyze. Het kon ook, in zo verre den bisschop Balderik (van wien straks nader) niet kwalyk afgenomen worden, toen hy zig tegens het Noordsch gespuis aankantte, en deszelfs roveryen, tragtte te verdryven: maar dat zommige Kerkhoofden de wapenen aanschoten, om hun waereldlyk gebied, ten koste van hunne nabuuren, te vergroten, zig over de minste vermeinde ongelyken in openbaren, oorlog te begeven, de Vorsten tot onnodige en onwettige oorlogsbedryven aan te zetten, en ze met een goed deel krygsvolk, in eigen perzoon by te staan, zonder andere inzigten dan de bevorderinge van hunne eigene grootheid, diergelyke gevallen, hoedanige in grote menigte konnen worden opgetelt, waren ten eenemaal af te keuren, als strydig tegens den aart van Christus Kerke en Koningryk, waar voor zy anders met, geestelyke wapenen behoorden te stryden.

74wumkes.nl

geweest, die het harnasch gedragen heeft: Baldrik, de vyftiende Bisschop van Utrecht, die van 't jaar 918. tot 977. die waerdigheid bekleed heeft, [p. 643] leefde in een' tyd, wanneer de Noormannen byna jaarlyks, schrikkelyke verwoestingen aanregtten. In een dier invallen hadden die stropers de S. Martens Kerk, en nog eene andere te Utrecht, deerlyk vernielt. Dog de gemelde Bisschop, die, om zyne treflyke daden, de Vroome genaamt werd, rukte terstond eenig krygsvolk byëen, en viel met zo veele hevigheid op de Deenen aan, dat hy ze ten lande uitjoeg; en de goederen, welke zy der Kerke reeds ontvreemd hadden, wederom in zyn geveld kreeg.127 De stad had langen tyd verwoest gelegen, en gaf, door haren weêrlozen toestand, aan de vreemde benden telkens gelegenheid, om 'er vry in te trekken, en allerlei wanördres aan te regten. Dog Baldrik bemuurde die128; en de Roomsche Koningen en andere Vorsten, 't zy uit mededogen, 't zy uit eenen yver tot Godvrugtigheid, begiftigden de Kerk en de Bisschoppen met veele nieuwe en treftelyke goederen en inkomsten: want, behalven dat het de Godsvrugt dezer eeuwe voornamelyk was129, de Kerkelyken ryk te maken, hadden ook de Vorsten, zedert het splitsen van het Ryk van Karel den Grooten, de gunst der voornaamste Bisschoppen nodig, om hunnen aanhang te styven. De Utrechtsche Bisschoppen bedienden zig by uitstek van deze gelegenheden, om zig zelven en hunne Kerke te verryken. Tolvryheid op veele plaatzen, en andere diergelyke voorregten, was [p. 644] het minst, dat men hen toestond. Voor 't einde der negende eeuwe, bezat de Utrechtsche Kerk reeds eene groote menigte landeryen en andere goederen, door 't gantsche land Verspreid. Graaf Gerolf, was zo dra niet overleden, of de Utrechtsche Bisschop wist het zesde deel der visscherye, omtrent den Rhynmond voor zyne Kerke te bekomen. Verscheide andere visscheryen en de Tienden van veele tollen en koninglyke schattingen, in Kennemerland en Westfriesland, zelfs tol in Texel en daar omtrent, behoorden thans ook aan de Utrechtsche Kerke. De giften geschiedden wel, volgens haar oogmerk, tot onderhoud van de Geestelykheid en de Gemeente, en om de nieuwbekeerden van nooddruft en behoorlyk onderwys te voorzien; dog de Bisschoppen beöogden 'er hunne eige grootheid in. Keizer Otto de I. verleende aan den voorgemelden Bisschop Balderik, Ao. 937., en dus zo dra hy Keizer geworden was, het regt om binnen Utrecht geld te munten; 't geen ook meermalen zelfs aan zommige Abten is toegestaan, en ook van de Staten, en de Stad Utrecht geschiedde.130 Hier by voegde hy zedert eenige landen en goederen, omtrent de Lek en den Yssel, waar onder ook de Tol te Muiden aan de Vegt. Ook hebben we voorheen gezien, dat diezelfde Keizer aan dezen Bisschop, in den jare 943. vereerde de vrye jagt in Pagus Forestensis, 't

127 Vaderl. Hist. II Deel, bl. 118. 128 Schotanus beschryvinge van Friesl. in 4 bladz. 54. 129 Dezelve, bl. 119, 120. 130 Bat. Sacra, Voorber. I Deel, bl. 93.

75wumkes.nl

geen een gedeelte van Drenthe en Sevenwolden geweest is.131 En Koenraad de 22 Bisschop [p. 645] werd van Keizer Henrik den IV. begiftigt met het Graafschap van Stavoren; en daar na met die van Oostergoo en Westergoo. Wy zullen hier niet ophalen, op welke wyze de Bisschoppen dit hun regt hier geöeffent hebben, en welke oorlogen zomtyds daar uit tusschen hen en de Friesen ontstaan zyn, 't welk alles tot de Geschiedenissen behoort. Ook moet niet hier, maar in de volgende byzondere Land- en Plaatsbeschryvinge worden aangetoont, hoe veel de Kerkelyke inkomsten van ieder plaats of dorp, ten profyte der Utrechtsche Geestelykheid moesten opbrengen. Alleen merken wy aan, dat gelyk de Stad Utrecht, te gelyk met de aanwassende grootheid der Bisschoppen, ook veeltyds vermeerderinge; van privilegiën bekwam, die Kerkhoofden weder, uit kragte dies, Vorsten des Ryks (Principes Imperii) genoemt werden; en indien opzigte ging hun gebied niet alleen over het Nederstigt aan die zyde van den Yssel, maar ook in en over de, Veluwe, het land van Kuilenburg, en Thiel, in Gelderland; over de landen van Vianen, Ysselstein, Woerden, Amstelland, en verder in Holland; nog daarenboven over het Overstigt, aan deze zyde van den Yssel, daar de Provinciën Overyssel, Groningen, en de meeste Ommelanden, Drenth, Twent. mitsgaders eenige kleindere heerlykheden aan onderhorig waren: dog al het welk op den eenen tyd wat grooter en uitgestrekter geweest zy dan op den anderen, 't geen men niet ten naauwsten kan bepalen. In hunne grootste Mogenheid konden deze Bisschoppelyke [p. 646] Vorsten, volgens, het schryven van zommigen, wel veertig duizend mannen te velde brengen. Dit groot vermogen heeft daarom niet alleen naburige, maar ook verafgelegene Vorsten, aangezet, om den Bisschoppelyken Utrechtschen Myter, als een verkiesbaar Vorstelyk Oppergezag zynde, aan de hunnen, of in hun geslagt te brengen: die dan verkoren en op den Stoel geraakt, meer zorgden om hunne bloedvrienden te verryken, dan om den Bisschoppelyken Stoel wel te bekleden, vermits zy dien maar slegts voor hun leven bezaten. Ondertusschen hebben ook veeltyds eenigen van des Stigts Edellieden, als mede deszelfs Ministers, zig wel weten te bedienen van de Bisschoppelyke goederen. Door al het welke het Bisdom van veele aanzienlyke goederen en inkomsten, welëer door Keizeren, Koningen en Vorsten mildelyk begiftigt, vry wat ontbloot is geworden. Naderhand hebben de Burgundiërs, nabuuren van 't Stigt geworden zynde, aan den eenen, en de Gelderschen aan den anderen kant, nooit nagelaten, te rukken, te plukken, en den rok van St. Marten al verder van veele voorname stukken te ontbloten; zaajende ten dien einde allerlei zaad van onëenigheid en twist, dringende de Burgundiërs overäl in de plaatze der wettig verkorene Bisschoppen; hitsten die tegen de Staten, ja ook wel tegen elkander op, en styfden dan den eenen, dan den anderen, dog wel inzonderheid tegen de stad Utrecht, welker privilegiën, zelfs onder het 131 Schot, beschr. in 4. bl. 71.

76wumkes.nl

uitgestrekt gebied der voorgaande Bisschoppen, altoos vry groot en aanzienlijk waren; [p. 647] dog die eindelyk, door al dat harrewarren, eerst door Bisschop Henrik van Beyeren, daar na door Keizer Karel den vyfden, en vervolgens door zynen zoon Koning Phillippus, zodanig verbroken zyn, datze niet dan door de bekende Unie van Utrecht, in 't jaar 1579, ten meerendeele herstelt zyn geworden. Dit zy genoeg van den Waereldlyken Staat der Utrechtsche Bisschoppen.

IV. Hun Geestelyke Staat, verkiezinge, inhuldiging, en Eed, by hunne aanstelling. Belangende 't Geestelyk gezag dier aanzienlyke gemyterde Kerkhoofden, is aan te merken, dat derzelver gebied, in hun meesten bloei, zig verre uitgestrekt heeft; behorende daar onder, byna alle de tegenwoordige vereenigde Nederlanden, werdende Oostwaarts door de geestelyke jurisdictie van den Munsterschen Bisschop132, en Westwaarts tot in Brabant en Vlaanderen bepaalt, gaande Zuidlyk door Kleefsland en andere landstreken om, 'r geen men in alles niet naaukeung kan beschryven.

Hunne Verkiezinge. De verkiezing eenes Bisschops was in 't begin in de handen van de Geestelykheid en, van het volk; het goedkeuren stond aan den Vorst. Dog Keizer Koenraad de III. heeft (onder Heribertus, den zes-en-twintigsten Bisschop van Utrecht, afstand van zyn regt gedaan, en de Geestelykheid alleen, met uitsluitinge van het volk, en met toestemminge van den Paus Eugenius, meester van de verkiezinge gelaten.133 Maar dit regt is niet altyd volkomelyk en met eene volslage vryheid in 't werk gestelt, en is zomwylen, ook door [p. 648] de Roomsche Pauzen, gelyk mede door Keizers en waereldlyke Vorsten gestremt geworden Zelfs heeft de geheele Geestelykheid geen deel aan dat regt gehad, maar het voornaamste gedeelte van dezelve, te weten de Kanonniken. Deze waren gedeelt in vyf Genootschappen, Kapittelen genoemt, om dat men van ouds, in hunne byëenkomsten, eer men iets van belang verhandelde, een Kapittel uit den Bybel, of uit de Kerkelyke instellingen, pleeg voor te lezen; of ook, om datze de Heeren der Vyf Hoofdkerken waren, tamelyk die van S. Marten, anders de Dom Kerke genaamt; die van S. Salvator, of Oud-Munster; die van S. Pieter; van S. Jan en van S. Maria: onder welken de eerste, de Kathedrale of Hoofdkerke genaamt, wel het meest in de verkiezinge der Bisschoppen te zeggen, had, of althans begeerde te hebben, want zy had, in dien opzigte, een byna altoosduurend geschil met de andere Kerken.134

132 Zie eerste Stuk, bl. 64 en volg. 133 Bat. Sacra; I Deel, bl. 94. Voorberigt. 134 Bat. Sacra. II Deel, bl. 94.

77wumkes.nl

Inhuldiging. De Verkiezinge gedaan zynde, geschiedde de inhuldiging van den nieuwen Bisschop, die oudtyds maar nedrig en slegts te voet135, maar in latere tyden pragtig en met een Vorstelyken luister en toestel verrot werd.136 De Bisschop deed den Eed aan den Raad en het Volk, dat hy zig, in zyne bedieninge als een Vader des Vaderlands, en beschermer van het Sticht zou gedragen; het vervreemde tragten weder te krygen; des Stichts vyanden voor de zyne, houden; en deszelfs gebied, naar vermogen, vermeerderen. Dit geschiedde [p. 649] in 't oude Hof der Bisschoppen. Van daar werd hy naar de Buurkerk geleid, alwaar hy het Vorstelyk habyt afleidde, en het Geestelyk gewaad aantrok, van waarhy, met een' aanzienlyken zwier van Raadsperzonen en Geestelyken, naar de S. Martens-Kerk gebragt werd, en van daar naar 't Stadhuis; daar men hem den Brief van de vrydomrnen en regten des Bisdoms vertoonde, dien hy bezegelde en met Eede bevestigde. Daar na werd hy weder naar de Hoofdkerk gebragt, alwaar men hem op den Stoel van S. Willebrordus plaatste, en met veele plegtigheden, God dankte, en, na zulks, weder naar het Bisschoppelyk Paleis te rug keerde. Wyders moet men aanmerken dat de Bisschoppen, ten opzigte van de Stad Utrecht, weinig in de regeringe te zeggen hadden, en niet meer, als de Burgers hen uit enkelde gunst, wilden toestaan: zy stelden alleenlyk den Schout, die in de byëenkomsten der Regteren voorzat, en de Stemmen in halszaken opnam, 't geen een geleerd Schryver wydlopig aanwyst.137 Ook was zyne magt, zelfs in 't Kerkelyke, van regtswegen zeer bepaalt, gelyk blykt uit het voorschrift van den Eed, dien hy by zyne inhuldiging moest doen, en dewelke aldus luidde.138

Eed van den Bisschop. „Ik . . . zweere, dat ik de geregtigheden van myne Kerk ongeschonden zal bewaren; dat ik de vryheid der verkiezinge, die het Utrechtsche Sticht tot nog toe gehad [p. 650] en genoten heeft, ten eeuwigen dage niet zal verbreeken, of laten verbreeken: dat, ik de Kerken met geen lastig verzoek zal bezwaren, of laten bezwaren: dat ik de goederen der Kerke, en allerhande bezittingen, die van myne voorzaten op my gekomen zyn, zonder gemeenen raad, en de uitdrukkelyke toestemminge der Prelaten en Geestelykheid, geenzins zal vervreemden: dat ik in geene oorlogen zal treden zonder den raad der Prelaten en der Geestelykheid: dat ik niemant, die zulks op my mogt verzoeken belofte zal doen van hem te zullen byspringen tegen iemant der Geestelykheid, zo lang als dezelve bereidwillig zal zyn, om zig naar de regten, of naar den raad der Prelaten en der Geestelykheid, te gedragen. Dit alles zal ik bestiptelyk en 135 Aldaar, bl. 102. 136 Bl. 99. 137 Van Ryn, aantekening op de Voorberigten van 't Bat. Sacra, I Deel, bl. 102. 138 Aldaar, bl. 106.

78wumkes.nl

onverbrekelyk onderhouden. Zo moet my God met alle zyne Heiligen, en de heilige Euangelien helpen."

V. Ampt en bediening van ouds en in latere tyden. Hun ampt in 't straffen der misdadigers. Wat nu wyders het ampt van den Bisschop, als zodanig, betreft, moet men weten, dat hunne benaming van Episcopus, of Opziender in 't algemeen zo veel betekent als iemant, dien het opzigt over iets toevertrouwt is. In den beginne der Christelyke Kerke was deze benaming alleen den geenen eigen, die op zekere plaatze geördent waren, het Euangelie te verkondigen, de Sacramenten te bedienen, en zorge te dragen, dat de uiterlyke Godsdienst en kerkelyke instellingen behoorlyk waargenomen wierden139; hebbende ook de Bisschoppen met de Presbyteri of Ouderlingen, [p. 651] eenerley gezag, waerdigheid en bedieninge, waar van daan die beide benamingen, in de schriften der Kerkvaderen, meermalen met elkander verwiszelt, en aan een' en denzelven perzoon en bedieninge gegeven worden; 't geen we hier niet verder uitbreiden, gelyk mede niet, langs welke trappen de Bisschoppen allengskens zig hebben weten te verheffen boven hunne mededienaren, 't geen egter niet dan zeer langzaam is toegegaan, wylze op het einde der vierde eeuwe nog geenen voorrang boven de anderen hadden, dan alleen de ordinatie; blyvende de overige deelen van het Leeraar-ampt, aan allen gemeen, Dit was 'er van, dat, in de drie eerste eeuwen,; de Christenen, wegens tydelyke Zaken eenig geschil hebbende, gewoon waren, zig doorgaans aan den Bisschop en deszelfs uitspraak te onderwerpen; niet als Regters, maar als verkorene scheidsmannen, wyl het by hen, naar de vermaninge van den Apostel140, onbetamelyk was, zig naar den; Waereldlyken Regter, ter beslissing hunner geschillen te begeven, als die, nog doorgaans Heidenen waren. Veele ergernissen werden op die wyze geweert, en de eenigheid bleef daar door best in de gemeentens bewaart. Die Bisschop was dus niet dan een Scheidsman, wiens uitspraak alleen door de overëenkomst der partyen, kragt had, en werd daarom die verrigting Audientia Episcopalis, genoemt. Constantyn het Christen geloof omhelzende, nam in deze wyze van regtspraak zo veel genoegen, dat hy ze bekragtigde, en tot eene afzonderlyke [p. 652] zonderlyke Regtbank verördende, invoegen niet alleen geestelyken en waereldlyken, hunne gewone overheden voorby gaande, daar hunne twistzaken voordragen, maar ook derwaarts, van den waereldlyken Regter, appelleren konden, zynde de besluiten der Bisschoppen zo kragtig als ofze van den Keizer zelfs gegeven waren.141 Dit was evenwel niet van duur, werdende hen door de Keizers in de vierde en vyfde eeuwen, zelfs de gewone jurisdictie over geestelyke

139 Batavia Sacra. I Deel, bl. 444. 140 Corinth. VI. I. 141 Eusebius de vita Constant. Lib. IV. Cap. 27.

79wumkes.nl

perzonen, voornamelyk in burgerlyke zaken ontnomen. Naderhand kregenze, door Justinianus, in de zesde eeuw, de regtspraak over hunne onderhorige geestelyken weder; hoewel maar in geldzaken: want het onderzoek en de bestraffing der gebreken werd aan den waereldlyken Regter overgelaten. Deze gewoonte hield in de Westersche Kerken stand tot op de tyden van Karel den Grooten, ongeägt de woelingen van zommige Kerk-Oversten, die 'er zig, nu en dan, tegen aankanteden. Maar onder den laatstgenoemden Keizer hebben de Bisschoppen, zo verre zyn gebied strekte, niet alleen over de Geestelykheid, en hunne onderhorige Kloosters, eene gewone jurisdictie over de perzonen ontvangen, maar de Keizer heeftze ook onder zyne Capitutaria aangenomen; waar door, buiten allen twyffel, de magt der Bisschoppen, op eene ongelooflyke wyze vermeerdert, en te gelyk de grond van hun Kerkelyk gebied over het uiterlyke der onderzaten gelegt is. Egter was de Bisschoppelyke regtspleging dus geschapen, [p. 653] dat van dezelve, of aan de koninglyke afgezonden, of aan het Hof zelve, kon geappelleert werden, in welk laatste geval, of de korting zelve, of de Graaf van 't Paleis, (Comes Palatii) de laatste uitspraak deed.142 Daarentegen had de Bisschop over de goederen der Kerke en der Geestelyken geene regtspraak; maar dezen werden van de zogenaamde Advocaten, hen door de Keizers en Koningen gegeven, waargenomen. Hoewel na de tyden der Carolingsche Vorsten de Bisschoppen en Kloosters zelve zomtyds zulke Advocaten hebben aangestelt, en door dezelve hun regtsgebied geöeffent. In 't tweede Deel van 't Batavia Sacra, bl. 103 en volg., vind men een wydlopig berigt aangaande deze Advocaten; waar by aangetoont wort, dat de Kerken en Kloosters eerst zodanige luiden bekomen hadden, om hen tegen het geweld, en tegen de kwellingen van boosaardige en roofgierige menschen te beschermen; dog datze met den tyd geene erger vyanden kregen dan hunne eigene beschermheeren: dienende overzulks wel nieuwe Advocaten te hebben, om hen tegen de roofgierigheid hunner beschermers te beveiligen. Zeker Abt klaagde, dat zyne Abdy, die voorheen geene andere Advocaten behoefde te hebben, als die van ouds erflyk waren geweest, nu wel duizend Advocaten, of liever uitzuipers en roofvogels had te onderhouden. Hier door gebeurde het, dat de Kloosters en de Advocaten, op zommige plaatzen, schier altyd overhoop lagen. Men heeft de Chronyk van Egmond, [p. 654] door Joh. at Leydis beschreven, maar te lezen, men zal daar aanstonds, en op verscheide plaatzen vinden, hoe dat, de Heeren van Egmond, de Advocaten der voornoemde Abdye, dezelve geduurig geplaagt, en, waarze konden, de vleugels gekort hebben. Zomtyds, en wel dikwyls waren de Vorsten zelf de Opper Advocaten; en die hadden dan weêr Onder Advocaten, die ook op die goederen moesten leven, en den groten heet speelen. Zulks het geen door een goed oogmerk is ingestelt, ter beteugelinge van eenig kwaad, wort dikwyls door de boosheid der Menschen nog erger dan het 142 Conring. Fr de jud. §. 36, Seq.

80wumkes.nl

eerste kwaad. Zo is het hier gegaan; hoe kragtig de Pauzen tegen der Advocaten roofgierigheid schreeuwden en donderden, wat bannen en vloeken zy tegen hen uitspraken, wat al brieven en dreigementen dat 'er van de Keizeren kwamen de Advocaten gingen hunnen gang, en plukten en plunderden de Kerkelyke en Kloosterlyke goederen, als ofze geene eigenaars hadden gehad, en verlatene, of gevondene goederen waren geweest. Dog al, genoeg, van de Advocaten, die dog tegenwoordig geene Advocaten of Voorspraken voor zig zullen vinden.

Bisschoppelyk magt in 't straffen der misdadigers. Dog of schoon de Bisschoppen geen regtsgebied over de geestelyke goederen hadden, en zulks door anderen moesten laten verrigten hunne magt, om de misdaden der menschen te straffen was niet te min vry aanzienlyk en uitgestrekt, gelyk een geleerd Man143 [p. 655] uit het Kamerboek der Kerke, en uit het oude wetboek der Utrechtenaren bewys, wiens woorden, om datze groot ligt in deze zaak, konnen geven, wy hier geheel ter neer stellen. „De Bisschop heeft, uit kragt van zyn ampt, de magt, om de volgende misdadigers te straffen: de dieven, struikrovers, vreedebrekers, schoffeerders en, schaakers van maagden en vrouwen; de geenen dewelken de tydelyke goederen des Bisschops naar zig trekken; dewelken menschen gevangen nemen, of gevangen houden, zonder daar toe gemagtigt te zyn; de brandstigters, de opbreekers der Kerken, en andere misdadigers in zulk slag van gevallen dewelken ondaad genoemt worden; en al is het zake datze door niemant aangeklaagt worden. Dog in dit straffen moet hy te werk gaan volgens het vonnis van de amptenaren des lands, die daar toe beroepen worden, en niet naar zyn eigen goeddunken. Dog de andere misdaden, dewelken geen ondaad en zyn, als een enkele manslag, dewelke al vegtende onder de bedienaren is voorgevallen, vermag hy niet te straffen, ten zy dat 'er iemant over klaagt. Maar onder de geringe menschen, dewelke huisluiden genoemt worden, mag hy, uit kragt van zyn ampt, straffe plegen, al is het dat 'er geen klagten ingebragt worden: dog al wederom volgens het vonnis der amptenaren, en niet naar zijn eigen goeddunken." [p. 656]

In deze woorden merken wy dat Bisschoppelyk regt in 't straffen der misdaden, zelfs zonder voorgaande aanklagte van anderen, mogt waargenomen worden; dog niet verder dan volgens de wetten van yder landschap, en deszelfs Amptenaren; zynde nogtans daar van uitgezondert, zodanige gevallen, die geene opzettelyke wrevelmoedige daden, in zig behelsden, als onverhoedze doodslagen, tweegevegten en diergelyke, vermits daar over eerst van de beledigde party of deszelfs vrienden moest geklaagt worden: in zo verre namelyk, wanneer het geschied was tusschen bedienaren van de Kerk, of ook waarschynlyk wanneer het andere aanzienlyke luiden betrof; werdende het egter

143 Buchelius in zyne aantekeningen op de Cronyk van Heda, zie Bat Sacra, I Deel, Voorberigt, bl. 93.

81wumkes.nl

den Bisschop vrygelaten, om gemeene menschen of huisluiden, ook zonder voorgaande aanklagte, volgens de wetten van den lande te straffen: dog nooit naar eigen goeddunken.

VI. Medehulpers van den Bisschop. Wy-bisschoppen, Choor-bisschoppen. Vermits de Bisschoppen, in veele gevallen niet overal konden toezien, ook, by vermeerdering van Staat en vermogen, zig dikwyls weinig met de bezorging hunner onderhorige Kerken bemoeiden, haddenze gemeenlyk verscheide Amptenaars, die in hunne plaats de zaken waarnamen, en uit hunnen naam alles verrigtteden, 't geen anders het eigen werk van den Bisschop was. Van dit slag waren vooreerst de Suffraganen, anders Wy-Bisschoppen, en Choor-Bisschoppen genoemt, zynde eigentlyk medehelpers van den Bisschop. Allereerst waren alleen den Aartsbisschoppen zodanige Suffraganen toegevoegt, dewelken dan in hunne plaatze gewoonlyk [p. 657] de wydingen bedienden, het vormsel waarnamen, Kerken, kerkelyke vergaderplaatzen en altaren inwydden, enz. Naderhand hadden ook de Bisschoppen van Utrecht hunne Suffraganen of Wy-Bisschoppen; 't geen voornamelyk opgekomen is, toen ze zig te diep in tydelyke zaken begonnen te steeken, en de waereldlyke heerschappy by hunne geestelyke bediening voegden. Het was ook geene vaste wet, dat 'er altyd maar een Mede-Bisschop in een Bisdom was: zomtyds waren 'er verscheidene; dog zommigen voor hun leven, zommigen maar voor zekeren tyd. Ook was zomtyds de Medehelper geregtigt, om den Bisschop na zyn dood in die Waerdigheid op te volgen; hoedanig op zommige plaatzen nog wel adjunct-predikanten beroepen worden.

Choor-Bisschoppen. De Choor-Bischop was nog eenigzins van den Wy-Bisschop onderscheiden; wanneer namelyk de eerste benaming genomen wort voor een Land-Bisschop, die buiten op het land, de plaats van een' Bisschop bekleed: en wien de zorg aanbevolen is, van de dorpen, vlekken, buurten en boere-kerken te bezigtigen en op te passen. Zy werden elders reizende en onderzoek doende Priesters genoemt; des Bisschops Mede-dienaar of medehelper, enz. Ook wort hen de naam van Vicaris gegeven, om datze, in geval van eenig belet, de plaats van den Bisschop waarnamen. De Choor-Bisschop was een weinig lager dan de Wy-Bisschop: vermits het hem niet geöorloft was Priesters of Diaconen, maar wel onder-diaconen te wyden; hy mogt geene Maagden of [p. 658] Weduwen in den Geestelyken Staat inzegenen, geene kerken inwyden, geene doopelingen vormen, geene ketters of boetvaerdigen in de gemeenschap der Kerke aannemen, geene brieven van voorschryvinge geven; ten ware dan op uitdrukkelyke order van den Bisschop.144 Dat egter niet altoos op dit

144 Bat. Sacra. I Deel Voorberigt, bladz. 112, 113.

82wumkes.nl

onderscheid gelet werd, maar de benamingen van Suffragdan, Wy- en Choor-Bisschoppen wel onder elkanderen verwisselt, en voor een en hetzelfde genomen worden, blykt uit den eersten Artikel van 't Friesche Synodaal regt (Syndriucht) alwaar de Choor-Bisschop genoemt wort, die, in plaatsze van den Bisschop, de Synode moeste aanvangen; dog in de vertaling van deze wet in 't oud Neêrlands, die al eenigen tyd voor de Reformatie schynt gemaakt te zyn, wort deze Choor-Bisschop een Wyell-Bisschop, dat is, fyn Suffraganus, genoemt.145

Men heeft tyden gehad, dat 'er in de Kerk hevig getwist wierd over de magt dezer Choor-Bisschoppen. Nikolaas de I. hield hunne wydingen voor goed en wettig; maar Leo de III., deswegen van Karel den Grooten gevraagt zynde, antwoordde, dat hun die magt niet toekwam, dat hunne wydingen kragteloos waren, en datze behoorden afgeschaft te worden.146 In Frankryk werdenze evenwel aan de hand gehouden; terwylze op andere plaatzen, [p. 659] als in Italiën en Spanje onwettig verklaart, en hunne gedane wydingen van kerken enz. herhaalt werden. Rabanus Maurus, Aarts-Bisschop van Ments, kon deze verkleining der Choor-Bisschoppen niet verdragen, en schreef eene verhandelinge tot hunner verdediging. Ook schynenze in de Utrechtsche Bisschoppelyke regeringe altoos gebleven te zyn, indien men staat kan maken op de lyst die ons in 't Batavia Sacra wort opgegeven147, alwaarze doorgaans voorkomen met den tytel van Bisschop, van eene of andere plaats in 't gebied der Ongelovigen leggende, als van Hebron, Tripoli enz.

VII. Vikaris van den Bisschop Enigzins van de voorgaanden onderscheiden was de Vikaris van den Bisschop, waar van ons insgelyks eene lyst wort medegedeelt van den jare 1268. tot 1619.148, waarvan de laatste was Johannes van Renesse, Officiaal van den Aarts-Bisschop Frederik van Tautenberg, en, by het openvallen van den Utrechtschen Stoel, tot Vikaris benoemt Dit Ampt had meest plaats wanneer een Bisschop overleden was; dan werd door de vyf Kapittelen eenen Vicaris aangestelt, ter tyd toe dat een nieuwe Bisschop verkoren was, hebbende evenzo veel te zeggen als de Bisschop zelve. Hy had een volkomen Regtsgebied, gelyk zodanige Vikarissen ook in het Duitsche Ryk, ten tyde van het overlyden, eens Keizers, en by andere Overheden zomtyds werden aangestelt. Dog de Bisschoppen hadden ook hunne Vikarissen, al warenze zelfs by der hand, die, [p. 660] onder Eede by hen gedaan, de zaken op den naam des Bisschops waarnamen149; 't geen wel weest het tydelyke schynt betroffen te hebben.

145 Zie 't een en ander in Schotanus Beschr. van Friesl. bl. 71 en 120. 146 Aantekeningen op 't Voorber. van Bat. Sacra I Deel, bl. 126 147 Voorber. I Deel, bladz. 115. 148 Aldaar, bl. 129. 149 Mattheus Analecta, Tom. V. pag. 372, 384 & seq.

83wumkes.nl

Dog behalven deze Algemene Vikaris die zig voornamelyk in de Bisschoppelyke Stad ophield, en algemeen Vikaris genoemt werd, waren ook wel Land-Vikarissen, die door de Bisschoppen aangestelt werden, en in de verscheide oorden van het Bisschoppelyk gebied, meest in het waereldsche te zeggen hadden; verschillende daar in van de Land-Dekens, dewelke, volgens het gemeen gebruik, geen regtsgebied hadden in 't tydelyke, waar van straks nader.

VIII. Aartspriesters of Dekens. De Aarts-Priesters volgden in rang op de Choor-Bisschoppen, en in de plaatzen, daar de eerste werden afgestelt, kwamen de laatstgenoemden weder in hunne plaats. Ieder Bisschoppelyk Stigt, zeggen, de Roomsche Schryvers150, was verdeelt in verscheide Dekenschappen of Aartspriesterschappen; en eene Kerkelyke Ordonnantie, hier toe bygebragt, zegt: Wy hebben het als eene regtmatige zaak bevolen, dat ieder Maand, op zekeren dag, te weten den eersten van de Maand, de Priesters van ieder Dekenschap byëen zullen komen, en van de zaken, die in hunne Parochien voorvallen, zullen spreeken. Deze Aarts-Priesters dan, (voor, zo veel zy door het gantsche Kerkelyk gebied van den Bisschop verspreid waren, hebbende ieder zyne bepaalde uitgestrektheid van plaatzen onder zig) waren alzo dezelfden met de Land-Dekens, waar van men overäl het eigenste [p. 661] gemeld vind. Deze waren, als gezegt is, van de Land-Vikarissen onderscheiden: want daar deze laatsten meest hun bewind over het tydelyke van de Kerk voerden, waren de anderen voornamelyk aangestelt, om het opzigt over de Priesters te hebben, en 't geen de Kerkelyke zaken betrof. Ieder van hen had binnen de palen van zyn Dekenschap zyn regtsgebied, ook in gemengde Processen: en dat niet alleen over de Geestelykheid, maar ook over het gantsche volk: Zomtyds breiddenze (hoewel by misbruik) ook hun gebied uit over waereldsche zaken; want, onder voorwendzel dat veele zaken als Eedzweeren, zyn gegeven woord niet, houden, de huwelyksverbintenissen en beveiliging van de trouw en diergelyke, tot, de geestelyke vierschaar behoorden, drongenze zig byna. overäl in. Uit dien hoofde was 'er naauwlyks eenig geschil of verbintenis, of de, Geestelyke Regters hadden 'er het zeggen over. De Notarissen of Kerkelyke Beämptschryvers, de enigste die in Burgerlyke onderhandelingen de pen voerden, of, by gebreke dies, de Priesters en Pastoren, schreven doorgaans in de acten, dat partyen zig door Eede verbonden hadden. Ja al word 'er van geen Eed gesproken, 't was genoeg dat de brieven of acten door een Kerkelyken Perzoon ondertekent waren. Deze kwamen 'er byna altoos in te pas; en de hoogagting, of liever het ontzag dat men gemeenlyk voor, de Geestelyken had, maakte datze genoegzaam overal toegeroepen werden; byäldien 'er dan eenige hapering voorviel nopens de uitvoering dier verbintenissen, waren gemeenlyk de Kerkelyke [p. 662] de eenigste Regters der geschillen. En niet alleen gaven zy

150 Batavia Sacra Voorber. I Deel, bl. 134.

84wumkes.nl

uitspraak in de voorvallende geschillen, maar zy vorderden ook de tienden, jaargelden en Kerkelyke boeten in, die, na dat zy 'er het hunne afgetrokken hadden, naar Utrecht gezonden wierden. 't Is kennelyk, dat de Ingezetenen door deze Geestelyke Regters zomtyds veelte lyden hadden, vermits zy veelerlei regtzaken, 't zy dat 'er Kerkelyken in gemengt waren; of om andere redenen, den waereldlyken Regtbank onttrokken, en voor hunne eige vierschaar of te Utrecht deden afdoen. Zy waren grote voorstanders van 't gewaande regt der Kerken en Kerkhoven, om vryplaatzen te zyn voor misdadigen: waardoor veele schuldigen ongestraft bleven, en de waereldlyke vierschaar in kleinägtinge kwam. Dikwyls vorderden zy zware geldboeten, als om heimelyke Egt, wegens Overspel, over 't werken op heilige dagen: ook als 'er een kind by ongeluk verdronk of verbrandde, en in veele andere gevallen. Zomtyds moest de waereldlyke Regeering order stellen, op hunne schraapzugt, en tot inbindinge hunner knevelaryen waar van de Geschiedenissen meer dan een voorval opleveren.151

IX. Dekenschappen in Friesland. In Friesland waren den Geestelyken, in het zogenaamd Syndriucht of Kerkelyk Regt, verscheide wetten voorgeschreven, waar na zy zig hadden te schikken. De Deken, die van den Bisschop, of denzelven Gevolmagtigden, op de gewone Synd- of Kerkvergaderingen [p. 663] moest beveiligt worden152, mogt geen Uitlander of Vreemdeling, maar een ingeboren, vrij en Welgeboren Fries zyn, of als 'er staat: // Di // decken schil dessa fri ende freesch ende ful- // re berthe boren / ende sijn vyed ende sijn // richt obverloren / ende enis leka soen."

Met welke laatste woorden te kennen wort gegeven, dat de Deken de zoon van een' Leek, en niet eens Priesters kind, nog in overspel gewonnen, moeste wezen.153 De Bisschop zyne Vergaderinge houdende, had drie dagen, na dat 't Synode begonnen was zodanig eenen Deken te kiezen; die, de voorgezeide hoedanigheden beziende, des Bisschops ban behoorlyk moest uitvoeren, by verbeurte van drie Schellingen. De Bisschoppelyke vergaderingen of Regtdagen, die om de vier jaren schynen gehouden te wezen, moesten zes weeken vooraf aangekondigt werden; en hier op moesten verschynen alle de genen die zig aan des Dekens ban niet hadden willen onderwerpen, wederspannig werdende door den Deken, als wederspannig (weherich) by den Bisschop of deszelfs Afgezant aangebragt, en voor denzelven te regt gestelt. De Deken verkoren zynde uit het getal der omleggende Priesteren van ieder Dekenschap, moest vervolgens zyne gezette Regtdagen houden, dewelke drie weeken vooraf [p. 664] af werden

151 J. van Oudenhoven, der oude Holl. landen &c. bl. 110 en volg. 152 Zynde alvorens door de Priesters van het Dekenschap benoemt, als hier na zal geblyken, uit een Smeekschrift van de Staten van Friesland tegens 't gedrag van Lindanas. §. 12. 153 Schotanus Beschryvinge van Friesl. bl. 71 en 120.

85wumkes.nl

bekent gemaakt.154 Benevens den Deken werden nog tot de waarneminge van dit regt gekoren een Priester, en zekere waereldlyke perzonen, die in 't zelve Kerkelyke regt Eedsuaren genoemt worden; die uit het midden des volks, door het volk zelfs werden aangestelt, en, even als de Deken, vrye Friesen, welgeboren, en zo, aanzienlyk van middelen en magt moesten zyn, datze in staat waren de uitgesprokene vonnissen van den Bisschop ter uitvoer te stellen. Deze aangestelde Regters, misschien elders Kerkvoogden genoemt155, werden voor het aangaan van den Regtdag, door den Deken onder Eed genomen, en, na zulks, in hunne bedieninge toegelaten. Voorts mogt niemant aan deze Gezworenen eenig geweld of onregt plegen, of kwaad van hen spreeken om de waarneminge van hun ampt; zynde, wegens den gestaafden, Eed, ieder een gehouden, hunne aanstellinge te erkennen, hunne personen in waerde te houden., en, op alle mogelyke wyze, in de waarneming van hun ampt, te ondersteunen; ten ware zy met woonden of daden zig, te buiten gegaan mogten hebben, in welken gevalle het den Ingezetenen, gesterkt met vyf van hunne buuren, vry stond, het wangedrag der [p. 665] Gezworenen aan den dag te brengen: wanneer derzelver misdaden, even als die van andere Leken, gestraft werden. Door welke wetten, alsze wel onderhouden werden, der Regteren magt, of het misbruik derzelver, tamelyk gebreidelt werden. Hoedanig nu hun regt was in 't straffen der misdaden, kan in 't gemelde Syndregt verder worden nagezien.

X. Bepaling omtrent hun ampt van den Deken en Regters. Zomtyds, en wel in tyden van hooggaande beroerten en, verwarringen, voegden verscheide gemeenten, zo Geestelyken als Leeken, zig by elkander, om de nodige middelen te beramen tot bescherminge der onschuldigen, en om de kwaaddoenders te vervolgen en te straffen; by welke gelegenheden den Dekenen en verdere Geestelyke Regters nieuwe of hernieuwde wetten werden voorgeschreven, volgens welken zy zig in de bedieninge van het regt hadden te gedragen. Zo hield, in den jare veertien; honderd en twaalf, de Kerkelandraad van Leeuwarden, met de Leeken en Geestelykheid van Wirdum, Wartena en Grouw, eene vergadering156, waar in agtentwintig puncten nopens het Dekens regt, en deszelfs aankleef beraamt wierden, van dewelken wy hier den voornamen zin zullen opgeven, om den Lezer daar door in staat te stellen, om te beter over de Geestelyke regtpleginge dier tyden te oordelen; konnende dat stuk in de oorspronkelyk Friesche tale by Gabbema worden nagezien. Het Opschrift daar van was: [p. 666] 154 Het Friesch luid hier: So schilma dis deckens Sind XX nachta eer heda eer men halde. d. i. Zo zal men des Dekens Synode of regtdag XX nachten vooräf verkondigen eer die gehouden wort. Waar uit blykt, dat het gebruik van de tyden by nachten te rekenen, nog lang by de Friesen gebleven is. 155 Schotanus beschr. van Friesl. bl. 120. LXXIV Cap. 156 Gabbema, Verhaal van Leeuwarden, bladz. 27.

86wumkes.nl

(oud schrift wybo, gedaan)Wilkerran des Dekkens. In nomine Domini. Dit sint tha punten / ende tha enigha / deer dae leken ende thi Dekken fan

Leowerdera Sindfalle, fan Wirdoen, Wartena ende Grouwa ower een dzegen sint / dae misdedighe to pyngjen ende dae onschildighae to helpen.157

1. „De aanstellinge (bevestinge) van den Deken, door den Bisschop of Proost moest zuiver zyn; zonder giften, uitkeeringen of Symonië: 't geen de Deken, zo 't vereischt werd, op zyn geweten moest betuigen.

2. Den brief zyner aanstellinge moest hy den, geheelen Syndstoel vertonen; en voor de nakominge dies genoegzame Borgen stellen.

3. Het vierde of Schrikkeljaar, anders het Bisschopsjaar genaamt, moest des Bisschops Synd of vergaderinge zes weeken vooräf worden aangekondigt; dog in de gemene jaren werden des Dekens Synoden drie weeken vooraf bekent gemaakt; waar van de eerste voor den dag van St. Jan de Dooper158, en de laatste niet voor S. Ægidïus159 gehouden werd. In dien tyd moesten drie Synd of Regtdagen gehouden worden; dog in de overige maanden was S. Ægidius tot S. Jan [p. 667] den Dooper geheel maar drie, en niet voor midwinter, ten ware dat 'er zware zaken voorvielen die geen uitstel leeden, wanneer de Deken ten allen tyde mogt regt houden.

4. Geene wroghingha (aanklagte) mogt gedaan worden, als op den eersten en laatsten Synddag; en zulks door den Persenna160 en zyne Voogden over den: vollen Syndstoel of volle vergaderinge, by hunne conscientie.

5. Wanneer iemant op den Voor Synd zolder bezwaarnis is, of niet wort aangeklaagt, en op den agter- of na-Synd slegts om penning schild wort aangesproken, zo is: hy tot volgende jaar vry.

6. Geen hoger eisch of zwaarder ban mogt 'er geschieden dan drie schellingen; byäldien de aanklagte de zom van XX Schilden niet te boven ging. Geringe misdaden (Litika misdedum) zo de eisch boven XX. Schilden gaat, moeten niet hoger dan drie kleine Marken161 geboet worden; te weten, in de drie gemeene jaren, als 't den Deken te beurte valt te

157 Dat is: Willekeuren des Dekens, In den naam des Heeren. Dat zyn eenige punten die de Leeken en de Deken van Leeuwarder Syndstoel, van Wirdum, Wartena en Grouw, gemeenzamerhand besloten hebben, om de misdadigen te straffen, en de onschuldigen te helpen 158 Den 24 Junius. 159 Den 1 September. 160 Door het woord Persenna; zomtyds Pesona geschreven, versta ik hier den Deken Aartspriester zelfs; en door zyn' Voogden, de voor heen gemelde Kerkvoogden of Gezworene Mede-regters. Ook zou men door den Persenna konnen verstaan den gewonen Dorpe- of Parochie-Priester, die, gesterkt met de Kerkmeesters van de plaats, de wroeginge of voldoeninge voor den Syndstoel vorderde; in welk geval de boete veel zwaarder was, dan of de eisch door een gemeen man geschiedde, waar van straks nader. 161 De Mark XXIV Groot.

87wumkes.nl

beregten; dog in 't vierde of Bisschopsjaar gaat de [p. 668] boete tot negen pond nieuwe munt.

7. De Geregtsperzonen, 't zy Priester of Leek, mogten om geene penningschulden uit den Syndstoel geroepen of gebragt worden.

8. Byaldien de Bisschop of de Proost (nam van een der vyf Utrechtsche Kapittelen, die zomwylen veel van de Priesters te eisschen hadden.) eenigen Priester of Leek, uit de Syndstoel leid, uit oorzake van geldschulden, zo moet de Deken zulks verantwoorden, en de beledigde party schadeloos stellen; ten ware hy om Kerkelyke of andere misdaden; wierd aangesproken, of uit hoofde van eenige andere gewigtige zake.

9. Imants minderjarig kind verdrinkende, of ontydig geboren wordende, was de boete, in de gemeene jaren drie Schellingen ten profyte van de Kerk. Dog zo de Persenna zyn, eisch mede aanstelde, was de verbeurte IX pond. In 't Bisschopsjaar was het twee Mark nieuwe munt; en de Persenna den eisch doende, drie Mark, ieder van XXIV Groten.

10. Geen dadelyke invorderinge van penningschuld te doen, voor iemant in regte verwonnen is, of de schuld deugdelyk zy.

11. Geene boeten wegens kwalyk vieren van Heilige dagen, op den voor- of na-Synd te vorderen dan van de zulken, die als zodanig bekent zyn. Maar den Sondag, S. Maria-dagen, Apostel-dagen, S. Michiel, S. Laurentius, S. Niklaas, Patroonsdag, Quatertemperdagen, of andere bekende Hoogtyden, als men ter Kerke gaat, drie Schellingen in de gemeene, en een halve Schild in de Bisschops jaren.

12. Geen Heilige [p. 669] dags wetten anders te wreeken of straffen, dan Brein- of hoofdwonden, Iedebreeken, of verlamminge, doorgaande steeken, of wanneer de een den anderen byt, doende ieder tot boete drie schellingen in de gemeene jaren; dog in 't Bisschopsjaar een halve Schild.

13. Niemant mag op één dag, om penningschuld, meer dan eenmaal gebannet werden met eenen ban van drie schellingen nieuwe munt. Dog zo hy veele aanklagers heeft, en drie ban schuldig is, zo zal alle aanklagte deugdelyk en gewonnen wezen; ten zy hy in nood is, en zyn onvermogen beweert werde door twee hem voordelige getuigenissen.162

14. Een enkel onlust te verwekken, een half pond nieuwe munt. Maar wie onrust (anne kleem) maakt tusschen twee kanten, verbeurt aan ieder kant twee pond.

15. Geen kwaad van den anderen te spreken; om dat de straffen den waereldlyken Regter aangaan.

16. Indien de Deken of iemant anders dringt om boete, wegens andere zaken als hier voor beschreven staat, buiten oorzake, de gemeente betreffende, verbeurt XX Mark, tegens het Regt, en evenwel tegens de beledigde party.

17. Zo de Deken om redelyke oorzaken iemant in boete beslaat, is hy schuldig de schade te staan, en de schuld te betalen.

162 En da need to warrianne mei t'wam noulike handem d.i. En die nood te beweeren met twee genoegzame handen, handschriften of attestatien.

88wumkes.nl

18. Niemant, dan die in regten overwonnen is of wort, zal de kosten van 't schryfloon betalen. En zo [p. 670] wie anderen t' onregte aanklaagt of, iets te laste legt, en hy door den onschuldigen met brieven van bewys of by wege van Proces overwonnen wort, zal de aanklager de schryfloonen betalen; met daarenboven een Vlaamsche groot.

19. Meinedigheid, van den Priester werdende gewroken, en van, de Voogden, is de volle boete drie Mark, de mark te rekenen, op XXIV grooten.

20. Wie enkel overspel begaat, verbeurt ieder drie mark; nieuwe munt; en dubbeloverspel, verbeurt dubbelde ban en boete. En keert hy van zyne zonde niet af voor het Feest van Christus geboorte, en daar na nog daar in volherdende, zo is de boete het ander jaar dubbeld; en, het derde jaar drievoud, en daar na ter believen van den Deken.

21. Indien de Deken een zware, brief uitzend, gesterkt met de handen zyner Borgen, dat dezelve dryven, voortga, en tot de beregtte zaak diene163.

22. Geene luiden los te laten uit de banden der gevangenisse (wier wijta164 in letane) eer de klager zyn genoegen heeft, [p. 671] of voldaan zy.

23. Of eenig mensche in des Dekens banden (wyta) storve, moet geene meerdere boete gevordert worden, dan hy by zyn leven verbeurt heeft.

24. Zo wie gewroken word om manslag, of die manslag begaat, de boete is drie mark, nieuwe munt.

25. Om Kerkroof, (Sacrilegium) Kerkbrand, of om zonde tegen de natuur, of om onkuisheid met Geestelyke perzonen; of met de genen die de heilige wydzels ontvangen hebben, of met neven of nigten, of aangehuwde of bloedvrienden, of als iemant zyner ouderen of kinderen bedde, besmet, dit alles zal volgens raad van den Persenna165 [p. 672] in wiens dorp het geschied, ten overstaan van twee goede mannen van de plaats, gestraft worden.

163 De Woorden van dezen Artikel zyn in de oude taal my eenigzins duister. Dus staat 'er: // Jef dy Dekken en zwere breef with seynde / da in sines burgha hand weer / ti driwaen hy- // ne habbe dae zekke biriocht. Des Dekens zware Brief, in dit stuk meermalen gemelt (zie Art. XVI) is by my. eene zoort van schriftelyke citatie, om iets waarover de party in regten overwonnen is. Diergelyke brief schynt door des Dekens Borgen (zie Art. II.) vertekent en bekragtigt te zyn; en na zulks ter spoedige executie van de beregte zaak uitgezonden te weezen. 164 Zie Wicht, Oostfr. Landr. bl. 794, 796 165 Het woord Persenna of Persona, dat dikwyls in de oude schriften voorkomt, was de benaminge van één' Priester of Pastoor der Kerke, en betekende eigentlyk een Bestierder der Kerkelyke zaken; 't zy dat hy het Kerkbestier door zig zelven, of door iemant anders in zyne plaatze verrigtte. Zy wierden Personæ genaamt, om dat zy de Kerken die hen aanbevolen waren, in de vergaderingen der Pastoren, en in de tegenwoordigheid van de Bisschoppen of Aartsdiakenen of Aarts Priesteren, verbeeldden. (Bat. Sacra, I Deel, bl. 151, 153. Voorberigt.) Zy waren dan vaste Priesters, en geene Vikarissen, van de Priesters, gelyk ook de woorden van, de bovenstaande wet duidelyk te kennen geven, vermits aan hen de beoordeling der zwaarste misdaden bevolen werd, 't welk niet aan een Vikarius, maar aan den Priester zelfs schynt toe te behoren. De geleerde en oudheidkundige S. A. Gabbema neemt doorgaans de woorden Persona en Priester voor het zelfde. In zyn verhaal van Leeuwarden, bl. 107, noemt hy Hermen en Siboud Priesters te Ferwerd en Leeuwarden; dog deze worden in den daar op

89wumkes.nl

volgenden zoenbrief Personnaas van die plaatzen genoemt. Bladz. 125. worden Willem en Sjoerd Priesters genoemt te Huisum en op de Gaest, die egter in den Boerbrief aldaar Personna geheten worden: gelyk mede Andries, Priester te Deinum, in dien brief met den naam van Personna benoemt wort. En staat aan te merken, dat de twee eerstgemelden te gelyk Dekens te Leeuwarden en Kollum waren; tot welke waerdigheid, (zynde, als gezien is, dezelfde met Aarts-Priesters) geen Vikarius of onder-priester, maar altoos de Parochie-Priester gekoren werd. Deken zynde, droeg hy nog den naam van Persona, en had als zodanig het regt, om een gekoren Priester in zyne Kerk te bevestigen, en hem plegtiglyk de bezorging des Heiligdoms aan te beveelen, als blykt uit de wet van 't Syndriucht. (Schot, Beschr. van Friesl. bl. 76. ) Hweersoma een Prester in een Capelle comt mit blote ende lioda wilkerre / soe aegh him di persona dihe alter toe bifellen / dae kerka / dae Stola / dae / boecka / dine tzillick / dine is to bihodane deerma Godes tienst mey dwaen schil: als dy Gode toe jonghista dei andere wil / dat hyt huede also aestlik / ende wrhuere. 't Geen te kennen geeft. „Alwaar een Priester in een Kapelle komt, by lotinge, of by verkiezinge des volks, zo zal hem de Persona Aanbevelen den altaar, de kerke, de Stole, de boeken, de kelken, de fane, en alles wat daar binnen is, alwaar men den Godsdienst mede doet, te behoeden, alzo hy 't ten jongsten dage voor God zal moeten verantwoorden, dat hy 't egtlyk beware, en niet vervreemde," vermits nu een Priester in deze plegtigheid van bevestiging, eene hogere waerdigheid vertoonde, en, uit naam van den Bisschop, de inzegeninge verrigtte, kon hy, in dien opzigte, by uitnemenheid de Persona of plaatshouder van de Kerkelyke magt genaamt worden, 't geen anders aan alle Priesters gemeen was; en in dien zin konnenze ook Vikarius of onderzaten van den Bisschop genaamt worden, het welk alle Priesteren in hunne bedieninge waren. Wyders toont de Heer C. Adami in zyn Voorberigt der Groninger Naamlyst, §. 55, „dat in die provincie, voor de aanstellinge van den Bisschop Joh. Knyf, zeker man het opzigt en gezag gehad heeft over kerkelyke perzonen en zaken in de Stad Groningen en derzelver gebied. Deze werd Persona genaamt, en Emmius berigt, dat hy het opzigt had over alle Kerkelyke zaken in de Stad en derzelver nabuurschap, en dat hy als een minder Bisschop, of als eenen die des Bisschops plaats waarneemt, met groot gezag, en met veele voorregten van den Roomschen Paus is beschonken, en groot aanzien en eerbewyzinge van de geheele Burgery heeft genoten. Hy was een van de 21 priesters der Stad, en werd van de twee oudste Burgemeesters, en van zyne overige Amptgenoten verkoren, en in 't bezit van die waerdigheid ingevoert." Dog dat die geleerde Heer dezen Amptman, die in alle deelen de hoedanigheid van een' Bisschoppelyken Vikaris had, vergelykt by de Personnaas, die by Schotanus in zyne Documenten, bladz. 120 en 128 genoemt worden, zou ik niet gaern durven toestemmen, Deze laatste Personen komen zo dikwyls, en op zo veele plaatzen voor, datze, in dien zin, zeer bezwaarlyk Vikarissen konnen geweest zyn; hoedanige doorgaans maar één of twee in ieder Provincie gezonden wierden. Lindanus was dus in 't jaar 1560. tot Vikaris over Friesland aangestelt, met magt, om, uit naam van den Bisschop, Dekens te verkiezen, 't geen ook door hem gedaan is; Oudh. en Gest. van Friesl. II D. bl. l, 2. Dog de Personen komen ons byna in ieder Dorp in Friesland voor, en om uit veelen maar enigen te noemen, zo vind men dezelve te Lutkewierum, te Oosterbierum, te Goutum, te Sexbierum, in de Steden Franeker en Leeuwarden, te Rauwert, te Marsum, te Engelum, te Beetgum, te Deinum, en voorts alle dorpen in Menaldumadeel [Testament van Upke Doyema te Marsum Schot. Decum. blz. 122.; in welke grietenye-dorpen duidelyk onderscheiden worden de Persona en de jonger Priester, of Vikaris en Kapellaan, waar uit teffens, myns bedunkens, overtuigende geblykt, dat men door Persona niemant anders als de Parochiepriester van ieder Kerke verstaan moet. En om deze aantekening te eindigen, het Testament van Andlef Abbinga te Blya, gemaakt in 't jaar 1489. [Schotanus Docum, bl. 130 131.] spreekt. zo duidelyk en onderscheiden van de

90wumkes.nl

26. Wanneer een kind zynen vader of zyne moeder bloedig of blaauw [p. 673] slaat die verbeurt een halven schild.

27. In ieder regtshandelinge, daar de eene party wort toegeweezen, en de andere benomen, moet de Deken hebben twee Priesters, om [p. 674] de uitspraak te doen: en zo de partyen meer aanstellen, moet de Deken hen toestaan.

28. Testamenten, sprekende van Kerke- of Heiligen goed, van Papen goed, en Papen Legaten [p. 675] of makingen; van erfbestellingen en Legaten aan Geestelyke perzonen, moeten door den Deken berecht worden. Gegeven in 't jaar onzes Heeren 1412. voor 't feest der geboorte van Johannis den Dooper."

XI. Onderscheide wyze hunnen aanstellinge. Nopens de voorgemelde Dekens of Kerkelyke Regters, moet nog in agt genomen worden, hunne aanstellinge. In 't gemeen geschiedde dit wel door den Bisschop; dog met overäl en altyd. Hoedanig het in dien opzigte gestelt is geweest, kan men, ten aanzien van Oostergoo, niet wel weten, wyl de palen der Dekenschappen en derzelver instellinge, niet voor handen zyn. Dat dit deel evenwel zyne Dekens gehad hebbe, is zeker, om dat 'er nu en dan zodanigen in de geschiedschriften. Voorkomen. In de voorgaande aantekening is uit Gabbema, bl. 125, gewag gemaakt van Willem, priester te Huisum; deze was Deken te Leeuwarden: en van Sjoerd, priester op de Gaest dezelve was Deken te Kollum, en buiten twyffel zyn 'er hier en daar meer Dekens in Oostergoo geweest, waar van de registers verloren zyn, Westergoo had zyne vaste Deken; dog behoorde, voor 't gróótte gedeelte, niet eigentlyk onder de Regtspraak van [p. 676] den Utrechtschen Bisschop, maar onder den Proost van S. Jans Kerke aldaar, Dees Proost stelde zyne Dekens in ieder Dekenschap van Westergoo; behalven te Stavoren, 't welk met Gaasterland onder den Proost van Salvator stond; en te Workum, dat onder den Proost van Oud-Munster te Utrecht behoorde, en van hem de Dekens ontving. Uit een oud Register, handelende van het Regtsgebied, dat de Proost van S. Jans Kerke had over Westergoo, blykt,166dat de gemelde Proost, die ook Aarts-Diaken was, het regt van instellinge of beveiliging had, in alle, zo schrikkeljaren als geen schrikkeljaren, over alle kerkelyke ampten, dewelke begrepen zyn onder het regtsgebied van Oostfriesland167; de kerken der Monikken uitgesondert: zo als wydlopiger staat uitgedrukt in den Verdragbrief, dewelke 's vrydags na Asschen-woensdag in 't jaar 1337. opgestelt en bezegelt is

Personaas en Vikarissen, dat het onmogelyk schynt dezelve voor eenerlei luiden te nemen Item da person to Blya an ken- // schen golden: Item da jongher Prester an // Postetatgolden: —— Item elke person hi // Ferwerderadeel twen ald slar / en elk Vikarius an" d.i. Ingelyks de Persona te Blya een Rynsche gulden: —— Als mede elken Persona in Ferwerderadeel twee olde Vlaams, en elk Vikarius een. Alwaar telkens de Personaas en jonger Priesters of Vikarissen, byzondere luiden zyn. 166 Oudh. en Gestigten van Friesl. I Deel, bladz. 253. 167 Oostfriesland is hier gestelt tegen Westfriesland of Noordholland.

91wumkes.nl

tusschen Johan, Bisschop van Utrecht, en Arnoldus Loef, Proost van S. Jans Kerke aldaar.

De voornoemde Proost heeft de magt om het Regtsgebied alle jaren, behalven in de Schrikkeljaren, in Oostfriesland te oefenen, of om iemant daar toe te magtigen. Om dat Regtsgebied te oefenen, is de Proost gewoon, voor den tyd van drie jaren, dewelken tusschen de Schrikkeljaren komen, een' algemenen Kommissaris aan te stellen over alle de Dekenschappen, onder zyn regtsgebied staande. Hier uit schynt te volgen, dat [p. 677] de Proost van S. Jans Kerke, de Dekenschappen drie jaren begaf, zo verre zyn gebied strekte; en de Bisschop alleen het vierde jaar: Gelyk mede, dat hy, wiens beurt van Regtsgebied het was, een algemeen Opziender of Kommissaris zend, om uit zyn' naam de nodige bestellinge der Kerkelyke zaken waar te nemen. Deze zoort van Opzienders schynen egter niet zeer vroeg in gebruik geweest te zyn: men vind 'er, myns wetens, in 't zogenaamde Syndriucht geen de minste blyk van; en 't is te vermoeden, dat het misbruik, 't welk de Dekens van hunne magt gemaakt hebben, en hunne afwykinge van het einde hunner instellinge, aanleidinge gegeven hebbe, tot de invoeringe van zodanige Kommissarissen. Egter hield de bedieninge en het ampt der Dekens daar mede niet op, maar zy hadden daar door wat minder ruimte, en waren in hun gedrag het opzigt van een' hogeren Amptenaar onderworpen, en daar voor verantwoordelyk.

XII. Kommissarissen of Officialen: kettermeester Lindanus, zyn uitgestrekte magt en gedragingen: menigvuldige klagten daar over. De gezeide Kommissarissen, ook Officialen genoemt, hadden dan het opzigt over het gedrag en de Regtsoeffeningen der Dekens; gaven agt op de levenswyze der Geestelyken, voor zo veel die onder den Bisschop of deszelfs Kapittels stonden; vorderden de Kerkelyke inkomsten der Bisschoppen en Proosten in, en zonden die naar Utrecht: 't geen we voorheen gezien hebben, het werk der Dekenen geweest te zyn. Dat dit laatste wel uitdrukkelyk het bedryf der Officialen was, zegt de voorgemelde aantekening met de volgende Woorden168: Deeze Kommissaris is gewoon [p. 678] zig aan den Proost, te verbinden dat hy zal opbrengen 166 Postulaat guldens voor het eerste en even zo veel voor het tweede jaar. Vorders, dat hy hem voor het derde, jaar 170 Postulaat guldens, en daarenboven ieder jaar, omtrent, S. Maarten., nog een wild varken of zes Postulaat guldens, in de plaatze van dien zal opbrengen,. Blyvende alzo, het vierde jaar, zo 't schynt, ten, voordeele van den Bisschop. 't Geen dan, boven de gemelde zom overschoot van de jaarlyksche inkomsten of tax der Kerken, was voor de Dekens en den Officiaal; dewelke daar van rykelyk genoeg konden leven, alzo ieder Kerk doorgaans al eene tamelyke zom moest opbrengen, gelyk op zyn plaats, by ieder dorp of Kerk, zo veel men kan nagaan, zal aangetoont worden.

168 Oudh. en Gest. van Friesl. 1 Deel. bl. 25.

92wumkes.nl

Kettermeesters in Friesland gezonden. Onder deze Officialen moet men, in de laatste tyden, tellen, de zogenaamde

Kettermeesters, die door bestel van Karel den V. en namaals door zyn' zoon Philippus., herwaarts gezonden wierden, om agt te geven op het gedrag en den Godsdienst der Ingezetenen. Dog vermits het inzigt hunner zendinge geheel wat anders bedoelde dan dat van hunne voorgangers, zo warenze ook met eene veel breder magt voorzien, oeffenende eene van ouds onbekende, heerschappy, waar mede in 't gemeen de Geestelyken zo weinig als het gemeene volk, gedient waren. 't Geen hier omtrent in deze Provincie is voorgevallen, tot eene andere plaats overlatende, meld ik hier maar alleen, dat Philippus de II. den Bisschop van Utrecht, Georg van Egmond, by zig te Brussel ontboden hebbende, om tegens de zogenaamde [p. 679] nieuwe Gezintheden te voorzien, hem belastte, om een' Vikaris of Officiaal naar Friesland te zenden, het welk de Bisschop, zo dra hy t' huis gekomen was, gehoorzaamde, benoemende daar toe den beruchten Wilhelmus, Lindanus, of Willem van der Linde, een Dortenaar van af komst, en Professor Theologise te Loven, met den tytel van Deken, Officiaal of Kommissaris over Friesland169, hem gevende volle magt, authoriteit en last, in 't algemeen en byzonder, om van en over alle zaken, zuiver kerkelyke of vermengde, huwelyksche, burgerlyke, misdadelyke, kennis te nemen, te bepalen, vonnissen en ter uitvoer te stellen, over allerleie misdaden, schulden, mistredingen, nalatigheden van allerhande perzonen en gemeenschappen. Om naar pligt, of aanzoekinge van partyen t' onderzoeken, verbeteren en besluiten, op perzonen, gemeenschappen, kerken en parochien. Om dezelve met excommunicatie, suspensie, verbod, en andere regterlyke strafoeffeningen te slaan, en wederom van dezelve te ontheffen; ook des noods, met het te hulpe nemen van den waereldlyken arm. Boven dien was hy gemagtigt de kloosters te bezoeken, en derzelver misbruiken en ongeregeltheden, naar vereisch van zaken, te straffen; schoon anders tot dit laatste eene byzondere lastgevinge mogt vereischt worden; Eindelyk om alles, in zaken van kastydingen en ontbindingen, te verrigten, 't welk tot 't ampt van Deken en Officiaal behoorde: (uitgezonden; alleen in gevallen van gedoodde, [p. 680] gekwetste of verminkte Klerken, of omtrent het schenden van de vrydommen der kerken, kerkelyke perzonen, der kerkhoven, of andere gewyde plaatzen, dewelken de Bisschop voor zig behield.) Alles met volle magt, en belofte van onherroepelyke goedkeuringe, van het geen door hem wettig zoude worden verrigt. De lastbrief was getekent den 31 July I557., en door den koning binnen Valencyn bevestigt, op den 4 Aug. deszelven jaars. Karel Perenot, Proost van S. Jans Kerke te Utrecht, verleende aan hem te Brussel, den vyfden derzelver maand, alle oeffeninge van geestelyke magt over Friesland, hem, wegens zyne Proosdye toekomende; 't geen al op den zeven-en-twintigsten der voorgaande maand geschied was door Antonius Perenot, 169 Zie zyne Instructie, Oudh. en Gestigten van Friesl. bl. 104. I Deel.

93wumkes.nl

Bisschop van Atrecht, en Proost van S. Maria te Utrecht. Robert de Bergis, Bisschop van Luik, verzegelde zyn bevélbrief, op den negenden December in 't gemelde jaar, ten opzigte van 'zyne Proosdye van S. Salvator te Utrecht: en naderhand heeft Jakob Uteneng, Deken van S. Pieter, en Algemeen Vikaris in 't Geestelyke, (Bisschop Georg van Egmont den 26 Sept. 1560, overleden zynde; den dienst van Lindanus op nieuw bevestigt, als daar toe by de Prelaten en Kapittels der vyf Kerken te Utrecht, gelastigt170. Reeds had Philips de II in den jare 1556., by een bevélschrift van den 25 Febr. hem de waerdigheid opgedragen van Raad Extraordinaris in den Hove van Friesland, hebbende, uit kragte dies, ingang in de Raadkamer, met het voorregt van de [p. 681] eerste plaats, naast den President, ten aanzien van zyn' geestelyken Staat, mogende zyn Stem geven tot de behandellinge van alle zaken, aldaar voorvallende, en byzonder in 't stuk van den Godsdienst, niet den aankleeve van dien. Zyn Lastbrief als Vikaris, door den koning hem verleent, behelsde, „dat hy voortaan het ampt van geestelyken Bevelhebber, in Friesland mogt bedienen, naar uitwyzen der brieven, daar af verleent by den Bisschop 't Utrecht, de Proosten en Aartsdiakenen van Friesland; zonder nogtans, N. B. in eeniger wy ze, daar mede te bekorten, de vryheden van de Steeden of anderen, aangaande de gewoonlyke Syndstoelen en Regtdagen; zynde Konings ernstig, bevel, en meninge, dat een iegelyk blyve by zyne vrydommen, handvesten, gewoontens en oude herkomen; en voornamelyk de Abten en anderen, die eenige geestelyke regtsmagt, benevens de Bisschop, de Proosten en Aartsdiakenen van Friesland, hebben: maar hen alle behoorlyke hulpe en bystand doen en bewyzen, op dat de zaken, de Geestelykheid aangaande, ten besten afgedaan mogten werden: zonder krenking van, de hoge magt, die de Koning en Luiden van zynen Rade in Friesland, van ouds, en tot nog toe, gehad en gebruikt hebben."171

Hoedanig Lindanus zig aan zyne Berigtschriften gehouden hebbe, en in hoe verre hy de voorregten, vryheden en aloude herkomens der Steeden en Landen, gelyk mede die der [p. 682] Abten, Prelaten en Geestelykheid in agt genomen hebbe, behoeven wy niet te melden, alzo hetzelve overal in de Geschiedboeken van dien tyd te vinden is. De klagte, die de Staten dezer Provincie, aan den Stadhouder Aremberg, over het gedrag van Lindanus deden; zynde, volgens 't zeggen van een braaf Roomsch Schryver172, daar toe door de Geestelykheid aangezet, leert zulks duidelyk. Wy zullen het vertoog, om dat het verscheide aanmerkelyke zaken behelst, waar uit men, den alöuden Staat der Kerkelyken hier te lande, kan leeren kennen, geheel opgeven; luidende? als volgt.173

170 Oudh. en Gestigten van Friesl. II Deel, bl. 2. 171 Gabbema, Verhaal van Leeuw. bladz. 300-392 172 Van Heussen, Oudh. en Gest. van Friesl. I Deel, bl. 126. 173 Dezelve, bladz. 137.

94wumkes.nl

Vertoog der Staten van Friesland over 't gedrag van Lindanus. „Hoewel de langdurige bezitting van onze vryheid, dewelke wy, Heer Stadhouder, in die goude eeuwe genoten hebben; mitsgaders de kontracten, dewelke wy met Karel en Philips al meer dan eens hebben aangegaan, den Koning Philips hadden behoren te beweegen om onze wetten en kerkgewoonten, in geenen deele te laten verkragten: zo is het nogtans dat wy, tegens onze hoop, een geruimen tyd herwaarts, in onze vryheid verkort worden; zedert dat Wilhelmus Lindanus, een uitlandig en bovenmatig eerzugtig perzoon, ons tot Kommissaris in geloofszaken, of liever tot Kettermeester is opgedrongen, Dit slag van menschen is weinig in gebruik geweest by onze Voorouders; dewelke, zedert de tyden van Paus Sergius, en na dat de Heidensche [p. 683] bygelovigheden uit deze landen gebannen waren, in vryheid geleeft hebbent: zo dat wy door deze regeringe van: Philippus, dewelke, volgens wederzydsch beding, onze vrydom niet moest benadeelen, in eene nieuwe slaverny gevallen zyn. Wy spreken nu niet van onze Vaderlandsche wetten, voor dewelke onze Voorouders, op dat dezelve door geen Fransch geweld geschonden mogten worden, tot onze tyden toe, met het vergieten van hun bloed, gestraffen hebben. Zy hebben de woede der Noormannen, mitsgaders, de Florissen en Albertussen, die ons door eene harder regeringe wilden drukken, afgeweert: geenzins gedogende dat hunne lighamen hen op eene slaafsche wyze ten dienst zouden staan: of dat wy, hunne na-neeven, met 't leven 't welke wy van hen zouden ontvangen, ook een elendigen levensmaat van hen zouden erven, en door de trotsheid van nieuwe Heeren gedrukt zouden worden. Maar nu is het zo verre gekomen, dat 'er voor onze gemoederen en gewissen tormenten vervaerdigt worden. Want dewyl het staal en de brandyzers geene magt hebben, om de zielen te branden of te snyden, dewelke de mensch vry en zonder aardsche besmettinge, van den onsterffelyken God ontvangen heeft; zo zoeken zy de gemoederen, vervaerd te maken door het pynigen der lighamen; op dat dezelve een deel hovaerdigen afgunstige heeren ten dienste zouden staan; welker schoonschynende Godvrugtigheid dikwyls maar een dekmantel is van [p. 684] groote ondeugenheden. Hier van daan komt het, datze hunne eergierigheid geen maat stellen; datze de kerkelyke waerdigheden, tegen de wetten des Vaderlands, dewelke door Keizer Karel, in 't jaar 1552; bevestigt zyn, verdubbelen: datze alzo happig, ja doorgaans nog happiger zyn naar hoog gezag, naar eerampten, naar rykdommen, als andere menschen, gantsch geen, of byna geen blyk gevende van eenige Godvrugtigheid; dewelke niet gewoon is, de bedieningen, die tot den Goddelyken dienst en voor de zaligheid der menschen ingestelt zyn, met de zorgvuldigheden dezer waereld, en met de zinneloze begeerlykheden van zyn fortuin te maken, te bezoedelen. En hier in bestaat het ampt, dit is het gedrag van Lindanus in Friesland. Want hy heeft de geestelyke ampten, de inkomsten, de bedieningen, ten deele naar zig

95wumkes.nl

getrokken, ten deele aan de zodanigen begeven, die hem de handen vullen. Het welk hy gedaan heeft tegens het regt der Geestelykheid van Friesland; dewelke op de inhuldiging van Philips bedongen had, datze haar regt, geheel en onvermindert, zoude behouden: en dat Philips alle hare geregtigheden en kerkelyke ampten ongemoeit zoude laten, gelyk het ten tyde van Keizer Karel geschied was. Zo dat hy al de glorie van zyne regeeringe en van zyne magt zoude doen bestaan in het handhavenen van de oude kerkelyke geregtigheden. Maar nu worden, niet alleen de Vaderlandsche Kerkgewoonten [p. 685] geschonden; maar nog worden de Prelaten en de Dekens van hun wettig regt berooft; dewelke, zedert zo veele eeuwen, de magt gehad hebben, om de kerkelyke zaken te beschikken; en om de Geestelyken, die zig aan oneerbaarheid of ander ondeugenheden te buiten gingen, te beteugelen. Dierhalven bidden wy u, Heer Stadhouder, dat gy u daar aan gelegen laat zyn, en te weege brengt, dat 'er, voortaan geene nieuwigheid ofte verandering, dewelke strydig zy tegen de gewoonlyke gebruiken van onze Voorouders, in Friesland ingevoert werden.''

Deze klagten, uit de algemeene verongelyking der Geestelykheid en het volk, geboren zynde, vonden geen ingang by den Stadhouder; zekere bedriegelyke belofte van herstellinge der Geestelyken in hun regt, was het eenigste dat men konde verwerven. Want hoewel Philips, in den voorheen gemelden Lastbrief, de benadeeling van het regt der Kerkelyken, wel ernstig scheen te verbieden, was egter Aremberg te wel van de wille des Konings verzekert, om den Kettermeesteren eenigzins belet of hinder te doen: Lindanus mede van 't een en ander bewust, durfde een Staten, in de volle vergadering wel scherpelyk toebyten, dat zy, gelyk mede de koninglyke Raad, te slof waren, in 't straffen der misdaden en Ketteryen. Dit met grammen gemoede gesproken hebbende, ging hy en hield vervolgens zyn' ouden gang. Niet lang daar na leverden de Staten, wylze by den Stadhouder een gesloten oor vonden, een [p. 686] Verzoekschrift in aan den President en Raad, van den volgenden inhoud:174

Smeekschrift der Staten aan het Hof, over het gedrag van Lindanus. "Wy hebben met den Sax, met Keizer Karel, en naderhand met Philippus, Karels nazaat, een akkoord gemaakt, dat onze voorregten en: privilegiën in hun geheel zouden blyven. Dog koning Philips heeft aan Wilhelmus Lindanus een Open brief verleent, waar by hem de magt gegeven wort, om over kerkelyke zaken, te vonnissen. Maar hoewel het regt der Geestelyken, dewelke het derde lid dezer Provincie uitmaken, hier door benadeelt wort; zo schynt egter koning Philips, in deze zyne schikkinge, voor twee zaken gezorgt te hebben: te weeten, dat de open brief van Lindanus de geregtigheden des volks, niet zoude benadeelen; en dat hy ook het gezag en het regt van 's konings Raad in Friesland, niet zoude

174 Oudheden en Gestigten van Friesl. I Deel blz. 129. Schotanus Historie van Friesland, bladz. 708.

96wumkes.nl

verkorten. En vermits 's konings Raad gehouden is, zyn regt; door 's konings Advocaat te verdedigen en voor te spreken; zo is het, dat wy ons nu maar gelegen laten zyn aan het verdedigen van het onze: volgens 't welk het, van ondenkelyke tyden af, tot den dag van heden toe, gebuikelyk is, dat 'er in Oostergoo, Westergoo, en by de Sevenwolders, in kerkelyke zaken, Kommissarissen en goede mannen aangestelt, ja zelfs uit de Geestelykheid gekozen worden. Daarenboven hebben de Priesters en [p. 687] Pastoors, door eene langdurige gewoonte verkregen, datze de Dekens over hun gebied benoemen en verkiezen; voor dewelke allerhande geschillen, dewelke tot het vonnis van den koninglyken Raad niet behoren, op staande voet afgedaan wierden. Boven dien is het waereldkundig, dat de Abten van Lidlum de Aartsdiakenen zyn over de Monikken van Lidlum, en de andere Abten over de hunne; en daar by, dat de Pastoors van Friesland het regt hadden om Vikarissen aan te stellen. En hoewel dit alles had moeten gehandhaaft worden; als zynde, ten gevalle van het Friesche volk, bevestigt door den Sax, door Keizer Karel, en zelfs door koning Philips: zo is het nogtans, dat Lindanus al het zelve, en al het regt 't welk onze Voorouders verkregen hadden, overtreedt en verbreekt. Want behalven dat hy geene kerkelyke Kommissarissen uit Oostergoo, nog Westergoo, nog uit de Sevenwolden, wil aannemen; zo weigert hy ook aan de Priesters het kiezen van een' Deken; en hy doet de Pastoors en Priesters, die over eenig feit of misdaad beschuldigt zyn, voor zig zelven te regt verschynen. Dit is gebleken in Henricus Dolshagen, voor al zyn leven Vikaris van Oldehove; wien hy, volgens eigen goeddunken, heeft afgezet. Daar by matigt hy zig zelven het regt aan der Pastoren, om Vikarissen aan te stellen; en hy doet alles, 't welk eene magt toekomt, die geen palen heeft, en aan geene [p. 688] wetten gebonden is. En nademaal zulks onverdraaglyk voor ons, en schandelyk voor hem is; zo bidden wy, o President en Raad, dat gy de baldadigheid en trotsheid van dien verwaanden mensche kastyd; en het onhebbelyk gedrag van dien Lindanus, door een scherp verbod beteugelt."

Het Geregtshof bestrafte Lindanus ernstig over de schendinge van zynen Lastbrief, en beval hem daar van af te staan. Ook beloofde hy van gedrag te zullen veranderen; dog zyne heerschzugt vervoerde hem telkens, zulks hy veele Priesters afzette, en in zyne gewoone regtshandelingen zeer scherp volhardde; smadende zelfs op de Staten met eene authoriteit, die niet veel van des konings gezag verschilde. Naderhand werd hy door de Staten der Provincie in een zwaar Proces getrokken, 't geen hem wel moeite maakte, maar niet tot verzagting bewoog, alzo hy op 's Konings bescherming zig veilig konde verlaten. Zelfs werd hy, tot belooning van zyne strengheid in 't vervolgen der zogenaamde Ketteren niet alleen tot Bisschop van Roermonde gekoren, maar ook, op den 13 Maart 1563, door de Inquisiteurs Generaal, tot Onder-Inquisiteur over Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Friesland, Groningen en Ommelanden enz.

97wumkes.nl

aangestelt. Ook belastte de Hertoginne aan den Hove van Holland, hem in zyne regtsplegingen eenige Raaden en eenen Secretaris by te voegen, die gehouden waren hem in al zyn onderzoek de sterke hand te bieden; werdende dit alles agtervolgt [p. 689] met een Placaat tot bevorderinge der inquisitie, 't welk den 29 der gezeide maand, te Brussel getekent was175.

Uitgestrekte magt der Dekens nopens het stuk der Inquisitie. Wyders kan men uit het volgende stuk afnemen, welke eene uitgestrekte magt de gemelde Lindanus, gedurende zyn Vikarisschap in deze Provincie, heeft geöeffent, en hoe verre de genen, die door hem als Dekens werden aangestelt, gemagtigt werden, om hun gezag in 't kerkelyke te doen gelden. Deze lastbrief behelsde de aanstelling van Wathias Heremans tot Deken van Bolswart, en deszelfs onderhorige plaatzen, en luidde als volgt:176

„Wilhelmus Lindanus, Leeraar in de Godkunde, enz. Nademaal wy wegens de deugdzaamheid en geleertheid van den Eerwaardigen Heer W. Heremans, door de openbare getuigenis van 't Dekenschap van Bolswart, overtuigt en verzekert zyn; zo is het dat wy, betrouwende dat hy zyn beroep indagtig zal zyn, en dat hy het ampt, hem van Gods wege opgeleid, vlytiglyk bedienen zal, hém, Voor den tyd van dit Schrikkeljaar177 aanstellen, tot Deken over de plaatzen van 't gemelde Dekenschap [p. 690] van Bolswart. Wy geven hem eene volle algemeene, en vrye magt, en byzonderen last, om, zo wel tusschen de Leeken, als Kerkelyke perzonen, over de misdaden, en over alle andere kerkelyke zaken, die volgens ouder gebruik en gewoonte tot het regtsgebied en de vierschaar van den Deken behoren, kennis te nemen, uitspraak te doen, en hetzelve ter uitvoer te brengen; vorders, om de kerken, Parochien, en de perzonen, daar onder wonende, met de plaatzen daar onder gelegen, te visiteren; aldaar te preeken: mitsgaders over de misdaden, fouten, verzuimenissen van allerhande perzonen of gemeenten, die onder 't geregt van voornoemden Deken staan, Synoden te houden; voorts, om aldaar pligtshalve, op het verzoek van party of partyen, te bestraffen, onderzoek te doen, en uitspraak te geven; als mede om tegen de perzonen, kerken en plaatzen voornoemt het banvonnis of de opschorssing en het interdikt, te vellen en het uit te blixemen, te ontslaan en te ontheffen: nog vorder, om de genen, die in 't heimelyk trouwen, of zodanige huwelyken by wonen, met een kerkelyk vonnis te straften; en om dezelven wederom van den ban, daar zy om die reden in gevallen zyn, te ontbinden; en, in 't algemeen, om alle andere dingen te doen, en in 't werk te stellen die in de voornoemde zaken, en daar omtrent, nodig of 175 Brandt Historie der Reformatie in Nederland, bl. 304. 176 Oudh. en Gest. van Friesl. II Deel, bl. 2. 177 Dit ziet op 't aanstellen der Dekenen door, den Bisschop in ieder Schrikkel jaar, wiens plaats nu, door versterf van Bisschop Greorg van Egmond, bekleed werd, by Jakobus Uteneng, dewelke Lindanus dus in de waerdigheid en magt van Vikaris over Friesland beveiligt had, als voorheen is aangetekent.

98wumkes.nl

dienstig mogen zyn; alwaar het dat daar omtrent ten byzondere last vereischt mogte worden. Daarom is het dat wy enz. [p. 691] Gegeven te Bolswart in 't jaar des Heere 1560. Den 23 July."

Dit alles liep, als met een opslag te zien is, enkel uit op de zo bekende inquisitie; geen wonder dat derhalve Lindanus, en allen die met en nevens hem, die hatelyke geregtsoeffeningen zogten door te dringen, by de Friesen in den haat waren, leder weet met wat; nog de Kettermeesters of Inquisiteurs hier aangezien wierden. Men was, om zo te spreken vervaarder voor de Inquisitie dan voor de helle. Ook heeft de uitkomst geleeraart, dat die Kettermeesters, dewelke eene magt oeffenden, die by de Voorvaderen onbekent was, en de regten en privilegiën, zo der Geestelykheid als 't gemeen, t' eenemaal over hoop wierpen, 'er 'eindelyk slegt by gevaren zyn; lopende overal by de Prelaten en gemeene Inwoners in oog, tot datze eindelyk, hier te lande gedaan werk kreegen. De Inquisitie was veel te hatelyk, om van vrye Friesen gedult te worden.

XIII. Opstelling der Dekenschappen in Westergoo. De Dekenschappen van Oostergoo en de Sevenwolden, zo ten aanzien van hun getal als grensscheidingen niet bekent zynde, zullenwe hier 'dat van Westergoo, en een deel der Sevenwouden, volgens de opgave van een' ervaren Schryver, dier zaken best kundig178, mededeelen. Zy waren de navolgende:

1. Het Dekenschap van Bolswart, daar onder behoorden, Bolswart, de dorpen Schettens, Hichtum, Burgwerd, Wommels, Oosterend, Hydaard, Lutkewierum, Itens, Hartwert, [p. 692] Nyland, Wolsum, Abbega, Tjerkwert, Dedgum, Waaxens, Greonterp, en misschien een of andere plaats meer.

2. Het Dekenschap der Grandivers of Grandwerum179, begrypende de dorpen Wons of Woldens, Schraard, Longerhou, Exmorra, Panderga of Parrega, Ferwoude, Gaast, Allingawier, Idsegahuizen, Pingjum, Makkum en Kornwert, dewelke alle in de grietenye Wonseradeel leggen.

3. Het Dekenschap Van Hoag-Wagenburg, daar onder de navolgende plaatzen begrepen waren: Follega, Sonnega, Tzerkgaast, St. Niklaasga, Legemeer, Ter Oele, Langeweer, Bornzwaag, Haule, Oudehorne, Nyehorne180, Hommerts, Jutryp, Uitwellingerga, Echten en Evertweert, welke laatste plaats ik tegen-woordig onder dien naam, nergens weet te vinden. Onze Schryver noemt Jorwert met dien naam; dog alzo die plaats den naam aan een ander Dekenschap gaf, sluit het niet al te wel.

4. Het vierde. Dekenschap was dat van Neder-Wagenburg, of anders van Sneek; waar onder, behalven die Stad, behoorde, Isbrechtum, Ilst, Oosthem, 178 Hugo van Hensen, Oudh. en Gest. Van Friesl. II Deel van 't begin af. I Deel, bl. 253. 179 Of deze naam wel of kwalyk geschreven is, weet ik niet; althans ik weet er geen weg met heen. 180 Deze drie noemt van Heussen Hiaulis, Oldehuw en Nyehuw. Van welke eerde hy de Joure, en van de anderen Haule en Austerhaule maakt; 't geen my voorkomt een misslag te zyn.

99wumkes.nl

Westhem, Folsgare, Tjallehuisen, Goinga, Loinga, Offingawier, Oppenhuisen, Tirns, Goingaryp, Broek, Gauw, Scharnegoutum, Lyons, Indyk, en [p. 693] nog twee of drie plaatzen, waar van de namen thans te zoek zyn.181

5. Het Dekenschap van Altarum, of, by verkorting, Arum, had benevens die hoofdplaats, nog de dorpen Witmarsum, Pingjum, Lollum of Ruigelollum, Kimswert en Doniaga.

6. Het Dekenschap van Franeker begreep de stad, en volgende dorpen; Donjum, Buur, Ried, Slappeterp, Sweins, Peins, Schalsum, Hitzum, Herbujum, Tzum, Spannum, Edens, Kubaard, Winaldum, Ederinge182, Welsryp, Anygum of Anjum, Midlum, Achlum en Luydum.

7. Het Dekenschap van Sexbierum bevat Surich, Harlingen, Wier, Pietersbierum, Sexbierum, Oosterbierum, Tjummarum, Firdgum, Minnertsga, Beetgum, Engelum, Marssum, Blessum, en nog eenige nu onbekende plaatzen.

8. Het Dekenschap van Jorwert, waar onder behoorden het dorp van dien naam, en wyders Bosum, Oosterwierum, Weydum, Beers, Hylaard, Mantgum, Jellum, Boxum, Schillaard, Huyns, Lyons183, Winsum, Baijum, Abbingawier184, Wieuwert, Britswert, enz. [p. 694]

9. Het Dekenschap van Menaldum had gebied over de volgende plaatzen: Menaldum, Dronryp, Schingen, Berlikum, Wier, Beetgum, (mede onder Sexbierum genoemt) Deinum, Tuitgum of Uitgong; 't geen namaals onder Berlikum gevoegt is.

10. Het Dekenschap van Ter Schelling begreep het eiland van dien naam, met de Kerken van Midland, Zuidkerk, Hoorn, de kapel Eenpoort en Vyfhaven, mitsgaders het eiland Ameland.

11. Het laatste Dekenschap in deze landstreek was dat van 't Bildt, waar onder behoorden de drie Parochien van S. Jakob, S. Anna en Vrouwen Parochie.

Men ziet hier dat zommige plaatzen, in deze Dekenschappen gemeld, in de Sevenwouden gelegen zyn; en veelligt kan die geheele Landstreek op die wyze onder de Dekens van Westergoo behoort hebben. Stavoren had nogtans zyne eigene Dekens, waar onder ook, in 't Kerkelyke de Grietenye Gaasterland behoorde, en, met dezelve onder den Proost van S. Salvator, of van Oud Munster te Utrecht stond. Ook zyn 'er nog zeer veele dorpen in Westergoo, die op deze Lysten der Dekenschappen niet gevonden worden, dog alles wat nopens dit stuk geboekt is, is zeer gebrekkig, 't geen, meen ik, te wyten is aan de weinige zorg die men, ten tyde der Reformatie, gedragen heeft, om de boeken 181 Derdenge, Æsterhey en Follehoge 182 Thans onbekend. 183 Uit dorp is ander het Dekenschap van Sneek mede genoemt; dog schynt hier gevoeglyker te behoren. Dikwyls word een plaats onder meer dan een Dekenschap gemeld, waar van de onkunde, en de verscheide schryfwyzen de reden konnen zyn: 't geen men niet wel kan vereffenen. 184 Zo die Abbega of Allingawier is, is het mede al voorheen genoemt.

100wumkes.nl

en papieren der Bisdommen, Kloosters en Kerken te bewaren; waar uit anders veel ligt zou te halen zyn: daar nu de meeste zaken in 't duister leggen, en niet, zeer gebrekkig, hier en daar [p. 695] daar by stukken en brokken gevonden worden: ook hebben de Geestelyken buiten twyffel, veele stukken met opzet verduistert, toen ze uit hunne ampten gezet wierden.

XIV. Abten en hunne kloosters niet onder den Bisschop. Onder de regeringe der Bisschoppen stonden van ouds ook de Abten, of Oversten der Kloosters, die, boven anderen, met den naam van Abdyen vereert waren. Dit hadde, volgens de schikking der Kerkvergadering van Chalcedon, zo wel in 't Westen als in 't Oosten plaats; dog: in volgende tyden hebben veele Abten de ontslaging van het Bisschoppelyk gezag, voor hen, en voor hunne Kloosters verworven. Dit voorregt werd hen van de Bisschoppen toegestaan, op verzoek van de Dogters der Abdyen, en van de Heeren en Vorsten des Lands. Hoewel de Bisschoppen doorgaans niet gaern in zulke vergunningen bewilligden. Zulke kloosters die onder geen Bisschop stonden, wierden exempta, libera, autodespota, regalia, imperialia basilica, autocephaa185 genoemt: de Bisschoppen, die doorgaans niet veel met zulke kloosters op hadden, noemdenze spotswyze acephala of zonder hoofd; en wilden daar mede zeggen, datze geene regeringe onderworpen waren; 't geen ook, zo veel de Bisschoppelyke magt betrof, waarheid was: want de Bisschoppen, of hunne Vikarissen, nog ook de byzondere Landdekens, hadden over zulke Kloosters niets te zeggen, en geene Bisschoppelyke regten aldaar te vorderen: zelfs haddenze het regt niet, [p. 696] om 't gedrag der Monnikken of. den, toestand, dier Kloosters te onderzoeken, nog zelfs niet om den mis aldaar te lezen.186 Zodanige Abten wierden door de Geestelyken gekoren, en ontvingen, even als de Bisschoppen, hunne wyding van den Metropolitaan of Aartsbisschop. Zy oeffenden een vrymagtig gebied, sloegen niet den ban wien zy wilden, en beriepen zig, in gevalle van overlast, op niemant dan den Paus.187

Wy konnen geenzins, twyffelen, of de Abdyen van Friesland hebben ook onder deze zoort van zelfs magtige kloosters behoort, en derzelver Abten hebben hun onafhangkelyke regtsdwang geöeffent. Aggo,188, Abt van Stavoren te Hemelum, geschil hebbende met Igo Galema, en enigen van zynen aanhang, sloeg Igo met zyne twee broeders, Douwe en Hartman, en hunne zuster Idske, met den Kerkelyken Ban; 't geen, by verdere verwarring en inlandschen oorlog, daar na herhaalt werd; Igo, met het waereldlyk zwaerd, en met geweld den Abt te keer gaande, had wel de tegen hem uitgesprokene vloek niet; de uitwerking, 185 Betekenende zo veel als vrygemaakten, vryen, zelf-magtigen, koninglyke, zelfs-regerende, heerschende, eigenhoofdigen. 186 Bat. Sacra. II Deel, bl. 101. 187 Gabbema, Verhaal van Leeuw. bl. 148. 188 Dezelve, bladz. 154 en volg.

101wumkes.nl

die de dappere Kloostervoogd daar mee beoogde, egter betwistte niemant den Abt het regt, om iemant met den ban te, slaan, maar wel het misbruik van dien, in dit geval. Igo zig naar de vergaderinge der Bondgenoten van eenige Steden, begevende, beriep zig op den Bisschop van Utrecht, of den Aarts-Bisschop van Keulen, of op den Paus; terwyl, aan den [p. 697] anderen kant, de Prelaat den Bondgenoten smeekte, dat zy den vloek, die hy over Galema en de zynen uitgesproken had, van waerde mogten houden, 't geen eindelyk, na langdurig woelen, zo verre kwam, dat de Abt den ban, vernietigde, en zyne vyanden de wapenen neêrleidden, als in de volgende Geschiedenissen zal gezien worden. Dit viel voor omtrent het jaar 1486.

Wanneer daar na Lindanus tot algemeen Vicaris, of Officiaal in Friesland gezonden werd, en zyne magt, ook over de Abten en hunne Abdyen poogde uit te strekken, werd zulks als eene nieuwigheid aangezien; en de Staten des Lands, van de Prelaten aangezet, deden 'er ernstige betuigingen tegen, als voorheen gezien is, tonende uit de aloude voorregten aan, dat de Abten van Lidlum de Aartsdiakenen waren over hunne Monikken, gelyk mede de andere Abten over hunne onderhorige Geestelyken. Op dien zelfden grond van onafhangkelykheid weigerden namaak de Abten in Friesland, op de herhaalde aanschryvingen van den Utrechtschen Bisschop Tautenburg, te verschynen op de Kerkvergaderinge in de Domkerk te Utrecht, gevende reden van hun gedrag in een Brief, die mede op naam der Staten uitging: Dat zy van oude tyden af, zo lang Friesland zyn naam gevoerd had, de vryheid genoten hadden, dat niemand hen, tegens, hunnen wil, nog tot oorlog, nog tot eenigerhande zwarigheid vermogt te roepen buiten de palen van hun land. Dit verder uitgebreid en bewezen zynde, toondenze aan, dat de Prelaten, een lid uitmakende van de Regeringe dezes lands, en aan de [p. 698] andere Staten der Provincie derwyze verbonden, zy niets konden doen, tot hun eigen, of 's Lands nadeel, of tot krenkinge van de aloude vrydommen en gebruikelykheden, waar van zy nu zo menige eeuwen in 't bezit waren geweest. De brief waar by dit antwoord naar Utrecht overgezonden wierd, was gedagtekend den 8 Nov. 1665., en ondergeschreven door de gezamentlyke Abten der Provincie, en eenige leden der Staten van Friesland.

XV. Bisschopsstoel te Leeuwarden opgeregt. Cunerus Petri, eerste Bisschop aldaar, zyn gedrag verwekt het ongenoegen van allen tegens hem. Daar de Heeren Kloostervoogden zo geweldig roemden op hunne vrydommen, en onafhangkelykheid van eenigen Bisschop; kan men ligt afnemen, hoe zy te moede zyn geweest, toen, by gelegenheid van 't vermenigvuldigen der nieuwe Gezintheden, om dezelve te gereder te dempen, uitgevonden, en door een Bulle van Paus Pius den IV., vastgestelt werd, eenen nieuwen Bisschoppelyken Stoel te Leeuwarden op te regten; deze Provincie aan het Geestelyk gezag van Utrecht te onttrekken, de Stad en het Stift Utrecht van Keulen, waar onder het, volgens het Aartsbisschoppelyk regt behoorde, af te scheiden; en daar by geheel

102wumkes.nl

Friesland, met alle deszelfs grenspalen, regtsbannen, geestelyken, volkeren, perzonen, kloosteren, godvrugtige plaatzen, en kerkelyke ampten, 't zy dat dezelven met last der zielen bezwaart of, niet bezwaart waren, en het zy datze de waereldlyke Geestelykheid, of de Kloosterperzonen toebehoorden, aan den nieuwen Bisschopsstoel van Leeuwarden te onderwerpen. Boven dien moesten. volgens die zelve schikkinge, ten behoeve van den Bisschop, de kloosters Mariëngaard te [p. 699] Hallum, en dat der Augustiners te Bergum en de Proosdye op 't Zand by Bolswart, vernietigt en der Bisschoppelyke Hofhoudinge, toegevoegt worden. Al het welk, niet alleen streed jegens de aloude Voorregten der kloosterlingen hier te lande, maar ook aanleiding gaf, dat de Staten, zo wel als de gezamentlyke Geestelykheid, zig kragtig tegens de zodanige nieuwigheden aankanteden, verklarende wel ernstig aan de Landvoogdesse, die hen deze nieuwigheden door verscheide redenen tragtte smakelyk te maken, „dat zy geenzins konden bemerken of uitvinden, dat de opregtinge van een' Bisschopsstoel te Leeuwarden, konde strekken tot gemeen welvaren, of meerder gemak, in de landen of steeden, maar in tegendeel, tot merkelyk nadeel en ongemakken dat door hetzelfde de oude regten, hoogheden, vrydommen; en gewoonten van den Lande zouden verkort, ingebroken en verzwakt worden: regelregt tegens de beloften van Keizer Karel en Philips aan het land en de stad Leeuwarden gedaan. Dat de opregtinge van dusdanigen Bisschopsstoel te Leeuwarden, en de onderhoudinge van den nieuwen Bisschop, veele nieuwigheid, groote ontroeringen, en bystere verwarmingen zou veroorzaken, waar door de Ingezetenen van den lande en de steeden in allerlei gevaar, moeite, ongunst en ongenade van den Koning stonden te vallen. Alwaarom hen, in geenerleye wyze, nog gelegen kwam, nog doenlyk was, de gemelde opregtinge van den nieuwen Bisschopsstoel in Friesland te helpen bevorderen, [p. 700] of eenigzins daar in te bewilligen, enz." En als het gemelde voorstel door den Stadhouder en het Hof daar na op nieuws aangedrongen werd, hield de hoge regeringe niet alleen denzelfden toon van wetgevinge; maar ook de Geestelykheid antwoordde in eenen brief aan de Landvoogdesse: „Dat zy hunne Præbenden bezaten door wettige verkiezinge en opdragt van de Overheid; dat, zy, zo wel als de hoge regeringe des Lands, groote zwarigheid vonden in de voorgestelde zaak; dat het onwedersprekelyk was, dat de Geestelykheid van, Friesland, t' allen tyde ware een lighaam, geweest met de Staten; van welken zy ook hun welvaren en onderhoud hadden; en het hen derhalven ondoenlyk was, hen van de Staten in dezen af te scheiden, of ander antwoord te geven, als dezelven reeds gegeven hadden."

Cunerus Petri komt te Leeuwarden. Hoe zeer de Staten des Lands, de stad Leeuwarden, en de Geestelykheid in 't

algemeen, zig aankanteden tegens het opregten van den Bisschopsstoel te Leeuwarden; Cunerus Petri, tot die aanzienlyke waerdigheid aangestelt, kwam,

103wumkes.nl

eindelyk den eersten Februarius 1570. te Leeuwarden aan, en werd aldaar, meer uit ontzag als gulle genegenheid, statig ingehaalt; en, na eenige plegtigheden, op den Bisschopsstoel geplaatst. Op den vyftienden derzelver maand belastte hy, by uitschryvinge, aan de Prelaten, Abten, Aartsdiakenen, Proosten, Prioren, Dekens, Officialen en Pastoren in Friesland, het afkondigen van 't Concilie van Trenten, op straffe van hoogste ongenade; met bevel hetzelve in alle deelen te onderhouden, [p. 701] en te doen onderhouden; zo wel nopens het geen de Sacramenten, de Misse, het Vagevuur, aanroepinge der Heiligen, en andere Hoofdstukken des Geloofs, daar in begrepen, aanbetrof, als het welk de hervorminge der zeden bedoelde: en bovenal, dat niemant zig zoude onderwinden, trouwbeloften te doen, dan in 't byweezen van den Parochiepriester en twee of drie getuigen; zullende het geen daar tegen gedaan werd, uit kragt van het besluit der gezeide Kerkvergaderinge, vernietigt, en van geener waerde gehouden worden. Kort daar na nam de nieuwe Bisschop bezit van het Klooster te Bergum, in weerwil van den Prior, die reeds op den brief van Alba, en op het bevel van het Hof, met bondige redenen, de onwettigheid en ongerymtheid van die daad, had aangetoont.189 Boven dien gaf hy meer dan een smeekschrift aan het Hof in; en de Prior van S. Salvator in Thabor, die zo wel als die van Bergum, tot de orde der reguliere Kanonniken van 't Kappittel van Windesheim behoorde190, deed mede, uit naam van 't gemelde Kapittel, zyne tegenbetuigingen: dog dit alles hielp niet, de Bisschop ging 'er mee door, en eigende het klooster met alles wat 'er aan eigen was. Hy verkoft, by openbaren oproep, de roerende goederen, koejen, paerden, en water meer te vinden was. De Pauzelyke bulle, uit kragt van welke [p. 702] Cunerus zig dit regt aanmatigde, behelsde onder anderen, dat de Kanonniken van 't klooster, door den Bisschop op eene andere eerlyke plaats bestelt, en met een bekwaam jaargeld voorzien moesten worden; en dat de Kerk van het Klooster tot een Parochiekerk zoude gemaakt, en van een' bekwaam Pastoor verzorge worden. Ingevolge van dit bevel gaf de Bisschop aan den Prior honderd gulden jaars, mee nog honderd guldens voor eens, en betaalde de schulden, tot omtrent vyftig guldens: ook kreeg hy eene kamer in S. Anna klooster, te Leeuwarden, met twee bedden en 't geen er toebehoorde, met vier schuiten turf. De Kanonniken ontvingen ieder honderd gulden 's jaars, een bedde, voor al hun Leven. Dienzelfden voet hield de Bisschop met de Proosdye van 't Zand te Bolswart; en vervolgens mede met het klooster van Mariëngaard te Hallum, welks Kloosterbroeders, van hun gewaad ontdaan, en uit hen een tiental met den Bisschop, tot Kanonniken van S. Vitus kerk te Oldehove, gemaakt wierden. By deze tien voegde Cunerus nog zes andere Kanonniken; en schikte zes præbenden

189 Gabbema, verhaal van Leeuwarden, bladz, 525. Oudh. en Gestigten van Friesl. l Deel, bl. 304. 190 Zie Oudh. en Gestigten van Deventer, II Deel, bl. 101, 127, 154.

104wumkes.nl

van de gezeide Kerke tot hun onderhoud. Dezelve wierden door Laurens Mets; Bisschop van 's Hertogenbosch in 't bezit van hunne Kanonniksdyen gestelt. Ten zelfden tyde gaf de nieuwe Bisschop zyne Ordonnantien aan het opgeregte Kapittel, ziende meest op deszelfs gewone Kerkdiensten, Gebeden, Lofzangen, en wat dies meer is.

Deze plegtigheden op den vyfden Maart 1570. verrigt zynde, werd Dominicus Benedix, [p. 703] voorheen Pastoor van S. Vitus Kerk, tot Aartsdiaken; Ivo Jans, insgelyks Priester aldaar, tot Deken; en Anne, Pastoor te Jorwert, tot Officiaal van den Bisschop, aangestelt. Op den 12 derzelver maand wyde Cunerus Petri de Kerk van Nyehove binnen Leeuwarden (naderhand bekent by den naam van het Klokhuis191) die door het prediken der onroomschen ontheiligt heette; en op den 25 April hield de Bisschop zyne eerste Synode, in 't klooster des Predikheeren of Dominikanen, waar van de Jakobinerkerk thans het voornaamste overblyfzel is. De vergaderinge werd gehouden van de meeste Geestelyken dezer Provincie, ten overstaan van de Raadsheeren Pieter Fritema en Fokko Rommarts, uit 's Konings Raad aangestelt om de invoeringe van 't Trentisch Concilie, waar op inzonderheid deze Synode doelde, gezag by te zetten. Ook heeft de Bisschop, in de maand July van 't zelfde jaar, in gezelschap van die twee Heeren, ten zelfden einde, een algemeen kerkbezoek, door de geheele Provincie gedaan; 't geen hy vervolgens alle jaren onderhouden heeft.

XVI. Wort vervolgt, gevangen, en het Bisdom vernietigt. Vermits deze gewigtige verandering in den Kerkstaat van Friesland (waar van het oogmerk de onderdrukking der onroomschen, maar het voorwendzel het bederf der Geestelyken, en de ondeugden der Kloosterlingen was) geenzins naar den smaak, zo wel der Roomschen als Onroomschen konde zyn; zo [p. 704] is 't niet vreemd, dat de nieuwe Bisschop, geduurende zyne agtjarige regeringe, weinig genoegen, en veele tegenstrevers gehad heeft. Want behalve de gestadige bewegingen om den Godsdienst, en de menigvuldige, en dagelyks meer en meer aanwassende beroerten in en Burgerstaat, waar door onze Bisschop weinig troost en ondersteuning van den kant zyner aanstelleren te verwagten had, was het ongenoegen der meeste Geestelyken, en vooräl der Abten en Prelaten, zo sterk tegens hem, dat hy dagelyks met nieuwe zwarigheden. te worstelen had. Zelfs schynen de Aartsdiakenen van Utrecht, en voornamelyk de Proost en Aartsdiaken van S. Jans kerke aldaar, hem den voet dwars gezet te hebben. Bucho a Montzyma, neef van den beruchten Viglius van Zuichem en Aarts-Diaken van gemelde S. Jans Kerk, welëer hem, ten tyde van zyne inkomste te Leeuwarden verzellende, en aan hem opgedragen hebbende de waarneminge van zyn Regtsgebied in Westergoo, trok die gifte, vier jaren daar na, weder in, en gaf die

191 Dit gebouw, staande tegen over de kerk, aan het kerkhof ten Zuiden, is in het jaar 1765. op afbreuk verkogt, en de plaats geschikt tot . . .

105wumkes.nl

bedieninge aan een' ander, volgens een' brief, van den 17 Maart 1574.192 Ook blykt het, dat, naderhand aan den Heer Gandulphus Pamel, Sekretaris van Cuneris Petri, wegens de Aartsdiakenen en Dekens der Utrechtsche Kapittelen, de magt is opgedragen, van in Friesland Landdekens aan te stellen op de namen, en onder de zegels van de Aartsdiakenen, zonder eenig gewag van myn Heer den Bisschop te maken.193 Insgelyks wierd gemelde Pamel [p. 705] gemagtigt, om de genen, die eenige kerkelyke ampten bekwamen, te bevestigen; en in alles de waerdigheid van Kommissaris en Vikaris der meergemelde Aartsdiakenen ie bekleden, met invorderinge van de regten dier instellingen, zonder dat zyne Hoog-Eerwaarde de Bisschop zig daar eenigzins mede mogte bemoejen, of de penningen ergens te besteden, dan met kennisse en toestemminge der Aartsdiakenen. Boven dien had hy zig binnen de Provincie veeler haat op den hals gehaalt, met het omwerpen van de Voorgenoemde drie kloosters, te Bergum, te Bolswart en te Hallum; 't verkopen van de steen, en de kerkhoven te maken tot weidland, daar de inwoners de graven hunner Voorvaderen dikwyls door de beesten zagen geöpent, de lighamen der dooden ontdekt, en diergelyke onbehoorlykheden meer. Boven al was de Geestelykheid in 't gemeen misnoegt om zyn schatten en scheeren; trekkende niet alleen alle geestelyke regtsgebied aan zig, maar onttrok zomtyds den Priesteren een derde, ja de helft hunner inkomen. Viglius schreef deswegen aan hem, dat het werk van een' goeden Herder was, de schapen te scheeren, en niet te villen, of op te slokken: en veelligt is deze zyne inhaligheid d' oorzaak geweest, dat de Neef van Vïglius hem het regtsgebied over Westergoo benomen heeft. Hy was zo een hard en driftig tegenstander van de nieuwe Leere, en zulk een gezworen vyand van hen dieze beleden, dat hy in zeker boekje, door hem uitgegeven, verklaarde, „dat de Roomsche Kerke niet, konde dwalen, nog eenig bygeloof aan de hand houden; dat de [p. 706] Leere en zeden der andersgezinden vervloekte ketterye was, die door de Pruisen behoorde gestraft en uitgeroeit te; worden; dat de oorzaak der Ketterye niets anders was, dan de schorssinge der wreedste straffen; dat Holland, Zeeland, Friesland, Flaanderen en Brabant, maar zeer weinig door de ketteryen waren besmet geweest, zo lang de Overheid dezelve door zware straföefeningen gebreidelt had; maar dat, wanneer men zagter begon te werk te gaan, en het ontzag voorde pynigingen en doodstraffen ophield, de rook der dwalingen; des lugt dusdanig verduistert en besmet had, even als of die uit den put des afgronds, of uit een' grooten ooven ware opgeklommen, vergelykende wyders de Ketteryen by Sprinkhanen en Buskruit, dat zig, op de minste ruimte, in een oogenblik verspreid, en schrikkelyk, vermenigvuldigt. Ook mispryst hy het maken der verbonden tusschen Roomsgezinden en die van anderen Godsdienst zyn, dewelke men houden moet voor Heidenen, Tollenaars en Ongelovigen, met 192 Oudh. en Gest. van Friesl. I Deel, bl, 308 193 Aldaar, bl. 309.

106wumkes.nl

wien men niet een ander jok moet aantrekken. Alle Onroomschen waren by hem de dood, helle, leugen, het Beest, Open. XIII. wolven, dieven, moordenaars, melaatschen, besmetten en Beliäls. In tegendeel verhief hy de Roomsche Kerk op zo eene onmatige wyze, als of 'er niets dan heiligheid, leven, hemel en zaligheid in te zien was."194 Geen wonder dat een man, van zodanigen inborst, en [p. 707] die, amptshalven zelfs, een groot getal Geestelyken in den weg stond, niet wel te dulden was. Ook had hy, wegens de kort daar op volgende grote Staats- en Kerkvergaderinge, haast gedaan werk, weidende in den jare l578., door Lalayn, Grave van Rennenberg, gevangen gezet op 't blokhuis te Harlingen: om dat hy, op veelerlei wyze gehandelt had, niet alleen tegen d' instructie van de Staten Generaal, en hunne keuren, maar ook tegens zyn' eigen Lastbrief, dien hy Van Alva ontvangen had. Toen d' Aartshertog Matthias van Oostenryk het Gouvernement der Nederlanden bekwam195, werd de Bisschop in de gevangenis van den Heer Van Billy gebragt. In dien staat verzogt hy aan den Aartshertog om jaarlyks onderhoud te mogen hebben; dog het verzoekschrift in handen der Gedeputeerde Staten dezer Provincie gestelt zynde, antwoordden dezelven, „dat men al overlang, tegen de verdragen met Spanje, de privilegiën des lands als met voeten getreden had; hebbende, boven alle schendingen van 's Lands regten en costumen, en boven zo veele lasten, hun een Bisschop, Cunerus Petri, opgedrongen, die, in plaatze van zorge voor zyne schapen te dragen, zig meer bevlytigde om gulzig en onkuisch, met verkortinge der geestelyke goederen, te leven en te regeren. Om welke, en andere redenen hy, door 't bevél van den Aartshertog Matthias op 't Blokhuis gezet en opgesloten was. Dierhalven konden de Staten het verzogte pensioen [p. 708] niet inwilligen, voor dat hy zou gedaan hebben, behoorlyke rekeninge van zyne administratie, zo van de inkomsten der Conventen, als van de geheele bedieninge zy nes ampts. Overzulks, of schoon hem de Aartshertog agt honderd guldens jaarlyks toegelegt had, zonder agt te nemen op de bevelen die men hem gegeven had, van rekeninge te moeten doen, en hy niet alleen daar in nalatig gebleven ware, maar ook nog werkelyk zyne Bisschoppelyke magt poogde te oeffenen, in 't begeven van kerkelyke waerdigheden en beneficien, zy den Rentemeester van Friesland bevolen hadden, geene penningen aan den reeds afgezetten Bisschop te betalen; verzoekende daaromme, dat zyne Hoogheid wilde ordonneren en belasten, dat hy, binnen zekeren tyd, zyne rekeninge hadde te doen, en voorts uit den Lande te vertrekken, ten einde den Staten met alzulke verzoekschriften niet meer lastig te vallen."

194 Gabbema, verhaal van Leeuw. bl. 528. 195 Winsemius Chronyk, bladz. 638-640.

107wumkes.nl

Het Bisdom te Leeuwarden vernietigt. Na dien tyd deed de gemelde Bisschop (of gelyk de Staten hem, in hunne geschriften noemden, geweezen Bisschop) nieuwe verzoeken, door middel van den Gecommitteerden Heer Duco van Martena, om een zeker jaargeld te bekomen; dog hem werd te verstaan gegeven, dat hy zyne zaak zelfs bedorven en hatelyk gemaakt had; hebbende niet alleen de aanzeggingen en bevelen van den Stadhouder en de Gedeputeerden klein geagt, maar zig ook verstout, eenige Abten, Prelaten, Priesteren, Monikken en Clerken, te wyden [p. 709] en bevestigen, tegens de wille van de Overheid, die hem, op zyn verzoek, had toegestaan, zyn verblyf in 't geweezen Klooster te Bergum te mogen nemen, om te gereeder de opgelegde rekening, bewys en reliqua van zyne bedieninge op te maken. Hier op gaf hy geen ander antwoord, als, Sum in manibus hominum. Ik ben in de handen der menschen; met byvoeginge, hy kon dit niet nalaten, voor dat 't hem verboden werd, van dien, die hem de magt en authoriteit gegeven had. Ziende daar mede op den Lastbrief, hem van den Paus verleent. Vervolgens ziende, dat 'er niets meer voor hem was op te doen, verliet hy Friesland de Staten mankten ook geen werk, om hem, die tegen hun' wille, ongenood gekomen was, te beletten; waar op hy naar Keulen reisde, daar hy, in 't jaar 1580., den 15 Febr. overleed, Hoe hy by de Friesche Schryvers te boek staat, kan eenigzins uit 't voorgaande gezien worden. De latere Roomschgezinden spreken egter loffelyk van hem, en verhalen zyne pryslyke hoedanigheden; gelyk mede zyne Kerkelyke Ordonnantien, die hy gemaakt heeft, gedurende zyn Bisschoppelyk bewind.196

Dus heeft het nieuw opgeregt Bisdom van Leeuwarden, met het vertrek of ballingschap van Cunerus Petri, die de eerste en laatste Bisschop aldaar geweest is, een einde genomen; werdende vervolgens de inkomsten van den Bisschop, door de Staten des Lands, ten profyte van de Provincie, aangeslagen. [p. 710]

XVII. Bestieringe der kloosteren hier te lande. Abten, Priors en Proosten. Om nog iets te zeggen aangaande het bestier der Kloosteren in 't gemeen, 't geen ook hier te lande, ten minsten voor 't grootste gedeelte, plaats gehad heeft, moet men weten, dat 'er behalven de Abten, daar voorheen van gezegt is, ook nog andere Oversten waren die men Priors en Priorinnen noemde: dezen waren, of de zulken, die nog een' Abt, of eene Abdisse boven hen hadden, onder welken zy een enkel geestelyk gezag oefenden, en door welker benoeming zy tot deze waerdigheid aangestelt: werden, wanneer hun gezag met de dood van den Abt ophield: dog als zy van het gantsche klooster verkoren wierden, zo bleven zy by het afsterven van den Abt egter in hunnen dienst. Zomtyds werd de benaming van Prior ook voor den Abt zelve genomen. Voor de elfde Eeuwe wierden de hoofden der kloosters doorgaans en overal Abten of Vaders genoemt; en zo zy al eens Priors genoemt wierden, dan was deze benaming geen

196 Oudh. en Gest. van Friesl. I Deel, bl. 310 en volg.

108wumkes.nl

minder of geringer; titel dan Abt. Maar niet 't opkomen der nieuwe ordens, (want voor dien tyd behoorden ze genoegzaam alle tot den regel van S. Benediktus) dewelke in de elfde en volgende eeuwen met gantsche benden kwamen opschieten, is daar eenige verandering in gekomen, en de nieuwe ordens hebben niet goed gevonden, den naam van Abt aan hunne kloostervoogden te geven. Dit schynt daar' van daan gekomen te zyn, dat de Abten, na dat de kloostertugt niet weinig verslapt, en de trotsheid met de rykdommen in verscheide kloosters ingekropen was, zo wel in de Kerk [p. 711] als in den Staat, mannen van groot aanzien geworden waren, zo dat de benamingen Abt eene zekere verhevene vaerdigheid en ontzachgelykheid scheen te betekenen. Zo en dan de stigters en instellers van de nieuwe ordens dien naam voor al te grootsch en te hoogdravens aangezien; en om aan de monniken alle gelegenheid van laatdunkendheid en opgeblazenheid te benemen, of om andere redenen, hebben zy den nedriger en geringer titel van Prior, voor de kloostervoogden uitgevonden.

Wanneer dan een Prior niet onder een' Abt stond, werdenze Conventuale Priors genoemt, en waren maar alleen in den naam van de Abten onderscheiden, en met gelyk gezag als de Abten voorzien. Eenige van deze laatsten werden de Reguliere conventuale Priors genoemt, welke het opzigt over zulke geördenden hadden, die in gemeenschap onder een regel leefden. Anderen waren Seculiere conventuale Prioren, wanneer hun opzigt over zulke geestelyken ging die aan geene ordensgelofte gebonden waren. Alle conventuale Priors moesten noodzakelyk de Priester orde hebben, of dezelve in een, of ten langsten twee jaren ontvangen. Zomtyds werden ook geene priors genoemt, welke eene enkele bediening, met den titel van een Priorschap bezaten: want eenige ordens, inzonderheid de Augustynen, vonden, door de onwetendheid der waereldlyke Priesters, gelegenheid, om een groot getal van Parochiediensten aan zig te trekken, welke zy in 't eerst uit hunne eige orde met parochianen of [p. 712] Priesters verzagen; dog naderhand door waereldlyke priesters met den naam van Curiaal of Parochieprior, lieten waarnemen, die met een gedeelte der kerkinkomsten moesten te vreden zyn, en het overige aan het klooster overlaten.197 Zommige Abdyen waren zo groot en vermogend, datze verscheide Priors onder zig hadden, die uit hunnen naam de kloosters bestierden. En allen, zo Abten als Priors, hadden weder hunne Vikarissen, die door hen zelve werden aangestelt, en waarover zy alleen te zeggen hadden. Hetzelve, regt van Vikarissen aan te stellen, (met goedkeuringe der Stemgeregtigden) hadden ook de Pastoors in hunne kerken, als blykt uit het; vertoon van de Staten, tegen de magt van Lindanus die dit begeven der Vikarien zogt aan zig te trekken, als voorheen gezien is.

197 Hoogstratens Algemeen Woordenboek, op 't woord Prior

109wumkes.nl

Proosten. Van de benamingen van Abt en Prior was eenigzins onderscheiden die van Proost of Præpositus, die hier niet genomen wort voor een hoofd van eenig Kapittel, hoedanige 'er in de Kerken te Utrecht, benevens de Dekens, over de vyf Kapittelen gevonden wierden. Maar Proost nemen wy hier voor een Overste van eenig klooster. De Proosten der Reguliere Kanonniken hebben ook dikwyls den naam van Abten gedragen; maar na dat 't gemeene leven der Kanonniken was te niete gegaan, 'is de naam van Abt ook doorgaans agtergebleven. By de eigentlyke Monikken was Præsitus minder dan een Abt, en werd doorgaans voor den Prior genomen; hoewel zomwylen [p. 713] wylen ook voor den

zogenoemden Provisor of den bestierder der tydelyke zaken. Maar dit laatste was weinig gebruikelyk, en de Proost, naar de gemeene wyze van spreeken, was de Prior. By de Kanonniken was Proost, of Præpositus, gelyk gezeit is, zo veel als de Abt: en was gevolgelyk eene aanzienlyker benaming dan die van prior. Maar elders leest men, dat de Regulier Kanonniken van zeker klooster, in 't begin Proosten gehad hebbende, naderhand, als eene gunst, Priors bekwamen; waar uit de naam van Prior aanzienlyker schynt geweest te zyn, dan die van Proost.198

XVIII. Waereldlyke en Reguliere Kanonniken. 't Geen even gezeid is van het te niete gaan der gemeene levenswyze der Kanonniken, moet aldus verstaan: worden: namelyk van de eerste opkomst dier benamingen af, leefden deze Kanonniken in 't gemeen, hebbende alles op zyn Monniks, tafel, eeten, drinken, bedden en alles onder malkanderen, en werden door hunne kloostervoogden geregeert en verzorgt. Dog al in de agtste eeuwe was deze gewoonte reeds, ten grooten deele te niete gegaan, en de Kanonniken leefden veeltyds ieder op zig zelfs. Naderhand hebben verscheide Bisschoppen, ook koningen en vorsten, daar tegen geyvert, en het gemeene leven der Kanonniken weder tot stand gebragt, 't geen nog in de elfde eeuwe plaats had in meest alle de Collegiën der Nederlandsche Kanonniken; dog in volgende tyden heeft de zucht, dezer kloosterlingen tot eene vryer en losser levenswyze, gelyk mede [p. 714] de slappigheid der Bisschoppen weder veroorzaakt, dat de Kanonniken zig veelzins van den anderen hebben afgeleiden; en daar zy te voren met de gemeene kost te vrede moesten zyn, was naderhand het lekkerste kwalyk goed genoeg voor hunne tafel. Daarze voorheen afgezondert leefden, verkeerdenze toen in allerlei waereldsche gezelschappen; en daar ze eertyds hunne zieners hadden warenze nu hun eigen voogd. De beste huizen, het kostelykste huisraad, en al wat een menschelyke oog kan bekoren, was hunne gading, en dus zynze metterdaad en met den naam waereldlyke Kanonniken geworden. Dog hoe verscheide mannen daar tegen geyvert hebben, menende dat aan zulke luiden den naam van Kanonniken, of regelmatigen niet behoorde

198 Bat. Sacra. I Deel, voorberigt, bl. 147.

110wumkes.nl

gelaten te worden, kan by de Schryvers, waar uit dit verhaal ontleent is, nagezien worden.199

De Reguliere Kanunniken, die hun Kapittel te Windesheim buiten Zwol hadden200, en op zes-en-tagtig Conventen, en eene Kweekschool te Loven, van hunne order, roemden, hielden zig gezetter by hunnen kloosterregel Van eeuwige onthouding, armoede zonder eigendom, gehoorzaamheid aan hunnen Oversten, alles volgens de regelen van Augustinus. Zy leefden in hunne kloosters van de gemeene goederen, aten aan eene tafel, en niemant van hen had enigen eigendom, zo, van kleedinge als anderzins: waar inze alzo niets van de eigentlyke [p. 715] Monikken verschilden; hoewel men deze niet met hen moet vermengen, alzo de Monikken en Kanonniken altoos onderscheidene luiden zyn geweest. Dat het evenwel met deze Kanonniken niet altoos even regelmatig zy toegegaan, kan men afnemen uit het geen verhaalt wort, dat Bisschop Godebaldus hen om hun wulps en ongebonden leven, uit 't klooster te Stavoren gejaagt, en twaalf Monikken, van Oostbroek in hunne plaats gezonden heeft. Van welke ongeregeltheden nog nader staat gehandelt te worden.

XIX. Premonstreitheeren. Onder de gezeide Reguliere Kanonniken behoorden ook de zogenaamde Heeren der order van Premonstreit, of die van S. Norbertus order; staande even als de voorgaanden, niet op de lyst der Monikken, onder dewelken zy ook niet begeeren gerekent te zyn. Men vind elders201 een uitvoerig berigt van de opkomst dezer Order, waarheen wy den geleerden Leezer wyzen; merkende hier alleen aan, dat deze Order, dus naar derzelver voornaamste en allereerste Klooster in de Valey Premonté, gelegen in 't gebied van den Bisschop van Laon, genoemt, haar begin genomen heeft omtrent het jaar, 1120 Zy werden altoos van de Pauzen, Bisschoppen en kerkelyke Schryvers, onder de Reguliere Kanonniken getelt, leefden met hen, naar den regel van Augustinus, en waren doorgaans niet van de kwaadste slag van kloosterlingen; zulks; hun streng en stigtelyk leven, [p. 716] hun yver in 't vermanen en preeken, en de groote opgang, dien zy in korten tyd maakten, aan veele Monikken niet zeer smakelyk was. Zommigen van deze kloosterlingen, die door hun ongeregelt leven de meeste menschen in 't oog liepen, waren zomtyds genoodzaakt voor deze nieuwe Kannoniken op te staan, en hunne kloosters voor hen in te ruimen, waar van veele voorbeelden worden opgetelt.202 Deze hunne voorspoed verwekte hen zo veele vyanden, als 'er Monikken en geestelyken, door hun voorbeeldig gedrag beschaamt en ontkloostert wierden; dog dit belette niet, dat deze order in 't kort

199 Bat. Sacra. II Deel, bl. 148—151. 200 Oudheden en Gestigten van 't Bisdom Deventer. II Deel, bl. 101. 201 Hoogstraten, Algemeen Woordenb. op S. Norbertus 202 Oudh. en Gestigten van Friesl. II Deel, bl. 210, 211.

111wumkes.nl

tot zo eene hoogte steeg, datze als een kweekhof was, waar uit ontelbare Bisschoppen, Priesters en Prelaten zyn voortgesproten. Men was over hunnen yver zodanig voldaan, dat 'er agtien, zo Bisdommen als Aarts-Bisdommen, aan die order gehegt wierden, dewelken niet als door Norbertinen mogten bekleed worden; en de stad Praag alleen heeft negen Aartsbisschoppen; en Olmuts tien Bisschoppen uit deze order gehad. Boven dien zyn 'er hier en daar veele Pastoryen, zo door de Pauzen, als door de Bisschoppen, met de Premonstreit-order verenigt: dewelke alleen door hen mogten bedient worden. Zulke Pastoryen wierden dan ter bestellinge, van hunne Abdyen gegeven, waar van 'er zommigen twintig of dertig hadden die van deze Kanonniken bedient werden; 't geen, ten aanzien van deze Provincie, [p. 717] ook zyne waarheid had, als in de Landbeschryvinge zal konnen nagezien werden.

XX. Optelling der Abdyen en Kloosters in 't stigten en begiftigen van Kerken en Kloosters. Het zou van te lang eenen adem, en enigzins buiten dit bestek zyn, de byzondere klooster-ordens, die hier te lande gebloeit hebben, op te tellen, en 'er eene beschryvinge van ieder dier ordens by te voegen: het getal der kloosteren, in deze Provincie, is zeker niet klein geweest. Een Schryver203 verhaalt, dat 'er, volgens zeker handschrift, onder hem berustende, in Friesland geweest zyn,

Drie Abdyen, en vyf Prioryen van de order der Benediktinen.. Drie Abdyen, twee Proosdyen van Kloosterbroeders, en twee van

Kloosterzusters; benevens nog drie Prioryen: alle van de order van Premonstreit. Eene Abdy, eene Proosdy, en vier Prioryen van Reguliere Kanunniken,

onderscheiden van de voorgaanden. Drie Prioryen van Reguliere Kanonniken. Twee Kloosters van de Kruisbroeders. Twee Kommanderyen van de Duitsche Ridderorder. Een Gasthuis van de Ridders van Maltha. Twee Kloosters. van de Predikheeren of Dominikanen. Twee Kloosters van Minnebroeders. Twee van Karmelieten. Een van de Augustiner-Monikken. Agt van Graauwe Zusters. De Heer Schotanus eene optellinge van de [p. 718] Abdyen en Kloosters

makende, zo als die, ten tyde van de Saxische regeringe, hier te vinden waren, houd de order, der Grietenyen, op volgende wyze.204

203 Van Heussen, Oudh, en Gestigten van Friesl. I Deel, bl. 7. 204 Schotanus, Historie van Friesland, bladz. 523.

112wumkes.nl

In Leeuwarderadeel, en binnen, Leeuwarden een der Predikheeren: een der Minnebroeders, en één van de Franciskanen; S. Anne Grauwe Bagynen en de Gysbertisten.

In Tietjerksteradeel, te Bergum een van Reguliere Kanonniken; 't Klooster Sigerswolde van dezelve order, niet verre van Garyp; en dat van Bethlehem, een Nonneklooster van Premonstreit.

In Utingeradeel205 lag het klooster Aalsum, van grauwe Bagynen, In Rauwerderhem, een van grauwe Bagynen, Engwird genaamt. In Ferwerderadeel Mariëngaard van de Premonstreit-order; Foswert van S;

Benediktus, en Genauwert, een jonkvrouwen klooster: ook Genezaret of Nazareth genoemt.

In Dongeradeel en Dokkum, een Abdye binnen die stad, van de Premonstratensers; te Nyawier: 't klooster Zyon, van die zelve order, en 't klooster Weert te Morra,

In Dantumadeel d' Abdy Claarkamp Cisterciensers. In Achtkarspelen Bouwenklooster een Proosdy [p. 719] van grauwe Bagynen;

Feenklooster jonkvrouwen Proosdy.206

In Kollumerland Gerkesklooster207, eene Abdy van Cisterciensers; en een Vrouwenklooster van die zelve order.

In Smallingerland, de Abdy Smallinger-Ee, eene Abdy van S. Benediktus. In Wonseradeel„ Oldeklooster, eene Abdy der Gistercienser-order. Oege-

.klooster, van grauwe Bagynen. In Bolswart, 't Sant, eene Proosdy van de order van Premonstreit. (wort

anders buiten de stad in Wonseradeel gestelt) Een klooster der Minnebroeders, en een van grauwe Bagynen.

Binnen Workum, een van graawe Bagynen, (Dit zal misschien het klooster van S. Ursula, een Nonnenklooster geweest zyn; staande een half uur buiten Workum ten Zuid-Oosten.208)

In Franekeradeel te Achlum een van Reguliere Kanonniken. Binnen Franeker, een van Kruisbroeders. (Zie Oudh. en Gestigten van Friesl.

II Deel, bl.. 110, 113. In Barradeel, de Abdy Lidlum van Premonstreit. Te Tjummarum een

Vrouwenklooster van Reguliere Kanonnikessen. (Oudh. en Gestigten van Friesland. II Deel, bladz. 162. [p. 720] wort dit eene Abdy van Premonstreit genoemt.)

205 Schotanus heeft hier Idaarderadeel dat een aanslag is, zie zyne beschryvinge van Friesl. bladz. 919. gelyk wede de friesche kaarten in Utingeradeel. 206 Dit klooster, volgens Schotanus hier in Achtkarspelen gestelt, stond eigentlyk in Kollumerland. 207 Behoort in Achtkarspelen. 208 Zie Geographisch Woordenb. van bladz.

113wumkes.nl

In Menaldumadeel, 't Klooster Aanjum, van Reguliere Kanonniken. In Baarderadeel het Nonneklooster Monikke Bayum, van de

Premonstratenser order. In Wymbritzeradeel, Thabor, der Reguliere Kanonniken, 't Hospitaal van S.

Jans-order, of Ridders van Maltha.. Te Woudsend, een klooster van Karmeliten. In Sneek, een Klooster van Kruisbroeders. Binnen Ilst, een van Karmeliten. Nyklooster, zynde een klooster van Jonkvrouwen, 't Klooster Groendyk van Grauwe Bagynen; en Nazareth, van dezelve zoort.

In Gaasterland, te Hemelum, een klooster der Benediktiner-order.209

Te Stavoren, een Van Reguliere Kanonniken. In Utingeradeel, te Nes, een Commandery van de Duitsche Ridderorder.

Gelyk mede het klooster Aalsum, als hier voor is aangemerkt. Nopens deze en andere lysten van Kloosters en Abdyen, merkt men te regt

aan, dat dezelve zeer gebrekkelyk zyn opgestelt; ook is 't niet wel mogelyk, eene volkomene en juiste optellinge van die Gestigten te doen. [p. 721] De Schryvers der Nederlandsche Oudheden, hoe omzigtig doorgaans, begaan mede in dit stuk verscheide fouten, die men beter zien als verbeteren kan: 't geenwe evenwel in de volgende Landbeschryvinge, zo veel mogelyk, uit egte handschriften hopen te doen. De Opstellers van 't Groot Algemeen Woordenboek210, op den naam Abdyen, zeggen, dat dewyl nergens in eenige, Historie eene Naamlyst van de Abdyen dezer landen gevonden wort, en de registers der boeken die van de oudheden der verenigde Nederlanden handelen, al te gebrekkelyk zyn, om dezelve daar in te konnen naspeuren, zy dezelve, met veele moeite, uit veele Schryvers byëen gezogt hebben; zullende het geen aan deze Lyst (der Abdyen) ontbreken mogt, op 't artykel der KLOOSTERS in 't vervolg aangewezen worden." Of het die geleerde Mannen aan genoegzaam onderrigt ontbroken hebbe, weet ik niet: althans vind ik in hun, anders zeer deftig werk, geen het minste gewag van Kloosters gemaakt. Wy moeten ons derhalve met hunne lyst van Abdyen vooreerst vergenoegen, en zullende hier, zo als wy dezelve gevonden hebben, ter neêr stellen; met byvoeginge van de aanmerkingen, die wy, in 't nazien van andere Schryvers, daar op gemaakt hebben. Zie hier dezelve voor zo veel deze Provincie betreft. Abdy te Dockum, van Reguliere Kanonniken, van de orde der Norbertynen of Premonstratensen [p. 722]

Abdy te Bergum, van Augustyners, onder Bergum, in Tietjerksteradeel. Bethania of Foswerd, in; Oostergoo, (gelyk mede de twee voorgaanden) eene

Abdy Van Benediktyner-broeders en zusters.

209 Dit moet niet in Gaasterland, maar in Hemelumer-Oldevaart gestelt worden; gelyk ook Schotanus zelfs in zyne beschryvinge dier Grietenye aangemerkt heeft. In Gaasterland vind ik een. Hospitaal Capelle, een half uur van Ruigehuizen. Geogr. Woordenboek van Friesland bladz. 91. 210 Hoogstratens Woordenboek, letter A.

114wumkes.nl

Bloemkamp of Oldeklooster, eene Abdy van de Cistercienser-orde, in de grietenye van Wonseradeel, in Westergoo.

Jerusalem, Gerricum of Gerriksklooster, te Augustinusga, onder Achtkarspelen, eene Abdy van Cisterci-heeren.

Klaarkamp; onder Rinsmageest, in Oostergoo, (alsmede het voorgaande) eene Abdy ven de Cistercienser-orde, de eerste in rang in friesland.

Lidlum te Tzummarum, in de grietenye Van Barradeel, eene Abdy van Premonstratenser Monikken. (L. Kanonniken) En dus niet een klooster van jonkvrouwen, als Schotanus, hier voor, ons beduiden wil.)

Ludingakerke, eene Abdy van Reguliere, Kanonniken van St. Augustinus, in Franekeradeel in Westergoo. (gelyk mede de voorgaande Abdy.)

Mariëndale, te Nyewier, in Oostdongeradeel, eene Abdy van Premonstratenser Monikken211 (L. Kanonniken.) [p. 723]

Mariengaarde, in de grietenye van Ferwerderadeel, (met het voorgaande klooster) in Oostergoo, eene Abdy van Premonstratenser Monikken. (L. Kanonniken.)

211 Dit Klooster, hier Mariëndale genoemt, heette eigenlyk Syon, maar werd naderhand genaamt dat van O. L. Vrouw, ten Dale. Ook blykt het, dat het waarlyk, van de gezegde Norbertiner Kanonniken is bewoont geweest. (zie Oudh. en Gest. van Friesl. l Deel, bl. 418— 420.) Dog Schotanus Winsemius, en de Heer Alting zeggen eenparig, dat het een Nonnen- of Bagynen-klooster is geweest; 't geen wy, om de redenen, in de Friesche Oudh. bygebragt, niet konnen toestemmen. Boven dien wort dit Klooster hier in 't Groot Woordenboek, eene Abdy genoemt, en dat schynt ook uit de aangehaalde plaats der Friesche Oudheden, bevestigt te worden: werdende aldaar gesproken van eenen Folkerus, Abt van Mariëndale van de Premonstreit orde. Zonder dat hier, tegen stryd, een Grafsteen, op 't Kerkhof te Nyewier leggende, wat onder (naar inhoud van 't opschrift) begraven is geweest, Heer Johannis Kuik, Prior van die Convent; gestorven den 1 Mei 1569. Want dit kan verstaan worden van eenen Prior, die onder den Abt, het bestier aldaar gehad hebbe. Dus is dan het Klooster te Nyewier eene Abdy van Premonstratenser Kanonniken geweest, en niet, zo als doorgaans opgegeven wort, een Vrouwenklooster. De zeer geöeffende Heer van Rhyn, zegt in de aangehaalde plaats, dat het evenwel by hem vast staat, dat hier omtrent; nog twee Nonnenkloosters gestaan hebben; dog weet niet waar. Wy konnen dien Heer hier in te regte helpen. Het eene stond naby, en onder de vesten der stad Dokkum, en werd Zions-Berg, of O. L. Vrouwe ten Berge genoemt; en werd in oude tyden bewoont van Nonnen van de Premonstreit-orde, zynde dit klooster, zo 't schynt zyn' oorspronk van de Abdy by Nyewier gehad te hebben. Dit stuk heeft de Heer Alting gantsch niet wel begrepen; noemende de Abdy Mariëndale 't Klooster van O. L. Vrouwe ten Berg; en weder dit laatste, by Dokkum staande, O. L. Vrouw ten Dale. Dog beide is verkeert: de plaats by Dokkum, daar 't klooster Zions-berg gestaan heeft, 'is ongemeen hoog, en nog by zyn' ouden naam de Berg bekent. De Abdy Zyon legt by Nyewier, op een effen veld, en men vind 'er nog opschriften van haren ouden naam en oude plaatzinge. Het ander klooster, by den Heer van Rhyn onbekent, lag by Morra, was Weerd geheten, en wierd bewoont van Nonnen of Bagynen van de Bernardiner-order.

115wumkes.nl

St. Odolphus, eerst naby, daar na binnen Stavoren, en later te Hemelum, in Gaasterland, (Hemelumer Oldevaart) eene Abdy van Benediktiner Monikken. [p. 724]

XXI. Slegte levenswys der Kerkelyken en Kloosterlingen. Zo menigvuldig het getal van Kloosters en Abdyen, Kerken en geestelyke Gestigten in deze Provincie geweest is, (werdende dat der Kloosters en Abdyen, elders door Schotanus, ten naasten by op honderd getekent):zo zeer moet men verbaast staan, over de vrygeevenheid van onze Voorouders, die zo aanzienlyke vastigheden, landeryen en renten verleent hebben, om die grote menigte van de reeds door, hen gestigtte Godshuizen, van genoegzaam, ja overvloedig onderhoud te voorzien; zulks veele Kloosters, uit hunnen overvloed, niet alleen de menigte, reizigers en armen, die 'er zig doorgaans van bedienden, rykelyk konden bezorgen; maar ook van tyd tot tyd, ongemeen veele Landeryen konden aankopen, en daar door hunne inkomsten, tot een verbazenden trap. vermeerderden, waar van misschien hier na, in de Landbeschryvinge eenige staalties zullen voorkomen. Trouwens, als men aanmerkt, het groot aantal van menschen, zo Monikken, Nonnen, [p. 725] Bagynen en Kanonniken, als Leekebroeders, die, met hunne Opperhoofden, rykelyk uit de kloosterinkomsten teerden en smeerden, en jaarlyks nog groote geldzommen aan de Bisschoppen, Prelaten en Kapittels te Utrecht konden overzenden; niet tegenstaande zommige kloosters en Abdyen, ieder vier, vyf ja, zes honderd perzonen sterk waren, moet men zig te regte verwonderen over de milddadigheid der Ingezetenen in die tyden: dog wat kan het bygeloof en de blinde yver voor den aangeborenen Godsdienst niet te wege brengen! byzonder als die, gekoestert worden, door de schynheiligheid en de bedriegeryen van afgeregte gierigaarts, die onder voorgeven van het eeuwig heil der menschen te bevorderen, zig niet ontzien, om door duizend versierzelen en menschen vonden, zig meester te maken van de genegenheden hunner verblindde navolgeren.

Behalven de Kloosterlingen hadden ook de Kerkelyken rykelyk hun aandeel van het vette der aarde; menigvuldig waren de giften, die doorgaans aan de Kerken en haar Bedienaars geschiedden. Yder Kerk had haren Pastoor, zomtyds twee, en meer; deze hadden weder hunne Vikarissen en mindere bedienden; zommige Kerken hadden een, twee en meer Vikaryen af Prebenden, die, buiten de gewone inkomsten der ryke landeryen, aanzienlyke zommen gelds opleverden, waar van een deel aan de Amptenaren en Bedienaars des Heiligdoms, en het overige naar de Proosten en Kapittels gezonden werd. Door al hetwelk, vermits op zommige plaatzen, de Kerken en [p. 726] Kloosters veel meer dan de helfte der ryen bezaten, de gemeene man, die buiten dien den Priesteren byna van alle zaken, moest betalen, in eene kommerlyke armoede moet geleeft hebben. Geene Huwelyken werden gesloten, geene kinderen gedoopt, geene zielmissen of andere perzoneele plegtigheden werden 'er verligt;

116wumkes.nl

geene dooden begraven, ja geene zielen ten hemel gelaten, of de Kerkelyken hadden en genoten 'er hunne penningen, voor, die, zelfs uit de armoedigste hutten op straffe van de hoogste ongenade, en by verlies van ziel en zaligheid, moesten betaalt werden om nog te zwygen van de menigvuldige boeten, die niet alleen, van allerleye misdaden, (boven het waereldlyk regt) door de Priesters en Dekens, wel strengelyk ingevordert wierden, maar zelfs van ongelukken, waar aan niemant opzettelyk schuld had; 't geen in 't Friesch Wetboek overäl kan gezien worden. Dog wat behoeven wy den Leezer bekende zaken te vertellen? het inzamelen van geld was niet hier, alleen, maar overäl, waar de Roomsche Godsdienst plaats had, de ziel en zenuw van de geheele Geestelykheid.

XXII. Hun staat en baatzugt. Dit alles aangemerkt, zou men denken, dat de Kerkelyken en Kloosterluiden, in zo veele honderd jaren, alles wat los en vast was, eindelyk in hunne kluiven zouden gekregen hebben; zo men niet door onwraakbare getuigenissen, verzekert ware, dat die zelve geestelyken, zo gierig naar de schatten van hunne medemenschen, weder even rondborstig waren, om dien ryken overvloed van inkomsten, te verteeren. Menigvuldig zyn de getuigenissen [p. 727] van allerleie Standsperzonen, over het godloos en ongebonden leven der Kloosterlingen. Wy hebben in 't voorgaande Hoofdstuk verscheide staalties, ten opzigte van de tyden van Bonifacius, daar van gezien; en naderhand is dat kwaad doorgaans meer verergert dan gebetert. In de schriften der Middeleeuwen vind men de Geestelyken gemeenluk getekent als overgegevenen aan den buik en wellust, slaven van den wyn, vaerdig tot alle schelmstukken, geschorene hoofden altyd dronken door al te groote overdaad, dertelen, godlozen, onder voorwendzel van Godsdienst, alle boze stukken aanvangende, agtende dat onder 't dekzel van de kap alles aan hen geöorloft was.212 Eene menigte bewyzen dien aangaande en overtollig werk zyn, alzo ons de menigvuldige voorbeelden van ongebondenheid, in de volgende Jaarboeken, geduurig' zullen ontmoeten. Een of twee getuigenissen van Schryvers, die toen geleeft hebben, zullen genoeg zyn om de waarheid van 't gezegde te staven. De gemeene Chronyk van Friesland verhaalt, op 't jaar 1333.213 Dezen tyd hadden die van Lidlum, Luinkerk, Mariëngaerde, Foswert, Klaarkamp, Oudeklooster, en meer andere ryke Consenten, en tallyke veel Conversen en Leekebroeders, die altyd een zeer goed leven geleid en gevoert hadden, daar door zy ook lieftallig en aangenaam by alle man waren geweest. Maar vermits zy haar nu gantsch [p. 728] tot de wereldsche dingen begaven, zyn zy in geestelyken yver en Godsdienst verkondet, waar door zy. ook uit veder menschen herten gekomen en vervreemdet zyn.

Zy begonden, hoe langer hoe meer, nu weder met de Heerschappen te partyen, zo dat zomtyds de eene Ordre de Schieringers, en de andere Ordre de

212 Adami, Voorber. der Groninger naamlyst., §. 40. 213 Chronyk van Occo Scharlensis, nieuwe druk, bl. 141.

117wumkes.nl

Vetkopers aanhingen, om elk zyne wederparty te verdrukken en te krenken, waar door de Geestelykheid immer zo zeer als de Wereldlyke malkanderen begonden te benyden, te haten, en, met een vyandlyk gemoed, malkande te vervolgen. Zo dat door dezen de geestelyke oeffeninge in de Kloosters zeer is vervallen en afgenomen. Want zy haar na dezen voort en voort, hoe langer hoe meer, tot alle Kryg en Oorlog, alle wereldsche rebelligheit hebben begeven. Stellende alzo Ziel en Lyf beide in gevaar, 't welk altyd de vrugten zyn, waar grote twist, partyschap en oorlog regeren.

Het Convent Lidlum had deze tyd veel Landen en Renthen te Boxum leggen, alzo dat meest geheel Boxum den voorsz. Convente te dier tyd toekwam. Zy hadden aldaar haar Conversen en Lekebroeders wonen, die aldaar des Kloosters landen bouwden en gebruikten, die ook aldereerst een zeer goed leven leiden, en zyn deze tyd ook van haar inzettinge en gebruik geheel afgeweken bedryvende alzo alles wat haar de zinnelykheid en moetwille opgaf, zo dat de klagte van dien ten laatsten voor de Heer Eecko Liauckema, haren Heer en Abt gekomen is.

Dezen zo het dog een goed en Godtvrezend Man was, heeft hem dezen handel zeer mishaagt, reisde daarom ter oorzake van dien naar Boxum, daar [p. 729] daar hyze zeer gecorrigeert en van haar kwaad Regement en leven bestraft heeft, het welk de Conversen horende, hebben geveinsdelyk grote beterschap belooft, ook zulk een ootmoedigheid beterschap betoont, dat de Abt, zig dies aangaande zeer verblyde.

Als nu den avond gekomen was, hebbenze na den eeten een vrolyken dronk uit liefde met haren Abt willen drinken, dewelke het haar, (vermits zy nu weder tot boete en kennisse waren gekomen,) niet heeft willen weigeren. En vermits het en zeer zober man was, heeft hy het door bidden en aanstaan van de voorsz. Conversen, nogtans al met een kroes vol, bescheid moeten doen, zo dat hy over zyn zobere natuur dronk, en door dien een weinig over gaf, 't welk hy zo bedektelyk, (om dat 'er niemant in zoude worden geschandalizeerd) in zyne Tabbaarts mouwen ontvangen heeft.

Zylieden nogtans, een kwaad hart bedektelyk tot hem dragende, hebben grote agt op hem genomen, zo datze dit zelve, hoewel het bedektelyk gescheidde, gewaar geworden zyn, overvallende hem daar door, met zeer smadelyke en schandelyke woorden, dat hy, die haar bestraffen woude, zelfs te bestraffen waar, uittrekkende ook met een Schaapskleed, datze in zyne aankomste aangetrokken hadden, hebben hem als razende Honden Anno 1336. Zonder genade, zeer wredelyk gedood, en boven, de Stinze poorten genaamt, uitgesmeten, daar die Godvrezende Man, zonder schuld den dood gesmaakt, en zyn einde genomen heeft.

En men zal in dit zelve werk, door verscheide staalties bewezen vinden, hoe dat de [p. 730] Religieuzen, op zommige tyden, al zo veel van zuipen en

118wumkes.nl

slempen, van slaan en smyten hielden, als de Leeken. De namen en partyschappen der Schieringers en Vetkopers leefden ook in de kloosters. Geestelyken trokken tegen geestelyken te velde, en zy waren zo wel gewapent en geharnascht als de beste krygsluiden. Was 'er een Abt, die hen over hun kwaad leven bestrafte, die mogt van geluk spreeken, zo hy niet door hen mishandelt werd.214

Zelfs de Premonstratenser-heeren, die by hunne eerste intrede in de Kerk den lof wegdroegen, van hérstellers der tugt en goede zeeden, en overzulks in veele kloosters gelaten werden, daar de Monikken het overlang verkorven hadden; diezelve Premonstratensers vervielen daar na op dezelve klippen, daar veele andere Ordens schipbreuk geleeden hadden. Sonnius, den Paus een ontwerp overgevende, aangaande het verdeelen deser nieuwe Bisdommen, zeide 'er onder anderen van: Friesland heeft veele Abdyen; welker eenigen inzonderheid die van de Premonstreit-order, een zeer ongeschikt leven voeren,215 Zuipen en Vreeten was als de ziel van den Godsdienst: zommige Erfmakingen, die nog uit Godvrugtige inzigten heetten gedaan te zyn, gaven 'er aanleidinge toe, zonder dat de Kerkelyken iets tegen die onbehoorlykheden te werk stelden. Onder Rauwert was eene Kapel, Flansum genaamt216,. daar een Priester jaarlyks eene Misse deed [p. 731] deed en Predikte, ter gedagtenisse van den genen, die dit by uitersten wille besproken had. Hier kwam het volk, van alle kanten byëen; en als de Kerkdiensten geëindigt waren, werd 'er, eene tafel, met een gekookte Ham, daar op aangeregt, en een ton bier daar by gebragt. Hier bleeven de gasten eenige dagen aan malkanderen, drinkende ter eere van den patroon. Het zelfde was gebruikelyk in veele dorpen, daar men jaarlyks de gedagtenisse vierde van de inwyding der kerke; wanneer 'er eene Misse en verdere Kerkdiensten gedaan wierden, en, na gedane plegtigheden, werd 'er gemeenlyk braaf gedronken. Deze jaarlyksche plegtigheden wierden Kerkmissen genaamt; en, by verkortinge, Kermissen, waar van nog, op zommige plaatzen in deze Provincie, de overblyfzelen jaarlyks gezien worden hoe zeer ook die schendige misbruiken door 's Lands wetten en placcaten verboden zyn. Omtrent het jaar 1579 of wat vroeger, was 'er een sterk gerugt van het ontuchtig leven der Nonnen, in 't klooster van den H. Geest te Bolswart Abt Harkema, van de Staten des Lands derwaarts gezonden, bevond de zaak zodanig als 't gerugt verspreid had. Haar schandelyk leven, en onkuisch gedrag werd openbaar door eene der medezusters, die, om datze de predikatien der, nieuwsgezinden, (zo noemde men de Gereformeerden) dikwyls hoorde, uit het klooster verdreven was. Veele dier Klooster zusters bekenden, datze van de Abten en Priors, en ook van andere Monikken dikwyls misbruikt waren. Eene dier misbruikten werd door den

214 Oudh. en Gestigten van Friesl. I Deel, bl. 403. 215 Gabbema, verhaal van Leeuw. bl. 431. 216 Oudh. en Gest. van Friesl. l Deel, bl. 459.

119wumkes.nl

Biegtvader [p. 732] verboden, van de ontuchtigheden die zy gezien en vernomen had, iets te melden. Waar op zy, berouw hebbende van haren val, opentlyk verklaarde, dat het klooster eene vervloekte en duivelsche plaats was, en zig daar uit begaf. Harkema voegde 'er by dat drie Prelaten, van onderscheide kloosters, niets deden als t' zamen drinken, en hunnen roem droegen over hun hoereren en zwelgen.217 En Gabbema verhaalt, dat in 't jaar 1570., binnen Leeuwarden, een Monik uit 't klooster Klaarkamp, in hegtenis zat, die eene Kloosterh . . had bezwangert, en met eigen handen van tweelingen verlost had, die hy aanstonds vertikte, en door de heimelykheid in de gragt wierp.218 Dog het koomt hier op een of ander enkel geval niet aan, dat overal kan gebeuren: die de Historien van die, tyden, en inzonderheid de doorgeleerde aantekeningen van den Heer H. van Rhyn, op de Friesche Oudheden en Gestigten, leeft, moet verbaast staan, over de godloosheid der Geestelyken in ons land; en kan, om de waarheid te zeggen, de kloosters niet anders aanmerken, als moordenaarskuilen, verkenskotten, en vuilnisbakken van allerleye onreinigheid.219

XXIII. Kleinagtinge jegens de Geestelyken, en zware klagten over hun wangedrag. Gelyk dus het ongeregeld leven der Kloosterluiden den meeste menschen kragtig [p. 733] in 't oog liep, deed zulks niet minder de Staat- en baatzucht der geestelyken. Niemant was tot het voeren van oorlogen vaerdiger dan de Kerkelyken, wanneer 'er het bejagen van hunne Staatzucht en begeerte tot Grootsheid aanhing. Zy, door de gisten en weldaden der aanzienlykste Inwoneren, ryk en magtig geworden, en reeds het voornaamste deel der Regeringe in handen hebbende, misbruikten, die ryke begiftingen, om 'er hunne Weldoeners meê te beöorlogen, of althans in gezag en bestier den loef af te steeken. De Waereldlyken klaagden toen rond uit: „Dat de milddadigheid der Voorvaderen jegens de Geestelyken, hoewel in haar oogmerken goed en pryswaerdig, om 'er den Godsdienst meê te steunen en verder uit te breiden, thans alleen misbruikt wierd, om met geweld staande te houden de onbepaalde Staatzucht der Geestelykheid, die, niet te Vreden met hare Kerkelyke magt, het gezag harer begiftigers t' eenemaal poogde te knakken. Dat nu in het van den Heiland zelfs geleerde Gebed, van haar niet gelezen werd, Uwe maar Ons Koningryke kome. Dat de voorgaande milddadigheid der Voorzaten niets anders geweest was als loutere blindheid ten opzigte van de geestelyken, welken dezelve alleen diende, om hunne gierigheid te vergrooten; en deze, zo verre mogelyk, voldaan zynde, den gever te doen buigen onder het geweld der begiftigden. Dat 217 Oudh. en Gestigten van Friesland. II Deel, bladz. 14. 218 Verhaal van Leeuwarden, bl. 530. 219 De Heer, van Ryn, een onzydig Roomsch Schryver, geest, in 't tweede Deel van dat werk, eenige redenen van dat verbazend verval der kloostertugt, waerdig om nagezien te worden. Bladz. 227-237.

120wumkes.nl

de Godsdienst best waargenomen was, toen zyne bedienaars geringst van middelen waren; voorzien om ondienst te doen aan de [p. 734] waereldlyke magt; en dat deze, ontwyffelbaar, reden zou hebben, om meer werks te maken van de Geestelyken, opgekweekt in armoede, en overzulks moetende blyven in hunnen alouden yver, dan wel nu, als hebbende thans meerdere bezigheden met het verkregene, om hetzelve, met regt of onregt, immers met geweld van wapenen, hen minst betamende, te vermeerderen, als met gewin te doen met den, rykdom van onsterffelyke zielen. Dat eindelyk hier uit niet anders: stond te volgen als eene Geestelyke Monarchy in de waëreld; 't geen immers den Kerkelyken, wier Ryk, volgens hunne eige Leere, niet van deze waereld is, geenzins voegde." Met diergelyke verwytingen werden in die tyden de gierigheid en Staatzucht der Geestelyken, met volle waarheid ten toon gestelt; als hebbende geene andere inzigten als om den waereldlyke Overheden alle magt t' onttrekken, en zig zelven alleen ontzachelyk te maken; en zulks in navolginge van hun algemeen Opperhoofd den Roomschen Paus, dewelke zig stout genoeg toeschreef het Stedehouderschap van Christus op aarde, en een onbepaald gezag over alle Goddelyke en menschelyke zaken. Wie twyffelt aan 't gezegde, behoeft maar 's Lands Historien in te zien, daar men duizend voorbeelden van de, onbegrensde heerschzucht der Kerkelyken vinden zal; en inzonderheid van zommige Bisschoppen van Utrecht, als, onder anderen, eenen Frederik van Blankenheim, die zware oorlogen voerde met de Stellingwervers en Schoterlanders, 't geen ten laatsten, na eene [p. 735] menigte moorderyen, roven en bloedstortingen, op een verdrag uitliep, waar in de Bisschoppelyke magt weinig minder dan die van eenen Vorst, verheven wierd220; dog egter niet belette, dat de Friesen naderhand niet menigmaal met bloedige oorlogen van dien kant zyn aangevallen geworden. Om nu niet te spreken van de schrikkelyke twisten, die, na het afsterven van den gemelden Bisschop, zyn opgerezen tusschen Rudolf van Diepholt en Zweder van Kuilenburg, willende elk voor den anderen zig meester maken van den. Utrechtschen Stoel, waar aan toen geene mindere dam eene Vorstelyke Heerschappye gehegt was.221

XXIV. Wyze van aanstellinge der Priesters hier in Friesland. Deze ontäarde toestand der Geestelyken baarde: niet anders dan eene algemeene kleinagtinge voor hunne; oude waerdigheid: yder sprak 'er van met weêrzin en verguizinge. Een staaltie uit veelen zal genoeg zyn, om zulks te bewyzen, en teffens te doen zien, dat het een tot hier toe van het bederf der Kerkelyken gezegt is, niet buiten de schreef gaat. Men zeide, „dat, gelyk men te Rome krakkeelde om den Pauzelyken Stoel, zulks elders, op gelyken voet, nagevolgt werd. Dat de Bisschoppelyke zetel inderdaad niet anders behoord te wezen als

220 Zie dit verdrag in de Nederl. Historie van Boxhorn, bl. 199. 221 Vaderl. Historie. III Deel, bl. 492.

121wumkes.nl

een Stoel van nedrigheid; en dat men niet te min daar na stond als of dezelve een Princelyke throon, en Stoel van Hoogheid ware. Dat den Kerkelyken Staf te dragen, een grote last was, en egter naar dien zo happig getast, en met [p. 736] wapenen gestreden wierd, als of men de zware en regtmatige bekommeringe van dat gewigtig Ampt niet kende. Hier vandaan, dat men thans ter regter poorte niet inging, en Bisschoppen tegen Bisschoppen; en altaren tegen altaren gestelt wierden. Dat hier uit stond te volgen dat de Schapen eindelyk den regten Herder niet zouden kennen."

Het gemeene slag van Geestelyken, of geördenden maakte 't niet beter. Een Neêrlandsch Monik, bedroeft over dien bozen handel, sprak uit de borst, en schreef, met eene, in die tyden, ongehoorde vryheid; „De Geestelyken hebben hunne eerste liefde en trouwe verloren, en uit de kloosteren zien zy ruggewaarts naar de waereld. Door hunne Orden, waar aan zy nagelvast gebonden zyn, konnenze met het lighaam niet wederkeeren naar de waereld; maar met het hart wenden zy het derwaarts, en jagen naar alle wulpsheid, even als de hongerigen, die haaken en loopen naar de tydelyke en vergangkelyke spyze. Zy willen egter nog den naam hebben van Geestelyken, en ook schynen te wezen die zy niet zyn. 't Is voorzeker met zugten; te beklagen, dat onder hen, het meerder deel, godsdienstig schynt in gewaad en ondertusschen haar zelven innerlyk niet kennen, maar alleen rusten op de voordeelen der menschen, die, bedrogen door den uiterlyken schyn, haar ook schendig bedriegen. Daar staat geschreven: Indien wy ons zelven oordeelen, zo en zullen wy niet geöordeelt worden. Deze onkunde van hun eigen zelfs blykt uit al hun doen en laten; [p. 737] uit de ydelheid van hunne woorden en werken, in de welken nog geest nog leven te vinden is. Och of zy koud of heet waren! maar om dat zy lauw zyn, werden zy van God bannen Heere, uitgespogen. Zy loopen beestelyk agter de driften der natuure; en, om dat de goede wille de vreeze Gods, en alle yver, in hen verkoud is, smaakt hun niet de oeffeninge en opwekkinge van den geest. Dagen en nagten verslyten zy met alle wellust, met eten, drinken, slapen, jokken, boerten; sprekende hunne tong uit de volheid van hunne verydelde harten. Als hen iets belast wort, dat hen onäangenaam is blyken hunne gedagten, die zy in hunne eenzaamheid onderhouden en styven. Zy zyn wederhoorig, onleerzaam, halssterrig, wederwaerdig, twistig, onlydzaam, deugdeloos, aanstotelyk met woorden, gaern onder de man, ongaern in de eenzaamheid, onderzoekende niet anders als het geen van de waereld is. In hunne Cellen zitten zy ledig, zonder eenige geestelyke bezigheid. Onnutte dingen verslyten hunnen tyd. In hunne getyden is hun hart vol van beestelyke en waereldlyke gedagten. Zy zyn naerstig by den dis, traag in het bidden, vaerdig om te pruilen, als het eeten of de drank, of iets anders, hunne onverzadelyke wulpsheid niet genoegt."222

222 Boxhorn, Nederl. Hist, bladz, 217 en volg.

122wumkes.nl

Nog een getuigenis, dog ruim zo sterk, insgelyks van de vyftiende Eeuwe, zullenwe, nopens die zelve Stoffe, hier by voegen, en daar mede uitscheiden. Dus luiden de Woorden.223 „ [p. 738] De eerste en yverige geestelyke mannen, dezer waereld overleden zynde, zo is in hunne nakomelingen verkoudt de Godzaligheid; eensdeels door de onagtzaamheid van hunne Oversten; anderdeels door de ongebondenheid der Onderzaten: zulks dat men zeggen mag, dat dezelve nu inderdaad geheel vergaan is. Oversten en Onderdanen, Grooten en minderen in 't geestelyke, zyn van den hoofde tot de voeten toe, bezoedelt met fouten van eigendom der goederen, onkuisheid en ongehoorzaamheid. Zulks dat alle Godsdienstigheid der Kloosterluiden, alle hun dwang, alle liefde Gods, alle vreeze voor de helle, en alle oeffeninge van deugden, in de kloosters, zo van mannen als vrouwen, gelyk als verstorven en uitgedragen zyn. De plaatzen, in welke hunne voorzaten geplant hadden den stoel van alle tugt en deugdzaamheid, tredende in hunne eenzaamheid als te velde tegen het Vleesch, de Waereld, en den Vorst der Waereld den Duivel, en de overhand hadden behouden, zyn geworden tot bordeelen, en legers van aardsche Duivelen, in dewelken heerscht, niet alleen de onkuisheid, maar ook overdaad, dronkenschap, eigendom van goederen, en eene talloze menigte van andere grove fouten. Want ziek en ongedaan van lighaam en ziele, bloedig in hunne gewetens en handen, door het bloed van zo veele by hen verwaarloosde, en als vermoorde zielen, durven niet te min aantallen het lighaam onzes Heeren; [p. 739] voor het welk de Duivelen ook adderen béven: en die, welke voor levenden en dooden behoorden te verdienen het Koningryk der Hemelen224, halen alleen, door hunne ongebondenheid, den vloek en de verbolgentheid van God over de kudde die hen betrouwt is."

XXV. Aanstellinge der Geestelyke Oversten. Waren meest Inlandschen. Veele Priesters leefden in een wettig Huwelyk. Het geen tot hier toe van het bederf der Geestelyken gezegt is, had niet alleen in dit gewest, maar ook overäl plaats, daar de Kloosterluiden en afhangelingen van het Roomsche Hof, het toer van het schip der Kerke in handen hadden; 't geen, om breedvoeriger aan te tonen, ons te verre van den weg zoude leggen, en ook overal in de Kerkelyke Schryvers te vinden is. Ook behoeven we hier niet te zeggen, dat 'er, ten alle tyde, mannen geweest zyn, die dien bedurven staat ingezien, en hunne betuigingen daar tegen gedaan hebben; ook onder de Nederlanders in genoegzaam alle de Provinciën, van dewelke men elders geheele

223 Dezelve bladz. 229. 224 Dit is te verdaan naar den styl dier tyden; en even daarom te kragtiger, vermits zodanige getuigenissen uit den schoot der Roomsche Kerke zelf zyn voortgekomen.

123wumkes.nl

benden van Getuigen ziet byëen verzamelt225; 't geen, myns oordeels, tot eene uitvoeriger of algemeener Kerkelyke Historie behoort. Hetzelfde zy hier aangemerkt aangaande de Leere der Kerke, de Leerstukken des geloofs, de bygelovigheden in den [p. 740] Godsdienst, en de menschelyke verdigtzelen waar van men, zo 't hier voegzaam geöordeelt werd, een breed veld zoude hebben; dog dit alles den Kerkelyke Schryven overlatende, zullen we hier, nopens het een en ander, eenige zaken, aantekenen, die we meenen, juist niet algemeen en overal plaats gehad te hebben.

Aanstellinge der Priesters enz. Van dien aart was misschien de aanstellinge der Priesters en Kerkelyke perzonen hier te lande. Dit stuk behoorde inzonderheid tot de Friesche Vryheid. Want als 'er geen regt van Voorstellinge, Jus Patronatus genoemt, (volgens welk de Stigters of voorname Begiftigers der Kerken en Kapellen, het regt hadden van: de aanstellinge der Pastoren en Vikarissen) in den weg was, was de verkiezinge aan de ingezetenen des Lands, of anders de Stemgeregtigden in de Dorpen; 't geen ook nog, na de Reformatie, is overgebleven: althans in zodanige plaatzen, dewelke zedert niet aangebouwt zyn. Want de nieuwe of zedert de vaststellinge der Stemregisters, aangebouwde plaatzen en Kerken in deze Provincie, hebben het, regt, om, of door alle de mans Ledematen der Gemeente, of door den Kerkeraad hare Leeraars te verkiezen. Dog het oudste gebruik of regt in deze Provincie is de verkiezinge der Pastoren door de Ingezetenen der Plaatzen. En: wanneer eenige Overheid in dezen eene andere schikkinge wilde gemaakt hebben, moest zulks met voorbeding en goedkeuring der Landzaten ingevoert worden: ook was hetzelve nooit gebruikelyk, als in tyden van overheersching van een' of ander Vorst of Mogenheid. [p. 741] Zo stonden, by voorbeeld, de Heerschappen van Oost- en Westergoo, in den jare 1398. toe aan Hertog Albert van Beyeren, de begiftinge van alle Kerken, in zo verre zulks niet strekken mogt tot benadeelinge van het regt der Patronen, of Collatoren226 die hier en daar het regt van begevinge mogten hebben.

Toen naderhand de Hertogen van Saxen het bewind van zaken hier in handen kregen, behielden de Friesen, in zo verre, hun oud regt„ dat die Vorsten alleen de vryheid hadden, van 's jaars zes geestelyke beneficien te mogen begeven; 't geen ook vervolgens door Keizer Karel behouden werd, als te zien is in 't Landboek van Martena, op 't jaar 1524. Alwaar, in 't accoord, tusschen dien Vorst en de Staten dezer Provincie opgerigt, van deze laatsten werd voorgestelt: Dat die Patronen ende anderen, soe dat van olds gewoenlyken is, sullen mogen nomineren alle Pastoriën, Vicariën en prebendarissen, die zy den Keiser, ofte synen 225 Zie doorgaans Boxhorn Nederl. Hist. en J. Baselias, in leven Predikant te Kerkwerve in 't land van Schouten; in zyn Nederl. Sulpitius. Een werkje dat, in dien opzigte, onverbeterlyk is. Brant, verh. Der reformatie, enz. 226 S. Beninga Chron. bl. 413.

124wumkes.nl

Stadholder ende Raaden, binnen twee maanden tyds, sullen presenteren, en 't selve, sonder weygeringe, te consenteren; waar op wegens den Keizer toestemminge gegeven werd: behoudens den Keizer zyn Hoogheid, en de præminentie, als wylen de Furst van Sassen gebruickt, te weeten van zes beneficien des jaars te confereren. Ende om dat Keiserl. Majesteit ofte syn Stadholder niet meer dan zes beneficien geven sal, sal men daar af register holden. Niet tegenstaande deze vaststelling, werden naderhand verscheide klagten, door de Heerschappen, Steeden en [p. 742] Geestelykheid ingebragt, over eenige zwarigheden, nopens dit stuk; 't geen vervolgens, na verscheide onderhandelingen, op een vasten voet gebragt werd, belovende de Keizer in 't jaar 1539. Dat hy het Tractaat van 1524. In alle zyne puncten zoude onderhouden en agtervolgen, en by zynen Stadhouder, President ende Raad van Friesland, en allen anderen Justicieren en Officieren, doen onderhouden en agtervolgen. —— Declarerende voor nul en onweerden al het geen des in toekomende tyde contrarie den voorschr. Tractaate gedaan ofte geattenteert zouden mogen worden, in eeniger manieren. Ten anderen, dat hy die gemeene Ingezetenen des Lands van Friesland soude toelaten en consenteren de vrye nominatie en electie, keur en presentatie van alle Pastorien, Vicariën, Leenen en beneficien, binnen zynen lande van Friesland weezende, niet staande tot speciale presentatie, van eenige personen, oft weezende van olds de Jure Patronatus, dewelke hun Jus Patronatus en regte van Præsentatie, gelyk sy dat van olds geuseert hebben, behouden zouden, Behoudens, zegt de Keizer, dat Wy, als Erfheere van Friesland, zullen hebben ende behouden alle jaaren de vrye collatie ende gifte van drie Pastorien, leenen oft Beneficien, niet weezende de Jure Patronatus: te weeten in elk quartier van Friesland, als Oostergoe, Westergoe, en Zevenwolden, een beneficie, 't welk vaceeren zal op ten Jaersdach, ofte 't eerst daer nae, 't zy groot of klein, zonder te mogen verbeiden die vacatie van 't tweede beneficie. Welverstaande, dat die geene, die wy met zulke beneficie voorzien zullen, op 't zelve beneficie zal resideeren, ende gequalificeert, om 't [p. 743] zelve beneficie te bedienen. Behoudelyk ook, dat zoe wanneer eenige Pastorie, Vicarie, oft andere beneficie, niet wezende de Jure Patronatus, voortaan vaceeren zullen, dat alle de inwoonders van den Kerspel, Prochie ofte Dorp, daar onder alsulcke beneficie liggende is, gebruickende Schotschietende huizen ende ploeggangen, ende niemant anders, by 't luiden van den klocke aldaar vergaderen zullen binnen der kercken, kiezen en nomineeren, by den meeste voces van de gheenen, die aldaar present weezen zullen, een nieuwe Pastoor, Vicaris, ofte ander beneficiaet, ende de minsten voysen zullen den meesten moeten volgen, zonder aanschouw te neemen op de absentie van eenige, ofte qualiteit, Edelsom, Afkomst, Officie oft Ampt, oft dat den eenen den anderen daaromme zal moegen verspreecken, molesteren oft dringen, mer zal een iegelyk vry zynen voys en keur moegen gheven, nae zyn geliefte en conscientie. Ende en zullen geene Geërfde, niet woenende binnen der Prochie oft Kerspel, daar die Pastorie ofte andere beneficie gevaceert is, eenige vox of keuze hebben in de voorschr. Presentatie ofte electie, maar alleene de inwoonders, gebruickende schotschietende huisen ofte

125wumkes.nl

ploeggangen, en andere egheene, gelyk voorsz. is. Dat de grietman van een Kerspel, daar alsulke Pastorie ofte andere beneficie gevaceert is, schuldig zal zyn, zonder vertreck de keur en presentie by den meesten Voces van de Gemeente gedaen, mitsgaders den dag en tyd, dat 't zelve beneficie gevaceert is, te doen schryven, ende met zynen zeegel te doen zeegelen, daer voer hy hebben zal, voer het schryven twee stuivers, en voer het zeegelen vier stuivers Brabants. Dat alle die geene die tot eenige [p. 744] Pastorie, Vicarie, ofte andere beneficie, by die Gemeente, ofte andere, hebbende Jus Patronatus, ende gewoonlyk syn heure presentatie ofte keurbrieven in de Cancelary te presenteren, gecoeret, ende gepresenteert zal weezen, zal schuldig weezen, binnen eender maand nae zynder nominatie, dieselve te presenteren onzen Stadhouder, President en Raed van Friesland, presentweezende, ende te verzoeken ende te nemen in de Cancelarye, brieven van placet in behoorlyke forme, onder den zeegel, berustende by onzen Hove van Friesland; innehoudende den Dagh, ende deur wiens versterven ofte afgannck alsulcke beneficie gevaceert is, diewelcke hem niet geweigert zullen worden, zonder merkelyke en sufficiante redenen en oorzaken. —— Ende ingevalle die genomineerde of gepresenteerde personen, by den Rade, uit goede redenen geresulteert worden, soe zullen die van den Kerspel of andere, hebbende Jus patronatus, weeder een ander mogen kiezen, nomineren en presenteren, ter tyd toe, dat zy eenen genomineert hebben zullen, daar tegens geen behoorlyke reprochen en valt die welke toegelaten zal worden227, enz.

Uit welke Keizerlyke bewilliging geblykt dat de verkiezinge der Kerkendienaren, ten minsten ten platten lande, is gehegt geweest aan het Stemregt, even gelyk tegenwoordig de beroepinge der Predikanten door de Stemgeregtigden geschied; egter met dit onderscheid, dat, daar in die tyden, de Eigenaars [p. 745] der gronden, die elders buiten de dorpen woonden, van dit stemregt waren uitgesloten, tegenwoordig dezelve overäl worden toegelaten. Ook blykt het dat de bevestiging der beroepingen, thans alleen by de Klassen berustende, toen der waereldlyke Overheid was aanbevolen; geen, naar de gesteltheid van die tyden, wegens de naauwe voorzorg die men droeg tegens het inkruipen der zogenaamde Nieuwsgezinden, met veel ernst gehandhaaft wierd, gelyk uit 't vervolg van dat stuk breedvoerig te zien is.

XXVI. Heerschzugt der Geestelyken, en hunne Vloekspraken over hunne tegenstanders. Op gelyke wyze geschiedde ook de aanstellinge van de Oversten der Geestelykheid, niet door eenige buitenlandsche of waereldlyke magt, maar door de eigene Pastoren. Want als 'er geen Jus Patronatus in de weg was, (en dit regt, als de vryheid te na komende, was hier weinig in gebruik) dan wier den dezelven van de Pastoren, dewelken altemaal, de geringsten niet uitgesloten, even veel te

227 Idsinga Staatsregt. I Deel, bl. 385. Register der Placaten, op 't jaar 1539. Zullende dit stuk in 't Groot Placaatboek, op dat jaar voorkomen.

126wumkes.nl

zeggen hadden, door meerderheid van Stemmen verkozen. Dit geschied zynde, en 's Bisschops bevestiging ontvangen hebbende, wier den zy, door die zelve Pastoren, ook in 't bezit gestelt.228 Het een en ander had ook plaats omtrent de verkiezinge der Abten: en men kan hier uit zeer natuurlyk afleiden, de reden, dat 'er onder de Friesen byna nooit anderen dan ingeboorene perzonen tot eenige kerkelyke waerdigheden konden geraken, 't geen overäl in de oude schriften te zien is, alwaar uit de Friesche namen der geestelyken altoos blykt, [p. 746] dat zy niet van buiten zyn ingekomen, maar genoegzaam altoos eigene Friesen zyn geweest; uitgezondert zodanigen, die, geduurende de vreemde regeringen, van buiten zyn ingekruyt. Deze vryheid der Friesen, had, boven dien, het voordeel, dat niet eenige, domme en onbekwame menschen, die de gunst van den Bisschop, of van een deel groote Heeren hadden, dog van verstand en geleertheid onvoorzien waren; maar de deugdzaamsten en geleerdsten, meest tot de kerkelyke waerdigheden verheven wierden. Dus de meeste, Geestelyken eigen geborene Friesen zynde, was hier te lande ook doorgaans het ontzag, voor de Pauzelyke instellingen veel geringer dan wel in andere gewesten; en vermits de, Friesche natie gemeenlyk, wegens hare kuisheid, is beroemt geweest, zo was men hier kragtig tegen het ongehuwd leven der Priesteren229: veele derzelver het Roomsche gebod, in dien opzigte, veragtende, hadden getrouwde vrouwen en teelden kinderen230, waar doorze niet alleen der gemeinten aangenamer waren, maar ook zelfs voor veele zonden bewaart werden, die elders onder de Kerkelyken vry gemeen was.231 Waarom ook Paus Pius de II. (voorheen Æneas Sylvius) niet t' onregt oordeelde: dat, daar, om groote redenen, [p. 747] den Priesteren het huwelyk ware verboden geweest; nu, om veel gewigtiger oorzaken, de huwelyken behoorden toegelaten te werden. Want veelen, zegt hy, zouden in een getrouwt Priesterdom behouden werden, daar zy buiten het huwelyk verloren gaan, 232 enz. Waarom ook, ten tyde der Trentsche Kerkvergaderinge, verscheide Koningen en Vorsten hunne verzoeken inleverden, om het huwelyk der geestelyken geheel vry te stellen. Ferdinand de I. Keizer, Henrik de II, en Karel de IX. Koningen van Frankryk, arbeidden, door hunna gezanten zeer sterk, om dit stuk door te zetten. Insgelykg werd het aangedrongen door de afgezanten van den Koning van Polen, Van den Bevervorst, en anderen meer, als uit; hunne redenvoeringen, op het Concilie gegaan, kan gezien worden, ja na 't eindigen van 't Synode schreef die zelfde Keizer nog een ernstigen brief aan den Paus over dit onderwerp; met byvoeging van eene bondige Deductie van redenen,

228 Oudh. en Gestigten van Friesland, I Deel, bladz. 37. 229 Æneas Sylvius, beschryving van Europa, Cap. 35. Schotanus beschryving van Friesl. bl. 125, 126. Baselius Nederl. Sulp. bl. 275. 230 Oudh. en Gestigten van Friesland, I Deel, bladz. 511. 231 Cabeljau Catholyk Memorieboek. II Deel, bl 477 en volgende. 232 Beschryving van de handelingen; van 't Concilie te Basel. II Boek.

127wumkes.nl

opgestelt by de Roomsch-gezinde Godgeleerden in Duitschland, waar in zy kragtig beweerden, dat het huwelyk den Priesteren toe te laten, niet alleen doenlyk, maar ook nuttig en ten hoogsten noodzakelyk was. Welke Deductie hoofdzakelyk in de Historie van dat Concilie te vinden is. Zie de Hist. van Petrus Suavis, pag. 962.233 Om thans van andere Vorsten, die insgelyks hier op aangedrongen hebben, niet te melden. [p. 748]

XXVII. Hadden veeltyds in Regtzaken boven anderen vooruit. Konden van den Waereldlyken Regter niet worden agterhaalt, en onttrokken de booswigten den gewonen Rigter. Hunne fouten niet ligt ontdekken. Voor het overige waren de Kerkelyken, gelyk alle andere Stervelingen, ongemeen regeerzugtig; doende, zo veel in hen was, alles voor zig buigen. Eene menigte Voorbeelden uit de Geschiedenissen van ons land kan zulks bevestigen, en zal ons in 't vervolg van dit werk, voorkomen. Wanneer iet mant, zelfs waereldlyke Magten of Staten zig niet aan hen wilden onderwerpen, en hen in 't een of andere te onwille waren, lagen de Kerkelyke blixems gereed, om allen, die hen tegenstonden, te verpletteren. De vloek, in zodanige gevallen, by de Geestelyken werdende uitgesproken, en, in deze Gewesten gebruikelyk, luidde woordelyk aldus, „Uit last van den Vader, ende Zoon, ende Heiligs Geest, ende de Heilige Maria, moeder onzes Heeren Jesu Christi; ende van den heiligen Michiel, ende Jan den Dooper, en de heilige Pieter en Paulus, Princen der Apostelen; en den heiligen Stephanus, en alle Martelaren, en den heiligen Sylvester, en alle Consessoren, en de H. Aldegonde, en alle de H. Maagden, en alle de Heiligen, die zyn in den Hemel of op der Aarde. Wy vervloeken, en scheiden af van de Moeder de Kerke, die (dit of dat) gedaan hebben, of daar van geweten, of daar toe geraden hebben. Dat de vloek hen schende, in hunne huizen, schuuren, bedden, veld, akker, weg, hofstede, in alle Steeden en Burgen. Dat zy vervloekt zyn in Bosch, vervloekt in Rivieren, vervloekt in Kerken, en hare Hoven: vervloekt voor den Rechter, vervloekt in het [p. 749] Vegten en Stryden; vervloekt in het bidden, m het spreeken, in het zwygen, eeten, drinken en slapen; vervloekt in het waaken, tasten, wandelen, zitten, staan en lopen, rusten en ryden. Dat zy vervloekt zyn in 't hooren, zien en smaken; vervloekt in alle hunne werken. De vloekschende hunne hoofden, oogen, en al hun lighaam, van de kruin des hoofds af tot hunne voetzole toe. Ik bezweere u, Duivel, en alle uwe Trauwanten, door den Vader, en den Zoon, en den H. Geest, dat gy geene ruste neemt, dag ofte nagt, tot dat gy hen gebragt zult hebben, tot eeuwige en tydelyke schande; 't zy met hen te doen verdrinken, of hangen, of verslinden van de wilde dieren, of verscheuren van het wild en grypende gevogelte, ofte verbranden met den vuure; ofte doen omkomen door hunne vyanden, of te doen „ gedood worden van alle levenden. Laat hunne kinderen Weezen worden, en

233 Zie dezelve ook in Cabeljaus Cath. Memorieboek. II Deel, bl. 480.

128wumkes.nl

hunne vrouwen Weduwen, Niemant zy hen voortaan tot eenen helper, en niemant ontferme zig over hunne Weezen. En even gelyk als Lucifer is gesmeeten uit den Hemel, en Adam verbannen uit het Paradys; laatze ook zoo uitgesmeeten en verbannen werden uit deze wereld, uit al hun goed en have; en laatze begraven worden by de Ezelen. Laatze deel hebben aan de straffe van Dathan en Abiram, en Judas, en Pontius Pilatus, en met alle die, welken tegen God hunnen Heere gezegt hebben: Wykt [p. 750] van ons, aan de kennisse uwer wegen hebben wy geenen lust."234

Dees Vloek dus uitgesproken zynde, namen de geestelyken twee brandende kaerssen in handen, en bluschten die, onder het spreeken van deze woorden uit: Ik bezweere u Duivel, en alle uwe Trauwanten, dat, gelyk, deze kaerssen uitgebluscht worden in onze handen, gy ook uitdoet en wegneemt het ligt van hunne oogen; ten zy datze zig bekeeren, en voldoeninge, geven. Het zy zoo., het zy zoo. Amen. Dus werden de gemoederen beangstigt van hen, die zig, in 't een of ander tegen de geestelykheid, of hare goederen, regten en perzonen misgrepen hadden; en onnozel genoeg waren, om voor diergelyke vloekspraken te schrikken: hoewel 'er ook waren, die zig door die verbanningen niet lieten verschrikken; waar van men elders een aanmerkelyk voorbeeld vind aangetekent.235

XXVIII. De Leere der Kerke hier te lande doorgaans niet zo bedorven als wel in andere landen. Redenen daar van. Oude Geloofsbelydenis der Nederlanders. Bovendien hadden de Geestelyken gemeenlyk in de Regtbanken en openbare Vierscharen den meesten kans, en werden doorgaans in 't gelyk gestelt. De Geheimschryvers van Landen en Steeden waren alleen geestelyken, of zulken, die van hunne hand vlogen: want vermits het meerderdeel der menschen niet leezen nog schryven konden, moesten daar toe Kerkelyke perzonen, by den naam van Klerken bekent, gebezigt worden. De onkunde der waereldlyken in dit stuk, was een gereed middel voor de Geestelykheid, [p. 751] om zig overal in te dringen, en alle geheimen te weeten. Ook kondenze, zelfs de Grooten en Vorsten, in die tyden te ligter misleiden dewyl veele acten en instrumenten in de Latynsche taal geschreven werden, daar van byna niemant buiten hen, eenige kennis had. Hier door gebeurde het, dat de Regenten dikwyls iets tekenden, dat tegens hunne oogmerken en belangens streed; en de stukken dus in de bewaringe der Geestelyken blyvende, bragtenze dezelve op hunnen tyd, na het overlyden der ondertekenaren te voorschyn; waar doorze gemeenlyk eene vette brok uit de nagelatene goederen kreegen, en, in verschilzaken genoegzaam altoos de overhand behielden.

234 Boxhorn Nederl. Historie, bl. 162 en volg. 235 Gabbema, Verhaal van Leeuwarden. Bladz. 160.

129wumkes.nl

Konden van den waereldlyken Regter niet worden agterhaald. En belangende de strafbare misdaden; hier in waren de Kerkelyken zeer veel boven het gemeen bevoorregt. Want vermits het, volgens de wetten, den Waereldlyken niet vry stond, om geestelyke perzonen, wegens strafbare misdaden, voor den gewonen Regter aan te spreken, warenze, in dien opzigte hunne eigene Regters, konnende van niemant, buiten de Kerkelyke vierschaar, geöordeelt worden. Men gaf voor, als reden van deze schikkingen, dat het den geestelyken toekwam, wegens hunne hogere waerdigheid, alleen van de hunne geöordeelt te worden; en om dat de waereldlyken gemeenlyk tegen de geestelyken gekant waren. Dus baanden de wetten, die ingestelt waren ter inteugelinge der boosdoenders, een open weg, om, zonder vrees van agterhaalt te worden, allerhande schelmstukken moedwil te bedryven. Het levensbedryf [p. 752] der meeste geestelyken, liep dus op loutere ongebondenheid uit. Niemant was zyne goederen, zyne eerlyke bezittingen, ja de kuisheid van zyn bedde, zeker, daar men geene geestelyke perzonen voor den Waereldlyken Rigter mogt dagvaarden, al was hy schoon op overspel, of andere schenddaden betrapt geworden.

En onttrokken de booswigten den waereldlyken Rigter. Niet alleen waren de geestelyken vry van den waereldlyken regtsdwang; maar zy onttrokken ook de waereldlyke booswigten uit de handen en 't gezag van den gewoonen Rigter. Gierigheid, eeren Staatzugt was het overheerschend kwaad der Kerkelyken; en al wat dienen kon om 'er voedzel aan te geven, werd geredelyk by hen ter hand genomen, waar toe dan ook niet zelden het beschermen der baldadigen hen gunstig was. Kloosters, Kerken, Kerkhoven, en voorts alle andere zogenaamde gewyde of heilige plaatzen, opende men voor allerhande booswigten, zelfs Rovers en Moordenaars. Men hield het voor heiligschennis, die daar uit te halen, en den waereldlyken Rigter over te leveren. Dus zweegen veeltyds de wetten, den waereldlyken Rigter waren de handen gefloten, en de kwaaddoeners, vooral die, op de eene of andere wyze, den geestelyken konden bevoordeelen, bleven ongestraft, en werden te stouter om hunne euveldaden te bedryven,

Der Geestelyken fouten niet ligt te ontdekken. De Regtshandelingen der Vierscharen verschilden ook veel, zo als die geöeffent wierden omtrent het ontdekken en overtuigen der misdaden van Waereldlyke menschen, of zo als die omtrent de fouten der Geestelyken [p. 753] wierden te werk gestelt. Twee of drie Getuigen werden genoegzaam geöordeelt om een waereldlyken misdadiger te overtuigen en straffen; maar tot het beschuldigen en overtuigen van een Kerkelyk perzoon werd een veel grooter aantal van getuigen verëischt. Zy oordeelden, dat tot eene regtmatige en aannemelyke aanklagte van een' geestelyken; by voorbeeld van eenen Bisschop Kardinaal, twee-en-zeventig,

130wumkes.nl

van een Priester Kardinaal vier-en-veertig, van een' Diaken Kardinaal zeven-en-twintig, van alle andere Kerkelyke perzonen, ten minsten zeven getuigen verëischt wierden. Hier mede werd doorgaans de deure van Justitie jegens den overlast der geestelyken, als gesloten, en de aanspraak tegens hen was veeltyds kragteloos. De klagten van die tyden waren menigvuldig; dog te vergeefs, vermits de Prelaten de eerste stem in den Staat hadden, en dus het veranderen der wetten voor de Waereldlyke Overheden, ondoenlyk maakten. De Geestelyken gaven voor reden, dat hen, wegens hunne meerder heiligheid in waerde, dit voorregt toebehoorde; dat zy anders van de Waereldlyke magt stonden onderdrukt te worden, vermits de waereld doorgaans tegen hen gekant was, en hen, buiten dien, genoeg haatte en benydde. Verstandigen oordeelden egter, dat dit voor de Kerkelyken een gezogt middel was, om alles, wat zy wilden, te mogen doen; en van hun doen aan niemant rekenschap te geven, dan aan hunne order. De Edelen zagen dit, en meer andere misbruiken, over 't hoofd, vermits de meeste Geestelyken aan hen vermaagschapt waren; of anders een uitgestrekt [p. 754] vermogen hadden, om hen den voet dwars te zetten. De gemeene man gevoelde en verfoeide wel dit jok, maar vond geen middel om het af te werpen: dit alles deed de Geestelykheid in hare ongetoomde boosheid moedig voortgaan, niet gelovende, dat lang geduld, door menigvuldige tergingen, ten laatsten tot wanhoop en afwerpinge. Van zo een onverdraaglyk jok, moest uitbersten. Dog hoe eindelyk die snaar, te styf gerekt en gespannen zynde, aan stukken gesprongen is, en hoe daar door de Waereldlyke Overheden, een volstrekt weerzin hebbende tegen de Kerkelyke magt, zig geheel en aldaar van ontdaan, en den Geestelyken alle regtspraak benomen hebben, zal, ten aanzien van deze Provincie, in de volgende Jaarboeken werden aangewezen.

XXIX. Treffelyke manier van de zieken te behandelen. Hoewel de Leere der Kerke, wat het hoofdzakelyke aanbelangt, by de meeste Geestelyken, hier te lande, geschoeit was op de Roomsche leest; merkt men egter aan236, dat het Christendom veel zuiverder, in dien opzigte, by zommigen beleden en geleert werd, dan wel in andere landen. Dit was ook de reden, dat Nederland, al veeltyds de toevlugt was der gelovigen, die, om hunne geloofsbelydenissen herwaarts kwamen, als de Waldensen, Albigensen, Wiklesiten en Hissiten, die, uit hun Vaderland verdreven, van de openhartige en goedaardige Nederlanders minzaam ontvangen en geherbergt werden, in spys en weêrwil van hen die slaven, van Romen [p. 755] waren. Ja zodanige Getuigen der Waarheid, hier komende, vonden hier (hoewel meest heimelyk overëenstemmende Broederen, en onderwezen hen weer uit dankbaarheid, hoe zy zig tegen het overstroomend bederf van Romen behoeden moesten.

236 Melch. Leidekkers Voorrede voor Nederlandsche Historie.

131wumkes.nl

Oorzaken daarvan. Redenen van deze zuiverdere gevoelens kan men vinden in de vryheid van 't volk hier te lande: 'er waren in de zeventien Nederlandsche Provincien maar vier Bisschoppen, als te Kameryk, Atrecht, Doornik en Utrecht. De Burgermagt, byzonder der Edelen liet het toe, dat men de Ingezetenen met een Oppergezag van Rome drukten. Geene decreten of bullen van den Roomschen Stoel waren hier van kragt, ten ware zy eerst van de Burgerlyke regeringe werden toegestemt. Waar in alzo deze gewesten nevens Frankryk gelyk stond in Kerkelyke Vryheid.

Oude geloofsbelydenis der Nederlanders. Wat aangaat de Geloofsbelydenis der oude Nederlanders, (waar onder ook de Friesen) zy werd gevonden in 't Formulier der Vertroostinge, welke men omtrent de kranken en stervenden was gewoon te gebruiken en kwam zeer naauw overeen met de Leere der gevlugtte Waldenzen. Dit formulier was overgenomen uit dat van Anselmus, Aartsbisschop van Kantelberg die omtrent den jare 1109 gestorven is. Dees beroemde Leeraar, was een gezworen vyand van de Pelagiaansche dwalingen, die in dien tyd veel veld gewonnen hadden, en enkel ingerigt waren om het Christendom in een' natuurlyken Godsdienst, door roem der vrye wille, en eigene verdiensten, te veranderen. De gezegde Ziekentroost was [p. 756] was uit de Schriften van dien groten Man getrokken, en geheel overeenstemmende met de Leere van Auguslinus, en van Bernhardus, Abt: van Claraval; welke omtrent den jare 1115, en wat later gebloeit heeft. Zy werd in Engeland in gebruik, gebragt, en van daar in Nederland overgezonden, en van veele Leeraars (hoewel doorgaans wat bedekt) gebruikt, om de menschen tot sterven te bereiden. Dit strekte tot een uitnemend tegengift tegen de Pelagiaansche werkheiligheid, die gemeenlyk door de, van buiten inkomende, afhangelingen Romen, verspreid werd; en diende Om de gewigtigste Hoofdstukken des Christendoms, voor hunnen geheelen ondergang te behoeden.

XXX. Onderdrukkinge van de weinige overblyfzelen der Genadeleere. Ook was het aanmerkelyk dat veele Godgeleerden, gezond van lighaam zynde kragtig voor de verdienstelykheid der werken pleiteden; dog ziek geworden zynde; of den zieken moetende behandelen, eene geheel andere, taal spraken: en wel volgens de gemelde Ziekentroost, getrokken uit de werken van Anselmus, zynde begrepen in een oud gedrukt Boekje in 8, 't welk ik eens, by zeker geleerd Predikant gevonden heb, welks inhoud den Lezer niet onaangenaam zullen zyn, hier te zien, vermits het zelden Voorkomt.

„Men vind beschreven in S. Anselmus boeken, dat men eenen Kersten mensche, die op fyn verscheidenheid eer hi sterft, ende dewile dat hy hem verweerd, soo salmen hem vragen, ende hem voorleggen aldus. Verblyd stu di, dat di een Kersten mensche bist, ende, in 't Kerken Gelove sterven wild, [p.

132wumkes.nl

757] alst die wille Gods is? Ende soo sal die siecke seggen, jae ick. Ende soo vraegt men voort. Berouwet di dattu alsoo wel niet geleeft en hebste aistu mit eeghte gedaen soude hebben? Jae 't Berouwet u uwe sonden, ende heb di die wil uw leven te beteren, of God u sparen woude? Jae ik. Geloefstu dat onse Heere. Jesus Christus voor di gestorven is? Jae ik. Dankstu ende loefstu hem daer of? Jae ik, Geloefstu, dattu niet behouden en moegste werden, ten waer overmits dien dood ons Heeren? Jae ick, Soo loove en danke, Gode alle die, wyl dattu leest ende die ziele in dy is, ende set alle: dyn geloove ende hope, ende dyn minne in hem ende in anders geen, dingen, ende beveelt u selven, der passien ende dood ons Heeren Jesu Christi, ende biwind u selven daer in met gepeynsen ende met eenen bitteren overdencken, ende bescuddet u daar mede. Ende wil u die Overste Reghter veroordeelen, soo segget aldus, Heere den dood Jesu Christi die sette ick tusschen my ende dyn oordeel, ende anders en vermete ick myn geen, were, ende seid die Heer dan, du hebste verdiend der verdoemenisse, soo seght, Heere dyn ontfermhertigheid ende dinen bitteren, dood die voege ick tusschen di ende mi, ende segget, Heere Jesu Christe levende Gods Soon ontfermd myns door uwen bitteren dood. End denkt eens droppels, bloeds dit wien gebenediden lichaem quam ons, behoudens ons Heeren Jesu Christi genoegh hadde geweest om dye Weereld mede te verlossen. Ende als die [p. 758] mensche sterft sal men hem voorseggen syn eyndelvaers, ende dat aldus, In dinen handen beveel ik minen Geest. Heere du hebste mi verlost, God der waerheid, verligt myne oogen op dat ick niet en ontslape in myn dood, ende dat myn vyand niet en sege, ick heb naght gehad tegene hem. Heere, Davids Soon ontfermt di mynre.

„Soo wie dit leeft of voorgeseid word in syn uiterste of eer hi sterft, op dat hi heeft kennisse ende rouwe van alle syne sonden, ende onregt goed heeft wedergekeert, ende syn leven wil beteren, is dit sake hem God wil sparen, ende te lieve blyft, ende dan soo magh waerachtelyk die mensche te vrilick ende seekerlick syn.

Treffelyke woorden! Waar in de mensch alleen op de algenoegzame verdiensten van Christus gewezen wort; 't geen hoofdzakelyk mede is begrepen in een boekje, dat in den jare 1497. Te Keulen by Hermannus Bumgart gedrukt is. Waar is het formulier van Anselmus, in zeven vragen begrepen, aldus luid Eerst zal men den stervenden vragen, of hy alles gelooft, het geen in het Christen geloof begrepen is? Hy zal antwoorden dat hy in dat Christen geloof sterve? Hy antw. Ik verblyde my. Ten derde of hy erkent dat hy God vertoornt heeft? Hy antw. Ik ben daar over bedroeft. Ten vierden, of hy ook voorneemt voortaan zig van alle schuld van dodelyke misdaden te wagten? Hy antw. Ik neem dat voor met de Goddelyke hulpe. Ten zesden, of hy gelooft, door de verdiensten van Christi [p. 759] lyden, en niet door eigene verdiensten tot de heerlykheid te zullen komen? Hy antw. Ik gelove het. Ten laatsten moet men hem zeggen, indien u de vyand, de Duivel bestryd, stelt tegen hem de verdiensten van Christi lyden, Amen.

133wumkes.nl

Zeker men ziet daar in, waar heen men den mensch van ouds, byzonder in Nederland, gewezen heeft om vergevinge der zonden, verzoeninge met God, en geregtigheid ten eeuwigen leven te verkrygen. Men bespeurt daar uit, wat men by de beste Nederlanders, en zo ook in Frieslands (dat zo veele betrekkinge tot 't Aartsbisdom van Keulen had) van de genadige regtvaerdigmakinge des zondaars voor God, wilde gelooft hebben. Immers wanneer die Artykel wel beleden werd, kon men zig wagten voor de leere van eigene geregtigheid en verdiensten, en in de duisternis, waar mede de waereld toen bedekt was, zyne Zaligheid betragten, volgens het Euangelium; of 'er schoon by het geloof veele zwakheden waren, en men zig tot het betragten van eenige bygelovige en eigenwillige Godsdiensten liet vervoeren. Ja deze Leere kon de ziel voor sterven behoeden, wanneer de pest van de Pelagiaansche kettery, over het Westersche Christendom verspreid was.

XXXI. De Leere der Kerkhervormers hier al vroeg aangenomen. Loffelyke inborst van Karel den V. Dat deze zelve Leerstukken ook dadelyk van veele Leeraars in de Nederlanden in 't gemeen, en in deze Provincie in 't byzonder, aangenomen wierden, kon uit eene menigte voorbeelden van Mannen, die lang voor de Hervorminge geleeft hebben, [p. 760] aangewezen worden.237 En veelen, zullen in 't vervolg van dit werk voorkomen. Alleen, moeten wy hier aanmerken, dat alzulke zuivere teeringen, in de tyd der Reformatie van de zogenaamde Kettermeesters, kragtig onderdrukt werden, en overäl, waarze in eenige, boeken, konden opgespoort worden, uitgemonstert zyn geworden. Zo werd 'er, by voorbeeld, in den jare 1559 te Antwerpen; by Plantyn het boekje, Hofken der zielen, gedrukt, waar in den stervende, onder; anderen gevraagt wort: gelooft gy dat Christus voor u gestorven is, en dat gy niet als door de verdiensten Christi kont zalig worden,? en hem geleerd te antwoorden, ja ik. Wederom, dankt gy God daar voor van gantscher herten? antw. ja, ik. En daar werd, by gevoegt; Indien de kranke daar op, met goeder herten antwoord. 't een telken dat hy is in het getal der gener die Zalig zullen worden. En wanneer daar nog eenige vragen bygevoegt worden, regt naar den, Ziekentroost van Anselmus, werd 'er aldus, besloten: laat hy daar op (dus antwoordende) maar gerus sterven, hy zal den dood niet zien in eeuwigheid. Dog dit Hofken der zielen [p. 761] by dienzelfden Drukker, in 't jaar 1568. herdrukt werdende, zyn 'er al die vragen uitgelaten, vermits het verandert was naar het besluit van 't Concilie van Trenten.

237 Zo verhaalt de Heer Gellius Bouma in de opdragt van zyn werkje over den Catechismus aan de Ridderschap en Steden van 't Graafschap Zutphen, dat zyn Grootvader Gellius Faber, anders Bouma genoemt, al voor de tyden van, Luther, te Jellum (een dorp naby Leeuwarden) Gods woord zuiver en rein, zonder vermengelinge van den Suurdeessem des Pausdoms, gepredikt heeft; als bleek uit het getuigenisse des Nederlandsche predikanten in hunnen brief de Patres Concordiæ, Ao. 1580 geschreven.

134wumkes.nl

Ja men vind geheele lysten van Boeken, die, volgens de besluiten dier Kerkvergaderinge, niet gelezen mogten werden; terwyl, in zommige anderen, eenige stukken, te zeer naar de zuivere Leere smakende, uitgemonstert wierden238; waar van zelfs veele zeer uitmuntenden aantekeningen en overzettingen in zommige Bybels, niet verschoont geworden zyn.239 Dog de Nederlanders, zelve die: geenen, die zig aan de leere der Roomsche Kerke hielden, hebben: zulks veelzins afgekeurt, en hun geweten niet willen laten binden, als diezelve Schryver te regt aantekent.240 Hoe veele drukken van geheele Bybels, Ao. 1546. wel verboden zyn, tekent G. Brandt: zeer naaukeurig aan.241

Trouwens, de inwooners van deze Gewesten hadden doorgaans zuiverdere beginzelen en bevattingen van de Leere der Regtvaerdigmakinge, dan die in veele andere landen, opgevoed waren, Adrianus de VI. Paus van dien naam, te Utrecht geboren, en reeds, voor zyne verheffing tot den Roomschen Stoel, Professor te Loven zynde, schreef: Onze verdiensten en voorbereidingen zyn een riedstok, welke, zo iemant daar op steunt, gebroken werd, en de hand kwetst des geenen, die daar op leunt; [p. 762] leunt: en als een maandstondig kleed zyn alle onze geregtigheden: want wy laten op het laken van ons goed leven, dat wy door regtveerdige werken weeven, altyd druipen de etter van verscheidene zonden. Hoe zou men dan daar op konnen vertrouwen by God, die niemant bemint als die van gantscher herten bekeert is? Dog die Paus was al te Euangelisch om den Roomschen Stoel te bekleeden? men hielp hem, binnen de twee jaren van kant; had hy langer mogen leven, en zyne beginzelen involgen, wie weet wat het Nederlandsch geloof door hem zou uitgevoert hebben?242

XXXII. Kamers van Broederschappen doen getuiginge van de waarheid. Gelyk mede zommige Kloosters die kweekscholen van de waarheid en wysheid geweest zyn. Thomas à Kempis zyn lof. Daar dan overlang sulke treffelyke begrippen in Nederland gevoed en aangenomen werden aangaande de Leere der genadige Regtvaerdigmakinge, om de verdiensten van Christus, zonder eigene geregtigheid, was het wonder dat de Leere der eerste Kerkhervormers hier al vroeg hare toeftemmers vond? Veele voorbeelden daar van zou men konnen opnoemen; dog die ons in 't vervolg zullen ontmoeten. Hier merken wy aan, dat de Nederlanders de eerste Martelaars zyn geweest in 't begin van de Reformatie. Want de gramschap van Keizer Karel tegen Luther, viel allereerst en zwaarst tegen de Nederlanders, door raad van den Kettermeester Hoogstraten, welke zeide, dat men de Lytheranen niet met redenen, maar met vuur moest bestryden: als te zien is in de Historie

238 Oudh. en Gestigten van Friesl; I Deel bl. 138 en volg. 239 Aldaar bl. 146-151. 240 Bladz. 142. 241 Kort verhaal der Reformatie, bl. 185. 242 Melch. Leidekker Voorrede op Boxhorns Nederl. Hist.

135wumkes.nl

van 't Concilie van Trenten, pag. 6. En welke strenge wetten, door dien Vorst, tegens de [p. 763] zogenaamde nieuwsgezinden, gemaakt zyn, en met welke eene hevigheid dezelve werden uitgevoert, kan het bloed van meer dan vyftig duizend; menschen, die in de Nederlanden, geduurende de veertigjarige regeringe van dien Keizer, gedood zyn, getuigen, en is uit de geschiedverhalen van dien tyd, overvloedig bekent; gelyk roede, hoe de Nederlanders, nog doodde schrikkelyke bedreigingen nog door de uitgezogtste folteringen, nog ook door de wreedste dooden, niet van het ware geloof en de zuivere belydenis der waarheid, waren af te brengen: zulks zy altoos standvastig geweigert hebben, zig aan het jok van Romen, en het menschelyk gezag van den Paus, te onderwerpen, oordelende te regt, dat het geweten, alleen voor God verantwoordelyk, door geen uiterlyk geweld behoorde bedwongen te worden. 't Geen de vermaarde Grotius zeer kragtig heeft uitgedrukt.243

Meent gy dan ook dat God dien Godsdienst kan behagen, Waar toe men wort gebragt door enkle vrees of slagen? Nooit iemant iet gelooft om dat 't hem gebied; Of die het zo gelooft, die en gelooft het niet. Het hert is 't dat God zoekt: waar dat niet wort gevonden, Stinkt al het werk voor God als grouwelyke zonden, [p. 764] Het hert, door zoet berecht werd zagtelyk geneigt, Maar niet wanneer men slaat, of ook wanneer men dreigt. Gy zult, op die manier, wel veel geveinsden maken, Die uiterlyk staan toe dat zy in 't hert missaken, Maar geen Godvrugtig: volk: ja die op dwingen bouwt, Toont openbaar dat hy de kragt der reen mistrouwt.

Loffelyke inborst van Karel den V. Ook is 't aanmerkelyk, dat Karel de V., hoe sterk een vervolge? der zuivere Geloofsbelyderen, altoos een overblyfzel van de beste Neêrlandsche gevoelens in zyn hart behield; zelfs in dien tyd, toen hy de ware Leere alom, Verdrukte. Lang arbeidde hy, om, door 't byëenroepen, van een, algemeen Concilie, de verschillen in de religie by te leggen hier toe zogt hy te weeg te brengen, dat men den Protestanten behoorlyk vryheidgave, om hunne zaak daar voor te stellen en te verdedigen: ook ried hy den vaderen van 't Concilie, datze die, van de Augsburgsche Confessie zo niet straks in den aanvang zouden verbitteren met 't veroordelen hunner boeken. In zyn Testament, tien jaren voor zyn dood gemaakt, deed hy zyn beklag over Paulus den III, die hy meende dat niet ter goeder trouwe in 't bevorderen van zo een Synode, gehandelt had. In zyn

243 Bewys van den waren Godsdienst, in 't zesde Boek, bl. 98.

136wumkes.nl

eenzaam levert, na den afstand der regeringe, kwamen inzonderheid zyne gezonde gevoelens [p. 765] weer boven, die voorheen, door de aanradingen der Roomsche Geestelykheid, waren ondergehouden: dikwyls beschreidde hy openlyk, en bezugtte zyne dolingen, zeggende, dat hy alle de jaren zyns levens Gode nooit eenen dag had gedient, zo als 't betaamde. Dikwyls bad hy voor God om de vrede der Kerke, die hy den Heere veeltyds aanbeval. In 't Klooster van S. Justus zyne laatste jaren, in 't gezelschap der broederen van S. Hieronimus doorbrengende, begon het geloof van de vrye genade overvloedig in hem te werken, vertroostende zig voornamelyk met de Schriften van den Godzaligen Bernhardus; met wiens woorden hy zig van gantscher harten tot God begevende, aldus redeneerde. Ik ben het wel onweerdïg, uit eigene verdiensten het koningryke der hemelen te verwerven: maar Jesus Christus, myn Heere en God dat net dubbeld regt bezittende, zo viel door de erffenisse zyns Vaders, als door de verdiensten van zyn lyden, is met het eene regt voor zig zelfs vergenoegt, en schenkt my het ander, 't Welk ik my, uit kragt zyner gifte, met regt toeëigene; en op dit vertrouwen steunende, zal ik niet beschaamt worden: want de olie der barmhertigheid werd niet gegoten als in een vat van vertrouwen op Christus verdiensten. Dit is nu het vertrouwen van eenen mensche die zig zelfs verzaakt, en of zynen Heere steunt In tegendeel, op zyne eigene verdiensten te vertrouwen, is geen vertrouwen, maar mistrouwen: de zonden werden alleen door Gods kwytscheldinge vergeven. Derhalven motten wy geloven, dat de zonden niet, konnen uitgewischt, worden, dan alleen van [p. 766] Hem, tegens denwelken wy alleen gezondigt hebben; en in wien geene zonde plaats kan grypen, door wien ons de zonden alleen vergeven worden. Treffelyke belydenisse der waarheid, om welke zo veele Nederlanders den Marteldood ondergaan hebben. In zyne uiterste verklaarde hy alle de hoop zyner zaligheid alleen in Christus Jesus te stellen, wiens gekruiste beeldtenis hy gedurig voor zyne oogen had, en in zyne armen en ziele omhelsde, zeggende, toen hy 't laatste Sacrament ontving. Blyf in my o allerzoetste Zaligmaker, op dat ik in u blyve; met welke woorden hy den geest gaf. Dog dewyl diergelyke openhartige betuiginge van de waarheid al te na kwam aan de gevoelens der Protestanten, heeft dees grote Vorst geenzins de beste nagedagtenis by; de Roomschgezinden gehad: ja 't scheelde weinig, of men zou zynen Prediker244 Constantyn Pentio, in wiens armen hy gestorven was, verbrand hebben; dog hy eerder in de gevangenis stervende, verbrandde men zyn dood lighaam, tot een klaar bewys hoe weinig eerbied men voor de gedagtenis des Keizers had.

Ondertusschen ziet men hier welke grondbeginzelen dees Vorst in zyne jeugd, in Nederland heeft ingezogen, als hebbende die nergens dan in de gemeenschap der Roomsche Kerke geleert.

XXXIII. Onkunde der Geestelyken in de kennisse der waarheid, en groote

244 Zommigen zeggen Biegtvader: 't geen by anderen, wort tegen gesproken.

137wumkes.nl

schaarsheid van Bybels. Beuselschriften, het gemeene volk in handen gestopt. Diergelyke overblyfzelen van de oude waarheid werden zomtyds bespeurt in de uitspraken of antwoorden van de Kamers de Broederschappen, die van overoude tyden, [p. 767] tyden, in Nederland waren opgerigt, waar in zy malkanderen tot dapperheid, eenigheid, wysheid en deugd oefenden. Hier werden zekere gewigtige vragen voorgestelt, en pryzen uitgedeelt aan hen, welke geöordeelt wierden de beste antwoorden gegeven te hebben.245 Deze gezelschappen kwamen jaarlyks op gestelde dagen, uit verscheide Steden byeen, om hunne gevoelens over de uitgeschrevene vragen uit te spreken, en zy die den prys wonnen, waren voor 't volgende jaar geregtigt, de vragen voor te stellen. Zo zonden, in den jaren 1539. die van Gent deze vraag aan alle de Kamers: Welke de hoogste troost zy voor een stervenden mensche? Negentien kamers verscheenen op den gestelden tyd, om hare antwoorden in te brengen; dog waar onder die van Antwerpen den eersten prys behaalde, welker antwoord was: De verrysenisse des vleesches door Christi lyden, dood en opstandinge, is voor den stervenden mensche de meeste troost. Die van Wynoxbergen behaalden den tweeden prys, gevende voor antwoord: De meeste troost voor den stervenden, is het betrouwen dat u Christus en zynen Geest gegeven is. 't Geen juist overëen komt met de eerste vraag en antwoord van den Heidelbergschen Catechismis. En moet men hier by aanmerken, dat zodanige gevoelens niet van een of twee enkele perzonen, maar van geheele Gezelschappen voortkwamen, voorheen met veel overleg opgestelt, en daar na openbaar voor eene overgrote menigte van [p. 768] menschen, op eert Schouwplaats werdende uitgesproken; van alle de Regters wel rypelyk overwogen, en na zulks de pryzen aan de beste antwoorden toegewezen. Waar uit te zien is, dat zodanige waarheden, zelfs in de duistere tyden des Pausdoms, nog in veele harten der Nederlanderen, plaats vonden; hebbende die niet van het toen even opgekomen Lutheraandom, dat toen door bloedige plakaten hier te lande gedoemt wierd, maar uit het oud geloof der vrome Inwoonderen Dezer landen, haren oorspronk genomen.: Emanuël van Meteren, die dit verhaalt, voegt 'er by, dat deze Belydenis het Landjuweel geheten werd; zo dat zulke Christelyke vragen goede teekenen waren van een gied, opregt, Christelyk geloof; en dat onze Voorouders zig toen zo zeer niet bemoeiden met veele bygelovige ingebrokene ceremonien, daar de Apostolische Kerk in 't goede eerst niet veel van wist of gebruikte. Dog zodanige opentlyke betuigingen van de waarheid, voor al het volk uitgesproken, en door den druk overäl verspreid, stak den Geestelyken te zeer in 't oog, en werden, op hun aandryven, door Keizer Karel, onder de verbodene zaken gestelt246; gelyk mede door zynen Zoon Philippus, by plakkaat van den 16

245 Van Meteren Nederl. Hist. aan 't einde van 't eerste Boek. Hoofts Historien, bl. 37. 246 Bor, Nederl. Hist. I Boek, fol. 5. Druk van 1621.

138wumkes.nl

Jan. 1559., strengelyk verboden.247 Waar uit blykt, dat de waarheid door die twee; Vorsten geweldig is onderdrukt, daar ze hier voorheen nog eenigzins gelooft werd. [p. 769]

Zommige Kloosters kweekhoven der wysheid en waarheid. Boven dien, waren zommige Kloosters, (hoewel meest bedorven, en door het stof van bygelovigheden en dwaalleringen bestoven) kweekhoven van uitmuntende verstanden, en van heilzame leeringen. Men tekent aan, dat 't Klooster van Aduwert by Groningen, (anders in opzigte van de zeden, op verre na den besten naam niet hebbende248) verscheide doorlugtige Mannen heeft voortgebragt; en dat aldaar de waarheid zuiverder geleert werd dan wel elders249, 't geen blykt, onder anderen, uit de twee beroemde Mannen Wesselius en Agricola die hier de eerste gronden der zuivere Leere ingezogen, en dat na, over een groot deel van Europa, verspreid hebben: van deze twee ligten der Kerke zal in 't volgende een breedvoerig verhaal gedaan worden; merkende hier alleen aan, dat schoon de Roomschgezinden hen de hunne willen genoemt hebben250, wy, op goeden grond, die twee Mannen de onze mogen noemen, en ze aanmerken, als werktuigen in Gods hand, waardoor, in deze gewesten, reeds de Kerkhervorminge, het ligt der waarheid ontstoken is.

Loffelyk getuigenis van Thomas à Kempis. By deze twee Getuigen der Waarheid mag men voegen, de vermaarde Thomas van Kempen, die, hoewel geen Fries, nogtans ons Vaderland niet geheel vreemd is geweest; en [p. 770] hebbende, gelyk Wesselus en Agricola, in de Vyftiende Eeuwe, en alzo voor de Kerkhervorminge, geleeft.251 Dees beroemde, en, na die tyden, zeer Godvrugtige man, was een der Reguliere Kanonniken in 't klooster van S. Agnesberg by Zwol. Hy heeft zig en zyn klooster, door de penne vermaard gemaakt! want behalven een naaukeurig Chronyk van dat Convent, heeft hy nagelaten, het Bekende Boekje, van de navolginge Christi; een werkje, van hoge waerde, vol van aanleidingen tot eene in- en uitwendige Godzaligheid, tot het lezen van de H. Schrift, boetvaerdigheid, zelfsverlochening, verzaking der waereld, ootmoedigheid, lydzaamheid, erkentenisse van Gods goedheid, en andere Godvrugtige betragtingen.252 Zynde het oogmerk van dien waerdigen

247 Brandt Kou verhaal der Reformatie, bladz. 270. 248 Adami, Voorberigt der Groninger Naamlyst, §. 40. 249 Dreas, Opdragt voor zyn Boek over de Kerkelyke vrede. 250 Oudh. en gestigten van Groningen, bl. 119, 120, 360, 364. 251 Thomas à Kempis Stierf 1471. in den ouderdom van 92 jaren. 252 Aangaande dit voortreffelyk werkje is het opmerkelyk, dat het zelve in de Latynsche taal geschreven zynde, omtrent het midden van de Vyftiende. Eeuw; is overgezet niet alleen in 't Hoog- en Nederduits, Spaansch, Italiaansch, Fransch, Boheemsch en Hongarisch, maar zelve in de Arabische, en Turksche talen. Zommigen hebben de waereld tragten wys te maken, dat niet Thomas à Kempis, maar zeker Abt in 't Milaneesch, dit boekje zou geschreven hebben;

139wumkes.nl

Schryver zekerlyk niets anders geweest dan zig zelf en anderen testigten, en de genaamde geestelykheid tot een regt geestelyk verstand en beter leven, op [p. 771] te wekken. Nog bezit ik van dien Schryver een boekje genaamt Alleenspraken der ziele, zynde, volgens den tytel, op nieuw uit latyn vertaalt, en te Hoorn, in den jare 1716. gedrukt. Een werkje waar in men, (behalven eenig bolster van Roomsche misvattingen aangaande het eeren der Heiligen) aantreft, overvloedige bewegingen van eene Godlievende ziele, en zeer nuttige opwekkingen tot eene ongeveinsde en tedere werkzaamheid jegens het aanbiddelyk Opperweezen; en overzulks waerdig. om, zo wel als 't voorgaande, met verstand en oordeel gelezen te worden

Dus vond men, in die duistere en droevige tyden nog opregte Godzaligen, die' in 't verborgen den Heere dienden, en zig niet met de grote menigte lieten verleiden; ja die opentlyk tegens de misbruiken van hunne tyden, getuigden: waar van men hier eene geheele wolke zou konnen bybrengen, die lang voor de Reformatie, in deze landen geleeft, en de voetstappen van hunnen Godvrugtigen handel nagelaten hebben.

XXXIV Onkunde der geestelyken in de kennisse der waarheid, en groote schaarsheid der Bybels. Hoe groot anders de onkunde der geestelyken moet geweest zyn, niet alleen in de gemeene menschelyke Wetenschappen, maar voornamelyk in de kennisse van Gods Woord, kan men afnemen uit het klein getal van Bybels, die, voor de vindinge van de Drukkonst, hier te lande geweest zyn. Een geleerd man heeft dit stuk in een voortreffelyk werk uitvoerig behandelt253, en aangetoont254, dat men eerst omtrent den jare 1300 begonnen [p. 772] heeft, den Bybel uit 't latyn in 't Nederduitsch over te zetten; dog niet in 't geheel, maar by gedeelten, en wel zo schoorvoetende, dat 'er, voor de vindinge van de Drukkonst, geen geheele Nederduitsche Bybel schynt geweest te zyn, (behalve nogtans de Rymbybel van J. van Moerland; dog die eigentlyk geene overzettinge, maar eer eene gebrekkige uitbreidinge schynt geweest te zyn.255) Ook heeft de Geestelykheid de hand daar aan niet eerst geslagén; schoon 'er nu en dan een Kerkelyk perzoon voor den dag kwam, die de Schriftuur durfde aanpryzen256: dog in de plaats van dezelve in de gemeene taal over te zetten, ziet men klaar, dat 'zy diergelyke Overzettinge, zelfs tot op de Reformatie, naar al hun vermogen, hebben tragten te beletten, wanneer eindelyk hun zulks ondoenlyk werd. In de geheele Bibliotheek van Philips van Bourgondie Bisschop van Utrecht, die in 't jaar 1524. gestorven is,

dog 't geen van andere geleerde mannen in de Roomsche Kerk is wederlegt geworden. Zie Oudh. en Gestigten van 't Bisdom Deventer. II Deel, bladz. 100.214—316. 253 J. le Long, Boekzaal der Nederd. Bybel. 254 Bl. 229. 255 Zie bl. 159 en volg. 256 bladz. 308.

140wumkes.nl

werd, na zyn overlyden, maar een kleine Bybel gevonden.257 Gantsche Steden, die anders, na die tyden, matige boekverzamelingen hielden, hadden dikwyls geen eenen Bybel258; geen wonder dat dezelve op de dorpen en by den gemeenen man, zeer schaars te vinden waren; te meer als men aanmerkt, dat de geestelyken doorgaans daar van geen werk maakten, en ze al meestendeels der Gemeinten eer af- dan aanriedden; en boven dien, dat een geschreven Bybel, met groote moeite, by stukken en gedeelten verzamelt, [p. 773] wel vier of vyf honderd kroonen moeste kosten259, 't geen, wegens de groote schaarsheid van geld, in die tyden eene verbazende zomme gerekent werd, waar toe zeer weinigen in staat waren te betalen. Ja, onder voorwendzel dat veele stukken van de H. Schriftuur, ligtelyk van 't gemeene volk konden misbruikt en verdraait worden, werd het leezen derzelve, in de gemeene taal, dikwyls den Leeken verboden, en hen, in derzelver plaatze, de Zogenaamde Getydeboeken, de Legenden of levens der Heiligen, en andere ongezonde boeken, in de hand gestopt; en hen wysgemaakt, dat daar in wel zo veel begrepen ware, als tot hunne Zaligheid dienstig was.260 Het leezen van den Bybel in de gemeene taal, moest dikwyls zo bedekt geschieden, als of iemant zig verborg om valsche munt te slaan. De Kerkelyken wilden den Bybel zelfs niet lezen, nog toelaten dat anderen dien lazen. Ook verhaalt men van een oud Doctoor, die opentlyk plag te zeggen, dat hy meer dan vyftig jaren geleeft had, eer hy wist wat het Nieuwe Testament te zeggen was.261

XXXV. Beuselschriften, het gemeene volk in handen gestopt. Het gaat byna het geloof te boven, welke beuselschriften en dromeryen men van ouds het gemeen in handen gaf in plaatze van het woord van den, levendigen God. De Dominicanen kwamen, omtrent het jaar 1254. met hun Eeuwig Evangelie voor den dag, of, gelyk zy het noemden, het Evangelie des H. Geestes: beweerende, dat dit Euangelium het [p. 774] Euangelium van Christus zo verre te boven ging als de zon helderder schynt dan de maan, enz. God de Vader had geregeert onder de wet, de Zoon onder de genade; naar door de komst der vier biddende Ordens begon de H. Geest te regeeren, en zou regeeren tot aan het einde der waereld, enz. Een regt middel om het volk met verzierzelen en beuzelingen te aazen, de heilige Schriftuur metter tyd uit de handen te krygen, de oude dwalingen staande te houden, nieuwe te verdicten, 't gezag van den Paus te handhaven, en 't gemeen van zyne hand te doen vliegen. Dog zulk 'eene grouwelyke valschheid vond hare tegenstanders in de hoge Schole te Parys, en Paus Alexander de IV. zig genoodzaakt dit Euangelie te veröordelen: 't werd dan op zyn' last verbrand, dog heimelyk, om de makers, die hy begunstigde, geen smaad aan te doen: zelfs 257 bl. 340. 258 bl. 341. 259 Brandt, kort verhaal der Reformatie, bl. 55. 260 J. le Long, Boekz. der Bybels, bl. 342. 261 Brandt als boven, bladz. 11, 12. b.

141wumkes.nl

werden zommigen, die zig daar tegen gekant hadden, zedert door den Paus verkettert, en, op zyn aanhouden, gebannen,

Boven dien werden, door het bedryf der Kloosterlingen, veele oude en aanzienlyke Schryvers bedorven, en eene menigte valsche schriften, gesmeed, onder opgeraapte namen van aanzienlyke en vrome Mannen, en onder het gemeen verspreid voor egte Schriften tot bewys van het welke wy den Leezer hier de aanmerkingen van een kundig Schryver zullen opgeven.262

„Gelyk het ledig leven der Monikken, van den tyd af, dat het in zwang heeft begonnen [p. 775] te gaan, oorzaak heeft gegeven, tof het uitschryven van veelerlei oude Gedenkschriften, welker behoudenis wy, voor een gedeelte, aan hen schuldig zyn; alzo is daar uit ook in tegendeel gesproten, een oneindige reex van bedriegeryen, die de Christen waereld al voor veele eeuwen heeft in roer, gestelt, en nog bedwelmt houd; niet alleen bestaande in 't bederven en veranderen der allerdoorlugtigste Schryveren, zo van Kerkelyken als Waereldlyke geschiedenissen, en snoodbedagte inlassingen in de allerwaerdigste Schriften; maar ook in 't verdigten van ontallyke boeken, die zodanige quanten, naar hunne zucht, beschreven, en, onder een' aanzienlyken naam, den onkundigen volke: vertoonden, als of diergelyke Handschriften, door een byzonder geluk en gunst des Hemels, in hunne handen waren geraakt; welker lezinge zy voorëerst (de gemoederen der eenvoudigen verleid hebbende) hooglyk aanbevolen, daar na, ten Hemel toe verhieven, en, meegoedkeuringe der Overheden, voor Boeken, van oorspronkelyke Heiligheid, wisten gangbaar 'te maken. De waarheid van myn zeggen blykt uit en zeer groot getal van Boeken, die de Monikken hebben beschreven, als waaragtige geschiedenissen en levensverhalingen van deze of gene Mannen, waarin ik twyffele of een enkel geloofwaerdig verhaal zou te vinden zyn, gelyk regtzinnige Boekoeffenaars bekent is. Ook moet het niemant vreemd dunken, dat de Monikken zo groot een lust zouden gehad hebben, [p. 776] om geheele stapels Boeken te schryven, en de Waereld met een smook van fabelen, en verdigte, grollen d' oogen te verblinden. 't Was hun enkel voordeel, het domme graau, of door vermakelyke geschiedenis verzieringen, by de ooren te vangen, of, door vertoningen, van afgryzelyke en ongehoorde treurgevallen in vreeze, en aan de hand te houden 't zy dat zy ieder een voor oogen stelden, hoe dat zommige, door veragtinge van geestelyke tugtwetten, elendiglyk geplaagt, en ter helscher pyne waren overgelevert; of hoe dat andere, door kragt van dit of dat Gebedeke, in zekere woorden begrepen zynde, verzoeninge met God, en Voorspoed in 't leven hadden verkregen: Daar by gevoegt; hebbende, uit de vuist verzonne leugens van nagtgezigten, verschyningen van Engelen, Duvelen, Geesten, Santen en Santinnen; welke de kinderen, al byna van de geboorte af, met, de pap wierden ingegeven, en hen naderhand, tot ryper ouderdom gekomen zynde, hoe langer 262 P. Rabus, vermakelykheden der Taalkunde, bl. 260 en volg.

142wumkes.nl

hoe, meer, ligtgelovig maakten. Om kort te gaan, dezer bedriegeryen byzonder inzigt was; den gemenen man af te houden van 't regt doorgronden en navorschen der zaken, en 't lezen der twee Verbonden, welks zy, vermits de Drukkonst nog niet bekent was, voor weinigen bloot leidden, maar alleenlyk na hun we gevallen verduisterden of verklaarden; den genen voor ketteren vervloekende, die wat verder trachten en te zien, dan hun van de Papen wierde voorgepraat; waar door ieder in schroom leefde, de verstandigen zig bot veinsden [p. 777] en de meesten waarlyk bot bleven en stierven.

.„Hier van daan komt het, dat niet weinige verreziende Letterkenners, zo menigmalen tegen de valsheid der Monikken hebben geschreven en geschreeuwt; betonende uit oudere Handschriften, dat zy de gedenkwaerdigste zaken met hunne snode treken hebben verargert, en de waereld schuim voor goud verkogt. —— Hier by kwam het gebrek van oordeel. Want de Uitschryvers zelve, aan vooroordelen gewent, konden veele oorspronkelyke, en na waarheid beschrevene zaken, niet verstaan, veel min den volke leeren; waaromme zy, schuwende den moeilyken arbeid der boekoeffeningen, liever wilden hun vermakelyk en voordeelig Ambacht van leugenschryven in 't werk stellen, waar mede zy hun zelven en anderen de kap volden. Dit ging zo verre, dat zy zig niet ontzagen Waereldlyke en Kerkelyke Schryvers te vervalssen, met inlassingen, die naderhand haar zelven verrieden; niet ongelyk het valsch gemunte geld, dat voor een' tyd glans en waerdy heeft, maar naderhand beide verliest. Ja zelfs bestonden zy de: Heilige Schriften te ontwyden, met byvoeginge van andere by hun verdichte boeken, die zy, den gemeenen man voor wettige, en als van Heilige Mannen, door Gods Geest geschrevene letteren, in 't licht gaven. 't Was hun niet genoeg dat de vier Euangelien van Mattheus, Markus, Lukas en Johannes, de waarheid verhaalden; zy moesten ook nieuwe Euangelien verzieren, die zy [p. 778] onder den, naam van Bartholomeus, Nikodemus, Thaddeus, Thomas, Barnabas, en Jakobus enz. in 't licht gaven; voornamelyk het proteuangelium van Jacobus. By de Handelingen, der Apostelen, door Lukas beschreven, voegden, zy andere leugenagtige Handelingen der bovengenoemde Apostelen. En als of de Goddelyke Brieven van Paulus en andere Apostelen, hen niet genoeg ter Zaligheid dienden, gisten zy valse brieven voort te brengen, enz." De geleerde Schryver hier verscheide dier verdichte stukken opgenoemt hebbende, besluit zyne Verhandelinge met deze woorden: Ik geve. den Rechtzinnigen Lezer in bedenken waar over men zig meer hebbe te verwonderen, of we den verkeerden yver der Schryveren van dusdanige uit de vuist verzonnene geschiedenissen, of over de afgryselyke onbeschaamtheid der gener, die den latere nakomelingen deze grollen, voor Goddelyke Schriften, hebben tragten in de banden te steken.

Wyders verhaalt de Heer J. le Long263, dat niet alleen het grootste deel dier valsche Schriften, door Rabus opgenoemt, onder hem berustende waren, maar 263 Boekzaal der Nederd. Bybels, bl. 349.

143wumkes.nl

ook nog een groot getal anderen van dat slag, welker inhoud hy opgeeft, en waar van zommigen zo leugenagtig, anderen zo Godslasterlyk zyn, dat het byna onmogelyk schynen zou, byäldien die Schriften niet werkelyk nog voor handen waren. Dog dit der Roomsche Kerke in 't gemeen betreffende, is zulks, zo wel als de opnoeming hunner dwalingen, buiten ons bestek. Men kan den aangehaalden Schryver, over deze stoffe breeder nazien. [p. 779]

XXXVI. Droevige gesteltheid onder Voorouderen, in opzigte van den Godsdienst. Daar de onkunde dier tyden, er geestelyken en het gemeene volk, zo groot was, en als eene Egyptische duisternis verbeeldde, is ligt te bezeffen, dat 'er niet veel vereischt wierd, om eene voldoende Belydenis van zyn Geloof te doen. Iemant het; Vader Onze, de Apostolische Geloofsartikelen en de Tien geboden konnende opzeggen, werd voor een goed Christen gehouden; zo hy anders maar de bygelovige instellingen der Kerkelyken, niet met woorden of daden tegen sprak. 't Geen te meer plaats by onze Voorvaderen, die meest al niets anders dan hunne Friesche taal konden verstaan, moest hebben. Wy hebben, hier voor, bl. 312, aangewezen, dat deze de eenige taal hier te lande geweest zy tot het jaar 1300., en misschien nog later; en Gabbema berigt ons264, dat de Friesen zo eene naauwe gezetheid hadden tegen de verbastering van hunne taal en zeden, datze wetten maakten, om geene Hollanders het Burgerschap hier te lande toe te staan: Ook bewyst hy uit zeker Schryver, dat zy niet alleen een afschuw hadden van de uitheemsche huwelyken nemaar ook van hunne grenspalen te betreeden; dat zy de vreemdelingen naaulyks eenen magt by hen duldden, hoewel zy hen, anderzins genoeg, alle teekenen van een' verpligtende gedienstigheid, lieten toekomen. Gevende daar van deze reden, op dat hunne zeeden, en loffelyke Landgewoontens (waar onder ook hunne taal) niet bemorst wierden door den draf van eene dagelyksche bywoninge der nabuuren en [p. 780] andere volken. Waren onze Voorouders zo vreemd van den ommegang, en de taal der Hollanders en andere volken, kan men ligt afnemen, hoe ondoenlyk het hen geweest zy, eenig gebruik te maken van Gods Woord, dat, waarschynlyk, nooit in de Friesche taal is overgezet, en 'er zeer weinigen waren, die hetzelve in andere talen konden leezen; te meer, daar hetzelve zo ongemeen schaars te bekomen was, de geestelyken 'er zeer tegen waren, en vermits, boven dit alles, de kunst van leezen en schryven, heel laat onder het gemeene volk is bekent geworden. De tien Geboden, hier voor bl. 308, 309, in de Friesche taal opgegeven, was het eenigste stuk uit den Bybel, dat in de oude Wetboeken te vinden was. Het Gebed des Heeren hebhen we in geene Friesche boeken konnen vinden; Evenwel wort het van den geleerden J. le

264 Voorberigt voor Gysbert Japix Friesche rymelerye.

144wumkes.nl

Long, ('t geen ik toen overgezien heb) uit een zeker Schryver, bygebragt265, 't welk wy dan hier, ter vervullinge van de voormaals aangehaalde lyst van dat Gebed, zullen byvoegen, Dus luid het.

't Vader Onze in de Oude Friesche tale. Ws haita / dw destu biste yne hymil. Dijn name wird heiligt. Dijn rijck to komme. Dijn wille moet schæn / op 't yrtrijch as yne hymil. Ws deilije bræ jow ws jwed. [p. 781] In beriou ws ws schijlden /as wy bejae ws schijldners In lied ws naet in versieking Din fry ws bin it qwæd. Din dijn is it rijck / de macht / in de heerlijckheyt / yn yewicheyt. So moet ter wese. (wybo oude tekst, gedaan) Insgelyks hebben wy zedert by dezelve J. le Long, bladz. 149 gevonden, een

opstel van de tien geboden, van de dertiende eeuwe, waar in de Friesche taal ouder schynt of althans van een ander dialect is, dan het geen ons in de Friesche wetten voorkomt; en omtrent welk aanmerkelyk is, dat daar in, het tweede gebod, ten naasten by na de Roomsch-gezinde wyze wort overgeslagen. Wy hopen den Leezer geen ondienst te doen, hem dit stuk mede te deelen, om hetzelve met het voorgaande op bladz. 308 te vergelyken.

// Thet was thet erost Bod. // Deus unus est. Thin God thet is thien- // na / the Skippere is Himmelrikes

and // Irdrikes; tham skaltu thianca. // Thet was thet othere Bod.

// Non assumes &c. Thu ne skalt thines // Godes noma nawet idle und father mithi // send ti urbeden alle men etha.

// Thet was thet dredde Bod. // sanctifica &c. Thu skalt sira thene helt- // ge [p. 782] sunnandi; hwante

God in resta tha hi // eskipin hede Himulrike and Irthrike; // therumbe skal tu jerne siria thene helege // sunnandi.

Thet was thet fiarde Bod. // Honora &c. Thu skaalt eria thinne fe- // der and thinne moder / thet ti

thefte lan- // goz libbe. // Thet was thet fifde Bod.

// Non occides. Thu ne skalt nene mon- // slage du.

265 Boekzaal der Nederd. Bybels, bl. 152. uit Bonaventura Vulcanus in tyden Professor der (Grieksche tale te Leiden. De Lit. & ling. Getarum p. 98.

145wumkes.nl

// Thet was thet fexte Bod. // Non mæchaberis. Thu ne skalt nen hoz // tha nen overboz dua / buta mich

thinere / asta wiue saaltu Godelike libba. // Thet was thet fiugunde Bod.

// Non furtum &c. Thu ne skalt nene // thiu vethe dua /and ne skalt nauwet iersa // oua / thines wenkerstena haba / ther thi son // riuchta nawet wertha ne mugum.

// Thet was thet achtunde Bod. // Non salsum, testimonium dices. Thu // ne skalt nen onriucht rucht dua.

// Thet was thet niugende, en thet // tiande Bod // Diliges Dominum Deum tuum, ex tot // corde tua, & proximum tuum

fieut te ip- // sum. Thu skalt minnia thinne Skippere // mich renere hirta / and thinne winkelste- // na like thi selba. Thessa tua Bdo bestu- // that alletha othera Bodo. // [p. 783]

Tien Geboden in 't oud Friesch. Om de zeldzaamheid der taale, waar mede hier de Wet wort beschreven; en wyl 'er de juiste order der geboden niet in gehouden is, zullen we dit stuk in 't Nederduitsch opgeven.

„Dit was het eerste Gebod. „Uw God is eenig, de Schepper van en aarde; Hemel zult gy dienen.

„Dit was het tweede Gebod. „Gy en zult uwes Gods naam niet ydel (gebruiken) En verder zyn u hier mede

verboden alle mein-eeden. „Dit was het derde Gebod.

„Gy zult vieren den heiligen Sondag; want God heeft gerust toen hy geschapen had hemel en aarde; daarom zult gy gaerne vieren den heiligen Sondag.

„Dit was het vierde Gebod. „Gy zult eeren uwen Vader ende uwe Moeder, op dat gy des te langer leeft.

„Dit was het vyfde Gebod. „ Gy en zult geen manslag doen.

„Dit wasset zesde Gebod. „Gy en zult geen hoerery of geen overspel [p. 784] doen; buiten dien zult gy

met uw egte wyf Godlyk leven. „Dit was het zevende Gebod.

„Gy en zult geen, dievery doen, ende en zult niet uwes naasten (mede-christen) have of goederen, die u volgens regt niet gewerden mogen.

„Dit was het agtste Gebod, „Gy en zult geen onregt getuigenis doen.

„Dit was het negende en tiende Gebod

146wumkes.nl

„Gy zult beminnen uwen Schepper met reine harten, en uwen naasten (mede-christen) gelyk u zelven. Deze twee geboden besluiten alle andere Geboden."

In dit opstel der tien geboden ontbreekt het tweede Gebod, van den: beeldendienst ten Blyke, dat het in een' tyd, of althans door iemant is geschreven wanneer of by wien het eeren der Beelden in gebruik en agtinge schynt geweest te zyn: dog het tegendeel hebben wy, hier voor bl., 309, in meer dan een ander opstel der tien geboden gezien. Om evenwel het getal van tien geboden te vinden, heeft men hier in dit afschrift, eene zeldzame invullinge gemaakt; smeltende het tiende gebod met 't agtste, (hier het zevende gezegt) namelyk het verbod van de begeerlykheid, en dat van het stelen tot een gebod; en smedende wederom uit de woorden van den Zaligmaker266 [p. 785] twee geboden; 't geen geheel tegens het oog merk stryd, vermits, als bekent is, die woorden den geheelen zin en de inhoud van beide de tafelen der wet in zig besluiten.

Beeldendienst in Nederland tegengegaan. Van ouds zyn de Nederlanders, en zo ook de Friesen, zeer afkeerig van den Beeldendienst geweest, gelyk uit verscheide voorname Schryvers zou konnen bewezen worden; dog in latere tyden heeft dit misbruik, inzonderheid onder de geestelyken, de overhand genomen, als te zien is uit de bestraffingen van den beruchten Cardinaal Nïcolaus de Cusa, die omtrent den jare 1450. in deze landen gezonden wierd, om, zo men zeide, de Kerken en Kloosters, te reformeeren. De Beelden, zeide hy, mogten, alleenlyk geëert worden, voor zo verre zy de gedagtenis der heiligen, en hunne, deugden afschetsten. De vermaarde Frederik, van Heilo, Regulier Priester by Haarlem, die in dien tyd gekeft, en veele dingen uit de onderwyzingen van Nicolaus de Cusa, opgetekend heeft, zegt dat hy opentlyk leerde267, dat, indien [p. 786] de gewoonlyke Opzienders in de visitatien hunne

266 Mettb. XXII. 37-40. 267 Men verwondere zig niet dat een Cardinaal van de Roomsche Kerke dus heftig tegens het misbruik der Beelden uitvoer: veelen van dat zoort, voorname Kerkprelaten, zou men van dat zelve gevoelen konnen bybrengen; dog een van allen zal hier genoeg zyn, Claudius, een Spanjaard, Monik, Priester, en eindelyk Bisschop van Turin in de negende eeuwe, merkte het eeren der beelden aan als eene gruwelyke dwaling, en meende dat het voor een opregt Christen niet te verdragen was, dat de gemeente, zig daar a overgaf. Hy deed niet alleen de beelden, maar ook alle de kruissen uit de kerken, die onder zyn gebied stonden, weg nemen; zeggende onder anderen, dat, zo men, by voorbeeld, alle kruissen moest aanbidden, om dat onze Heiland aan een kruis gehangen had, niet alleen alle kribben, om dat hy in eene kribbe gelegen, en alle ezelen, om dat hy op eene ezelinne gezeten had, moesten aangebeden worden, maar dat men inzonderheid den schoot der maagden moeit aanbidden, om dat Christus in eenen maagde-schoot verborgen geweest was; en dit laatste wel meer dan het kruis, alzo Christus maar zes uuren aan het kruis gehangen, en wel negen maanden in den schoot van eene maand verborgen geweest was. Zie Fleuri, Kerkelyke Geschiedenis. I Deel, bladz. 477.

147wumkes.nl

Bisdommen zullen bevinden, dat het volk gezamentlyk loopt tot andere Beelden; en indien zy zullen te weten gekomen zyn, dat het volk meer helt tot de eerbewyzing van zodanig Beeld of gelykenis, als 't geloof lyden kan, dat zy dan het Beeld zullen wegnemen, en op een ander tyd viel zullen toezien, dat 'er geene afgoderye gepleegt worde, enz.268 Meer andere misbruiken, heeft de gemelde Cardinaal ernstig bestraft, maar over zig de latere Roomschgezinden schamen moeten; 't geen hier de plaats niet is, om aan te teekenen, konnende by den aangehaalden, Schryver wydlopig worden nagezien.269 Alleenlyk merken wy hier aan, dat de Geestelyken, hier te lande, gemeenlyk verder waren afgeweeken dan het gemeen; en dat, gelyk zy van hunne gemeenten niet meer eischten, dan om de Tien Geboden en 't Gebed des Heeren [p. 787] te konnen opzeggen, de afschriften daar van, doorgaans zoo agteloos geschreven waren, dat men 'er zelden twee gelyk vond; die met malkander overeen kwamen; gelyk de Heer J. le Jong, uit verscheide voorbeelden heeft aangetoont.270 Die zelfde geleerde Heer verhaalt mede van een boek, des konings Summa genaamt, geschreven van een' Predik-Monik, in den jare 1279., waar in, behalven de Tien Geboden, naar de Roomsche wyze geschreven, ook de twaalf Artikelen des geloofs gevonden wierden, in zeer oud Nederduitsch; gelyk mede eenige aanmerkingen omtrent het Gebed des Heeren271, die wy hier zullen mededeelen, om daar uit te doen zien, dat 'er, zelfs in die duistere tyden menschen waren die in eenvoudigheid das harten, schoon zeer om kundig, het verborgen leven voor den Heere, oeffenden; dog welke aanmerkingen, naderhand, toen dit boek gedrukt werd, daar uit gelaten zyn, om datze tegen de Leere en praktyk der Roomsche Kerke strydig waren.

„Du selste dyn Pater noster spreken met ynicheit, so is beter een, dan dusent sonder ynicheit.

Daer was een goede Vrouwe, die plach veel te beden, ende haet Biechtvader die vraegde haer: Wat si plach te beden? Si seide Si en konde niet dan haer Pater noster spreken. Ende spreke ik in Duutschen Vader onse, du biste in den Hemulen, &c.:

Want in Latyn verstae ik es niet. Daarom [p. 788] en komt mi gheen ynnicheit van den Latyn. Doe sprac die Broeder: Hoe menigh sprekestu des daghes? Si seide: Als ie ter Kerken kome, gift mi God die gade dattet mi wel ter hand gaet, so spreec ik een half Pater noster, of een vierndel: Maer gaetet mi euel of qualic in bant, soe spreec icker wel viertich, of vyftich, of hondert. Doe sprac die Broeder: Hoe berecht di mi dat? Ghi seght, alst v wel gaet, soe spreect di mer, een half Pater noster, of min, ende alst v niet wel in hant gaet, soe leest dier viertich, of vyftich, of hondert? Doe sprac die Vrouwe: Heere! aldus: Als ie myn

268 Baselius Nederl. Sulpit. Bl. 258. 269 Zie ook van Nic. de Cusa, Oudh. en Gestigten van Deventer, l Deel, bl. 327. 270 J. le Long Boekzaal der Nederd. Bybels bl. 150, en volg. 271 Bladz. 224-229.

148wumkes.nl

Pater noster beghin, ende segge: Heere God, Vader onsel soe meen ic deze twee woerden: „Vader onse. Ende denc daer op, dat die Almachtige Ewighe God myn Vader wil wesen; ist sake dat ic syn kynt en syn erfname wil wesen ende ouerdencke die vaderlike trouwe die hi mi bewyst heuet, dat hi mi soe vriendeliken verlost heeft: ende leet wel XXXIII jaer smaetheit, ende ten lesten den doet, om mynen wille.

Als ie dit ouerdencke, soe ghift mi God toe grooten innicheit, dat ie somwile een heel Misse toebrenghe, ouer twee woerden of drie. Daer na sprac ic dan: Du bifte in de Hemelen Ende denc om die vroechde die es in den Hemel, in der bescouwinghe des minnelikes Aensichts Gods, ende in den bekennen der Heiligher Drieuoudicheit; soe ghift mi God so somtyt sulke ghenade ende ynnicheit, dat ic daer ouer een langhe tyt toebrenghe Daer nae neme ic dan dat daer [p. 789] nae volghet: Gheheilicht werde dinen Naem. Den Name denke ic, overmits sonderlinghe ynnicheit. Alsoe doe je tot een ygheliken woerde in den Pater noster; soe en an ic niet onder eenre Misse een Pater noster half wtlesen, ende soe dunct mi dattet mi wel te hant gaet. Maer als ic gheen ynnicheit en heb, ende gheen falscheit en voele, soe spreec ic dan dat een Pater noster op ten ander, ende en weet niet wat dat is dat ie spreke; soe lese icker somtyts wel hondert onder eenre Missen, sonder ynnicheit, ende soe dunct mi, dattet mi euel gaet. Dese vrouwe had recht.

Vader lieue: Ik vrage uw berecht mi: Is dat Pater noster soe goet in Duutschen, als in Latyn? Lieue Kint! dat wil ic di berechten: Een goet swaert ende scarp is soe goet in eens Kropels hant, mer het is enen nutter die daer mede vechten can, dan een Kroepel die daermede niet vechten en can. Ende oec, een licht schynt alsoe klaer in een blinden hant, als in een fienden menschen hant; mer het is den fienden nutter dan den blinden„ Alsoe ist Pater noster in Latyn, in den Leken monde, alsoe goet als in eens Papen monde; maer een Paep die 't verlaet, die mach daer meer innicheit in hebben, dan een Leec, dies niet en weet wat hi sprect. Daerom rade ie di, dattu alsoedanich Ghebet sprekes dattu verstaefte, op dat di daer ynnicheit: op come in dynre zielen. Du selste weten, dat God onse Vader leerde dat Pater noster, en hi en leerde des niet in Latyn als de Priester singen in [p. 790] den Outaar. God die leerdet in een ander Lant, in sulen sprake als men daer sprac, dat was Hebreeus of Joedsch, om dat hi daer was, had hi in dezen landen gheweest, hi haddet aldus geleert. Daerom seltuut spreken alstu dat beste conste verstaen, dat is myn raat: Nochtan en straffe ic des niet, oftuut sprekes in Latyn; beide is goet, welc di best beheacht, dat sprec in Gods eren. Amen. Deo gracias. Amen."

Dit Boek is in den jare 1308. Door een Carthuiser Monik, uit het Fransch in 't Nederduitsch overgezet, en behelst, behalven dit stuk, veele andere goede leeringen; schoon 'r mede veele andere goede leeringen; schoon 'r mede veel kaf

149wumkes.nl

onder het goede koorn loopt, 't welk aan de gesteltheid dier bedorvene eeuwe gemaklyk kan ingeschikt worden. Zie J. le Long op de aangehaalde plaats.

XXXVII. Slegte Godvrugtigheid. Edog zulke voorbeelden van innige liefde en godvrugtigheid waren 'er weinigen te vinden: de meesten stelden hunne godvrugtigheid in uiterlykheden, 't stigten van kerken en kloosters, 't geen zo sterk in zwang ging, dat 'er wel eens openbare wetten tegen gemaakt werden; gelyk mede tegen; het bedelen der Monikken.272 Vooräl werden als godsdienstige werken aangemerkt de bedevaarden of zogenaamde pelgrimagien naar Rome, of naar 't H. Land, om daar mede, zo men meenden aflaat, of vergevinge van zonden te verdienen; waar aan de Friesen niet minder dan andere volkeren zyn gehegt geweest, als te zien is uit de Friesche wetten by Schotanus bl. 103. te lang om hier geplaatst te worden.273 [p. 791] In de willekeuren van Opstalsboom vind men mede eene wet, daar op ziende.274 // Hwaso een man doedslacht wt sette soene / // en sweeren eede / ende wz kesten mond/ de // schil wt wesse / jeer ende dei buta lande / // ende de Paus schane / jeste sijne bode: // Ende aldeer ti absolueerjen / haet hi een / steen huus dat schilma ti werpa / haet hi // een holten huus / dat heert oen Hof ende // an koninges ware. // Dat is. Zo wie een man dood slaat boven gemaakte verzoeninge en, bezworen eede, en gekusten mond, die zal uitlandig wezen jaar en dag, en den Paus of zynen, Bode opzoeken; om aldaar geabsolveert te worden, heeft by een, steenen huis, dat zal men nederwerpen, heeft by een houten. huis, dat behoort aan 't Hof en aan 's Konings erf of regt. Op diezelve wyze trokkenze mede zeer yverig naar 't H. Land, om daar de plaatzen, in welke Christus geleeft, geleeraart, en zyne wonderen verrigt had, te zien; met geen ander inzigt, dan om 'er iets mede te verdienen. Groot en klein, geestelyken en waereldlyken, ontzagen zig niet, onder een voorwendsel, van godvruchtige geloften, hunne bezigheden en gewone verblyfplaatzen. te verlaten, om naar 't H. Land te trekken, van waar zy zelden beter, maar meest zeer verwildert van zeeden, te rugge kwamen, gelyk uit veele voorbeelden van onzen landaart gebleken is, als in de Geschiedenissen zal gezien worden. Voeg daar by, dat de bygelovigheid dier reizigers hen niet alleen aftrok van hunne voorgaande ingetogene [p. 792] levenswyze, maar maakte, dat eenige uiterlyke plegtigheden van den Godsdienst voor het wesentlyke van denzelven gehouden wierden, en dat, bygevolg, het wezentlyke niet in agt genomen wierd. Zy waren onwetende, en beeldden zig nogtans grote zaken in, t welk een gebrek is, dat, als het de

272 Gabbema Verhaal van Leeuwarden, bl. 147. 273 M. van Wicht Oostfr. Landrecht, bl. 56. 274 Schotanus docum. bl. 19. Art. XVIII.

150wumkes.nl

overhand genomen heeft, alleen bekwaam is om alles het onderste boven te, keeren.275

Tegen deze bedevaarden, zo tot boete als anderzins, hebben veele verstandige Mannen in de Roomsche Kerke, zig yverig aangekant. De meergemelde Nic. de Cusa in deze landen, verkerende, heeft zig tegen zulke aflaatzoekers opentlyk verzet; niet tegestaande hy van Paus Nicolaus den V, gezonden was, om de aflaten aan te bieden, zeggende: Ik ben verwondert, dat de geestelyken, om aflaat te verkrygen, myn hoofd zo moede maakt. Nadien een verbroken en nedrig hart vergevinge van alle zonden heeft. Want de opbouwinge van 't verstand, en de begeerte na deugd verdient de allerzekerste en waaragtige vergevinge.276 Frederik van Heilo, dienzelfden tyd levende, namelyk in 't midden van de vyftiende eeuwe, zeide onder anderen: En waarlyk, alle genegenheid van pelgrimagie moet eene godvrugtige ziele ontnomen worden: nadien zodanige zwervingen niet alleen een bewys van een onberaden harte, maar ook een voedzel van ligtvaerdigheid is. Want het past een eerlyk en Godvrugtig mensch, altyd by zig zelven te blyven, en de verstroojingen der gedagten weder by malkanderen te brengen, en zig tot geene veranderinge [p. 793] van plaatzen uit te laten277, enz. Elders toont hy aan; dat niet de pelgrimagien, na de eene of andere plaats om te bidden, aangenomen worden, maar dat een Christen leven, aflaat, of vergevinge te wege bragt: dat ze van zig zelven meer konden toebrengen, om vergevinge te verkrygen, dan de Paus; naar welks vergevingen, nadien het is het goed van een ander, en niet ons eigen, men zo zeer niet tragten moest, als wel naar deugd en andere gaven des gemoeds. —— Dat het een werk van onwetende menschen is, in benaauwtheid aan de Heiligen geloften te doen, en dat het zyn oorspronk aan de Heidenen schuldig is; welker, manier het was, dezen of geenen, in hunnen druk, aan te roepen. Maar het komt de Christenen toe, in de boze dagen, tot God alleen te zugten, en Hem aan te roepen. Zodanige bestraffingen, geven de algemeenheid van die misbruiken te kennen; waar in anders de onwetende geestelykheid de nog onwetender gemeente doorgaans wakker styfde.

Heilige dagen. Uit die zelve bron van onwetenheid vloeide dus een algemeen verval in de kennisse van het wezentlyke van den Godsdienst. De heilige dagen, die ter eere van de afgestorvenen geviert moesten werden, vermenigvuldigden op eene, verbazende wyze; dog de waarneminge derzelver was niets minder dan heilig. Als men den dag van den eenen of den anderen heilig moest vieren, en geene handelingen, derzelver leven rakende, te vinden waren, wierden die terstont verdigt, en dat wel met de buitensporigste omstandigheden die te bedenken [p.

275 Fleuri Kerkel. Geschiedenis II. Deel bl. 83. 276 Beselius Nederl. Sulp. Bl. 256. 277 Dezelve, bl. 254.

151wumkes.nl

794] waren. En dus meende men nog de Godvrugtigheid van 't gemeen best te konnen onderhouden, daar men onderdies eene groote bygelovigheid in de harten plantte.

Verkeerde handelwys der geestelyken. Boven al deed de geestelykheid meer kwaad dan goed, door hare beloften en bedreigingen van tydelyke voor- of tegenspoed, naar dat men haar wel of kwalyk handelde. Zy grondden deze stelling op het zeggen, dat God gewoon is het kwaad, zelf in dit leven, niet ongestraft te laten, nog het goed onbeloont; dog te gelyk voerden zy eene gevaarlyke dwaling in. Want zo, haast als de verstandigsten zagen, dat 'er voorbeelden waren van menschen, die veel goeds aan de geestelyken gedaan hadden, en nogtans niet zeer voorspoedig waren, moesten zy noodzakelyk met den Godsdienst spotten. Evenwel hebben de geestelyken, niet alleen onder de onwetende gemeente, van die duistere tyden, maar zelfs nog lang naderhand, groot voordeel gedaan van tydelyke goederen, met te beloven, dat God de gevers met tydelyke voordelen zou belonen; dog het is ook wel gebeurt, dat de een of de ander, ziende dat hy de tydelyke, beloningen voor zyne mildheid van God niet ontfing, begon te twyffelen, of hy voor zyne goede werken de geestelyke, beloningen hier namaals ook wel zou ontvangen: waar uit dan natuurlyk eene gantschelyke ongodgdienstigheid en vrygeestery volgde.

Buitensporige agting voor de overblyfzels der Heiligen. De genegenheid die men toen overal, en, ook hier te lande, bespeurde, om overblyfzelen van den eenen of den anderen heiligen inde byzondere kerken te hebben, en het geloof [p. 795] waar mede men die overblyfzelen aannam, was zo wel een uitwerkzel van de onwetenheid dier tyden, als een werk van gewaande godvrugtigheid; daar men nogtans byna nooit kon verzekert zyn, dat die overblyfzelen waarlyk van zodanige heiligen waren als men voorgaf. Dog hoe onmogelyk het was zulks te onderzoeken, lieten zig egter de geestelyken gaerne bedriegen, om dat het volk tog overblyfzelen wilde hebben, en om dat het de gewoonte geworden was, dat men geene kerken, en vooräl geene altaren mogt inwyden, zonder eenige overblyfzelen der heiligen te hebben. Al was het derhalve mogelyk geweest, zo zou men 'er dog geen naau onderzoek op gedaan hebben. Men ziet daar uit, met welke geringe en beuzelagtige dingen men de bygelovigheid der menschen paaide.

Wy zouden deze aanmerkingen, nopens de, verkeerde godvrugtigheid dier tyden, met nog veele anderen konnen vermeerderen, zo wy niet vreesden den Lezer verdrietig te vallen met een verhaal van zaken, die juist niet afzonderlyk tot dit onderwerp, maar wel tot de Kerkelyke Historie in 't gemeen behoren. Wy besluiten derhalve dit Hoofdstuk met de redenering van een verstandig Fransch

152wumkes.nl

Schryver278, aangaande de voorgewende onfeilbaarheid van de Pauzelyke magt, en de kerkelyke tugt: zaken, die haren invloed hadden op de gantsche Christenheid, en waar van een groot deel van den welstand der Kerke, of derzelver verval, afhing. Dus luiden zyne woorden: [p. 796]

Oordeel van een Fransch Schryver over den staat der Kerke in de middeleeuwen. „Hoe dat men verder in de kerkelyke geschiedenissen komt, hoe dat het verval in de zuiverheid der leere, kerkelyke tugt, en verscheide andere omstandigheden groter is. In de eerste duistere eeuwen waren 'er wel verscheide dwalingen in de kerke ingeslopen, maar het waren dwalingen van onwetenheid, die veroordeelt wierden zo haast als men die kende. Doch in de volgende eeuwen heeft men begonnen meer agt te geven op de Pauzelyke besluiten dan op de H. Schrift, of op de schriften der Oudvaderen, en, daar deze te kort schoten, om bewyzen uit te leveren tot het geen dat men wilde doordringen, heeft men zig niet ontzien verscheide schriften, op de namen der oude kerkleeraren, te verdigten. De Pauzen zelf waren zeer onbekwame menschen, en de bestieringe der kerke ten eenemaal onwaerdig, tot dat Leo de IX. op den Roomschen stoel geklommen, en eene groote verbetering in de kerkelyke tugt ingevoert heeft, waar in andere Pauzen in het overige van de elfde eeuwe hem nagevolgt zyn; dog hun al te groote yver, gegrond op de verdigte schriften, die misschien van hen voor echt gehouden wierden, ging al te verre, en, terwyl zy dagten de waarheid te herstellen, en de kerkelyke tugt voor te staan, drongen zy gevoelens en zaken door, die regt tegens de eerste Christenkerk aanliepen. Op dien grond steunt het, dat geene kerkvergadering, zonder toestemminge van den Paus mag beroepen worden, dat de Paus boven dezelve zou zyn, en verscheide [p. 797] andere stellingen van dat zoort, meer bedagt om het gezag der Pauzen te sterken, dan om de oude waarheid voor te staan, en naderhand gevolgt, minder uit liefde tot dwaling, of waereldsche inzigten, dan om, dat men meende, dat alle die zaken zo onder de eerste Christenen in gebruikswaren geweest. Dog laat ons deze stoffe, die voor een Leezer der kerkelyke geschiedenissen niet onaangenaam kan zyn, eens een weinig breder voorstellen.

Wat het groot verschil over de kerkvergaderingen te beroepen, zonder toestemminge van den Paus, aangaat, dat kan men zelfs, uit het lezen der kerkelyke geschiedenissen, genoeg beslegten. Namelyk by de geenen die den Paus als het Hoofd der zigtbare kerke erkennen, wort het redelyk gehouden, dat zonder zyne kennisse geene algemeene kerkvergaderinge mag belegt worden; maar dat raakt de byzondere landen of geestelyke regtsbannen niet. By voorbeeld, te Alexandrië zyn drie groote kerkvergaderingen gehouden, over de zake van Arius, eer dat dezelve op die van Niceën afgedaan wierd van gelyke

278 Claude Fleuri, kerkelyke geschiedenis. II. Deel, bl. 200.

153wumkes.nl

heeft de Keizer Theodosius, in den jare drie honderd een-en tagtig, eene kerkvergadering te Constantinopel belegt; dog op geen van die kerkvergaderingen is eenig gewag van den Paus gemaakt, veel min van zyne toestemminge. Hetzelve zy gezegt van een groot getal kerkvergaderingen, die in Spanje en in Frankryk op verscheide tyden gehouden zyn. de Pauzen hebben niets ter waereld op dezelve te zeggen [p. 798] gehad, als rakende de algemene kerke waar van de Paus voor het Hoofd wierd gehouden; in het byzonder niet.

De verdigte Pauzelyke besluiten of Decretalen, zyn ook die oorzaken geweest van zeer veele onlusten in de kerke. Daar vind men, by voorbeeld, dat een Bisschop niet kan nog mag geöordeelt worden dan van den Paus zelf, en ondertusschen, schoon het 'er honderdmalen herhaalt is, leveren de geschiedenissen van vroeger tyden ons een groot getal van voorbeelden uit, die ons van het tegengestelde overtuigen. In dezelve besluiten is vastgestelt, dat de Pauzen alleen het regt hebben, om de Bisschoppen uit het eene Bisdom naar het andere te verplaatzen, en ondertusschen vind men onder de besluiten van de kerkvergadering van Sardes; dat het verplaatzen van Bisschoppen ten eenemale ongeöorloft is, zonder dat 'er een eenig woord gemeld wort aangaande dat gewaande voorregt van den Paus. Dat zelve zy gezegt ten opzigte der opregtinge van, nieuwe bisdommen. welke, volgens de oude gewoonte, opgeregt wierden door de kerkvergaderingen; die de Bisschoppen van byzondere landschappen in hun eigen land belegt hadden. Dog de beroeping van het vonnis, dat door byzondere Bisschoppen in eene kerkvergadering, over een' hunner medebroederen, of over eenig ander geestelyk persoon gegeven was, aan het Roomsche Hof, is eene der grootste wonden, welke door die verdigte Pauzelyke besluiten toegebragt zyn aan de kerkelyke [p. 799] tugt. Eer dat dezelve bekent waren, hoort men van niemant, die zig op het Roomsche Hof beroepen heeft: maar zo haast als die ingevoert waren, vind men in de geschiedenissen een groot getal voorbeelden van zulke beroepingen. Met een woord, alles wat heeft konnen strekken, om de magt van den Roomschen Stoel te vergrooten, is, door het middel van die, besluiten, in het gebruik gebragt. Zelf de waereldlyke magt der Pauzen steunt op verdigte stukken, als van Constantinus, Pepin, Carel den grooten, Otho, en verscheide anderen; maar de Pauzen, die het meeste gedaan hebben, om dezelve te doen stand grypen, hebben, waarschynlyk, niet geweten, dat zy verdigt waren, en zy meenden dat zy, dezelve verdedigende, eene regtvaerdige zaak verdedigden. Evenwel is, hunne grootheid door dat middel zeer toegenomen, en hunne staathouding is die der oppervorsten gelyk geworden. Voor die tyden vind men nergens de benaming van het Roomsche Hof. De staat nog magt der Pauzen waren zo groot niet, dat die dezelve verdiende. Wy willen niet zeggen, dat, zo de Pauzen regt gehad hadden, tot alle die waereldlyke goederen, de bezitting daar van ongeöorloft zou geweest zyn;

154wumkes.nl

maat buiten dat zy geen regt hadden, is alles wat geöorloft is, juist niet altyd oorbaar.

De voorstanders van het Pauzelyk gezag, zouden wel wenschen, dat diergelyke aanmerkingen nooit gemaakt wierden, maar dat zy in eeuwige duisternisse begraven bleven [p. 800] dog als men eene geschiedenis schryft, is men gehouden alle waarheid te zeggen; en dezelve niet dan ten halven te zeggen, is een zoort van een logen, gelyk het ook niet de schuld van een' geschiedenisschryver is, dat hy op eene onvoordelige wyze van zulke personen spreekt, die, door hun gedrag, daar oorzaak toe gegeven hebben. Een geschiedenis-schryver moet, gelyk men zegt, regt door zee gaan, en alzo hy in de zes of zeven laatste eeuwen gedenkschriften vind, die hem het kwaad gedrag der Pauzen doen zien, is hy ook verpligt hetzelve aan de waereld voor te stellen. Hy behoeft juist niet te geloven, dat de Paus de Anti-Christ is, maar hy mag wel aantonen, dat de Paus kan zondigen, en dat hy in de kerk over derzelver goederen geen volkomen meester is, zo wel ten opzigte van het tydelyke, als van het geestelyke. De kloostergeloften zyn juist niet van den Duivel bedagt, maar de monikken, die te voren op eene pryslyke wyze leefden, hebben het naderhand zo gemaakt, dat men diergelyke gedagten wel zou konnen krygen, als men de zaak van agteren bezag. De kerk heeft misschien de kragt wel van vrylatingen voor zommige overtredingen te geven; maar het doen van boete is zekerlyk veel heilzamer. In de eerste kerk heeft men van die vrylatingen alzo weinig geweten als van verscheide andere zaken, die de Pauzen zig aanmatigen, en van welken wy 'er reeds eenigen opgetelt hebben; dog daarom moet men niet zeggen, dat Gregorius de VII. Innocentius [p. 801] de III en andere Pauzen van dat zoort, tegen hun beter weten aan, getracht hebben hun gezag over alles uit te strekken. Zy zyn te wert gegaan volgens de verdigte Pauzelyke besluiten, welke zy meenden dat echt waren en door de Godgeleerden van hunnen tyd; die zelf niet beter wisten, bedrogen zynde, hebben zy alles ondernomen, om in het bezit te komen van het geen dat zy meenden dat hen toebehoorde. Derhalven mag men veilig besluiten dat de veranderingen, die in de kerke voorgevallen zy, niet door het gezag der Bisschoppen, maar door de onwetenheid, agteloosheid en dwalinge; ingevoert zyn."

Vryheid der Nederlandsche Kerke. Dus verre die voortreffelyke Schryver, wiens schrandere en onbewimpelde aanmerkingen wy daarom te liever hebben willen uitschryven, om dat daar in eene onpartydige betuiginge is van den regten staat der Roomsche kerk, gelyk mede, hoedanig de beste Fransche Godgeleerden hunne vryheid en onafhangkelykheid van het Roomsche Hof; en andere, zaken van dien aart, plagen te begrypen; en vermits het zeker is, dat diezelve vryheid altoos van onze brave voorouderen is verdedigt, en zy, om lief of leed, geene blinde slaven van Rome hebben willen wezen, zo kan men hier uit veilig besluiten, hoe verre, zy

155wumkes.nl

hunne betrekkinge en onderwerpinge aan den Roomschen Stoel, hebben uitgestrekt.

Want, om niet andermaal te spreken van de Geloofsbelydenis der oude Nederlanderen, die, in veele stukken, zuiverder was, dan die van veele andere volken, zo genoot de Nederlandsche [p. 802] kerk ook veel groter vryheid dan anderen, en was niet op verre na zo slaafagtig onder het oppergezag van Rome. Met deze oude vryheid verdedigden zig eertyds de Aartsbisschop van Mechelen en de Bisschop van Gent, wanneer zy weigerden het decreet van den Paus tegen Jansenius, te gehoorzamen; zeggende in hunne Apologien: het is van aloude of geduurige gewoonte, dat de Pauzelyke constitutien in Nederland geene kragt van eene wet hebben, ten zy datze alvorens aldaar afgekondigt zyn; en derhalven niet genoeg dat de afkondiging of promulgatie te Rome geschied zy. En wel is die gewoonte dusdanig, dat zy als eene wet is, welke de Koning en zyne voorgangeren, als ingehuldigt. zyn, gezworen hebben te zullen Onderhouden.

En dit was te meer waaragtig, wyl men hier de onfeilbaarheid van den Paus, in Nederland niet geloofde, maar in tegendeel vast stelde dat de Paus dwalen konde, ja zelf een ketter werden. Adriaan de VI. voor dat hy Paus werd, beleed dit opentlyk, schryvende aldus279: Het is zeker, dat de Paus kan dwalen, ook in die dingen welke het geloof raken; en door zyne bepaling eene kettery leeren, en vaststellen: want veele Pauzen zyn Ketters geweest, en wel inzonderheid wort dit van Johannes den XXII, gezegt, als die geleert, verklaart en bevolen heeft te moeten geloven, dat de zielen, hoewel gezuivert, voor het laatste oordeel, Gods aangezigt niet en zien in den Hemel. En dit was het algemeen gevoelen der Nederlanden: ook [p. 803] heeft hy, Paus zynde, zyn gevoelen niet verandert, wanneer hy ook nodig agtte, het Roomsche Hof, den H. Stoel, en de Kerk te retormeren. Zyn afgezanten, door hem gelast, verklaarden op eene vergaderinge te Neurenberg: Wy weten dat op den Pauzelyken Stoel, nu eenige jaren, gruwelen geweest zyn, en voornamelyk misbruiken van Goddelyke dingen, te groten overvloed van overleveringen, en dat alles ten ergsten verviel: geen wonder, want de ziekte vloeide af van het Hoofd tot de Leden, vast de Pauzen tot de mindere Prelaten: wy allen zyn afgeweken, elk na zynen weg, en nu is het al lang dat 'er niemant was die goed deed. Dog het was geen wonder, dat een man, die zo eene vrye taal voerde, niet lang op den Roomschen stoel zat, maar plaats moeste maken voor een' Italiaan, die andere beginzels had ingezogen.

Ondertusschen ziet men in dit aanzienlyk voorbeeld den vryen aart der Nederlanders wier gemoederen zig niet onder het jok van Romen wilden buigen. Boven dien was men naar regten vry van de wreedheid der Roomsche Inquisitie; waar uit volgde, dat deze landen een toevlugt waren van verdrukten om der Religie wille, die hier, onder het overstromend bederf van Rome, vryheid en eenige zielevoedzel vonden. Dog deze voorregten ingebroken, en de Leere, 279 M. Leidekker voorrede op Boxborns Nederl. Historie.

156wumkes.nl

hoe langer hoe meer verbastert zynde, gaf het een en ander aanleiding tot de Reformatie in Nederland. De Leere der genadige Regtvaerdigmakinge, en andere geloofstukken, door de Kerkhervormers in Duitschland [p. 804] en Zwitserland verspreid, werden hier, al vroeg, met opene armen ontvangen; terwyl ten zelven tyde om verre vielen, het vertrouwen op eigen geregtigheid, de verdiensten der heiligen, en hunne voorbiddingen; gelyk mede de beeldendienst, het vagevuur, de misselyke offeranden, de transsubststantiatie, de Priester-ordens, en de geheele Monikkery op enkele werkheiligheid gebouwt. Boven dien verwierp men het allenskens aangegroeid gezag van den Paus; men kantte zig tegens de besluiten tegens de vryheid en voorregten der Nederlanders, welker voorname inhoud was, het ongekreukt gezag van 's Lands Edelen en Staten; dat de kerkelyke magt niet mogt worden uitgebreid tot nadeel van de Overheid en Burgerstaat; dat de Burgerlyke Ampten en waerdigheden den uitlanderen niet werden gegeven; dat men geene schattingen mogt opstellen zonder toestemminge van de Staten; dat niemant geöordeelt werde als by wege van regt, nog geroepen voor eenige buitenlandsche vierschaar, zelf niet in Kerkelyke zaken; dat de bullen en besluiten der Pauzen geene verbindende kragt mogten hebben, als met toestemming van de Staatsvergaderingen, enz. Waar omtrent men moet aanmerken, dat deze Voorregten, niet minder door de geestelyken, dan door de gemeente, werden verdedigt: en op deze gronden hebben eindelyk de Nederlanders, en dus ook de vrye Friesen, beide het Spaansche en het Pauzelyke jok, afgeworpen. [p. 805]

157wumkes.nl

VIII HOOFDSTUK. Staat der regeringe enz. onder de SAXERS, onder Keizer KAREL den V. en PHILIPPUS den II.

§ I. Schets der Staatsveranderingen in Friesland. De Friesen, onder de gehoorzaamheid en bescherming van het Duitsche Keizerlyk, eeuwen lang, eene gewenschte vryheid, en grote voorregten genoten hebbende, zouden gelukkig geweest zyn, indiende zig van dien uitmuntenden toestand wel hadden weten te bedienen, en zig te handhavenen in een' staat, die aan weinige Gemeenebesten, onder eenige Opperheersching staande, te beurte valt Zy bezaten eene volkomene vryheid, zynde ieder inwoner heer en voogd over het zyne; zy gaven slegts eene 'geringe erkentenis van hunne onderdanigheid. van het Duitsche Ryk; de Regters die de onderlinge geschillen beoordeelden, werden door vrye stemminge des volks gekozen, deden den eed aan den Keizer, en beregteden de voorkomende zaken mar hunne eigene landswetten: al het welk mede plaats had in het verkiezen der Potestaten, die insgelyks door het volk, uit de aanzienlykste Edelluiden verkoren werden; zy waren vry van alle buitenlandsche oorlogen, en schattingen daar toe gevordert werdende, en in dit alles mogt hen niemant krenken of benadeelen. 280

Deze en meer andere voorregten, hadden de Friesen zedert de regeringe der Fransche [p. 807] Vorsten genoten, en zy werden door; de volgende Duitsche Keizers doorgaans daar in beveiligt; zulks zy meerendeels in staat waren, de buitenlanders, die het op hunne vryheid gemunt hadden, kloekmoedig af te keeren, en zig tegen uitheemsche overheersching te beschermen, De Hollandsche Graven hadden langen tyd getragt die vryheid den bodem in te slaan, en gaven voor datze een gegrond regt op Friesland hadden; dog de Friesen begrepen het anders, en weigerden zig te onderwerpen, zulks de Hollanders doorgaans zeer kwalyk in hun toeleg geslaagt hebben. Dog tegen het laatst der vyftiende eeuwe, deze dappere Voorstanders der vryheid, door gedurig twisten en onderlinge oorlogen afgemat en uitgeput, moesten zig eindelyk zien beroven van die vryheid, die zy zo lang verdedigt hadden.

II. Overgifte der Provincie aan den hertog van Saxen. Want Maximiliaan, zedert den 16 van Februari 1486. Roomsch Koning, en na den dood van zyn' vader Frederik III. in den jare 1493 Keizer geworden zynde, was, wegens zyn zoon Fïlips, in den jare 1482. tot Ruwaard van Holland en Zeeland verklaard, en had, uit dien hoofde, hetzelfde belang als de vorige Hollandsche Graven, om Friesland aan Holland te onderwerpen; dog

280 Schotanus beschryvinge van Friesland in 4. Bladz. 68, 69.

158wumkes.nl

bevroedende dat zulks niet doenlyk zyn zou, wendde het op een' anderen boeg, belenende, in den jare 1492. den Hertog Albert van Saxen met het Erfstadhouderschap van Friesland, ook met kennis en toestemming van zyn' zoon den Aartshertog, onder voorwaarde, dat Hertog Albert de Sloten te Haarlem, [p. 808] te Medenblik en te Woerden, die aan hem, uit hoofde van de aangewende kosten in 't bevredigen van Holland, verpand waren, wederom ramen zou, gelyk ook, niet lang daar na, geschiedde. Hier op vorderde Albert den Prielen, eerst uit zyn eigen, en toen uit 's Keizers naam, schatting af: dog deze van 't een en ander niet willende horen, antwoordden, dat zy hem nog den Keizer eenige schatting schuldig waren; of indien hy daar toe eenig regt meende te hebben, warenze bereid met zyne afgezanten te Stavoren of Workum daar over te spreken. De zaak bleef voor dien tyd hier by.281

Deze Albert van Saxen, (bygenaamt de Moedige) was de zusters zoon van Keizer Frederik den III, en uit dien hoofde een Volle neef van Maximiliaan. De Keizer had derhalve een dubbele reden, om Hertog Albert tot het Gouvernement van Friesland te bevorderen; want, terwyl hy, aan den eenen kant, zyn' zoon Filips hier door bevrydde van de betalinge der penningen aan Albert, zo verpligtte hy weder dien Hertog om, zodra Filips het gelegen kwam, hem de gemelde geldzommen naderhand te betalen die hy tot het stillen, der Nederlandsche onlusten aangewend had, het Stadhouderschap over Friesland, aan denzelven weder af te staan: gelyk ook in vervolg van tyd geschiedde.

Dog de Friesen den Hertog van Saxen niets te wille wetende, en ondertusschen in hunne onderlinge twistens volhardende, ried [p. 809] De Keizer hen eenen Potestaat te kiezen; tot welke waerdigheid hy den Hertog van Saxen voorsloeg. 's Keizers raad wierd wel gevolgt in 't kiezen van een' Potestaat; dog zy vereerden daar mede een Frieschen Edelman Juw Dekama, Heerschap te Baard, met voorbygaan van den Hertog van Saxen, die hier over te onvrede zynde, van dien tyd af, niet naliet der Friesen tweespalt onder de hand te voeden styvende de party der Schieringers door Krygsvolk, dat hy in Holland met meer van doen had. De onlusten hier door aangestookt, en de landen door het baldadig Krygsvolk bedorven werdende, verdroot dit eindelyk den Schieringers, met welker bewilliging die roofvogels eerst in 't land gekomen waren; zulks zy in den jare 1498.' eenigen van hunnen aanhang naar Medenblik afvaerdigden, alwaar de Hertog zig toen bevond. Na eenige onderhandelingen kwamen de gezanten met Albert overëen, om hem tot Erfstadhouder, uit naam van den Keizer en het Ryk, over Westergoo aan te nemen: welke landstreek inzonderheid den Schieringers toegedaan was; terwyl Oostergoo, de voornaamste plaats der Vetkopers, meest naar 't verbond der Groningers helde en overzulks ten uitersten afkeerig was van de Saxische heerschappy. De Artikelen van overëenkomst met den Sax, en de regten, hem uit dien hoofde 281 E. Beninga, bladz. 394.

159wumkes.nl

geschapen zynde, vind men woordelyk in den brief, by die gelegenheid gemaakt, gedagtekent den 30 April 1498.282 [p. 810]

III. Aanvang der deszelfs regeringe. Dit was het begin der Saxische regeringe in Friesland, 't geen, niet lang daar na, door den Hertog van Schomburg, Alberts Stedehouder, geheel tot onderwerping gebragt werd; zynde ondertusschen den lastbrief, waar by de Sax tot Erfgouverneur over de Friesche landen, uit naam van den Keizer en het Ryk, werd aangestelt, in Friesland aangekomen, en den gemeene Staten van Oost- en Westergoo, vertoont geworden.283 Ook werd tenzelven tyde, door den Keizer een andere Commissie, dog wat gematigder, aan de Vorsten en Stenden des Ryks vertoont284; synde anders van gelyken inhoud als die aan Albert ter hand gestelt werd.

De Friesche zaken, zo veel doenlyk, in rust gebragt zynde, vertrok Hertog Albert, op den 29 Nov. 1499. van Harlingen naar Embden, en vervolgens naar Meissen, latende het bewind van Friesland zynen zoon Hendrik aanbevolen, die, nog jong en onbedreven, daarby wat te heerschzugtig, de onvoorzigtigheid had van den Landzaten eene nieuwe en ongewone schattinge af te vorderen. Dit ontstak de gemoederen dermate, dat 'er eene grote menigte Friesen byëen trokken, die hem binnen Franeker (dies tyds de zetel der regeringe) belegerden, en niet weinig in 't naauw bragten. Hertog Albert hier van kennis bekomen hebbende, zond terstond een aanzienlyk leger van Bondgenoten en hulpbenden, naar Friesland, alwaar hy, na een en andere posten overweldigt te hebben, [p. 811] regt toe naar Franeker trok. De Friesen zyne aankomste niet durvende verwagten, braken, zonder order, het beleg op, en verstrooiden veelen der voornaamste Hoofden, ook Boeren en Burgeren buiten 's lands, en werdende niet in genade aangenomen, dan onder voorwaarde, datze knielende, blootshoofds en barrevoets voor den Hertog vergiffenis vraagden: al hun krygsgereedschap, en voorregtbrieven, ook die hen by den Hertog vergunt waren, werden overgegeven, en boven dien eene aanzienlyke geldzomma tot boete van hun wanbedryf. Zommigen, in dezen zoen niet begrepen, in handen der Saxers vallende, werden, op eene onmenschelyke wyze, een scherpe paal door 't lyf gejaagt; eene straf, hier te lande, tot dien tyd geheel ongehoord.

IV. Henrik van Saxen Erfpotestaat. Dit voorval, en deze wrede strafoeffening zette veel kwaad bloed by de Friesen, die, buiten dien alle vreemde beheersching een doorn in de ogen was, van dien tyd af naar een' anderen Heer begonnen om te zien. Albert overleed, kort daar na, op den 12 September 1500. binnen Embden, werdende van zynen zoon 282 E. Beninga, bl. 438. S. Beninga bl. 34. 283 Zie dezelve by Winsemius Bladz. 362. 284 Schotanus. Historie bladz. 459.

160wumkes.nl

Hendrik in de regeringe over Friesland, opgevolgt. Deze Vorst, (de Godvrugtige gebynaamt) geboren in 't jaar 1473, voerde naderhand de Protestantsche religie in zyne Saxische Erflanden in, en was de vader van Maurits en Augustus, waar van de eerste, in den jare 1547. in de plaats van den Keurvorst Jan Frederik (die door Keizer Karel V. gevangen genomen was) Keurvorst van Saxen geworden is, en na zyn overlyden [p. 812] die waardigheid aan zynen broeder Augustus, in den jare 1553. heeft overgelaten. Hendrik in 't bewind over Friesland gestelt, ondervond wel haast de tegenkanting der Friesen, op meer dan eene wyze. Zy zonden in 't volgende jaar een gezantschap naar Brussel, om de regering aan den Aartshertog Filips op te dragen; dog die Vorst, de gemoederen nog niet genoeg eensgezind vindende, om de Saxische beheersching af te, schudden, maakte voor ditmaal alleen zyn werk om den Hertog Hendrik met de Friesen te bevredigen. Ondertusschen stond het eigentlyk aan het believen van Filips, om de regering van Friesland, van den Sas over te nemen, zodra het hem gelegen kwam de gestelde zomma, benevens de aangewende kosten, aan den Hertog weder te rug te geven, als te zien is in den Lastbrief, door den Keizer en de Ryksvorsten aan Hertog Albert gegeven.285

V. Georg volgt zyn' broeder op. Hertog Hendrik inmiddels een weêrzin in de onrustige regeringe over Friesland gekregen hebbende, had zyn regt, hem uit hoofde van eerstgeboorte toebehorende, aan zynen broeder Georg overgedragen. Deze in de Provincie aangekomen, gaf op een' Landdag daar van kennis aan, de Staten; hen, met een voorhoudende zyne begeerte, dat zy hunne vaste goederen aan hem opdragen, en van hem weder ter Leen ontvangen zouden, om, naar zyn voorgeven, daar door te verhoeden, zo wel den ondergang der geslagten en familien, als de vervreemdinge der goederen; [p. 813] gelyk mede, om, door dien weg, wederzydsche verbintenis van den Vorst met de Edelen en Eigenërfden, te vaster te maken. Hoe vreemd dit voorstel klonk in de ooren der Edelen, hebben we elders aangewezen: dog de Hertog won 'er niettemin zo veel mee, dat 'er een overeenkomst tusschen hem en de Staten getroffen wert, waar by de laatsten hem beloofden jaarlyks den een-en-twintigsten penning van hunne vastigheden te betalen; 't geen, kort daar na, van de Prælaten en Geestelykheid, byna op dezelve wyze, aan den Hertog ingewilligt werd, waar tegens hen weder van 's Vorsten kant belooft werd de vrye bezittinge van hunne landen en goederen, zonder verdere lasten, nieuwe zwarigheden en inpositien onderhevig te zyn: al het welk wederzyds met gezegelde acten bekragtigt werd.286 Waar op de huldinge van Hertog Georg, tot Erfgouverneur over Friesland, in alle deelen des lands voltrokken werd. Dit geschiedde in den jare 1504.

285 Schotanus Historie, bladz. 459. 286 Zie dezelve by Winsemius bladz. 387-393.

161wumkes.nl

VI. Grootheid van 't Bourgondisch Huis. Filips, Hertog van Bourgondië en Graaf van Holland, mitsgaders Heer van

eenige andere Nederlandsche Provinciën, werd in den jare 1505. tot den Spaanschen troon verheven, en aanvaardde de regering van dat Ryk in 't volgende jaar, 't geen ook het laatste van zyn leven was: want de dood rukte hem op den 25 September van den troon in 't graf. Hy liet na, behalve drie dogters, (waar van de laatste vier maanden na zyn dood, ter waereld kwam) twee zonen, Karel en Ferdïnand, die beide na malkanderen den Keizerlyken troon beklommen hebben. [p. 814]

Karel was geboren te Gent, op den 25 Februari 1500. en alzo in zyn zevende jaar, toen zyn vader overleed. Hy, de oudste zoon zynde, was Heer van die Nederlandsche Provinciën, dewelke, van tyd tot tyd, aan het huis van Bourgondie waren eigen geworden. De regering dier landen werd derhalven aan zynen Grootvader Maximiliaan, als zynen wettigen Voogd opgedragen, die dezelve door zyne dogter Margareet, Hertoginne weduwe van Savojen, als Landvoogdes, deed bestieren, tot den jare 1515., wanneer Karel de regering zelfs aanvaerdde287, zynde een Prins van meer dan gemeene schranderheid, naerstigheid, en geleertheid in talen en geschiedenissen.

VII. Overdragt van Friesland op Karel van Spanje. In al dien tyd had de Hertog Georg van Saxen gedurig moeten worstelen, zo om Friesland te bevredigen en beschermen, als om de Stad en de Ommelanden van Groningen onder zyne heerschappy te bekomen; 't geen hem niet minder dan Friesland, uit kragt der keizerlyke Opdragt, toebehoorde; dog waar in hy, zo door den dapperen wederstant der Groningers, als door de wapenen van Graaf Edzardt van Oostfriesland, met ongemene standvastigheid, werd tegen gestaan. Hier by kwam, dat Hertog Karel van Gelder, door de Groningers en Graaf Edzardt geroepen zynde, zig insgelyks een vyand van den Sax verklaarde, te meer, daar veele Friesche Edelen, der langdurige knevelaryen van de Saxen moede, zig spoorslaags [p. 815] naar den Hertog van Gelder begeven hadden, om het land, zo veel in hen was, aan dien Vorst op te dragen, met verzekering, dat hun aanhang in Friesland zo sterk was, datze ligtelyk in staat waren, zo dra de Hertog maar een genoegzaam aantal krygsvolk in 't land zond, zyne regering aldaar te vestigen, en den Sax uit Friesland te doen vertrekken. Deze en meer andere onoverkomelyke zwarigheden, gevoegt by het onvermogen om de lasten van den oorlog langer te dragen, bewogen eindelyk den Hertog van Saxen, om met Prins Karel, van wegen den afstand dezer Provincie, in onderhandeling te treden. Men kwam haast overeen. De Hertog Georg stond, op den negentienden van de maand May 1515. af van zyn regt op Friesland, voor eene

287 Zy werd egter 1517. weder in die post herstelt Zie. § Xl.

162wumkes.nl

zomma van drie honderd en vyftigduizend Rynsche guldens288, welke zomma, ten behoeve van Prins Karel, over de huizen en landeryen, mitsgaders door een Hoofdgeld over de ingezetenen van Holland, gevonden werd. Kort hier na werd 'er een bestand gesloten tusschen Prins Karel en Hertog Georg ter eener, en den Hertog van Gelder, Graaf Edzardt en hunne Bondgenoten, ter andere zyde, welk vier maanden duuren zou, binnen welken tyd men zoude tragten, de onderlinge geschillen in der minne af te doen. Terstond hier op zond Karel den Stadhouder van Holland, Floris van Egmond, naar Friesland, om de hulde van de Ingezetenen aldaar te nemen. Hy kwam den drie-en-twintigsten te Harlingen, [p. 816] nam het Kasteel aldaar, in bezit, nam het volk daar omtrent, onder Eed, en trok toen naar Leeuwarden, daar hy, in eene vergadering der Staten, uit naam Van zynen Meester, plegtig de hulde ontving, op voorwaarde, „dat Karel van Bourgondiën, en zyne erfgenamen Gouverneurs van Friesland zouden wezen, uit naam der Stenden van Duitschland; 't geen by openbaren handveste, door den Keizer getekent, aan hen moest getoont worden. De Vorst moest Friesland met wapenen en Justitie beschermen, en, in de regeringe, op den voet des Hertogs van Saxen, te werk gaan; nogtans de lasten, naar vereisch van zaken, verminderen. Hy zou den Edelen, de handelingen met den Vorst van Saxen aangegaan houden. De Friesen mogten buiten 's Lands niet in regten beroepen worden Indien tusschen hem en het volk geschillen mogten ontstaan, dezelve zouden door vier Regters, (waar van ieder partye twee zouden stellen) vereffent worden."

Op deze voorwaarden deden eerst de Geestelyken van Leeuwarden, daar na de Heerschappen, Burgemeesteren en gemeene Burgers dier Stad, en der Landen van Friesland den Eed van getrouwigheid; 't geen van den Stadhouder met gelyken Eede gevolgt Werd, na dat hy alvorens plegtig belooft had, het Land, binnen drie maanden, zonder kosten van de Landschappe, van het Gelders krygsvolk te zuiveren. Dit geschiedde op den eersten Juli, en op den tienden der volgende werd het een en ander door Karel [p. 817] van Bourgondië, by plegtige acte bekragtigt.289

Hier mede nam de Saxische regeringe alhier een einde, welker Vorsten, den tyd van, zeventien jaren slegts gedient hadden, om de Friesen allenskens te doen gewennen tot eene vreemde heerschappy, en daar door den weg te openen voor het Huis van Bourgondië, dat dus by trappen tot de regeringe der zeventien Nederlandsche Provinciën opklom.

VIII. Onlusten in 't land tusschen de Bourgondiërs en Gelderschen. Het Huis van Bourgondië geraakte egter niet gemakkelyk in 't vredig bezit van Friesland: Leeuwarden, Franeker en Harlingen waren byna de eenigste plaatzen

288 Schotanus Friesche Hist. bladz. 568. 289 Schotanus, Friesche Hist. 573 en volg.

163wumkes.nl

in deze Provincie, die in handen der Saxen waren, en alzo aan Karels Stadhouder konden ingeruimt werden. Al het overige was in de magt der Gelderschen, of werd door Friesche Edelen, den Hertog van Gelder toegedaan, beschermt; uitgezondert eenige Sloten, of Stinsen, welker eigenaars den Vorst van Bourgondië gehuldigt hadden, wier getal, (die der voorgemelde drie Steden, daar onder gerekent) niet boven zestig Heerschappen uitmaakte. En dit was het al, wat de Bourgondiërs, in den beginne, van den Sax kon gelevert worden.290

Van dien tyd af tot in den jare, 1523. hebben de Bourgondiërs en de Friesen die hen toegedaan waren, met de Gelderschen en hunne aanhangeren, byna onophoudelyk oorlog in en om deze Provincie gevoert, 't welk zomwylen, door stilstand van wapenen wel geschorst, dog telkens met nieuw gewelt hervat [p. 818] werd. Grote Pier, geboren in het Kimswert, een man van woeste zeden, stout en dapper van gemoed, heeft zig in dezen, oorlog, langen tyd zeer berugt en gedugt gemaakt. Hy was een der zogenaamde Geldersche Friesen, en meende, door zynen yver voor die partye, de Vryheid van zyn Vaderland voor te staan, tegen de Hollanders en Bourgondiërs, die, zo men het aan dien kant begreep, de aloude Vryheid der Friesen, tragtten te onderdrukken. Hy noemde zig schertzender wyze, Koning van Friesland, Hertog van Sneek, Graaf van Sloten, Vryheer van Hindelopen, Kapitein Generaal van de Zuiderzee, en Stuurman ter dood. Hy had zo een' gezworen haat tegens de Hollanders, dat hy allen, die in zyne handen vielen, in zee wierp, zeggende tegen zyne makkers: Sjog feinten / hoe kinne di deats kietten zwomme: Waar tegen hy egter zomtyds met gelyke munt, betaalt werd, wanneer de zynen niet anders als Zeerovers behandelt werden.

IX. Karels regering bevestigt. Zo lang dees landen volk verdervende oorlog duurde, was Friesland volstrekt in twee strydige partyen verdeelt; en 't was den inwoneren genoegzaam ondoenlyk onzydig te blyven. Ieder Vorst, zo de Geldersman als de Bourgondiër, hadde zyne eigene regering, Stadhouder, Hof van justitie, en wetten: de zetel der eersten was doorgaans te Sneek:, en die der laatsten te Leeuwarden. De Staatsen Landsvergaderingen werden steeds aan weerkanten gehouden, waar in men overlegde, alles, wat tot afbreuk van den anderen geoordeelt werd te konnen strekken: en onder [p. 819] dit alles moest de gemeente doorgaans allerleye verwoestingen en afpersingen ondergaan, zulks de elenden ten enemaal onbeschryflyk waren. De Gelderschen, eenigen tyd door Frankryk ondersteunt, en daar by in Groningen en de Ommelanden een vasten voet hebbende, waren langen tyd de magtigste; dog in den jare 1522. nam hunne zaak schielyk eene andere keer. Sneek, tot hier toe bestendig aan de Geldersche zyde gebleven, veranderde van Heer, wyl de Burgery aldaar zig

290 Bladz. 575.

164wumkes.nl

meester van de stads sleutels maakte, en de Geldersgezinde regering afzette. Eenig Edelen, als Janke Douwema, Sikko Galama, en anderen, die eerst de Gelderschen hadden ingehaalt, en nu ziende, datze tegen de aanwassende magt van 't Bourgondische Huis niet bestant waren, begaven zig aan de zyde van Karel291, van wienze, tot zyn oogmerk niet voordeel gebruikt werden: want met eenig volk onder den Stadhouder Schenk van Tautenburg, uit Westfriesland afftekende, bemagtigden schielyk de stad Stavoren, waar na Scheuk op nieuw met de. Staten des Lands in onderhandeling trad, waar by de laatsten zig verpligtten den Bourgondischen Vorst als Erfstadhouder, uit naam van het Duitsche Ryk, aan te nemen. Dit met eenige artikelen vastgestelt zynde, maakten de Bourgondiërs met hunne aanhangeren, in 's volgende Jaar, hun werk van het belegeren der Steden, die nog in handen der Gelderschen waren. Schenk veroverde met eenig Hollandsch volk, het Slot te Workum, Dokkum werd, na een hard [p. 820] beleg, in Augustus overweldigt. Kort daar na gingen Bolsward, Sloten en de Lemmer aan de Bourgondiërs over, 't welke de laatste beveiligde plaatzen waren die de Gelderschen in handen hadden. En hier mede raakte geheel Friesland in de magt van Karel, waar in de Gelderschen nu negen jaren een' aanzienlyken rol gespeelt hadden. Het volgende jaar dedenze nog een' inval in deze Provincie, dog zy werden genoodzaakt te rug te keeren; na welken tyd de Bourgondiërs het land vredig, bezeten hebben, tot op den tyd der Neêrlandsche beroerten, zynde Karel, niet lang daar na, insgelyks meester geworden van de nog overige Provinciën der Nederlanden, als Utrecht, en Overyssel, in, den jare 1528., Groningen en Ommelanden, 1536., en Gelderland, 1543. Ook was hy, na 't Overlyden van zynen Grootvader Maximiliaan, op den 28 Juny 1519., tot Roomsch Keizer gekoren, en den 21 October van 't volgende jaar gekroont geworden, onder den naam van KAREL DEN V. Gelyk hy reeds in den Jare 1518. den Spaanschen troon beklommen had, als wettige opvolger van zyne moeder Johanna292, dogter van Ferdinand, koning van Arragon, en van zyne Grootmoeder Izabelle, koninginne van Kastiliën.

X. Vereniging der Nederlandsche Provincien. De zamenvoeging der zeventien Nederlandsche Provincien, onder een Hoofd, bragt deze Landschappen in eene zeer naauwe vereniginge tot en met malkanderen: want hoewel [p. 821] ieder Provincie hare eigene voet van regeringe, Staatsbestier, wetten, voorregten en finantien, had en behield, en de Vorst geenzins bevoegt was, zonder bewilliging van ieders byzondere Staten, daar in, willekeurige veranderingen te maken, wyl hy het tegendeel by de

291 S. Beninga, bladz. 350. 292 Zy had by wylen vlagen van Krankzinnigheid en werd daarom onbevoegt tot de regering geöordeelt; stierf eerst in 't jaar 1555.

165wumkes.nl

opdragt der Landschappen, met plegtigen Eede had moeten beloven; zo hadden, niettemin 'de Provinciën, uit hoofde van deze gewigtige Staatsverandering, en zamenvoeging, een gemeen hoofdbelang, in vrede en oorlog, en in veele andere dingen, die algemeen waren en bleven; uit hoofde van welke verëniginge, 'er teffens ook eene algemene regeringsform, betreffende alle de Provinciën, plaatshad, behoudende egter, als gezegt is, ieder Provincie in den haren, derzelver order en voet van regeringe en huishoudinge als van ouds; uitgezondert zodanige veranderingen, die by het aannemen der Landsheeren, uit hoofde van onderhandelingen, met gemeens bewilliginge, zo van de Staten als Vorsten, werden vastgestelt; 't geenwe, zo veel deze Provincie betreft, straks nader zien zullen.

XI. Regeerwyze aldaar. Wat eerst aangaat de Bestiering der Nederlanden in 't algemeen, die eerst regt hare volkomenheid, en form had, na dat Keizer, Karel de V. alle deze Provinciën tot een lighaam te zamengevoegt had, moet op volgende wyze begrepen worden.

De Keizer, en na hem zyn zoon Filips de II Koning van Spanje, volgende den voet der regeringe hunner Voorzaten uit het Huis van Bourgondië, stelden over de Nederlanden, een Gouverneur-Generaal, die meest van [p. 822] hunne maagschap was; ook meermalen Vrouwspersonen: zo werd Margareet, eerst weduwe van den prins Jan van Spanje, en naderhand van Filibert, Hertog van Savoje, door haren vader Maximiliaan, in den jare 1507. tot Land-Voogdes over de Nederlanden aangestelt, gedurende de minderjarigheid van Karel, Prins van Spanje; die haar ook in den jare 1517. en nader 1520. in die hoge waardigheid aanstelde en bevestigde. En na haar dood, die in den jare 1530. voorviel, werd Maria, weduwe van Koning Lodewyk van Hongarye, door haren Broeder Keizer Karel den V. in die aanzienlyke post gestelt, die zy ook bekleed heeft tot op de overdragt van de Nederlanden, op Filips den II., 't geen in den jare 1555, gebeurde. Wanneer Filips, vier jaren daar na, uit de Nederlanden naar Spanje vertrok, beval hy de regering over deze Provincien, aan zyne zuster Margareet, natuurlyke, dogter van Karel den V., en Huisvrouw van, Octavio Farnese, Hertog van Parma: Deze; Gouvernante bestierde de Nederlanden tot aan de komst van den Hertog van Alva Ao. 1567. wanneer zy weder naar haren man keerde.

Zodanige algemene Landvoogden en Landvoogdessen hadden, in afwezigheid van den Landsheer, in alle Provinciën dezelve magt, om, met, de Staten, Raden en Overheden der Provinciën en Steden, over alle zaken te handelen en gebieden, als de Heer van het Land,

Indien hy tegenwoordig ware, uitgenomen sommige der gewigtigste zaken, waar in de Landsheer zelfs, met overleg en kennisse der Staten, magt handelen. Behoudens, dat nog [p. 823] de Landvoogden, nog de Landheer, regt hadden,

166wumkes.nl

iets te doen tegens de fondamentele grondwetten en bezworene Privilegiën der Landen en Steden.

Den Landvoogden was toegevoegt een Raad van State, die niet altoos uit hetzelfde getal van perzonen bestond, werdende, naar tyden en omstandigheden, vermeerdert of vermindert, naar welgevallen van den Landsheer. Dees Raad bestond gemeenlyk uit eenigen van de voornaamste Heeren des Lands en Gouverneurs of Stadhouders van de byzondere Provintien, benevens eenige Perzonen van zonderlinge geleertheid en ervarenheid, die daar toe van den Landsheer zelf aangestelt werden. Onder het bestier van Vrouwe Margareta van Savoje werd deze Raad van State niet byëen geroepen, dan wanneer de Keizer tegenwoordig was, en alleen over de gewigtigste zaken; en in 's Keizers afzyn had dezelve geen deel aan de regering: dog in den jare 1531. vond Karel de V. geraden hier in verandering te maken, zulks deze Raad voortaan der Landvoogdesse werd toegevoegt, om te beraadslaan over alle zaken, den Landsheer en 't gemeen nut betreffende. Hier in werd gehandelt over vrede en oorlog, van alles wat: dienaangaande uit andere landen berigt werd, van verbonden en onderhandelingen die de Landsheer met andere volken aanging of stond aan te gaan. Nooit werd 'er door den Vorst, als Landsheer van de Nederlanden, eenigen oorlog aangevangen, nog aangevangen zynde, de wapenen afgelegt, zonder, bewilliging van de Staten der Provinciën, 't geen eene der gewigtigste [p. 824] puntten was, dewelke de Vorsten in, den aanvang der regeeringe bezwoeren293. Ook werd hier overwogen het aannemen en afdanken van Bevelhebbers over het Krygsvolk, en Voorts alles, wat het krygswezen aanging, het aanbouwen van Sterkten en Veilingen, oorlogsbehoeftens op te doen en voor 'de zekerheid van het land te zorgen; het afvaerdigen van Gezanten naar andere Vorsten, het ontvangen der geener die herwaarts gezonden werden; werdende ook alle gewigtige zaken van andere Raden tot dezen Raad gewezen, die derhalve de Opperde Magt van regeringe en bescherminge des Lands, in handen had.

Van den Raad van State was eenigzins onderscheiden, de geheime Raad, althans onder, de regeringe van Filips den II. Dog in Keizer Karels tyden en voorheen, had de Raad van State ook toegang in den geheimen Raad, en die twee Collegiën maakten' eigenlyk maar eene Vergadering of lighaam uit. Maar de gezeide koning, iets anders beogende, en de geheimste zaken maar aan eenigen van zyne vertrouwelingen willende overgeven, maakte hier omtrent eene andere schikkinge294: want, onder voorwendsel, dat onder weinige perzonen minder plaats voor de baatzucht, en 'meerder aanleiding tot stilzwygendheid zoude zyn, en dat daar door de zaken te eerder tot hefluit zouden komen, dan wanneer in grote Vergaderingen dikwyls de stemmen tegen elkanderen verdeelt 293 Bor, VII Boek op 't jaar 1574. fol. 46. Col. 3 en 4. 294 Strada Ned. Oorl. bladz. 71. I Deel.

167wumkes.nl

waren, begreep hy, dat voortaan [p. 825] de Landvoogdes zig maar met weinigen beraden zou. Hun getal was gemeenlyk tien of twaalf perzonen, Geleerde Mannen, Doctoren en Licentiaten, die van den Landsheer, of den Gouverneur Generaal werden aangestelt.

Deze Raad had magt en bevel, om byzondere Privilegiën, vryheden, genade en vergiffenis te verlenen, wetten, statuten en plakaten, te maken, kennis te nemen van de klagten der Landzaten, en het belang des gemeenen Lands; de Hoogheid van den Landsheer te verdedigen en te 'vertonen, en de gewigtigste, zaken werden door dezen Raad den Landsheer of zynen Gouverneur aangegeven; ook deelde de Raad van State de gewigtigste zaken, hen voorkomende, den geheimen Raad mede, om die met elkanderen te overwegen, en te besluiten.

De derde Vergadering werd genoemt de Raad der Finantien. Deze had magt en regt over de Domeinen van den Landsheer; over de gewone en buitengewone Beden en ingewilligde penningen, dewelken den Vorst in zommige gelegenheden, door de gezamentlyke, of byzondere Provinciën, op zyn verzoek, werden toegestaan; over de Rekenkamers, en over allen die eenige behandeling van 's Landsheeren penningen hadden. In dezen Raad werd de tax van de algemene 'schattinge besloten; order gestelt op de betalinge van alle dingen, die tot vrede of krygszaken eenige betrekking, hadden, de bevestinge der sterkten, krygs- en mondbehoeftens, en alle gewone en buitengewone kosten, die tot de veiligheid der landen [p. 826] vereischt werden. Zulks deze Raad het bewind had van al het geld van den Vorst.

De Landsheer hield in tyden van vrede geen krygsvolk op de been, kennende, in tyd van nood, zo binnen als buiten 's Lands, een goed getal weerbare manschap verzamelen. Alleen werden 'er ongeveer drie duizend voetknegten In dienst gehouden, tot bezettinge van de Vestingen, en bewaringe van de frontieren; op eenige plaatzen hield men ook Ruitery. Behalve nog een Bende van Ordonnantie, van omtrent drie duizend Ruiters, zynde ten deele zwaar, ten deele ligt gewapent, welke bende door Karel den V. in den jare 1547. vernieuwt en in gebruik gebragt is geworden. De aanzienlykste Heeren voerden hier over het Bevel, en men heeft zomtyds' gezien, dat, door deze benden zeer gewigtige krygszaken werden uitgevoert.

Ook wierden in tyd van vrede geene Oorlogschepen gehouden, dan alleen eenige weinige ligtgewapende vaartuigen. In tyden van oorlog preste men zo veele schepen als men nodig agtte; mits betalende de huur- en vragt-penningen in redelykheid. Het Opperhoofd over de Scheepsvloot, werd Admiraal genoemt, wiens ampt altoos, in vrede en oorlog, stand hield.

XII. Magtig vermogen der Landsheeren. De vereniging van alle deze landen onder een Opperhoofd gaf aan dezelven een, aanzien, welk zy nimmer te voren gehad hadden, en maakte derzelver Vorst een

168wumkes.nl

der gedugtste magten van Europa; inzonderheid zo lang deze Provinciën bleven in de magt en handen van het Huis van Bourgondië, dat [p. 827] door de bezitting van de Oostenryksche Erflanden, en de Koningryken van Spanjen verre van het vermogenste was, dat men ooit in dit waerelddeel gezien had. Ook droeg Karel de V, wel naaukeurig zorg voor de opvolging der Nederlandsche regering op zyne nazaten: want in den jare 1549. zynen Zoon Filips willende

doen huldigen als toekomenden Landsheer, maakte hy alvorens, met goedvinden, en bewilliging der algemene Staten, eene wet, volgens welke het regt van plaatsvulling, (representatie) beide in den zyden regten lyn, alomme in de Nederlanden stand grypen zou, met opzigt op de Erfvolging in de regering dezer landen. De Staten toen geen hert nog magt hebbende, om den Keizer tegen te spreken, bewilligden in deze schikking, en, uit kragt derzelve, werden niet alleen de mannelyke en vrouwelyke nakomelingen van dien Keizer, maar ook de zydlynien, in beide kunnen, tot de regeringe der Nederlanden toegelaten. De aanneming van Filips, tot toekomenden Heer, werd daar op in alle de Nederlandsche Provinciën voltrokken, in zommigen ontving de Prins de hulde in perzoon, in anderen door Gemagtigden. In Friesland en Groningen groten toestel tot de huldiging gemaakt zynde, werd de Prins, na alvorens op den elfden October te Deventer zeer pragtig ingehaalt te zyn, van zynen vader te rug geroepen; zulks de hulde in de, twee eerstgenoemde Landschappen geschiedde, eerst in 't begin des jaars 1550. door den Stadhouder, Jan van Ligne. Graaf van Aremberg295, zweerende, [p. 828] uit naam van den Prins van Spanje, dat hy, zo wanneer hy aan, de regeringe zou gekomen zyn, de Privilegiën en voorregten; die den Friesen van zynen Vader, en van de Hertogen van Saxen, gegeven waren, wilde; stand houden en beschermen; zonder nogtans iets te reppen van de oude Privilegiën, by Keizeren en Koningen voortyds gegeven.296

XIII. Keizer Karel staat de Regering af. In den jare 1555. Keizer Karel der regeringe moede, en besloten hebbende het bewind op zynen zoon Filips over te dragen, deed, tegen den veertienden October, de Staten van alle de Nederlanden beschryven; dog de tyd te kort, en weer en wind nadelig zynde, geschiedde de gemelde overdragt eerst op den vyf-en-twintigsten dier maand. Wegens Friesland waren tot deze aanzienlyke plegtigheid afgezonden, uit den Geestelyken Staat, Isbrandus, Abt van Lidlum; uit het Hof, Sikke van Dekama, en Aggeus Albada; uit den Adel, Schelte van Liaukema en Gemme van Burmania; en uit de Steden, Tjomme Wybes, Olderman te Sneek, Jakob Sybrants en Reiner Annes, Burgemeesters te Leeuwarden en Bolswart. De Raadsheer Filebert van Brussel, Lid in den Raad van State, stelde

295 Moonen Chron. van Deventer bl. 101. Beninga Hist. van Oostfr. bladz. 815, 816. Chron. van Gron. bl. 69. en Register van Placaten, bl. 147, 333. 296 Schotanus Friesche Hist. bladz. 697.

169wumkes.nl

in de Vergadering der algemene Staten, wydlopig voor, hoe de Keizer, nu oud en zwak zynde, de regering van Bourgondiën en de Nederlanden, op zynen Zoon dagt over te dragen; ontslaande derhalve de Landzaten dier Provinciën van den [p. 829] Eed, dien zy hem gedaan hadden. De Keizer hier op zelfs sprekende, vertoonde, in eene lange redenvoering, „dat hy, nu veertig jaren geleden, van zyn Grootvader Maximiliaan, in 't bezit dezer landen gestelt was; dat hy zedert veel had uitgestaan, inzonderheid na dat hy Keizer geworden was. De Nederlanden hadden hem altyd lief geweest, en zig als goede Onderzaten gedragen, biddende overzulks dat zy nu zynen Zoon indien opzigte wilden aannemen, dien hy, uit hoofde van zyne zwakheid en ouderdom, de regering overdroeg. Dat hy, vermits het dagelyks afnemen zyner kragten, zig niet meer in staat bevond, den last der regeringe, naar vereisch te dragen, en zig daarom te meer gedrongen voelde, om zig in rust te begeven, enz. Eindelyk verzogt hy, datze zig, zo in 't stuk van den Godsdienst, als der Justitie, voortaan mogten gedragen, alsze tot nog toe gedaan hadden." De Staten beantwoorden deze redevoering door den mond van hunnen Spreker, Jakob Maas, op eene deftige wyze, den Keizer bedankende voor zyne liefde tot, en voorzorge voor deze landen; en, hoewel zyn afscheid hen smertte, warenze nogtans gewillig, den Prins Filips, als hunnen Erfheer aan te nemen: wenschende hun beiden een lang en gelukkig leven. Tenzelven tyde deed ook de Landvoogdes Maria afstand van haar bestier, dat zy nu vyf-en-twintig jaren over de Nederlanden gevoert had.

Op den volgende dag bezwoer Filips, aan de afgezondenen der byzondere Provinciën, de [p. 830] artikelen, die hy reeds in de jaren 1549. en 1650. bezworen had: in welke plegtigheid, als iets byzonders werd aangemerkt, dat, daar de afgezondenen van alle de Landschappen den Eed knielende ontvingen en deeden; die der Friesen zulks staande verrigteden: 't geeft nog als één gering overblyfzel en schaduwe van hunne aloude vryheid was. Van deze overdragte werden vervolgens opene brieven door den Keizer verleent; werdende teffens de Landen, van de zyde der Staten aan Filips opgedragen met dezelve Souverainiteit, Hoogheid en Præ-eminentie, als de Keizer dezelve bezeten had. De Raden der Geregtshoven eerst hunne Lastbrieven den Koning toezendende, werden vervolgens met hieuwen begiftigt, deeden den Eed, en werden daar mede in hunnen dienst beveiligt. In Friesland geschiedde dit omtrent eene maand na de gezeide Overdragt.

Dus afstand gedaan hebbende van Bourgondiën en de Nederlanden, deed de Keizer zulks vervolgens van alle zyne magtige Ryken en Erflanden, die allen aan Filips overlatende: alleen het Keizerryk werd aan den Roomsch Koning Ferdinand, 's Keizers broeder opgedragen. Karel vertrok, kort daar op, naar Spanje, daar hy, in 't klooster Van St. Justus, op den een-en-twintigsten van September, 's jaars 1558. zyn leven eindigde.

170wumkes.nl

XIV. Philips regeringswyze. Dees magtige Vorst had Veertig jaren over de Nederlanden, en zes-en-dertig

over het Keizerryk geregeert: wy hebben gezien, hoe hy alle de Nederlanden tot een Lighaam heeft te zamengevoegt. De grootheid, dezer [p. 831] heerschappye verwekte hem veel afgunst, nayver, en eene menigte van bloedige oorlogen, die deze Landen wel veertig millioenen gouds gekost hebben; 't geen den Landzaten gewillig aan hunnen Vorst zouden opgedragen hebben, zo zy maar in 't bezit van hunne alöude Voorregten en Vryheden waren beschermt geworden. Dog Karel magtigde zig een volstrekt Oppergezag over de Landen aan, waar mede hy, schoon 'er zomtyds sterk tegen getuigt werd, meest al doorging, zonder zig aan 's Lands bezworene Voorregten veel te bekreunen. Hier by kwam de vervolging om den Godsdienst, die den Nederlanderen ongemeen hard viel. Inzonderheid na dat men hier begon te schrikken voor de Spaansche Inquisitie, onder welke de Nederlanders, zeer kwalyk hunnen hals konden buigen Gelukkig zouden de Inwooners geweest zyn, zo zy van Heer verwisselde, eene zagter regering hadden mogen ondervinden. Dog het gevolg leerde hen dat Filips, te rade gaande met vreemdelingen en gezwoerene vyanden van den hervormden Godsdienst, des Lands Voorregten, hoe langer hoe meer besnoeide, en eindelyk geheel verscheurde: waar door het ten laatsten tot een' algemenen opstand der Nederlanderen kwam, waar uit gevolgt is, dat Filips en zyne nazaten, eerst door de Unie van Utrecht, 1579., naderhand door de afzweeringe der Nederlandsche Staten, 1581., en eindelyk, na een' tagtigjarigen oorlog, door de Munstersche vrede, het beste en magtigste deel der zeventien Nederlandsch Provinçien, verloren hebben. [p. 832]

XV. Staat der Nederlanden ten opzigt van het Duitsche Ryk. Gelyk de voorgemelde Nederlandsche Provinciën door Karel den Grooten en zyne Voorzaten, onder de Frankische Regering gebragt waren, en vervolgens door derzelver nazaten zyn beheerscht geworden, zo zyn.; na de verdeeling van dit wydlustig Ryk, zommigen dier Landschappen, als Gelder, Henegouwen, Holland, Friesland, Utrecht en Groningen, als behorende tot het Duitsche Ryk, aangemerkt geworden; terwyl anderen, als Vlaanderen en Artois, onder Frankryk, gelyk wederom Brabant en Zeeland, nu eens tot Frankryk, dan eens tot Duitschland, gerekent wierden. Van zommigen dier Landschappen, gelyk Gelder, 't Stigt, en Friesland is het zeker, dat zy ook droegen in de lasten des Ryks, en zy werden, in dien opzigte, als Onderdanen of Leeden van hetzelve aangemerkt; hoewel 'er doorgaans niet zeer naauw agt op geslagen werd, als hier voor, ten opzigte van Friesland, aangetoont is.297 In den jare 1438; werd het Ryk voor de eerstemaal in vier Kreitzen verdeelt, ten tyde van Keizer Albert van Oostenryk, wanneer Utrecht, Gelder, Brabant en Holland, onder de derde

297 Eerste Stuk van dit werk, bladz. 392-408.

171wumkes.nl

begrepen werden. Maximiliaan verdeelde, in het jaar 1500., het Ryk in zes Kreitzen, te weten in die van Frankenland, van Beyeren, Swaben, Ryn, Westfalen, en Neder-Saxen, behorende toen zommige Nederlandsche Provinciën onder den Westfaalschen Kreits; Hy voegde by dit getal, in den jare 1512., nog vier Kreitzen, te weten die van Oostenryk, van Bourgondië, van den Neder-Ryn, en van Opper-Saxen. [p. 833] Deze verdeeling van het Keizerryk tien jaren daar na, van Keizer Karel den V. op eenen Ryksdag te Nurenburg bevestigt, wanneer tot den Bourgondischen Kreits behoorden, alle de zeventien Nederlandsche Provinciën; zo die toen onder de regeringe van Kavel den V. reeds behoorden, als die naderhand van hem ondergebragt zyn, namelyk viel Hertogdommen, Brabant, Limburg, Luxemburg, en Gelderland. Reveil Graafschappen, Holland,. Zeeland, Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Zutfen en Namen. Het Markgraafschap van Antwerpen; en vyf Heerlykheden, als Mechelen, Utrecht, Friesland, Overyssel en Groningen.

Deze betrekking van alle de Nederlanden onder het Ryk, en de daar uit spruitende verpligting tot het dragen der Lasten, was geenzins naar het genoegen van zommige Provinçien, die begrepen; dat de Keizer geene magt had, zyne Erflanden aan het Ryk te onderwerpen; alzo veelen derzelver niets altoos tot de gemelde Lasten gedragen hadden. In Duitschland was men egter van een ander gevoelen, oordelende dat de Landen, welken van ouds tot het Ryk behoort hebben, gelyk deze Nederlanden, met reden wederom aan hetzelve moesten gebragt werden. Veele en langdurige geschillen zyn hier over ontstaan, 't geen men elders breedvoerig, kan nazien298 dog; na lange twisten, maakte Keizer Karel, in den jare 1548., hief een einde van Op den Ryksdag te Augsburg, alwaar, met gemeene bewilliging van het Hoofd en de Leden des [p. 834] Ryks, besloten en vastgestelt werd, dat de Nederlandsche Provinciën onder de bescherming der Keizeren, en des Ryks zouden blyven, behoudens hunne eigene wetten, voorregten en vryheden. Derzelver Landsheeren zouden voortaan op de Ryksdagen beschreven worden, en aldaar, benevens, de Ryksstenden, stem en zitting hebben; mits tot de gemeene Lasten zo veel betalende als twee Keurvorsten: dog in enen oorlog tegens den Turk, zo veel als drie Keurvorsten299, blyvende nogtans onafhangkelyk van het Keizerlyk Kamergerigt van, Spiers, uitgezondert wanneer zy nalatig mogten zyn in den gestelden opbreng der Rykslasten. Op deze voorwaarden zouden de Landen voortaan vry en onafhangkelyk zyn van den Keizer en het Ryk, en als zodanig, erkent worden, behalve nogtans die, welke Leenen van het Ryk waren, die als dezulken moesten blyven. Deze Overëenkomst werd, na eenige zukkeling, in de eene Provincie vroeger, in de andere later, overal in de Nederlanden aangenomen.

298 Vaderl. Historie V. Deel, bladz 302-324. 299 Heifs. Hist. van 't Keizerryk I Deel, bladz. 432. II Deel bl. no. 110 VII Boek, fol. 49. Col. 2, 3.

172wumkes.nl

Ondertusschen ziet men hier uit, dat het geene nieuwe Leere in de Geschiedenissen dezer Landen is, dat de Nederlandsche Provinçien al van ouds onder het Ryk behoort hebben; gelyk anders zommige latere Schryvers der waereld tragten wys te maken. De Nederlanders zouden nooit deze schikking aangenomen hebben, indienze niet, uit hoofde van eene oude verpligting daar aan verbonden hadden [p. 835] geweest; nog Karel de V. had immer dit met de Ryksstenden, ten aanzien der Nederlanden gesloten, indien zyne Staatkundige Ministers, en vooräl Viglius van Zwichem, die hier in menigmaal is gebruikt geworden, zig van deze verbintenissen hadden weten te bevryden, en de Stenden van het Duitsche Ryk, konnen wederleggen: want deze van hun oud regt niet willende afstappen, heeft men eindelyk hen zo verre hier in moeten toegeven, dat de Nederlanden hunne verpligting jegens 't Ryk, openlyk hebben moeten erkennen.

Egter is het niet gelooflyk dat de Nederlanden zedert veel tot de gemeene Rykslasten zullen hebben toegebragt: ten minsten vind men 'er weinige, blyken van. Ook veranderde, kort daar na, de gedaante van zaken zodanig, dat de Nederlandsche, Provinçien zig dien last gemakkelyk onttrekken konden. Karel de V. had zedert eenigen tyd, gehoopt zynen Broeder Ferdinant, te bewegen tot den afstand van de Roomsch Koninglyke Waerdigheid; en dan Filips, zynen zoon, in deszelfs plaatze toe Koning der Romeinen te doen verkiezen: dog Ferdinand had daar toe geene' ooren. Dit lag Filips in de krop, en wyl hy in den jare 1549. en 1550. als toekomenden Landsheer in de Nederlanden aangenomen en, na den afstand zyns vaders vyf jaren daar na, volkomenlyk als Erf heer gehuldigt werd, kan men ligt bezeffen, hoe weinig hy zig nopens deze verpligting aan het Keizerryk, zal bekreunt hebben: 't was zyn belang de Nederlanders te onttrekken van de afhangkelykheid des Rijks in hy niets te zeggen had. Egter blykt [p. 836] het dat hy naderband, ten mistten tot het jaar 1479. een Raadsheer; wegens de Nederlanden, in 't Kamergerigt te Spiers, gehouden heeft300, zynde toen eenen Johan Roorda, die getrout had de dogter van Boudewyn van Loo, Rentemeester van Friesland. In dien tyd, en lang daar na, zouden de Nederlanders zig gaern van de bescherming des Duitschen Ryks, tegens Filips, bedient hebben, en als Leeden van hetzelve aangezien geweest zyn, verschonende daar mede het inhalen van Duitsche krygsbenden, wyl deze landen altoos waren geägt als afhangkelyk van het Ryk.301 Ook, verklaarden ze by de Unie van Utrecht, dat zig daar door geenzins meenden te onttrekken van het Heilige Roomsche Ryk.302 Dog dit heeft den vereenigde Landschappen niets gebaat, alzo zy, uithoofde van dien, geene bescherming van het Ryk, tegens den Koning Van Spanje, ontvingen; 't geen ook de reden was, datze zig aan hunnen

300 Bor XIII Boek. Fol. 147. Col I. 301 Bor VIII Boek. fol. 90. Col. I. 302 Zie de Inleidinge voor de Utrechtsche Unie aan het einde.

173wumkes.nl

kant van die verbintenis ontslagen hebben, niets willende toebrengen tot de gemeene lasten des Ryks. Egter tragtte de Keizer, in den jare 1607 toen 'er over den stilstand van wapenen met Spanje, gehandelt werd, zyn regt op deze Landen te doen gelden, schryvende, in een' brief van den negenden October, aan de Staten Generaal, „dat hy verwondert was, dat men in 't verhandelen van die zaak, voornam te treden, zonder hem, of zelfs zonder hem [p. 837] daar van eenige advertentie te doen, voornemens schynende, van deze verënigde Nederlanden eene vrye Republyk te willen maken; daar nogtans de Staten wel wisten, dat dezelve Nederlanden van hem en den H. Ryke, leenroerig waren, als hy by de Archiven, investituren, concordaten en Ryks afscheiden, wiste te bewyzen"303 enz. Dees brief werd toen by velen aangemerkt als eene insinuatie, om daar uit, niet den tyd, te doen protesteren van nulliteit, nopens al het geen de Staten in dit stuk zouden handelen. Voor het overige werd 'er weinig agt op 's Keizers schryven gegeven. Eindelyk verklaarde de Keizer Ferdinand de III, na het sluiten van den Munsterschen vrede, dat hy de Staten hield voor zyne Vrienden en goede Naburen; waar mede hy stilzwygens van alle Oppergezag over de Nederlanden afstond: werdende alzo deze Provinçien, te gelyk mee hare onafhangkelykheid van Spanje, in die zelfde betrekking van het Duitsche Ryk gestelt, waar door de Vryheid haar volkomen beslag verkreeg.

XVI. Afhangkelykheid van Friesland van het Ryk, onder den Sax. Het geen tot hier toe gezeid is van de afhangkelykheid der Nederlanden van het Duitsche Ryk, had inzonderheid plaats, ten aanzien van Friesland in 't byzonder. Deze provincie was en bleef, zo wel na als voor de Opdragt aan den Vorst van Saxen, Leenroerig van den Keizer en de Ryksstenden, 't geen uit veele stukken van dien tyd is aan te tonen. De Hertog Albert zynen Lastbrief den Staten van Friesland vertonende, werd [p. 838] in dat stuk niet anders aangemerkt als Erf-Gouverneur en Potestaat, uit naam van het Ryk, (welks magt wel zeer uitgestrekt was;) behoudens nogtans des Ryks geregtigheid in opzigt van de Appellatien, welke aan den keizer en des Ryks Kamergerigte zouden geschieden.304 Ook werd de aanneminge van dien Vorst, by de Staten des Lands zodanig begrepen, stellende in hunne onderhandelingen vooräf vast, dat Albert van Saxen zynen Lastbrief moest vertonen, waar by gebleek, dat by, aangestelt was, als zyne Keizerlyke Majesteits Stadhouder en Regeerder der Landen. 305 De Handvest, door den Keizer Maximiliaan, nopens deze aanstellinge, den Ryksstenden vertoont, begreep uitdrukkelyk, dat de Saxische Vorst werd gestelt tot Gouverneur van Friesland, met den naam van Potestaat, om, uit naam van het Ryks Gemenebest, het kind te bemagtigen, gebied oefenen, onder hem eedigen,

303 Van Meteren fol. 537. Col. 3. 304 Winsemius bladz. 363. 305 Aldaar bladz. 353.

174wumkes.nl

moetende het volk zweeren, dat zy alle, en elk in 't byzonder, den keizer en zyne navolgers, en uit derzelver naam, Albert en zyne Erfgenamen, getrouw zouden zyn, en de pligt van goede en gehoorzame Onderzaten bewyzen.306 Insgelyks moesten Albert en zyne Erfgenamen, als Erfgouverneurs van Friesland, den Keizer in zyne navolgeren trouwe en gehoorzaamheid bewyzen, hun profyt met iever bevorderen, en schade afwenden: voor den Keizer en het Ryk het Gouvernement waarnemende, Friesland naar vermogen beschermen, den Keizer en het Ryk, als Onderzaten [p. 839] toestaat, dienen, enz. Deze Vorsten zig vervolgens in die hoedanigheid gedragende, noemden zig in opene brieven: Romischer koniglicher Majestat und des heiligen Reichs Erdliche Gubernatores und Potestaten in Frieslanden. 307 () En wanneer de Heerschappen en Staten van deze Provincie zig op nieuw aan Greorg van Saxen verbonden, sprakenze in hunne Opdragts brief zeer kragtig van hunne onderhorigheid aan het keizerryk, zeggende: Dewyl de Roomsche Koninglyke Majesteits, t' zamen met de Stemmen des Ryks, uit nuttelyker bedagtinge, de Landen Oostergoo, Westergoo, Sevenwolden, enz. den Hooggeboren Fursten en Heeren, Heere Albrecht, voortyds Hertoge van Sassen, zaliger en wel loffelyker gedagtenisse, en alle zyner Erven Erffelyke regeringe bevolen heeft, op dat wy, die hen Heiligen Ryke immediatelyk altyd onderworpen zyn geweest, en nog onderworpen zyn, in vrede, regts, en goed wezen erholden worden, gelyk zyne Koninglyke Majesteits, ende des Heiligen Ryks Keurfursten brieven, daar over klaarblyken melden, enz.308 Zelfs vind men309 dat, onder de regeringe van den Hertog van Saxen, een Keizerlyk Gemagtigde te Leeuwarden gekomen is, die, uit naam van den Keizer, het doodvonnis over eenige Staatsgevangenen Ingezetenen en Edellieden van deze Provincie, bekragtigde. En wanneer eindelyk de Hertog van Saxen, om verscheide gewigtige redenen, zig gedrongen rond, [p. 840] Friesland aan Karel, Prins van Spanje, over te dragen, kreeg de onderhandeling tusschen deze twee Vorsten, niet eer haar volle beslag, dan na dat Keizer Maximiliaan, de gezeide Overdragt, ten voordeele van zyn Kindsheid, goed gekent en bekragtigt had, 't geen veertien, dagen na de gemelde voltrekking van 't accoord, ook geschiedde.310 Uit al het welk duidelyk blykt, dat de Keizer en het Ryk, by de aanstellinge van den Saxischen Vorst tot Gouverneur over Friesland, geenzins afstand van hun regt op deze? Provincie gedaan hebben: en dat men, gevolgelyk die, Hertogen niet anders kan aanmerken, als Stadhouders van Friesland, vertonende de Opperste Magt en Hoogheid van het Duitsche Keizerryk.

306 Schotanus Friesche Hist. bladz. 459. 307 Winsemius bladz. 381. Schotanus Friesche Hist, bladz. 495. 308 Schotanus bladz. 496. 309 Aldaar bladz. 536. 310 Schotanus bladz. 571.

175wumkes.nl

XVII. Onder Keizer Karel. Karel, Prins van Spanjen, en namaals Keizer Karel de V het bewind. over Friesland bekomen hebbende, kon, uit hoofde van gemelde Overdragte, geen hoger gezag over deze Provincie bekomen, dan zyn Voorzaat bezeten had. Zelfs, Keizer geworden, behield hy, ten aanzien van Friesland, dezelve betrekking als Erfgouverneur of Potestaat, uit naam van het Keizerryk, Floris, van Egmond, uit naam van zynen Meester, Karel van Spanje, kwam, op dien voet, met de Heerschappen en verdere Ingezetenen van Friesland, overeen, belovende behoorlyke Commissie van den Keizer, aangaande de aanstellinge van Karel, onder den tytel van Erfheer en Gubernator der Keizerlyke Majesteit, te zullen vertonen, hebbende vervolgens by [p. 841] Eede belooft, de landen by hunne privilegien en vryheden, hen van Pauzen en Keizeren gegunt, te beschermen.311 De Eed by de Steden en Landen gedaan, behelsde onder anderen, dat zy den Prins Karel aannamen als Erf-Gubernator des H. Ryks.312 In den Jare 1522. werden, wegens de Staten van den Lande, eenige Edelen en voorname Standsperzonen benoemt, om zekere poincten, op den Landsdag ontworpen, aan de Landvoogdesse Margareeta van Oostenryk voor te dragen; waar van het tweede was: dat de Graven van Holland het Erfgouvernement der Landen van. Friesland, van wegen de Keizerl. Majesteit, hebben en dragen zouden; gelyk mede in 't eerste poinct verzogt was, dat sommige uitgewekene Edelen voortaan als Ledematen des H. Roomschen Ryks, mogten geagt worden. Dit laatste werd gunstig toegestaan; mits doende den Eed van getrouwigheid: en op het eerstgenoemde verklaarde de Landvoogdes, dat de Eed zoude gedaan worden aan zyne Majesteit, zyne Erven en nakomelingen; en dat van wegen het Roomsche Ryk. In 't volgende jaar hebben de Prælaten, Hooftlingen en gemeene gemeente, op nieu den Keizer gezworen, om hunne aankleving, en onderhorigheid aan het Ryk te bekragtigen.313 In dien stand zyn de zaken gebleven, gedurende de Regeringe van Keizer Karel; schoon ook de Friesen, in den jare 1545. aan dien Vorst verzogten, dat hy en zyne Erven de [p. 842] Ingezetenen, van Friesland mogte bevryden van alle verbindinge en verpligtinge aan het Ryk, werd hen hier op, wegens den Keizer, geantwoord, dat; het geenzins de mening was van zyne Keizerl. Majesteit, om het land los te maken van deszelfs verbintenis, met Duitschland314. Ook heeft de Keizer zulks, niet lang daar na, met nadruk getoont, wanneer hy met de Ryksstenden een verdrag sloot, waar van het voornaamste hoofdstuk was, dat de Nederlandsche Provinciën, en dus ook Friesland, zouden blyven onder de bescherming en Voogdye van het Duitsche

311 Winsemius bladz. 432 433, 434, Schotanus bladz. 574, 573. 312 Ibid. 313 E. Beninga bladz. 612, 613. 314 Schotanus Hist. bladz. 687.

176wumkes.nl

Ryk; en de Rykslasten, benevens de andere Stenden, dragen315, al het welk hier voor breedvoeriger, is gezegt; gelyk mede, hoe deze betrekking allenskens is te niete gegaan, eerst door Philips den II., daar na door de Unie van Utrecht, en eindelyk door de vredehandeling van Spanje en de Verenigde Nederlanden; waar by de zeven Provinçien voor vry en onafhangkelyk verklaart zynde, ook als zodanig ten opzigte van het Keizerryk schynen aangemerkt te zyn.

XVIII. Verkeerde gevoelens aangaande. Ondertusschen blykt het uit stukken van vroegere tyden, dat het regt van Karel den V. op Friesland, op geheel andere gronden, gevestigt werd, als ik tot nog toe heb opgegeven, 't geen hier kortelyk dient aangemerkt te worden. Wanneer namelyk het eigendom, op deze Provincie, tusschen [p. 843] Karel van Spanje, en den Hertog van Gelder, hevig betwist werd door de Fransche Koninglyke Gemagtigden, dreven de Afgezanten van den Koning van Spanje, dat Friesland, van oude tyden, den Hollandsche Graven had toebehoort, hebbende niet alleen dat regt van Keizeren en Koningen ontvangen, maar ook het gebied bezeten. Dat Philips, de vader van Karel, zyn regt had overgedragen aan Albert van Saxen, die met zyn opvolgeren Friesland zeventien jaren lang, hadden beheerscht, dog nu weder aan Karel, den zoon van Philips, ingeruimt en overgedragen hadden als aan den regten heer en eigenaar. Leggende alzo den grond van Karels regt op Friesland, niet op de onlangs geschiedde beleeninge des Keizers en der Ryksstenden, maar op het zogenaamde Erfregt der Hollandsche Graven, verzwygende het geen den keizer en het Ryk betrof.

Hier tegen bragten de Gelderschen in, dat, gelyk het onwaar was dat de Hollandsche Graven, van den aanbeginne, door een langdurig vervolg van Eeuwen, de heerschappy over Friesland zouden gehad hebben, het aan den anderen kant, waaragtig was, dat de Friesen van overoude geheugenis af, vry geweest waren. Na datze zig de onregtvaerdige verschenkinge aan den Bisschop van Utregt, zo wel als aan Holland, hadden onttrokken, tot op de laatste jaren, toenze van de Saxische onderdrukt werden, in hunne vryheid gestaan hadden; en daar voor veele oorlogen gevoert, veel bloed vergoten, en heerlyke overwinningen, zo tegen andere vyanden, als tegen de Graven van Holland, bevogten hadden; nooit eenige andere Princen of Heeren duldende, [p. 844] dan de, Keizeren en Koningen van Duitschland. Hier op in 't breede, met bondige redenen aangewezen hebbende, de nietigheid van het voorgewend regt der Hollandsche Graven, besluitenze eindelyk: Dus dan het fondament van 's Konings eischen omgewroet zynde, zo moet deszelfs regt noodwendig vervallen: want dat de Hollandsche Graven niet hebben gehad, konden ze aan Philips niet by erfenis nalaten: dat Philips niet gehad heeft, kon hy aan den Sax niet

315 Schotanus Hist. bladz. 690. Zie ook hier voor §. XV. Heiss Hist. van 't Keizerryk. l 0, bladz. 432.

177wumkes.nl

overdragen, De Saxische Vorsten hebben ook nooit dezen tytel van Cessie voorgewend, nog by 't innemen, nog in 't bezitten van Friesland; ja hebben van geen anderen tytel ooit gesproken, in hunne byzondere en openbare acten, dan van het Decreet en Beneficie des Keizers en der Stenden van Duitschland. 't Geen de Spreekers hier nu verder byvoegen316, nopens. de nietigheid van 's Keizers Decreet ten voordeele van den Sax, en gevolgelyk van zyn wettig regt op Friesland, om daar roede alle regt van Karel op deze Provincie te vernietigen, en dat van den Hertog van Gelder te bekragtigen, is even zo ongerymd, als het voorwendzel der afgezanten van Karel als Grave van Holland. Oog dit niet tot ons oogmerk dienende, besluiten we, dat de Geldersche Gezanten, niet tegenstaande zy een verkeerden toeleg hadden, in het betogen van het regt hunnes Meesters, zy nogtans, nopens den oorspronk van Karels eisschen op Friesland, zuiverder begrippen toonden te hebben dan hunne tegendingers; en dat het regt van Karel van Spanje op deze [p. 845] Provincie, hem nooit heeft toebehoort als Graaf Van Holland, maar uit kragt van Cessie, door den Hertog van Saxen, met goedkenning van den Keizer en de Ryksstenden, aan hem gedaan; 't geen uit het beloop der voorverhaalde zaken, myns oordeels, klaar genoeg kan gezien worden.

XIX. Magt der Landsheeren in Friesland. Hoewel nu de Hertog van Saxen, en, naderhand Keizer Karel, uit kragt, van de Keizerlyke en Ryksbesluiten, deze Provincie als Erfheeren toebehoorden, kon men, van regtswegen, hen nogtans niet hoger aanmerken, dan als Leenmannen, Stadhouders, of, als men in die tyden sprak, als Gubernatores en Potestaten, die, uit naam van, het Ryk, hun magt en gebied oeffenden; mogende zig, uit dien hoofde, geene meerdere of hogere auctoriteit aanmatigen, dan hen by de Keizerlyke Bullen, gegeven, of anders, by verdrag, van de Staten des Lands toegestaan was. Welke magt, alsze niet boven of buiten 's Lands aloude privilegiën en vryheden des Volks ware uitgebreid, weinig inbreuk, op de Friesche Vryheid zou gemaakt hebben; alleenlyk dat, daar de Friesen voorheen het regt hadden, om telkens een Potestaat uit hun eigen Landaard te verkiezen, die waerdigheid nu erflyk was in het Huis van een buitenlandschen Vorst; en in handen van den Keizer zynde, werd allenskens, (dog altoos by misbruik) die magt zo verre uitgebreid, dat by, die oorspronkelyk de waerdigheid van een Gouverneur had, in plaats van dien, zig als een eigen Heere des Lande; begon te gedragen, en de Ingezetenen als [p. 846] eigene Onderdanen aanmerkte, en als tragtte te, beheerschen: 't geen laatsten den weg gebaant heeft, dat de Friesen, hunner aloude Vryheid gedagtig, het jok van dienstbaarheid van den hals geworpen en benevens eenige andere Nederlandsche Provinçien, zig wederom in hunne aloude Vryheid gestelt hebben.

316 Schotanus Hist. bladz. 590, 591.

178wumkes.nl

De gemelde Landsheeren deze Provincie, by opdragt van het Duitsche Ryk bekomende, hadden zig derhalve te gedragen naar den inhoud der Lastbrieven, hen ter hand gesteld, en dewelke al vry breed luidden. In de Keizerlyke Handvest, aan Albert van Saxen verleent, was begrepen,317„dat hy het Land mogt innemen, gebied oeffenen onder hem solemnelyk eedigen, en het volk doen zweeren, dat zy alle, en elk in 't byzonder den Keizer en het Ryk, uit derzelver naam, Albrecht en zyne Erfgenamen, getrou zouden zyn„ en de pligt van goede en gehoorzame Onderzaten neerstelvk bewyzen, den jaarlykschen tribuit betalen, en alle andere dingen doen, die de andere onderhavigen van het Duitsche Ryk betonen, en die zy, naar 't gebruik der Voorouderen, schuldig zyn te betonen. Dat Albrecht op dit Decreet steunende, mogt dat gantsche Land innemen en alle deszelfs deelen, Eilanden, Graaffschappen, Sloten, Steden, Merkten, Dorpen, en alle inwoonders, Graven, Prælaten, Edelen, Onedelen, Gebiederyen, regtsplegingen, Edicten, Interdicten, [p. 847] Breuken, Mandaten, Schattinge, Tol, Regt van Munten, Kerkelyke en Waereldlyke Beneficiën, Renten, Cyns, Waterleidingen, Stranden, Havens, Sluisen, Meulens, Weiden, Foreesten, Bosschen, Hagen, Wildt, Jacht, Visschernyen, ende alle diergelyke Regalia van, Princen, Regten van Overheid, te water en te lande bezitten, genieten, gebruiken, regeeren; nieuwe Rechten tot zyn profyt, na billykheid instellen: alles, indiervoegen, als wy, om alle deze dingen te doen houden, inzetten, gebruiken en genieten, regt hebben: hy zal den, volke regtspreken, of doen spreken: Statuten, Costumen, Wetten onderhouden, bestendigen, afkondigen, inzetten, afzetten gebieden, verbieden, ende een Heere van boeten en breuken zyn. Ook de onwilligen met geweld of naar wetten, dwingen, enz."

Ingevolge deze; uitgebreide Handvest had de Hertog van Saxen magt, om, uit naam van het Ryk, even zodanig het land te beheerschen en te regeeren, als een Leenman uit last van zynen Leenheer, wien de Opperste Magt en Souverainiteit toebehoort, vermogt te doen. En, uit kragte dies hebben Albert van Saxen en zyne Zoonen, en, na hen Keizer Karel de heerschappy over Friesland gevoert. Zynde zy, uit dien hoofde bevoegt tot de navolgende stukken, die der regeringe onafscheidelyk moeten werden aangemerkt.

XX. Hunne Regeerwyze, en pligten derzelver. Zy oeffenden of deden hunnent wege [p. 848] oeffenen de Justitie; zonder dat iemant; wie hy ook wezen mogt; zulks, dan hunnen last en bevél, en uit hunnen naam; mogt waarnemen: Invoegen dat alles, wat in de oeffeninge der Criminele en Civile Justitie, door hoge of lage Overheden gedaan werd, niet andere dan wegens den Gouverneur, geschiedde. Egter werd, in zommige gewigtige voorvallen, ten aanzien van voorname Standsperzonen, de Criminele Justitie

317 Schotanus Hist. Bladz. 459.

179wumkes.nl

niet uitgevoert, dan met voorkennis en overroepinge van eenige Leden uit de Staten318. De Landvoogdes, stond uitdrukkelyk aan de Friesen toe, uit bevel van den Keizer319, dat geen Heerschap of ander gequalificeert perzoon, aan lyf en goed mogt worden gestraft, zolder ogentlyke judicature en goedvinden der Staten van Friesland. Dit werd vervolgens zodanig bepaalt, dat, in misdaden van gekwetste Majesteit, of andere zware delicten, geene veröordeelinge zou kragt hebben, dan met overroepinge van twee Edelen, en twee uit de Steden, die daar tas van 's Lands Staten zouden benoemt werden. Deze zouden tegenwoordig zyn, en kennisse vragen van de proceduren by gebreke dat de Staten daar toe niemant benoemende, als dan de Stadhouder en Raden, in de uitvoering van het regt, behoorlyk mogten voortgaan320. Ook mogt geen Edelman buiten 's Lands, om eenige misdaad gestraft of geexecuteert worden nog eenige beroepinge [p. 849] voor eenig Regtbank uit den Lande geschieden in burgerlyke zaken; behoudens nogtans de overzieninge van den Keizer zelfs.321 Waar uit alzo met een opslag te zien is, de onregtmatige handelwys, ten tyde van Philips den II, wanneer, tegen deze vaststellingen, zo een groot aantal Edelen en ingezetenen, niet alleen buiten de Provincie gedagvaart, maar ook om het leven gebragt zyn.

Regten en Wetten. Hertog Albert van Saxen met zyn zoon Henrik, in den jare 1499. binnen Friesland gehuldigt werdende, maakte zyn eerste werk, om de Keizerlyke regten en wetten alhier in te voeren, en in gebruik te brengen; en dus de oude Friesche Wetten, met in alle deelen met de redelykheid overeenkomende, af te schaften.322 Georg van Saxen, in den jare 1504. tot Erf heer aangenomen zynde, gaf den Friesen keur, ofze de Keizerlyke, of de Saxische Regten wilden aannemen. Zy kozen de Keizerlyke: waar op de Vorst eenige geleerde Mannen, der Keizerlyke Regten, en teffens des Lands Costumen ervaren magtigde; die uit beiden een lighaam van Regten en Wetten, zamen stelden. Dit gedaan zynde, bekragtigde Hertog Georg dit opstel met zyn Zegel, en deed het naderhand publiceren, om volgens hetzelve Regt en Justitie te bedienen inde hoge en lage Regtbanken323 Deze verzameling van wetten, bekent onder den naam van Saxische Ordonantie, bestond ten groten deele uit wetten en [p. 850] regten, die in 't Keizerlyke Regt bekent en gebruikelyk waren; dog werden daar in ook gevonden eenige dingen, die voorheen in de oude Friesche Regten begrepen waren, gelyk uit vergelykinge van beiden, klaarblykelyk kan gezien werden. Nog onlangs was het oorsprongkelyk Opstel van dit Saxisch Wetboek, naaukeurig op 318 Winsemius bladz. 410. 319 Winsemius bladz. 466. 320 Winsemius bladz. 469. 321 Aldaar bladz. 482. 322 Winsemius bladz 365, 366. 323 Schotanus Hist. bladz. 496.

180wumkes.nl

perkament geschreven, in de Cancellary binnen Leeuwarden, voor handen; dog werd tegenwoordig vermist, zonder dat men weet waar het gebleven zy. Zeker Voornaam Liefhebber heeft my een çierlyk afdrukzel van hetzelve ter hand gestelt, 't welk thans zeer zelden voorkomt. Men heeft er egter afschriften van in Martena Landboek. Deze, wetten zyn, van tyd tot tyd, zo door Keizer Karel, als door Philips, vermeerdert; dog alleen by byzondere stukken, zonder dat 'er, in al dien tyd, eenige nieuwe verzameling van wetten is te voorschyn gekomen. De Placaten van dien tyd worden in de Placcaatboeken van het Hof gevonden, en zyn doorgaans aangetekent in het register der Placcaten, onlangs uitgegeven door den Heer Baron van Schwartsenberg, zullende alzo voorkomen in het groot Charterboek dezer Provincie. De eerste verzameling van Wetten, na die der Saxen, is de Ordonnantie van hun Ed. Mog. de Heeren Staten van Friesland, in den jare 1602. uitgekomen. Hier in vind men eene menigte van Statuten, die uit de Saxische, Keizerlyke en Koningklyke wetten en placcaten genomen zyn, kennende de oorspronk van ieder wet aan het hoofd van de tytels gezien worden; [p. 851] met uitlating van alzulke wetten, als hun Ed. Mog. na de afzweeringe des Konings van Spanje, niet dienstig of toepasselyk oordeelden. Dog hier van in 't vervolg.

Hun magt nopens de privilegien des Lands. Gelyk zig de magt der Landsheeren geenzins uitstrekte tot het wegnemen en verbreken der Privilegiën, Vryheden, Voorregten en fondamentele Wetten van, den Lande, door Keizeren en Koningen van ouds verleent324; (ten ware by de aanneminge dier Heeren anders wierde ingevoert en vastgestelt) zo waren zy, aan den anderen kant, bevoegt, om, zo wel aan zommige Steden, Landstreken en. Gemeenschappen in 't byzonder, als aan het volk in 't gemeen, nieuwe Privilegiën en Vryheden te schenken; zonder dat de Staten des Lands het regt schynen gehad te hebben, zig daar mede te bemoejen. Waar van de voorbeelden overäl in de geschiedboeken van deze Provincie te vinden zyn325. De Vryheden, den volke dus gegeven, konden insgelyks door die eigene magt weder benomen werden;, inzonderheid wanneer de misdaden van ongehoorzaamheid en opstand geöordeelt werden, zulks te verdienen, waar van men niet alleen een doorlugtig blyk vind in de, handelingen van het Duitsche Ryk nopens de aanstellingen van Albert van Saxen tot Erfpotestaat over Friesland, tegens de aloude Privilegiën des Lands; maar ook in het gedrag van dien Hertog zelfs wanneer hy de Friesen, uit hoofde van hunnen [p. 852] opstand, op eenmaal beroofde van alle de Vryheden, die hy hen voorheen gegeven en bekragtigt had.326 Schoon hy hen

324 Winsemius bladz. 432. 325 Zie onder anderen Winsemius bl 381 437. Schotanus bl. 488. 584. enz. 326 Winsemius, bl. 374. Schotanus Hist. bladz. 477. E. Beninga, bladz. 473.

181wumkes.nl

daar na, wanneer de Ingezetenen weder met hem verzoent waren, op nieuws de voorgaande Vryheden en Verdragen, inwilligde.

Munten van geld. Uit dienzelfden grond van hunne Opperhoofdigheid, die zy, uit naam van het Keizerryk vertoonden, sproot ook hun regt tot het munten van geld, en het instellen van de waerde van dien. Wy vinden daar van verscheide voorbeelden327, 't geen niet nodig is verder aan te tonen. Ook schynen de Staten in hun verzoek, aan Karels Gevolmagtigden gedaan, om eigen geld, binnen Leeuwarden, te munten, niet gevordert te hebben; zynde zulks eerst op goedkenning van de Gouvernante, van de hand gewezen328, zonder dat my gebleken is, dat den Staten naderhand hun verzoek ooit is ingewilligt.

Vestingen te bezetten en aan te bouwen. De Friesen onder de magt der uitlandsche Vorsten geraakt, waren, uit dien hoofde, verpligt, alle hunne Vestingen, Sterkten, Kasteelen, Stinsen en vaste plaatzen, tot believen, en ter beschikkinge van den Gouverneur te stellen; die o ver zulks ook bevoegt was, om meerdere sterkten aan te bouwen; die hy oordeelde ondienstig; te zyn, neer te werpen, en voorts, uit eigene magt, alles te doen, wat tot bewaringe en zekerheid van [p. 853] het Land, zo binnen als buiten, nodig mogte geöordeelt worden. Dies wanneer Albert van Saxen tot Erfpotestaat werd aangenomen, werd hem door de Staten des Lands belooft en toegezegt: Dat wy (dus sprak men in 't reversaal, aan dien Vorst gegeven) Syner G. Erven en Nakomelingen, ofte haren genadigen Stadhouder ende gecommitteerden, ingheven ende openen sullen, alle onse Sloten, Steden, Sterckten, ende Plecken, tot allen tyden, als het hare G. believen sal, om daer uyt ende inne te gaan, te woonen ende daer mede te handelen, als het syner G. believen sal, als onsen natuyrlycken ende Erf-achtigen Heere toebehoort: alles buyten schade onser Eygendommen ende renten:329 Dit regt alzo den Heeren Gouverneurs toebehorende, hebbenze het in alle opzigten, zo in het bezitnemen, aanbouwen, en weder afbreken van Sterkten en Vestingen, altoos gebruikt, zodanig als zy het ten dienste van den Lande, nodig vonden330, of ook om de ingezetenen zelve in bedwang te houden: alwaarom Hendrik van Saxen dit regt gebruikende, om het laad in gerustheid te bewaren, en zyne regering tegen de oproerige Friesen te beveiligen, in zo verre, niet kon gezegt worden, de palen van zyne magt te buiten, gegaan te hebben; gelyk hem anders, in den jare 1499. en 1500. werd te laste gelegt331 hoewel men

327 Winsemius, bladz. 361. Schotanus, bladz. 461. 489. E. Beninga, bladz. 40. 328 Winsemius bl. 482. Schotanus bladz. 627 329 Winsemius bladz. 353. 330 Schotanus Beschr. van Friesl. bl. 268, Winsemius bladz. 490. 331 Winsemius bladz. 367.

182wumkes.nl

anders dien jongen Vorst van zommige al te harde en onbezonnene handelingen niet wel kon verschonen. [p. 854]

Oorlog en vrede. Insgelyks hadden zy het bestuur en hoogste bewind over den oorlog, die tot zekerheid van het land moeste gevoelt werden. Het stond voornamelyk aan hen, om den oorlog aan te vangen, en weder vrede te maken; mits het Land de kosten, daar toe nodig, als mede de vereischte manschap, moest leveren, en alles met kennis, raad en overleg van 's Lands Staten geschiedde. Zomtyds werden, in gevalle van schielyke onlusten, alle weerbare mannen ten oorlog opgeschreven, en byeen gebragt332, zynde het toen nog niet gebruikelyk om eene staande militie, ten kosten der Landschappe, op de been te houden; zomtyds werd, niet consent van de Staten des Lands, voor een' bepaalden tyd, enige manschap aangenomen, en daar toe de nodige geldzommen aan den Landsheere ingewilligt.333 In 't verdrag, met; Keizer Karel, in den jare 1524. gemaakt, werd vastgestelt, dat de Stadhouder, van wegen zyne Keizerlyke, Majesteit, 't Veldgeschut, kruit, en lood, in tyden van Oorlog, moest bestellen; als mede duizend knegten, des noods zynde, in perzoon te velde brengen, mits bezorgende de landen hunne byzondere manschap.334 Dog dit alles had maar alleen plaats, wanneer de oorlog deze Provincie aanging: want de Keizer anders, oorlog voerende, waren de Friesen niet gehouden, buitens Lands te dienen. Dit werd uitdrukkelyk met de Gemagtigden van Karel [p. 855] bedongen335 en is zedert zo naaukeurig in agt genomen, dat zelfde Stadhouder Schenk, met een deel volk in Groningerland trekkende, die van Westergoo niet verder dan tot aan de Lauwers wilden volgen, wyl die rivier het einde van hun land was, en alsze verder gingen, zulks tegens de wetten van den Lande zoude stryden.336 Naderhand schynt Keizer Karel de Friesen opgeleid te hebben, om hem in zyne byzondere oorlogen, buitens Lands te dienen; dog de Lands Volmagtigden bragten hunne tegenbetuigingen dienaangaande in337; en men heeft grond te denken, dat zy 'er mee doorgegaan zyn: Want de Friesen, ten tyde van Philips den II., met hunnen Stadhouder Aremberg in 't heir van den Koning dienende, werden telkens aangemerkt als Vrywilligers, waar mede die Hertog grote daden verrigtte in den slag van St. Quintin, gelyk zy voorheen in 't Leger voor Mets, geene mindere eere behaalt hadden.338

332 Winsemius, blad. 366. 333 Aldaar, bladz. 473. Schotanus Hist. bladz. 617. 334 Winsemius, bladz. 483. 335 Winsemius, bladz. 432, 468. 469. 336 Schotanus Hist. bladz. 668. 337 Winsemius, bladz. 517. 338 Schotanus Hist. bladz, 703.

183wumkes.nl

Het aanstellen van Hoge en lage Overheden. Eindelyk hadden deze Landsheeren het regt, om, in hunne afwezigheid, of tot zaken, die zy zelfs in perzoon niet verrigten konden, andere perzonen of Collegiën, in hunne plaatze aan te stellen; zulks alles wat door den Stadhouder, President en Raden, Magistraten, Grietmannen, en andere Amptenaren verrigt werd, gehouden moed worden, als door den Erf-Gouverneur, zelfs gedaan [p. 856] daan te zyn; 't geen in de byzonderheden hier wat nader zal aangewezen worden.

XXI. Stadhouders. Toen Albert van Saxen Friesland, op aanbiedinge van die van Westergoo, als Erf-Gouverneur, had aangenomen, zond hy zynen Raad en Rentemeester Willibrord van Schomburg, om, uit zynen naam, de hulde van de Friesen te ontvangen, en, door geweld, de onwilligen tot gehoorzaamheid te brengen. Men kan derhalve dezen Schomburg aanmerken, als de eerste vreemde Luitenant Stadhouder in Friesland; hebbende magt, om, uit naam van den Hertog van Saxen, het land te regeren, en voorts alles te verrigten, 't geen Albert van Saxen in perzoon zou mogen gedaan hebben, zo hy tegenwoordig ware geweest. Van dien tyd af is deze Provincie meesten tyds door zodanige Stadhouders bestiert geworden, Albert het land onder zyne gehoorzaamheid gebragt hebbende, vertrok, in den jare 1499. weder naar Meissen; latende het bewind der regeringe in handen van zynen Zoon Henrik; dog deze de Ingezetenen te hard behandelende, gaf daar door aanleidinge tot eenen byna algemenen opstand weshalve hy door de Friesen binnen Franeker belegert werd. De Vader dit horende trok een sterk leger byëen, zond het in Friesland en noodzaakte de belegeraars op te breken' waar na de Friesen vry hard gestraft, dog ten laatsten weder m genade aangenomen werden Hertog Albert bragt toen, het land meerendeels in ruste, en belegerde Groningen. Dog gedurende dit beleg krank geworden zynde, vertrok hy naar Embden, daar hy stierf; hebbende [p. 857] de alvorens tot zynen Stadhouder over Friesland aangestelt, Hugo, Grave van Leifenach, en onder hem den voornoemden Willibrord van Schomburg; zo om voorts het land in stilte te brengen, als om aldaar, uit 's Hertogs naam, het gebied te voeren.339 Wanneer Hertog Georg, vier jaren daar na, van de Friesen plegtig gehuldigt werd, maakte hy, (om eenige redenen340) hier in eene andere schikkinge, stellende, in de; plaatze van Leifenach, Zes Regenten, tot het hoog bewind over deze Provincie. Drie van deze Heeren waren Duitschers, als Willem Truxes, Sjoerd Lutsink, en de Kancelier Sigismund Phlug; de overige drie waren Friesen, namelyk Hesfel Martena, Frans Minnema, en Mr. Bucho Ayta, Pastoor te

339 Winsemius bladz. 375. Schot. Hist. bl. 478. 340 Winsemius bladz. 393.

184wumkes.nl

Wirdum, en Licentiaat in de Regten.341 Dog hunne regeringe was van korten duur: want in 't volgende jaar (1505.) werdenze op den Landsdag, die den 9 July, binnen Leeuwarden, in de Kerk van Nyehoof, gehouden werd, van hunne bedieninge ontslagen, 't geen buiten twyffel op last van den Hertog zal geschied zyn: want Hendrik, Grave van Stolberg, vertoonde hier zynen Lastbrief, waar by hy van den Hertog tot Stadhouder over Friesland was aangestelt.342 Deze Heer schynt den Friesen niet onaangenaam geweest te zyn; dog heeft maar twee jaren het bewind gehad: want naar Meissen vertrokken zynde, om, wegens den toestand des Lands, met Hertog Georg [p. 858] te spreken, werd hy, op zyne te rug reize te Keulen ziek, en stierf aldaar. Zyn lyk werd, op zyne begeerte, naar Leeuwarden gevoert, en aldaar, met grote staatsie (na die tyden ) begraven. Het land betreurde het verlies van dien Stadhouder.343

Everwyn van Benthem. In 't laatst van 1509, en alzo twee jaren na 't versterf van Stolberg, werd Everwyn, Graaf van Benthem, van Hertog Georg tot Stadhouder over Friesland aangestelt.344 Zyne regering is vol onrust geweest wegens de ontstane oorlogen binnens Lands tusschen de Geldersen Saxisch-gezinde Friesen. Wanneer eindelyk, in den jare 1515. Hertog Georg van Saxen zyn regt op Friesland overdroeg op het Huis van Bourgondië, werd de Graaf van Benthem eerlyk van zynen dienst ontslagen.345

Floris van Egmont. Karel, Prins van Spanje, de hulde van de Friesen zullende ontvangen, zond derwaarts Floris van Egmont, Gouverneur van Holland en Zeeland. Hy ontving en deed den Eed, van getrouwigheid; en werd in dezen als Stadhouder over Friesland aangemerkt346, welke waerdigheid hy bekleedde, terwyl de Geldersche oorlog in Friesland zeer hevig brandde; maar hy lei zyn gebied af op den 24 October 1517. op welken dag hy zynen Opvolger Willem van Roggendorp, binnen Leeuwarden statig als zynen Navolger verklaarde, en het gebied overdroeg.347 Dees Stadhouder heeft insgelyks [p. 859] in den tyd van zyne regeringe moeten worstelen met den Gelderschen oorlog; dog werd in 't laatst. van Maart des jaars. 1521. (Karel nu Keizer geworden) opgevolgt van Georg Schenk, Vryheere van Toutenburg. Drost van Vollenhoof, dewelke, op vertoninge van zynen Lastbrief, door de Staten des Lands, in die hoedanigheid

341 Schotanus Hist. bladz. 496. 342 Winsemius bl. 406. Schotanus Hist, bl. 522. 343 Winsemius bladz. 407, 408. 344 Schotanus Hist. bladz. 533. 345 Winsemius bladz. 426. 346 Schot. Hist. bladz. 573, 574. 347 Schotanus Hist, bladz. 593.

185wumkes.nl

aangenomen werd.348 Onder zyne bestieringe heeft het land eene aangename rust bekomen en langen tydgenoten, werdende door Keizer Karel met veele goede wetten voorzien. Schenk stierf in den jare 1540. Werdende in 't Stadhouderschap gevolgt van Maximiliaan van Egmond, Graaf van Buuren, zoon van Floris van Egmond, Karels eersten Stadhouder over deze Provinçie.349 Onder zyne regeringe werden alle de Friesen op nieuw onder Eed genomen, belovende getrouwigheid aan Keizer Karel: de Eedelen en Overheden leidden, den Eed af in handen van den Stadhouder, en het gemeene volk in handen van zyne Keizerl. Maj. Grietslieden.350 Maximiliaan was by de Landzaten in Friesland ongemeen bemind, en bestierde de Provincie met veel roem, tot op het einde van 't jaar 1548. Wanneer hy den 23 December overleed. Zyn Opvolger was Johan van Ligne, Grave van Aremberg, onder wiens bestier de Nederlandsche beroerten een aanvang namen. Hy sneuvelde in Groningerland in, een gevegt tegen Graaf Lodewyk van Nassauw, op den 23 May 1568.351 Zyn uitvaart werd op den [p. 860] 17 July, daar aanvolgende, van de Spaansgezinden binnen Leeuwarden, zeer heerlyk gevierd. Dog die het Neêrlandsch verbond waren toegedaan, ging de rouwstaatsie niet zeer ter harte; hebbende in hem gezien een hard Papist, en Voorstander van gewetensdwang. Zyne Weduw, Margareet van der Mark, schreef om dien tyd aan de Staten en Gedeputeerden van Friesland, om haren oudsten Zoon tot Stadhouder aan te nemen: de Brief scheen eenigen ingang te hebben352; dog de Hertog van Alva verstond het anders, stellende Karel van Brimeu, Graaf van Megen, tot Stadhouder over deze Provinçie. Onder zyne regering, die maar drie jaren geduurt heeft, is de Bisschop Cunerus Petri binnen Leeuwarden gehuldigt, als voorheen gezien is.

Gilles van Barlaimont. Caspar de Robles. Gillis van Barlaimont, Baron van Hierges, werd in den jare 1571; Stadhouder over Friesland; zynde de Collonel Caspar de Robles zyn Lieutenant. Dewelke vervolgens zelfs de waerdigheid van Stadhouder bekleed, en meer dan een gedenkteken, zo van zyne aangekleeftheid voor den koning van Spanje, als van zyne zorge voor de behoudenis der Provincie, tegens het geweld der Zeewateren, nagelaten heeft. Zyne bediening nam, op eene zeer armhartige wyze, een einde, wanneer hy, in den jare 1576. door het muitend Krygsvolk, binnen Groningen, gevangen genomen, en voorts van zyn ampt ontslagen werd.353

348 Winsemius bladz. 458. 349 Wins. bl. 510. Schotanus Hist. bladz. 679. 350 Schot. Hist. bl. 687. 351 Schot. Hist. bl. 750. 352 Aldaar bladz. 753, 754. 353 Winsemius bladz. 599.

186wumkes.nl

Georg van Lalain. Georg van Lalain, Grave van Rennenberg, was de laatste Spaansche

Stadhouder over [p. 861] Friesland: want gedurende zyn bewind, veranderde allenskens de gedaante der zaken zodanig, dat dees Stadhouder te gelyk Last bekomende van den Raad van State, zig in dienst, en ten voordeele van de Staten gedroeg; hoewel hy naderhand, na het bevestigen van de Utrechtsche Unie, zyn Gouvernement weder in handen der Spanjaarden tragtte te stellen: 't geen hem egter, wat deze Provincie aanbetrof, gemist heeft, als nader in de Geschiedenissen zal gezien worden.

XXII. Provinciale Raad. Benevens de voorgenoemde Stadhouders, was 'er, van wegens den Landsheer, Provinciale Raad, dewelke magt had te oordelen, over alle geschillen, zo wel burgelyke als strafbare, die onder de Ingezetenen togten ontstaan, of begaan werden. Zy hadden ook magt te doen handhavenen de privilegien, vryheden, ampten, beneficien en toezeggingen, door den Landsheere verleent. Voor dezen Raad werden ook in regt beroepen niet alleen alle Provinciale Amptenaren en Bevelhebberen, maar ook de Landsheere zelfs, zo veel zyn eigen perzoon of byzondere zaken, aanging.354 Aan deze Vergadering mogten appelleren, allen, die by de uitspraken [p. 862] van byzondere. Geregten Van Grietenyen en Steden, meenden bezwaart te zyn.355 Boven dien had dit Hof Provinciaal, in Keizer Karels tyd, benevens den Stadhouder, deel aan de regeringe des Lands; doende alles uit naam, en van wegen, den Erfgouverneur. Hield het oog op de bescherminge des Lands; op Dyken, Zylen, gemeene wateren, en alles, wat tot Veiligheid van den Lande verstrekken kon, en waar over eenige verschillen tusschen de schatpligtige Ingezetenen mogt onttaan. En gelyk deze Raden in Eed van den Landsheer stonden, zo namen zy weder, uit deszelfs naam, den Eed van de Landzaten. By hen werden de verkiezingen Van Kerkelyke Amptenaren vertoont, en, wettig bevonden, bekragtigt met brieven van placet aan de gebeneficeerde perzonen. Door hen werden des Vorsten placaten en ordonnantien gepubliceert; en 's Lands Staten, of anderen, iets van den Landsheer hebbende te Verzoeken, moesten zig met smeekschriften by dit Hof vervoegen; zynde hetzelve gemagtigt, om, met den Stadhouder, de meest voorvallende zaken, af je doen; terwyl de gewigtigste aan den Gouverneur Generaal, of wel aan den Landsheere zelfs verzonden werden.

354 Zie hier van een bewys in den Schuldbrief van Philips den H. aan Lazarus Zwendi, voor Welke Schuld 's Konings Domeinen op t Bildt verpand, en den Heeren van den Hove gelast werden, de band daar aan te houden. Schot. Docum. bl. 91. Zie ook Bor XVIII Boek. fol. 48. Col. 3. Keizer Karel onderwierp zig de Justitie, en uitspraak van Regieren, ingevalle 'er tusschen Hem en de Landzaten verschil mogt ontstaan. Schot. Hist. bladz. 574, 647. Winsemius bladz. 432. 355 Bor IV. Boek. Fol. 126. Col 4.

187wumkes.nl

Toen Albert van Saxen, dit Geregts Hof, in den jare 1499., eerst instelde, was dit niet vooraf met de Friesen bedongen; 't scheen derhalve aan de billikheid van den Vorst toegeschreven te moeten worden.356 Het bestond toen uit twaalf perzonen, Zes Geestelyken, [p. 863] en even zo veel Friesche Edelluiden. Hier by voegde de Hertog den Cancelier Segemond Phlug, als Voorzitter, zynde een Vreemdeling; 't geen naderhand doorgaans zodanig gevolgt is.357 Het volgende jaar de Friesen in ongenade gevallen zynde, en alles overhoop leurende, werden op nieuw de Leden van het Hof benoemt, zynde toen zeven perzonen waar onder vyf Friesche Eedelen, en twee Geestelyken.358 Hertog Georg, in den jare 1504., een vasten voet van regeringe gestelt hebbende bragt het getal der Raden op zes onder aangestelde Regenten Voorzitter was; na hem twee Regtsgeleerden, en vier Friesche Edelluiden, als Byzitters Het Geregtshof had, gedurende die van Hertog Albert, en zynen zoon Henrik, zyne zitplaats, op Sjaardema huis binnen Franeker; na 't vertrek van Hendrik bouwde Hugo van Leifenach het Blokthuis te Leeuwarden, daar toen het regt gehouden werd; dog Hertog Georg stigtte eene afzonderlyke Cancellary, tegen over het Blokhuis binnen Leeuwarden. Hier moest het Hof viermaal 's jaars, namelyk alle Quatertempeldagen, Regt houden; veertien dagen min of meer, naar de veelheid en 't gewigt der zaken.359

In den jare 1512. of 1514., vind men het getal der Raden weder op twaalf; de Cancellier en Secretaris daar onder getelt zynde.360 [p. 864] Dog Hertog Georg, in den jare 1515. deze Provincie overgedragen hebbende aan Karel, Prins van Spanje, ontsloeg de Stadhouder Floris van Egmond de Saxische Raden van hunnen dienst, stelde nieuwe Raden weder aan, waar van vyf voorheen Leden van het Hof geweest waren; doende allen den Eed in handen van den Stadhouder. Deze waren alle ingeborene Friesche Eedelingen; vier van hen, namelyk Hessel en Keimpo van Martena, Tjaerd van Burmania, en Tjalling van Botnia, werden vooräf van den Stadhouder Ridders geslagen; dog ik vinde elders aangetekent, dat anderen hier mede schertsten, zeggende dat de Vlierboom den Koolstruik Ridder geslagen had.361 Schotanus verhaalt, dat Karel den V. naderhand eene wet maakte, dat 'er niet minder dan vier, wel meer ingeborene Friesen tot Raden mogten verkoren werden.362 Veele klagten werden doorgaans gehoort over der Raden onregtmatige handelingen in Land- en Regtzaken; 't geen men waarschynlyk aan de verdeeltheid der gemoederen hebbe toe te schryven. Dit bewoog, in den jare 1527., de Landvoogdes Margareeta, met 356 Schotanus Hist. bladz. 470. 357 Schotanus beschr. bladz. 127. 358 Winsemius, bladz. 375. 359 Schotanus Hist bladz. 496. 360 Vergelyk Gabbema verhaal van Leeuw bladz. 384. met Winsemius, bladz. 412. 361 In Martena Landboek, op de kant aange-tekent uit Jancke Douwema. 362 Beschryvinge van Friesl. bladz. 127.

188wumkes.nl

advys van den Keizer, om vier geleerde en treffelyke mannen in Friesland te zenden, om, benevens de overige Leden, de waerdigheid van Raden 'in den Hove te bekleden. Deze waren Mr. Bartolf van Aken, als Voorzitter; Mr. Marten van Naarden, Everhard Nicolai en Karel van Nitzen; zynde deze laatste [p. 865] teffens 's Keizers Procureur Generaal: werd gevoegt Keimpo van Martena, François van Alphen, en Tjaerd Burmania. Deze zeven waren gewone Raden, en moesten daags vyf uuren te regt zitten, 't geheele jaar door, de vacantien, genietende ieder 's daags twaalf stuivers. Vyf anderen, meest Friezen, waren buitengewone Raden, gingen, naar eigen believen, naar de vergadering, of alsze, wegens zaken van gewigt, verzogt werden.363

Deze aanstellinge van vier Raden door de Gouvernante, was alzo tegen 't voorgaande verdrag, waar by door de Landvoogdesse, uit naam van den Keizer, belooft was: Dat zyne Majesteit, naar eigen believen, twee hoge raden 't zy uit Friesland of anders, zoude stellen; nevens welke de Staten van den Lande, in tyden van vacerende plaatzen, insgelyks drie Heeren benoemen, zo uit de Geestelyken, Ridderschap, als Steden, uit dewelke de Keizer een zoude kiezen.364

In den jare 1545. is door 's Keizers Rentemeester. Geraard van Loo, op aanschryvinge van de Landvoogdesse, eene plaats tot eene nieuwe Cancellarye, aangekogt, zynde het vorig gebou afgebroken, en de vergadering der Heeren Raden, in 't Barrevoeter Klooster overgebragt. Edog de stigting der nieuwe Cancellarye had tragen voortgang, en is eerst in den jare 1571. voltooit geworden.365

Toen Karel de V. in den jare 1555. de Nederlanden [p. 866] aan zynen zoon Philips overdroeg schreef dees Koning eenen Brief aan President en Raden in Friesland, gedateert den 27 October 5, waar by hy de gezeide Raden belastte, den Eed te doen in handen van den President; moetende deze alvorens den Eed afleggen in handen van den oudsten Raadsheer, 't geen ook, kort daar na, geschiedde.366

Wyders behoorden tot dit aanzienlyk Collegie, een Procureur Generaal, een Substituit Procureur, een Secretaris, en een Griffier. Hoe in dit Hof, eenige jaren daar na, van Zynen Eed, aan den Koning gedaan, ontslagen, en in dienst van de Staten overgegaan zy, moet in 't volgende Deel aangewezen worden.

XXIII. Nedergeregten in de Grietenyen. Gelyk het Hof van Justitie, in zaken van, gewigt, en by appél, uit naam der Landsheeren regt sprak, zo deden zulks de lagere Regtbanken in de Grietenyen en Steden. De Nedergeregten in de Grietenyen bestonden uit eenen Grietman,

363 Naamrol der Heeren Raden, bladz. 8, 9. 364 Winsemius, bladz. 469. 365 Gabbema verh. van Leeuw. bladz. 379, 403, 443, 531. Schotanus Hist. 761. 366 Winsemius, bladz, 521—523.

189wumkes.nl

en twee, drie of vier Byzitters of Mederegters. De Grietsluiden wierden in de Saxische tyden, door den Vorst, of zynen Stadhouder, of van het Hof, naar eigen goeddunken, aangestelt367, zomtyds voor drie jaren, ook wel voor al hun leven.368 In den jare 1522. werd, wegens Keizer Karel, den Friesen toegestaan, datze, volgens oud regt, uit hun midden, drie bekwame perzonen zouden benoemen door meerderheid van Stemmen; uit dewelken door den [p. 867] Stadhouder en Raden, een tot Grietman zoude gekoren werden.369 Dog naderhand schynt deze vryheid meer besnoeit te zyn: want by placaat van den 30 October 1539. stelde de Keizer valt: „Dat de Stadhouder en Raden de Grietenyen zouden vergeven, en Commissie verlenen: Dat het den Keizer en zynen Erven nogtans zoude vrystaan, door opene brieven, aan iemant van de Ingezetenen, die 't hem beliefde, Grietenyen te vergeven, zonder kennis van Stadhouder en Raden,"370 Zomtyds had een Grietman het bestuur over twee of drie Grietenyen371; dog doorgaans over een. Toen de Gelderschen, in den jare 1514. het huis Friesburg te Nyebolt., toebehorende den Saxischen Grietman Lyckle Eeblens, (Stamvader van het beroemde Eigenerfde geslagte der Lyklamaas toe Nyeholt) geplondert, en vervolgens afgebrand hadden, begiftigde de Stadhouder Floris van Egmond, naderhand dien Grietman met de halve Grietenye van Stellingwerf, en de gehele Grietenye van Schoterland, en zulks erflyk voor hem en zyne nakomelingen; 't welk vervolgens door den Keizer bekragtigt is geworden, en de Commissie, daar toe strekkende, geregistreert werd, op den 19 Augustus 1525.372

Hun werk was, ieder in zyne Grietenye, de [p. 868] de Placaten en bevelen van het Hof, den Stadhouder, of die van den Landsheere zelf, ter uitvoer te brengen, en de Ingezetenen, tot de onderhoudinge derzelver te bepalen; de ongehoorzamen, door het afvorderen van de gestelde boeten, te dwingen, en, in strafbare misdaden, de schuldigen aan het Hof van Justitie over te zenden. Zy namen geene kennisse van Lyfstrafbare misbedryven, dan voor zo verre zy nodig hadden, om de schuldigen te vangen en aan het Hof te leveren; veel min was het geöorloft lyfstraffen te oefenen; komende zulks alleen den Landvorst, en, uit zynen naam, den aangestelde Regters van het Hof toe.373 Zy oordeelden, met hunne Mederegters, in Burgerlyke verschillen; waar van egter, als gezegt is, appèl tot het Hof viel. Zy hadden het opzigt en de verzorging van de grietenye ryd wegen, vaarten, bruggen enz. Bezorgden de wezen en anderen, wanneer 't 367 Saxische Ordonnantie 368 Schotanus beschr. bladz. 127. 369 Winsemius, bladz. 469. 370 Zie hier af breder Idsinga Staatsregt. I Deel, bladz. 189. 371 Schelte Tjaerda was Grietman over Dantumadeel, Kollumerland, en Agtkarspelen. Schotanus Hist. bladz. 486. 372 Winsemius bladz. 414. 373 Schotanus Hist. bladz. 686.

190wumkes.nl

nodig was, van behoorlyke Voogden, en droegen zorg, dat de sterf huizen, in geval van afwezige, minderjarige, of innocente Erfgenamen, niet mishandelt wierden. Zy moesten, zo dikwyls zulks vereischt werd, den Ingezetenen, zo die zig van buiten alhier met de woninge neêrzetteden, als de genen die den ouderdom van vyftien jaren bekomen hadden, den eed van getrouwigheid aan den Landvorst, afnemen; te weten den Huisluiden en 't gemeene volk: want de Edelluiden deden zulks voor het Hof. Inzonderheid was den Grietsluiden aanbevolen, des Landvorsten Schattinge, jaarlyksche renten, en accysen, [p. 869] op te gaderen, en in handen van den Rentemeesteren over te leveren; moetende voor de getrouwe behandelinge dier penningen, borge stellen, tot genoegen van den Stadhouder en het Hof.374 Niemant mogt Grietman zyn, dan die ten minsten agtien of twintig Friesche guldens jaarlyks inkomen of renten had, en dat van goederen, die binnen het Landschap lagen.375 By den aanvang hunner bedieninge moest ieder Grietman, voor het Hof of den Stadhouder, plegtig zweeren. „Al het volk binnen hun gebied, in goede gehoorzaamheid aan den Landsheer te zullen houden; naerstig te zullen toezien, dat de jaarlyksche renten en accysen, mitsgaders andere Heeren geregtigheden, by hun weten niet verloren gingen of verduistert wierden; dat hy alle ongehoorzaamheid en, onregt, waar het gepleegt werd, naar behoorlykheid, dog niet hoger dan naar inhoud der wetten, zoude straffen; den gehoorzamen gunst en bystand bewyzen, een iegelyk naar vermogen, beschermen voor geweld; geregtigheid te doen, en te helpen. Des Vorsten Ordonnantien, in alle puncten, onverbrekelyk te onderhouden, en hem door geenerleye gunst, vriendschap of profyt, nog door ongunst, haat of nyd, daar van te laten aftrekken. Eindelyk, dat hy geene andere voordeelen, in zaken van zyne Grietenye, zoude zoeken, dan hem, volgens de wetten was toegelaten."376. Om dit alles te beter na te komen, was ieder Grietman van ouds verpligt, binnen hunne Grietenye, [p. 870] of binnen de naaste Stad, daarze het Regt hielden, te wonen; welke wet, op verzoek van de Staten des Lands, in den jaren 1539. door Keizer Karel nadrukkelyk vernieut werd.377

De Grietsluiden moesten, in hunne grietenyen, op alle kopen van vaste goederen, uit naam van den Landsheer, consent op de koop geven, en daar van consentbrieven aan den Koper uitgeven; te weten wanneer de koop niet boven de twee honderd Goudguldens was; want hoger zynde, werd consent hy het Hof gegeven. Voor dit consent ontvingen de Grietsluiden, van ieder Goudgulden een halve stuiver. Dit schynt der Grietsluiden vaste inkomen, in die tyden, geweest te zyn; althans vind ik nergens van eenige jaarwedde gewag gemaakt.

374 Schot. Bl. 676. 375 Ibid. 376 Ordonn. Van Saxen. 377 Schotanus Hist. bl. 676. Ord. van Saxen, naderhand vernieuwt Ao. 1535, 20 November.

191wumkes.nl

Boven dien ontvingen en vorderden zy hunne gestelde penningen van compositien, panen en breuken, executie-gelden, en wat dies meer was. Van alle welke penningen zy jaarlyks, op den maandag na Trinitatis, of H. Drievuldigheids dag, ordentelyk rekening moesten doen; zynde de eene helfte tot profyte van den Grietman, en de andere voor den Landsheere.378 Wyders had de Grietman het regt, om, wanneer hy, uit redelyke oorzaken, zelf niet kon te regt zitten, een ander bekwaam perzoon, in zyne plaatze aan te stellen.

Bysitters of mederegters. Boven dien had de Grietman het vermogen, om, uit ieder kwartier zyner Grietenye, een bekwaam perzoon (of daar de Grietenye niet [p. 871] in kwartieren verdeelt was) vier van de verstandigste en beste perzonen te kiezen, dewelke alle Regtdagen, nevens hem, of zynen gesubstitueerden, te regt moeiten zitten, om partyens aanbrengen te aanhoren. Der Regteren pligt was, zo doenlyk, partyen door een minnelyk verdrag te bevredigen; dog dit niet konnende te, wege brengen, moesten zy het vonnis, na. genoegzaam onderzoek, volgens regten, uitspreken: dog de zakenduister zynde, of de Regters geen genoeg doorzigt hebbende, moesten ze raad plegen met verstandige, en in regten ervarene perzonen.

Regtdagen. De Regtdagen moesten alle weeken, om de veertien dagen, of, ten langsten, om de maand, gehouden, op alzulke plaatzen, als van ouds gebruikelyk was, of wel in nabygelegene Steden; dog wanneer hier omtrent vergaderinge zou geschieden, moest zulks met gemeene bewilliging van het volk gedaan worden. Voor deze Geregten wierden partyen vooräf behoorlyk geciteert, en, na genoegzaam onderzoek, de Sententien uitgesproken; zonder de een Procureur, of ook het Geregt, iets meer mogt nemen, dan hun by de wet was toegelegt. De profyten van Citatien, Sententien en anderzins voortkomende, werden by den Grietman en zyne Byzitters, te zamen gelyk gedeelt; dog het geen van Geregtelyke; Executien betaalt werd, had de Grietman de eene, ende Landsheer de andere helfte.379

Byäldien iemant voor den Nederrigter in zyne zaken veroordeelt zynde, zig over deszelfs [p. 872] uitspraak bezwaart bevond, had hy vry heid, om, binnen tien dagen te appelleren voor het Hof, volgens den styl, in de Ordonnantie van Saxen, voorgeschreven; werdende daar op de zaak voor den Hove geheel afgedaan, zonder beroep tot hoger Regtbank; ten ware in zaken van Revys, als in Keizer-Karels tyden, in zommige gevallen plaats.

378 Ordonn. van Saxen. 379 Ordonn. van Saxen.

192wumkes.nl

Secretarien der Grietenyen. De aanstellinge van de Secretarien der Grietenyen geschiedde, ten tyde der Saxen en van Keizer Karel, volgens de voorschriften dezer Vorsten, en, of door hun zelve, of (althans onder Keizer Karel) door den Stadhouder en Raad, en. zulks op voorgaande benoeminge van drie perzonen door de Stemgeregtigde Ingezetenen.380 De verkiezing gedaan zynde, ontving de verkoren perzoon zyn Commissie van wegen den Vorst. Egter blykt het, dat de Grietsluiden deze wyze van aanstellinge der Secretarien aanmerkten, als een inbreuk in hun oud regt: want in den jare 1545. vertoondenze, hy wege van doleantie, aan den Keizer, dat van ouds, en ten tyde der Saxen, hen luiden was toegelaten, om, met behulp der Mederegteren, zeker bekwaam perzoon tot Secretaris of Deels-Schryver, te kiesen en aan te stellen; als mede denzelven te eedigen, en wederom, in gevalle van kwaad gedrag, te casseren, zonder daar voor wydere verantwoordinge schuldig te zyn: betuigende verder, dat het tegendeel nu plaats hebbende, zulks tegen de oude manier van [p. 873] aanstellinge was.381 Het schynt dat dit laatste ook toen met lang in gebruik was geweest, alzo Maximiliaan van Egmond, Stadhouder van Friesland geworden, onder andere punten, ook dit instelde; „dat de Grietsluiden en andere Officieren: bestelt en voorzien zouden zyn met gequalificeerde Secretarissen, en alzulke, welken den behoorlyken Eed in handen van den Heeren van den Hove zouden hebben gedaan; en dat alle Schryvers Clerken en anderen, in geenen Eed staande, zouden gecasseert worden."382 Men ziet hier uit, dat het Hof en de Stadhouders, als verbeeldende de Hoogheid van den Landvorst, allenskens de begevinge meeste ampten aan zig hebben getrokken, om dezelven te meer aan hunne zyde te hebben, en afhankelyk van zig te maken; het welke ik, niet twyffele, of zal meest wakker tegens der Friesen inborst geweest zyn.

Dorpsregters.

Behalve de Grietman en Byzitters, die met den Secretaris, de Geregten in de Grieteny en uitmaakten, was 'er in ieder Dorp doorgaans een perzoon, die de kleine zaken waarnamen, magt hadden, om tusschen twisten de perzonen, vrede te maken, zo doenlyk, of anders de kwaadwilligen aan den Grietman te brengen, naar gelegenheid van zaken; en, ten overstaan van twee of drie der nabuuren alle geworpene of gestekene wonden, of andere schaden, zo te velde, als anderzins, te bezien, en te waerderen; om geldschulden of andere geringe gebreken, tusschen partyen te [p. 874] handelen, en de geschillen in der minne af te doen; dog moetende de pennen en breuken, daar over te vallen, aan den Grietman wyzen. Boven dien was zyn ampt, alle misdaden en strafbare overtredingen, in

380 Landboek van Martena, en uit hetzelve ldsinga Staatsregt, I Deel. bladz. 195, 196. 381 Winsemius bladz. 517, 518. 382 Winsemius bladz. 511.

193wumkes.nl

zyn Dorp voorvallende, op den naastkomenden Regtsdag, aan den Grietman bekent te maken; en, om dit alles getrouwelyk waar te nemen, moest hy, by 't aanvaerden van zyne bedieninge, plegtig voor den Geregte zweeren: „dat hy alle de deelen van zyn Ampt wilde nakomen, des Landsheere gehoorzaamheid en trouwe, bewyzen, geregtigheid te bevorderen, en nog uit gunst, voordeel; of vriendschap, nog ongunst, haat of nyd, niemant over zyne onschuld bezwaren, een iegelyk naar vermogen, getrouwelyk en zonder uitstel, aan zyn regt te helpen." De aanstellinge dezer Dorpregters, geschiedde, ten tyde, van de Saxen, by den Grietman383; dog schynt, onder de, regeringe van Keizer Karel, de verkiezinge, uit een genomineert drietal, by de Stemgeregtigden opgemaakt, door den Grietman gedaan te zyn384.

XXIV. Magistraten in de Steden. De Steden hadden, hare Burgermesters, Schepenen, Raads- en Gemeens- of Vroedsluiden, elk naar heuse privilegiën, van ouds of door de Landvorsten gegeven, wel enigzins onderscheiden, dog meest al op den zelven voet, het welk, ten aanzien van ieder Stad in 't byzonder, hier na zal getoont, worden. De Magistraten in de Steden hadden, nopens de oeffeninge der burgerlyke regtzaken, [p. 875] ongeveer dezelve magt als van de Nedergeregten in de Grietenyen is gezegt; ook haddenze even weinig: met lyfstrafbare: misdaden te: doen; moetende zulks den stadhouder en het Hof overlaten, behalven alleen zommige geringe straföeffeningen. Zy hadden het opzigt en bewind over alles Wat de Stad aanbetrof, alle stadsgebouwen, wateren, bruggen en straten werden door hen onderhouden uit de inkomsten der Stad. Zy bezorgden den welvaart harer Burgeren, in opzigt van neeringen, handwerken, gildens, jaaren weekmerkten, volgens de Octrojen van den Landvorst, of den Stadhoudery aan haar verleent. Zy bezorgden in den haren, dat de gewone accyzen, jaartaxen enz. aan den Landheer, of denzelven Gemagtigden, rigtig betaalt werden. Alleen de veilingen, en alles wat tot bewaringe der Stad strekte, was den Vorst aanbevolen, dewelke, ten dien einde, althans in zommige plaatzen, gewoon was een' Slotvoogd, onder den naam van Drossaart, aan te stellen, wiens ampt geheel onderscheiden was van dat der Stadsregeringe, en zig alleen bepaalde: tot het bewaren, versterken en beveiligen der Steden; waar toe de Landvorst de nodige kosten uit zyne schattinge en inkomsten moest verschaffen.

Belangende de jaarlyksche aanstellinge en vernieuwinge der Stadsregeringe, moet men aanmerken dat 'er in ieder Stad een bepaalt getal van perzonen was, die bekent waren onder den naam van Vroedschappen of Gemeensluiden; zynde egter in alle Steden niet even groot. Uit deze Vroedschap werd [p. 876] jaarlyks een dubbeld getal van perzonen benoemt, en aan den Stadhouder en het Hof

383 Ordonnantie van Saxen. 384 Winsemius, bladz. 468, 469.

194wumkes.nl

overgezonden, om daar uit het gewoon getal van Magistraats-perzonen, te verkiezen. De nieuw gekorene Burgemeesters, Schepenen en Raadsluiden ontvingen hunne Commissien van het Hof, en waren verpligt; hunnen Eed te doen, byna op dezelve, wyze, als van de Grietsluiden gezegt is. Zo de Landvorst in de bestellinger, der Magistraten eenige veranderinge wilde maken, stond zulks enkel aan zyn believen; en alles, wat in Stads- en Regtzaken door hen verrigt werd, geschiede uit naam en van wegen den Vorst385; moetende ook, ten einde van ieder jaar, voor het Hof, of deszelfs afgezondenen rekeninge doen van hun bewint, aangaande de Stads goederen, als mede van de boeten en breuken, door hen ingevordert; en zulks ten overstaan van den nieuw verkorenen Raad, en twee mannen uit ieder Gild

Het geene hier, nopens de verkiezinge der Magistraatsperzonen door, het Hof gezegt is, schynt, onder de regeringe van Keizer Karel, in zo verre, verandert te zyn, dat zulks toen door aangestelde Commissarissen jaarlyks geschiedde. Het vermaarde Placaat van den zevenden October 1531.386 Spreekt 'er op die wyze van: „Wy statueren ook ende bevelen seer expresselyk den Commissarissen, by ons geordonneert, of die namalen geordonneert sullen worden tot het vernieuwen van den Wetten van den Steden,— dat sy [p. 877] in de Wet niet en vorderen of promoveren, Luyden, die sy verstaan souden ghefameert ende geacht te wesen voor Dronckerts, ende van gewoonten uytermaten drinckende. Ende dat indien sy by madvertentie in de Wet gestelt hadden eenighe die hen ghewoondelyck plegen droncken te drincken, ende hetzelve deden, in de Wet, wesende, dat zy in dien gevalle sulckert Dronckaerts afsetten ende destitueren van den Schependomme, totten wekken sy gecommitteert wesen zouden, zonder tot den selven nimmermeer gherestitueert te moghen wesen." Dit Placaat, is den vierden October 1540. ten aanzien van dat, stuk, byna op dezelve wyze vernieuwt, luidende dus: „Ten einde dat de gemeene saeken van onsen Landen mogen wel en deugdelyk geadministreeit worden, Wy bevélen en ordonneren Commissarissen, die wy alle jaeren senden om te vernieuwen de wetten van onse Landen, mitsgaders allen den genen, die last hebben te kiesen of te nomineren de personen die in de Wet behoren te zyn, ofte te hebben de administratie van de gemene saeken, ofte van de inkomen van onse Steden, en de gemeenten, te kiesen en, nomineren, op haeren eedt, de nutste Lieden, gequalificeert en bequaem als sy sullen konnen vinden, sonder hier inne te useren van onbehoorlyke gunste, ofte aenschou, te nemen op naerderheit en maegschap, enz.387 Uit al het welk duidelyk te zien is, dat de Landvorsten, 't zy door zig zelven, 't zy door [p. 878] den Stadhouder en 't Hof, of ook door daar toe afgezondene Gemagtigden, het hoogste bewind geöeffent

385 Ordonnantie. van Saxen. 386 Schotanus Hist. bladz. 654. 387 Register der Placaten, bladz. 138.

195wumkes.nl

hebben, tot alles wat de Justitie en de Magistrature der Landen en Steden aanbetrof; 't geen het stuk was, dat hiet moeste aangemerkt worden, om een gepast denkbeeld te hebben van den staat der Regeringe in die tyden.

XXV. Bestelling der Zeedyken. Ditzelfde moet men aanmerken nopens het stuk der Zeedyken, en alles wat dienstig geoordeelt werd tot beveiliging van het Land tegen het geweld der zeewateren. De Staten van den Lande hadden wel doorgaans het opzigt en bestuur op dingen die van dien aart waren; zy stelden op hunne Landsvergaderingen Gemagtigden, die de nodigs schikkingen maakten, om de Dyken te herstellen, en tegens de zeegevaren te voorzien388: dog alles wat hier in gedaan of ondernomen werd, hing alvorens af van, de goedkeuringe van den, Vorst, of deszelfs aangestelde Bestuurders389. Wanneer 'er twisten tusschen Grietenyen en Grietenyen vielen over de lasten, die tot, dit zwaarwigtig werk moesten gedragen werden, wierd zulks door den Stadhouder en het Hof gescheiden, en een' vasten voet beraamt390, en alles wat op de Landsdagen besloten werd, schynt geene verbindende kragt gehad te hebben, ten zy het op den naam van Stadhouder of Gouverneur, den Ingezetenen werd aanbevolen, en alzo tot eene [p. 879] onverbrekelyke wet gemaakt391 waar van, behalve de onder aangetekende plaatzen, menigvuldige bewyzen in de Friesche geschiedenissen voor handen zyn.392

Het zelfde zy gezegt aangaande de magt van den Landsheer, omtrent de binnendyken, Sluizen, Zylen, Vallaten, gemeene vaarten, wateringen, Rydwegen, en alles, wat de landen in 't gemeen, of derzelver byzondere deelen tot welstand en veiligheid, aanbetrof: want alhoewel de magt en het bestuur over diegelyke dingen, wel by zommige Amptluiden, Grietmannen, Dykgraven of ook door zommige Steden en Leden van de Landschappe, of byzondere perzonen, geöeffent werd, ontkenden egter alle zodanige Gemagtigden hunne vermogens van den Landheer, by wien het stond, dienaangaande, alzulke wetten en schikkingen te maken, als tot meesten dienste van den Lande, geöordeelt werd; en by wien alleen de hoogste middelen van bedwang waren, om de onwilligen tot hunnen pligt te brengen, de twistende leden te verëenigen, en de lasten, tot zodanige gemeene werken vereischt werdende, op de voegzaamste wyze te verdeelen; zonder onderscheid ook, of dit alles by den Vorst in eigen perzoon, of uit zynen naam, door den Stadhouder, het Hof, of door andere aangestelde Regters verrigt werd; vermits niemant van die allen eenige, magt of middelen van bedwang vermogt te oeffenen, dan uit hoofde van zyne 388 Winsemius, bladz. 383. 389 Winsemius, bladz. 469. 512. 390 Winsemius, bladz. 486, 487, 489. 509, 510. Schotanus Hist. bladz. 626, 658. 391 Schotanus Hist. bladz. 491. 392 Zie onder anderen Winsemius, bladz. 502, 551. 585-189.

196wumkes.nl

aanstellinge [p. 880] door den Vorst, of zyne Gelastigden, voorheen gezien is: 't geen ik meen dat niet verder hoeft bewezen te worden.

Hoe verre zig de magt van den Landsheer, omtrent zaken van den Godsdienst, het begeven van Kerkelyke Benefieten, het presenteren van beroepingen aan het Hof, het verleenen van approbatie, en veele andere dingen, uitgestrekt hebbe, is kortelyk in voorgaande Hoofdstuk aangewezen, en kan elders breedvoeriger worden nagezien.393

XXVI. Voordelen der Landsheeren, en hunne Domeinen. Hetgeen tot hier toe gezegt is, betrof het regt en de magt van de Landsheeren in deze Provincie, zo als Zy die gebruikt hebben; zonder egter alhier te bepalen, of zy niet, in deze en geene zaken, de palen van hunne betrekkinge, zyn te buiten getreden, 't geen wy liever den Regtsgeleerden overlaten. Laat ons nu zien, welke voordeelen zy uit dit hun Erf-Gouverneurschap te trekken hadden. Waaromtrent wy wederom niet behoeven op te halen, wat in eenige byzondere gelegenheden, als buitengewone belastingen, door hen gevordert, en, door de Landzaten aan hen opgebragt is; hoewel zodanige geldzommen dikwils al zeer aanmerkelyk geweest zyn; dog die doorgaans, inzonderheid onder de regeringe van Keizer Karel, en zynen zoon Philips, by wyze van Beeden, van de Staten gevordert, en van hen ingewilligt werden, 't geenwe in de Geschiedenissen moeten aantekenen. Hier hebbenwe te bezien, welke de gewone wyze van opbreng [p. 881] aan den Landvorst geweest is; en wat hen, daarenboven, onder hunne zogenaamde Domeinen, te stade kwam.

Onder de regeringe van Hertog Albert, en zynen zoon Hendrik, schynt de opbreng van Schattinge geenen vasten voet gehad te hebben; en de laatste gantsch buitenspoorige geldzommen, (naar die tyden ) eischende, werd zulks van de Friesen zo kwalyk opgenomen, datze hem deswegen, en om meer andere nieuwigheden, binnen Franeker belegerden.394 Maar Hertog Georg, willende de Schatting op de vastigheden, tot een blyvend inkomen maken, deed zigten naausten onderregten, hoe veel huur alle de Landeryen deden, aan Goudguldens Van agt-en twintig stuivers het stuk, moetende vervolgens van ieder Goudgulden twee, drie, vier, vyf stuivers, meer of min aan Schatting, werden betaalt: 't geen altoos niet kennis en toestemming van 's Lands Staten, Verhoogt of verlaagt werd. Deze Floreenrenthe was, ten tyde van gemelden Hertog, bepaalt, op drie stuivers, is daar na meermalen verandert, en zedert eene altoosdurende belastinge op de landeryen gebleven. De Huurder en Verhuurder betaalden ieder de helft; ten ware anders overeen gekomen werd.395 Schotanus geeft een Lyst op van alle Florenen, op ieder dorp leggende, waar van de

393 Idsinga Staatsregt, I Deel, bladz. 381 en volgende. 394 Winsemius, bladz. 367 en volgende. 395 Schotanus beschryvinge van Friesl. bladz. 133. Hist. bladz. 497.

197wumkes.nl

renthen toen betaalt werden; makende over de gehele Provincie dertien duizend, negen honderd en [p. 882] een-en vyftig florenen396; zeker eene geringe zomma, in vergelyking van de tegenwoordige tyden!

Den 21sten penning der heerschappelyke goederen. Toen Hertog Georg den Friesche Heerschappen en Edelluiden voorstelde, datze aan hem hunne vaste goederen zouden opdragen; en weder van hem ter leen ontvangen, vonden deze zulk een voorstel onäannemelyk, als strydende tegens hunne vryheid, die zy zo wel als hunne, goederen, van hunne voorouderen, als een dierbaar pand ontvangen hadden, en wederom aan hunne kinderen, ongeschonden, dagten over te leveren397. Evenwel werd de zaak, na eenige onderhandelingen, verdragen, dat de Heerschappen jaarlyks van hunne Landrenten, aan den Hertog zouden betalen, den een-en-twintigsten penning, de eene helfte op S. Jakobi, en de andere op S. Martini: hier mede zoudenze, voor altoos, van alle andere Lasten bevryd zyn. Dit verdrag werd gesloten op den vyfden Juni 1564. Een maand daar na willigden de Prelaten en Kerkelyke perzonen aan den Hertog in, den twintigsten penning van hunne landrenten die zy aan anderen verhuurden; blyvende hunne landeryen, die zy zelfs gebruikten, in dezen onbelast. Wyders werd by het verdrag met de Heerschappen, vastgestelt, dat hunne vastigheden, zo dikwyls die verkogt, verwisselt of verwandelt werden, de Verkoper en Koper te zamen, van ieder Goudgulden een halve stuiver zouden [p. 883] betalen voor het consent van de koop; consent by het Hof moest verzogt en verleent werden van alle kopen, boven de twee honderd Goudguldens bedragende; dog daar beneden zynde, werd het consent verleent Van den Grietman, in wiens Grietenye de goederen gelegen waren. Door dezen weg werden alzo de landen, van den een tot den anderen overgaande, altoos onder de gezeide belastinge gehouden; en van de gewone Floreenrenthe (den gemeene Huisluiden opgelegt) bevryd De Heerschappen gaven op die wyze wel veel minder dan anderen; dog daarentegen warenze verpligt, in tyden van Oorlog, den Landvorst te dienen, en alle mogelyken bystand te bieden. Naderhand hebben de Eedelen den een-en-twintigsten penning van hunne Landeryen afgekogt, uit aanmerkinge van hunne kostbare diensten, aan Hertog Georg, bewezen: blyvende nogtans alle andere landen, die zy zedert den aanvang dier belastinge hadden aangekogt, of in 't toekomende mogten aankopen, met de gewone Floreenrenthe bezwaart398, volgens den Brief van den Hertog deswegen verleent, gedagtekent den twintigsten Juny 1514. 't geen ook vervolgens, wegens Karel van Spanje bekragtigt werd399. Dertig jaren daar na, te weten in den jare 1545. tragtte de Procureur Generaal des Keizers 396 Schotanus Hist. bladz. 497 en volg. 397 Schotanus Hist, bladzyde 494. Winsemius bladz. 384-387. 398 Winsemius bladz. 415. Schotanus Hist. 546. 399 Winsemius bladz. 432.

198wumkes.nl

dezen een-en-twintigsten penning weder in trein te brengen; eischende boven dien de agterstallen van alle die jaren: [p. 884] dog de Heerschappen klaagden dieswegen aan de Landvoogdesse, dies tyds te Leeuwarden zynde, dewelke hen, uit naam van den Keizer, antwoordde, dat zy wegens hunne goederen, die zy in den jare 1515 hadden bezeten, van deze belastinge zouden bevryd blyven; of schoon ook naderhand de goederen aan andere geprivilegieerde perzonen mogten worden verkogt. Zullende voorts het geding van den 21sten penning voor altoos worden afgedaan400.

Belastingen op huizen, en koopmanschappen. Boven de voorgemelde belastingen, werd, ten tyde der Hertogen van Saxen, ieder huis, niet Schotschietende of landvast, gestelt op veertien stuivers jaarlyks; ook inposten geheven van vreemde en ingebrouwene Bieren, die verkogt werden; op wynen, lakenen, enz. Waar van verschoont waren de Kloosters, Heerschappen en gemeene Huisluiden, zo verre zy het Bier zelve brouwden. Zommige Edelen hadden ook vry Accys binnen hunne huisen van eenige tonnen Haarlemmer Bier. Insgelyks hadden de Kloosters vryheid van een Aam, zommigen twee, drie of vier tot Misse-wyn, naar datze veel of weinig nodig hadden, en naar 't getal der Priesteren; Op de Landscheidingen en havenen waren inpostmeesters gestelt, als in de Kuinder, Lemmer, te Stavoren, Makkum, Harlingen, op de Leye, te Dokkum, Kollum en elders401. Deze belastingen zyn onder de regeringe van Keizer Karel niet vermindert, maar doorgaans verzwaart, [p. 885] Verder behoorde onder de Landsheerlyke inkomsten, of zogenaamde Domeinen, de geregtigheid van het Bildt, waar van alle de profytelykheden ten zynen behoeve waren. Deze vette Landstreek, allenskens van de zee opgeworpen en van langzamerhand aangegroeit, werd allereerst van Hertog Albert van Saxen, zonder toestemminge van 's Lands Staten, aangeklampt, en als een eigen goed, aan zig getrokken402. Hertog Georg hield naderhand dienzelfden voet, en eigende dit land voor zig403; dog onder belofte, dat hy den naastgelegene Eigenaren, Kerken, Conventen, en byzondere perzonen, in hun regt niet bekorten zoude404. Hebbende vervolgens de Kloosters Lidlum en Aangjum, hun regt op zommige stukken Billanden, aan den Hertog. overgedragen, blyvende by eene acte van Cessie, van den 9 Juli 1506. Het klooster Mariengaarde had 'er nogtans het nadeel by, dat, daar hetzelve van ouds het voorregt genoten had, om de beesten op de Billanden te mogen weiden, het door den Hertog van dat voorregt versteken werd en bleef405. Op dien grond van eigendom rustte teffens 400 Schotanus Hist. bladz. 685, 686. 401 Schotanus Hist. 482. 497. 402 Winsemius bladz. 366. 403 Ibid. 395. 404 Winsemius Beschryv. van Friesl. agter de Chronyk, op het Bildt. 405 Idsinga Staatsregt, I Doel, bladz. 117.

199wumkes.nl

de verpligtinge van den Landsheer, om deze landstreek te verzorgen van Dyken, sluizen, waterlossingen enz. Gelyk men vind, dat, lange daar na, 's Lands Staten op de herstellinge en onderhoudinge dier, Zeedyken, op kosten van [p. 886] den Landheer, hebben aangedrongen406; vermits Karel, door het regt van overdragte, den Hertog van Saxen opgevolgt zynde, moest geöordeelt worden, aan dezelfde belastingen, verbonden te zyn, Gelyk ook de Staten dit regt van opvolginge, nopens den eigendom, van het Bildt, aan Keizer Karel hadden ingewilligtt407.

Geldboeten, Cancellarye geregtigheden, enz. Verder behoorden tot de gemelde Domeinen, allerleye zoorten van geldboeten, aan den Regter vervallende; waar van de Nederregters in Grietenyen en Steden de eene helft, en de andere helft den Landsheer toebehoorde: gelyk mede het geep van Cancellarye geregtigheden, geldboeten en andere profytelykheden, voor den Hove voorviel.

Pluimgraafschap. Insgelyks behoorde onder deze regten van den Landheer, het zogenaamde Pluimgraafschap, 't geen door den Hertog van Saxen eerst geëigent, naderhand door 's Lands Staten, aan Karel van Spanje, uitdrukkelyk is toegestaan408. In den jare 1525. werd door Keizer Karel het ampt van Pluimgraaf opgedragen aan eenen Boyn Benedixzoon, voor den, tyd van vier jaren; mits jaarlyks in handen van des Keizers Rentemeester te betalen vyftig ponden, ieder veertig groten Vlaamsch. Waar af de lasten en voordeelen te zien zyn in de Commissie van dien Pluimgraaf, gedagtekent den 13 Juli 1525409. Dit ampt [p. 887] schynt in volgende tyden telkens aan den meestbiedenden, ten voordeele van 's Vorsten Domeinen, verpacht te zyn, ongeveer op dezelve voorwaarden, als in de voorgemelde Commissie was bepaalt410.

Visschernyen, jachtregt, enz. Tot des Vorsten regten behoorde al mede de visschery in gemeene wateren, volgens de Commissie van Keizer Maximiliaan aan Albert van Saxen verleent, werdende aldaar, benevens meer andere zaken, als Wild-Jacht, waterleidingen, Stranden, Havens, Sluisen enz. onder de Vorstelyke Regalia, getelt411; 't zy dan dat de Landheer zommige deelen daar van aan anderen, by wege van pacht of anderzins overdroeg, of die voor zig zelve heeft behouden; althans blykt het dat Keizer Karel, en Koning Philips zig van deze regten bedient, en daar omtrent verscheide Schikkingen en Wetten gemaakt hebben; zynde de wetten, 406 Winsemius bladz. 512. 407 Schotanus Hist. bladz. 632, 638. Winsemius bladz. 482. 408 Winsemius bladz. 482. 409 Analecta Fris. bladz. 23. 410 Analecta bladz. 27. 411 Schotanus Hist. bladz. 459.

200wumkes.nl

dienaangaande in de Friesche Lands Ordonnantie te vinden, meest uit de Placaten van 1539, 1542, 1561, en 1563. overgenomen412.

Strandgoederen en Zeevonden. Het voorgemelde schynt egter niet zo zeer een profytelyk als wel een Heerlyk Regaal geweest te zyn; dog het regt, dat d? Landsheeren hadden op de gestrande goederen, was Van een ander natuur, en behoorde wel degelyk onder deszelfs voordelen. Men vind reeds hier van den grond in de opdragt der Friesche Landen aan Hertog Jan van Beyeren413 [p. 888] van den welken, volgens verdrag, het derdendeel der gestrande goederen werd toegestaan, en wanneer vier jaren daar na, te weten Ao. 1452. het groot Verbond tusschen de Friesche landen, gelegen van het Vlie tot de Weser, werd opgerigt, en daar by vastgestelt, dat, volgens oude gewoonte de Koopman, twee derde, en de Berger een derde van de gestrande goederen zoude genieten, bepaalden de Prielen Westerlauwert wel uitdrukkelyk, dat het vastgestelde den gemelden Hertog onschadelyk zoude wezen.414 Keizer Maximiliaan de Friesche Landen aan Hertog Albert van Saxen opdragende, merkte insgelyks het Strandregt als een Regaal aan, ten Voordeele van den Erfgouverneur, als in de voorverhaalde Commissie te zien is! En hoedanig, in volgende tyden, dit stuk begrepen en behandelt is, blykt uit de Placaten, dienaangaande uitgegeven, volgens welken ieder een, die eenige gestrande goederen, van welke natuur die mogten zyn opvischte, of kwame te vinden, verpligt was, zulks aan den naastgelegen Grietman binnen vier en-twintig uuren, bekent te maken; dewelke weder gehouden was, hetzelve binnen drie dagen aan de Lands regeringe te kennen te geven; voor welke moeite, zo van bergen als anderzins, de Rentemeester der Domeinen eene ordentelyke beloninge moest betalen, aan ieder een die 'er belang in [p. 889] had.415 Het Placaat van Philips de II. den 3 Octob. 1563, uitgegeven, verbood wel scherpelyk, eenige genaufrageerde (schipbreukige) goederen te nemen en agter houden, by poene, zo 't een Schipper of Schipman is, met den viere gestraft te werden; en iemant anders zig daar aan vergrypende, met de galge; en niettemin verbonden zyn tot herstellinge der agtergehoudene goederen.416 Waar uit ligt te zien is, dat het aandeel der gestrande goederen, een voornaam stuk van de bezorginge, en het aanbelang voor den Vorst, moet geweest zyn.

412 Zie Ordonnantie Van 1699. bladz. 278. 286. 287. 289. 298. 303. 306. en elders. 413 S. Beninga, bladz. 46. En E. Beninga, bladz. 193. 414 E. Beninga, bladz. 214-225. 415 Ordonnantie van 1699. bladz. 274. overeenkomende met 't Placaat van den 2 Juli 1565. Zie mede het Placaat van den 22 Juli 1562. 416 Aldaar bladz. 56.

201wumkes.nl

XXVII. Daar uit dezelve het Land moesten beschermen. Uit alle deze, en misschien meer andere voordeelen, moesten de Landheeren de kosten dragen, die tot bescherminge des Lands, en den welstand der Ingezetenen vereischt wierden: hier van werden betaalt, 's Vorsten Amptenaren, de aanbouw van Vestingen en Fortressen, en het onderhoud van wallen, poorten enz. De staande militie, die men nodig had; de inkoop van allerley oorlog behoeftens, het equiperen van schepen, tot beveiliging van den Koophandel, en alles, wat tot het een en ander eenige betrekkinge mogt hebben417: werdende telkens, naar omstandigheden van tyden en zaken, de floreenrenthe verzwaart of verligt; [p. 890] ook zomtyds buitengewone beden gevordert, waar van veele voorbeelden, inzonderheid onder de regeeringe van Keizer Karel, en Philips den II. voor handen zyn. Hier toe behoorde ook de handhaving der Justitie, op kosten van den Landheer, het bewaren en beschermen der privilegiën, der weduwen en weezen, en alle ingezetenen op de gunstigste en voordeligste wyze te behandelen, als een goed Erf-Gouverneur des Keizerryks, schuldig was, en behoorde te doen.418 Meermalen is zulks van den Keizer, zedert deszelfs eerste huldiging, op nieuw belooft en bekragtigt419; ook van de landen, op alzulke voorwaarden, de inposten en andere lasten ingewilligt, als blykt uit de artikelen van accoord, in den jare 1524. tusschen de Landen en den Keizer opgeregt.420 Werdende egter daar by vastgestelt: „dat, tot bescherminge des Lands, de Stadhouder, wegens zyne Keizerl. Maj. 't Veldgeschut, kruit en lood bestellen, als ook, des noods, duizend knegten, in perzoon te velde brengen; mits dat de Landen, hun particulier bezorgden."

Dit derhalve de eige natuur en verpligtinge van het Erf-Gouverneurschap zynde, gaf zulks den Friesen regt, om ook telkens op; alzulke bescherminge, en 't geen daar toe nodig was, aan te dringen, gelyk men ook vind [p. 891] meermalen geschied te zyn.421: dog het geen hen niet altoos even gunstig afgenomen werd. Het klonk, uit dien hoofde, den Staten van den Lande vreemd in de ooren, toen. 's Keizers Gezanten op den Landsdag van 1524. na eene lange en opgesmukte voorrede, van de Landen begeerden, dat, vermits de Landen door, de forten en frontierplaatzen van zyne K. Maj. moesten behouden worden; en zulks door middel van krygsvolk: het daarom by zyne Maj. billik gevonden was, de Knegten tot laste van den Lande en niet des Keizerl. Maj. in dienst te hebben. Welk voorstel zo ongerymt geöordeelt werd, dat 'er niet alleen geene toestemminge der Staten, maar het tegendeel op gevolgt is 't als straks uit de artikelen van het 417 Zie, onder anderen, de acte van huldiging van Prins Karel, en de Eed der Friesen, daar op gedaan. Winsemius, bladz. 432, 433. 418 Dit was de inhoud van Graaf Floris van Ysselsteins Eed, uit naam van Karel, den Friesen gedaan. Winsemius, bladz. 434. 419 Winsemius, bladz. 458.482. 420 Ibid. 421 Winsemius, bladz. 466. 471. 473.

202wumkes.nl

nader accoord is aangetoont. Zulks daar uit blykt, dat de gewone bezettinge der vestingen, en ander nodig krygsvolk op de been te houden, ten laste van den Keizer kwam; dog wanneer, in tyden van overval der vyanden, het land moest verdedigt worden, had de Stadhouder magt, om de nodige manschap, uit de Landzaten, tot weeringe van den vyand, byëen te roepen; dog niet verder dan tot de grenspalen van Friesland, als meermalen hier voor gezegt is.422

Evenwel is 'er naderhand meermalen aan dienzelfden snaar geroert: want, in den jare 1527. verzogt de Landvoogdes aan 's Lands Staten, om, uit voorzorge van eenige vyandlyke invallen, tot hunnen Laste te willen aannemen twee duizend knegten; dog de [p. 892] Staten, op hun regt betrouwende, antwoordden met reden: „dat de Landvoogdes geliefde opzigt te nemen op het Contract, tusschen hen en zyne Keizerl Majesteit aangegaan; by het welk zyne Maj. tot zynen last genomen had, de Landen, niet alleen tegens den Hertog van Gelder, maar ook voor het geweld van vreemde Heeren en Prinsen te beschermen: mits ontvangende, den jaarlykschen Taux, ende Exysen, als ook mede de opkomsten der Domeinen, ende Bildt-landen. Dog even verre de zaak zulks mogte vereischen, (als meenende van niet) dat zy als dan doen wilden, 't geen goede en getrouwe Onderzaten betamen zoude; mits behoudende de geregtigheid des Contracts." Men vind ook niet, dat 'er toen, dienaangaande, enig verder aanzoek gedaan is, om krygsvolk op 's Lands kosten aan te nemen.

Het geen tot hier toe gezegt is, nopens de beveiliging der Landen, ten laste van den Vorst, strekte zig niet minder uit, tot den Koophandel en de vrye zeevaart, 't geen, onder anderen, blykt, uit het voorgevallene, in den jare 1542. Eenige Friesche Schepen waren van eenen Zeerover genomen; waar over het Scheepsvolk klagtig viel aan de Staten, diestyds hunne Vergaderinge binnen Leeuwarden houdende, De Staten oordeelden, dat het, agterhalen der Vrybuiters, en het beveiligen van den Koophandel, een stuk was, dat door het Hof moest by der hand genomen worden, en klaagden deswegens aan den President en Raden; dewelke [p. 893] ten antwoord gaven geenen last tot zulke eene zaak te hebben, als behorende aan de Landvoogdes Maria, zynde de Stadhouder Egmond op dien tyd niet binnen de Provincie. De Staten evenwel aanhoudende, boden eindelyk de Heeren Raden, na eenige onderhandelingen, den Staten aan, dat zy, ten dienste van den Lande, Kruit, Lood, Geschut, en andere oorlogsbehoeftens wilden bezorgen, onder voorwaarde, dat de uitrustinge en equipagië van Schepen, ten laste van den Lande zoude geschieden. Dit antwoord was geheel strydig tegen de verpligtingen, aan welke de Landvorst, uit kragte van voorgaande verdragen, verbonden was, 't geen van de zy de der Staten, op eene bondige wyze, betoogt werd, zeggende: dat de Landen aan zyne Keizerl. Maj. de. Domeinen hadden toegestaan, op zo eenen voordeligen voet, als in geene andere Landen geschied was; dat zy, benevens die, aan den Keizer nog 422 Winsemius, bladz. 469.

203wumkes.nl

ingewilligt hadden, de Excysen van Wynen, Bieren, Lekenen, alles tot dien einde, dat zyne Maj. de Landen van Friesland beschermen en verdedigen zoude, en voor alk schade en invallen der vyanden bevryen; alles blykende by het tractaat van 1504. tusschen den Lande en de Keizerl. Maj. gemaakt, 't Geen verder werd aangetoont, altoos zodanig plaats gehad te hebben, zonder dat de Provincie tot eenige Lasten, dienaangaande, gehouden was.423

Hoe de bezorginge van den Landvorst, eindelyk, zig uitstrekte, over den gemeenen welstand van alleleye Standsperzonen; en [p. 894] hoe uitstekend Keizer Karel aan dit stuk voldaan hebbe, kan men zien uit eene menige Van heilzame Placaten, Wetten en Ordonnantien, door dien Vorst gegeven, en overal in de Friesche Geschiedboeken, in 't Register der Placaten, en elders geboekt424, waar van ook de meeste wetten, tegenwoordig in 's Lands Ordonnantie te vinden, ontleent zyn. Zulks ik niet schroom te zeggen, dat de invoeringe Van deftige Regten en wetten, mitsgaders de uitnemende bestieringe en handhavinge van regt en geregtigheid, eene der aanmerkelykste zegeningen geweest is, die, voor de opregtinge der vrye Staatsregeringe, deze Provincie te beurte gevallen zyn.

XXVIII. Verpligting der Landzaten aan den Vorst. Gelyk dus de Landsheer verpligt was, om, met alle Vermogen, den welstand der Landzaten te bevorderen, stonden deze, aan hunnen kant, in geene mindere verbintenis jegens den Landheer, behoudens egter hunne privilegiën en voorregten, die telkens, by veranderinge van Landsheer; plegtig bezworen werden. Doende van gelyken de Landen telkens den Eed van getrouwigheid aan den Vorst, die wy hier woordelyk, tot ophelderinge, en beveiliging Van 't gezegde, opgeven. „Wy Edelen, Heerschappen, Regeerders, Burgemeesteren, Schepenen ende Raden van Leeuwarden, ende ander gemeen volk dezer Stad, Steden, Landen ende Heerlykheden van Friesland, zweeren en beloven den Hooggeboren Doorluchtigen Forst [p. 895] Karel, by der gratie Gods, Prince Spanje enz. Dat wy den voorschreven Heere en Prins, als Erfheere ende Erf-Gubernator des H. Ryks, Van Friesland, goede, getrouwe, onderzaten wezen zullen, ende zyne Ghenaden hoogheid, Regt ende Justitie helpen onderhouden, 't Voorschreven Land tot eere ende profyt van zyne Ghenade te bewaren, zyne Genaden Stadhouder, Regenten Cancelier ende Raeden te eeren; ende dat wy nimmermeer in Raedt ofte tractaat komen en zullen, daer men tegens zyn Genade, ofte zyner Genaden Stadhouder, Raeden ende Officieren, spreekt, traceert ofte handelt; ende indien wy zulks mogten weten, 't zelve tegen te staen, ende uit te brengen: Voorts alles te doen, dat goede ende getrouwe Onderzaten

423 Winsemius, bladz. 511. 424 Men leeze tot een staaltie dat heerlyk Placaat van den 7 Oct. 1531. Schotanus Hist. bl. 648.

204wumkes.nl

schuldig zyn, ende behoren te doen. Soo most ons God helpen ende alle zyne Heiligen."425 Edog vermits, deze Eed, in den jare 1515. maar van een gedeelte der Ingezetenen werd gedaan, blyvende de andere partye Geldersgezind, zo hebben, na het eindigen van den Gelderschen oorlog, de overige Heerschappen en Landzaten, op gelyke wyze moeten zweeren.426 Dit geschiedde in den jare 1524. Welke Eed naderhand, in den jare 1545. plegtig vernieuwt werd; moetende de Heerschappen en Overheden den Eed doen in handen van den Stadhouder Maximiliaan„ en het gemeene volk in handen van de Grietsluiden en Overheden. 427 [p. 896] Hoe de Staten van den Lande, representerende al het volk, vervolgens de Eed Van getrouwigheid aan Philips den II. gedaan, en van dien Vorst ontvangen hebben, is voorheen aangetekent.428

In 't byzonder dient hier aangemerkt het onderscheid van bewoordingen in het voorschrift van den Eed, zo als die in den jare 1515. aan Karel, toen nog Prins van Spanje, gedaan werd; of zo als die in den jare 1545. toen hy Roomsch Keizer was, van de Friesen moest gedaan werden: want daar in het eerste slegts gewag werd gemaakt van aan Karel getrouwigheid te zweeren, als Erf-gubernator des Heiligen Ryks over Friesland; werd hy in het laatste benoemt als natuurlyke Erf-heer van Friesland, en zulks uitgestrekt zo wel tot zyne vrouwelyke als mannelyke af komelingen, dog waar van in het eerste niet gerept was. De Gedeputeerden der Staten zagen dit onderscheid, en, zig aanmerkende als natuurlyke Onderzaten van het Duitsche Ryk, maakten deswegen zwarigheid, of zulks niet zoude stryden met hunne alöude Privilegiën en tractaten, met het Ryk gemaakt; waar op hen wegens den Keizer, geantwoord werd, dat, voor, zo veel de vernieuwinge van den Eed aanging, zulks geenzins hunne Privilegiën, nog de betrekkinge tot het Duitsche Ryk zou benadeelen.429 Op welke, en meer andere verklaringen de vernieuwinge van den Eed haren voortgang had. [p. 897]

XXIX. Staatsregering in Friesland onder de Landsheeren. Staten des Lands. Landsdagen. Tot hier toe is gezien de wederzydze betrekkingen van den Landheer en de Ingezetenen van Friesland. Wy zien daar uit, dat het regt en de magt der Vorsten, zig vry verre heeft uitgestrekt; en naardien dat regt by veranderinge van tyden en Staatswisselingen in handen van den Grootmagtigen Keizer Karel viel, zagen de Friesen wel, dat aan deszelfs magt niet ligt palen konden gestelt worden; waar uit meermalen gevolgt is, dat de Vorst, zyne betrekking als Gouverneur of Stadhouder, ter zyden stellende, de Landen niet veel minder dan een Souverain Vorst beheerscht heeft. Onder dit alles bleef 'er nog altoos over, 425 Schotanus Hist, bladz. 574 426 Winsemius, bladz. 469 427 Schotanus Hist. bladz. 687. 428 In dit Hoofdd. §. XIII. 429 Schotanus Hist. bladz. 687.

205wumkes.nl

de oude gedaante der Staatsregeringe, volgens welke de begoedigste Landzaten, benevens de zulken, die 'er van ouds toe geregtigt waren, in Landszaken te' zeggen hadden, of immers behoorden te hebben; het geen ook altyd, als eene onveranderlyke grondregel van Staat, heeft stand gehouden, en, zonder het wegnemen en omverre werpen der fondamentele wetten, niet kon verandert werden.

Staten des Lands. De regeringe des Lands werd zamengestelt, en bestond uit de Edelluiden, Eigen-Erfden en Geestelyken; doorgaans bekent by den naam van Heerschappen, Prelaten en gemeene Gemeente, of, in latere tyden, by dien van Staten des Lands. Het bezitten eigendom der vaste goederen, Schotschietende Huizen, Stallen en Ploeggangen, gaf iemant regt om in gemeene Landzaken te zeggen te hebben; terwyl de Geestelyken uit kragte van hunne Abdyen, in de Landsvergaderingen verschenen. [p. 898] De Steden wierden weleer onder de Goën gerekent, waar in zy lagen; dog zyn naderhand als een afzonderlyk Quartier aangemerkt; zulks de hoge regeringe des Lands bestond uit vier Leden, Oostergoo, Westergoo, Sevenwouden en Steden. Wat de Landen aangaat; alle Eigenaars van Stemdragende Zathen en Vastigheden waren geregtigt, om, in eigen perzoon, ten Landsdage te compareren, en de gemeene zaken mede te behandelen; dog indien het iemant ongelegen, kwam, zelfs te verschynen, werd zyne Stem voor byvallende gerekent, waar door het ook kwam, dat de Landsvergaderingen zeer ongelyk talryk waren, 't geen al veel afhing van het gewigt der zaken, die op de Landsdagen stonden verhandelt te worden. De menigte der Stemmende Leden moest evenwel zomtyds groot ongemak in de vergaderingen en de te nemene Raadsbesluiten veroorzaken; alwaarom men naderhand, tegen het laatst der regeringe van Philips den II. heeft opgehouden, uit eigen qualiteit, ten Landsdage te compareren, maar begonnen is, zo wel uit den Adelyken als Eigen-Erfden Stand, de Vergaderinge uit twee, Gevolmagtigden van ieder Grietenye, te formeren; wanneer, de Eigenaars der Stemdragende. Vastigheden, schriftelyken last gaven, of aan de bewoners van hunne goederen en Zathen, of aan eenige andere publyke perzonen, om, na vertoninge van die Procuratien, by de meeste, Stemmen, de volmagten ten Landsdage te verkiezen.430 Deze verkiezinge [p. 899] of Stemminge gedaan zynde, hadden de Perzonen die dus gekoren waren, volle magt, om alles te doen, wat ten dienste van den Lande, by de meeste Stemmen, geöordeelt werd, nodig en nuttig te zyn. Zodanige Volmagten representeerden alzo de Staten van den Lande; en 't geen by hen besloten werd, moest van hunne Lastgevers, onherroepelyk werden goedgekeurt; en wierd gehouden als door alle

430 Interpretatie van zyn Doorlugtige Hoogh. Op 't Stemreglement. 10 Dec. 1749. En de Publicatie van H. Ed. Mog. 3 Maart 1762.

206wumkes.nl

Stemgeregtigde Ingezetenen, gedaan en besloten te zyn. Welke voet van regeringe, naderhand altoos gevolgt is, en nog hedendaags stand grypt 't geen omstandiger in 't volgende Deel van dit werk moet aangetoont worden. De Steden, als gezegt is, maakten te zamen een vierde Lid van Staat, en hunne Volmagten wierden uit de Vroedschap en Magistraat gekoren; hebbende, even als die der landen, volle magt, om, uit naam en van wegen hunne Lastgevers, de besluiten van den Staat mede op te maken en te bekragtigen.

Landsdagen. De Staatsvergaderingen, gewoonlyk Landsdagen genoemt, schynen toen geen vasten tyd gehad te hebben, nog wanneer ze belegt werden, nog hoe lang de vergaderingen moesten duuren: alles hing, in die opzigten af van de belangens der Provincie, en het gewigt des zaken, waar over de besluiten moesten genomen werden. Even weinig waren de Landsvergaderingen aan eenige vaste plaats of Stad gebonden. Ao. 1498. Was 'er een Landsdag te Dronryp, en zes jaren daar na een te Gerkesklooster431. [p. 900] In den jare 1506. hadden de Staten eene vergaderinge in de kerk te Nyehoof binnen Leeuwarden.432 1509. Waren 'er twee landsdagen binnen diezelve Stad433, 't geen, wegens de zitplaats van het Hof, en de woning van den Stadhouder aldaar, gemeenlyk geschiedde. Toen de Hertogen van Saxen nog hunne Hofhouding binnen Franeker hielden, was ook die Stad doorgaans de vergaderplaats der Staten; hoewel niet altoos. In 't jaar 1523. hield men op den 24 Juni eenen Landsdag binnen Harlingen; en in den Herfstyd van dat zelfde jaar, twee te Sneek.434 Drie jaren daar na waren de Staten vergadert in de Lemmer.435 Dog gewoonlyk wierden de Landsdagen binnen Leeuwarden gehouden, om reden als gezegt is.

De magt om Landsdagen uit te schryven, was eerst en vooral by den Landsheer; en, in deszelfs afwezigheid, by den Stadhouder436; ook werden dikwyls Landsdagen uitgeschreven. door den President en de Raden van 't Hof437 dog in alle gevallen, waren de Volmagten ten Landsdage geregtigt, om, nopens de voorstellen die door den Stadhouder, of het Hof gedaan werden, ruggespraak te houden; 't geen inzonderheid plaats had, wanneer maar alleen den Gecommitteerden der Staten, het een of [p. 901] ander punct werd voorgestelt, 't geen dan door hen, aan de volle Staatsvergadering moest overgebragt, en in overweging genomen worden.438 Ten welken einde ook de

431 Zie hier voor bladz. 431. 432 Schotanus Hist. bladz. 522. 433 Bladz. 533. 434 Schotanus Hist. bladz. 617, 619. 435 Schotanus Hist. bladz. 632. 436 Zie, onder anderen, Winsemius bladz. 469. 473. 476 en elders. 437 Ibid. 533 438 Winsemius bladz. 517.

207wumkes.nl

gewone Gecommitteerden de magt hadden, om, in alzulke gevallen, eenen Landsdag uit te schryven. De uitschryvinge, door het Hof geschiedende, was in dezer voegen.439

De President en Raden des Konings van Spanje, geordonneert in Friesland, EERSAME, LIEVE, BYZONDERE. Alzo de Grave van Arenberg, Stadhouder en Capitein Generaal van Friesland,

belieft heeft, ons te schikken de Artikelen, hier inne besloten, om u deselve over te seynden, die ook aan te nemen, ende tot dien eynde die Staten van den Lande te „ doen beschryven.

„SOO IST, dat wy, nakomende syne E. bevelen, u, in staet ende van wegen Con. Majesteit ende synder G. ordonneren, ende des niettemin, bevelen, dieselve ingelegte Articulen te communiceren metten Ingezetenen uwer Jurisdictie, ende die Volmachtige derselver met genoegsame Procuratie, ten eynde als boven, hier doet verschynen op ten ses en twintichsten deser maendt tsavonds in den Herberge, ende [p. 902] 's anderen daegs, metten anderen Gedeputeerden ende Volmagtigen, die als dart hier mede compareren sullen, eyndelyken te resolveren, sluiten, ende aannemen die voorsz. Articulen. Ende des ern zyt in geen ghebreeke, enz."

XXX. Magt van 's Lands Staten; derzelver Gedeputeerden en Gecommiteerden. De zaken, waar over op de Landsdagen gehandelt werd, waren veelerleye, en doen ons teffens zien, de magt, dewelke de Staten des Lands, ten tyde van de regeringe der Vorsten, wettig toebehoorde.

Zy raadslaagden over het aannemen van den Landsheer over de voorwaarden op welke, hy in die hoedanigheid zoude aangenomen werden, en, zo dikwyls de regeringe van den eenen Vorst tot den anderen overging; de voorwaarden voor goed werdende aangezien, moesten die aan weêrkanten werden bezworen: dog niet aannemelyk bevonden zynde, hadden de Staten des Lands het regt, zig daar tegen aan te kanten, en 'er verandering in te maken, inzonderheid wanneer die strydig bevonden werden tegen 's Lands vryheid en voorregten: waar van wy een baarblykelyk bewys zien in de omstandigheden, die zig, by het aannemen van Hertog Georg van Saxen, hebben toegedragen440; gelyk mede ten tyde, van de overdragt der landen op Karel, Prins van. Spanje441; 't geen, zonder weten van de 439 Aldaar bladz. 533. 440 Schotanus Hist. bladz. 493, 494. 441 Aldaar bladz. 573.

208wumkes.nl

Staten, tusschen den Hertog Georg en Karel, gecontracteert zynde, de gemelde Staten zig billik verwonderden, dat de Provincie, zonder hun weten, aan een ander overgedragen [p. 903] en dat het hen, om die reden, niet te passe kwam, den Eed, die hen voorgehouden, werd, te doen, enz. Ja eer zy het besluit namen den gemelden Eed te doen, werd alvorens besloten, Karel niet tot Erf Gouverneur aan te nemen, dan op alzulke voorwaarden, als weleer, by de aanneminge van Albert van Saxen, waren vastgestelt; met uitsluitinge van de belastingen, die door Georg waren ingevoert: van welk gefluit zy ook niet zouden afgeweeken zyn, byaldien zy niet door magt van wapenen daar toe waren bedwongen geworden; als in de aangetogene plaats te zien is.

Zo dikwyls een nieu Stadhouder door derf Landvorst werd aangestelt, moest dezelve in de volle vergaderinge der Staten, werden voorgestelt, en door de Regeringe des Lands, met; de behoorlyke plegtigheden, in zyne bedieninge beveiligt werden442; 't geen, buiten twyffel, mede plaats zal gehad hebben, aangaande de Heeren van liet Hof, die, benevens den Stadhouder, de last van de regeringe moesten waarnemen, uit; naam van den Landsheere.

Inzonderheid was het werk van de Staten des Lands, om, by voorvallende gelegenheden, de floreenrente en andere belastingen, ten behoeve van den Landvorst, naar vereisch van zaken, te verzwaren of te verligten; waartoe de voorstellingen door den Stadhouder en het Hof, of, door den Vorst zelve, op de Landsdagen gedaan, en vervolgens de besluiten, tot het inwilligen der Lasten, genomen werden; zynde de Vorst, door zig zelven, geenzins bevoegt, zodanige, veel minder [p. 904] nieuwe Lasten, in te voeren, dan na voorgaande kennisneminge en toestemminge der Staten van den Lande.443 Zomtyds werden door de Vorsten buitengewone Beden verzogt, die dikwyls (vooral in de laatste tyden) grote geldzommen beliepen.444 De Staten hier in bewilligende, overwogen verder de wyze op welke de ingewilligde penningen zouden omgeslagen werden445: waar uit blykt dat het heffen der geldmiddelen, niet by den Landsheere, maar wel degelyk by de Staten van den, Lande ge weeft zy.

Niet minder waren de Staten des Lands geregtigt, om kennis te nemen van zaken, betreffende den oorlog zo ten aanzien van 'deze Provincie in 't byzonder, voor de regeringe van Keizer Karel, als ten aanzien van de Nederlanden in 't gemeen, toen alle de Provinçien onder een Hooft verenigt waren. In zaken van dien aart, vermogt de Landsheer niets van gewigt ondernemen, dan met toestemminge van de Staten; die, in zodanige, en andere gewigtige voorvallen, zomtyds eene algemene Vergaderinge van Gedeputeerden, uit alle de Provinciën, hielden, waar in, naar vereisch van zaken, beraadslaagt werd over de

442 Schotanus Hist. bladz. 532, 593. 443 Zie onder anderen Schotanus Hist. bl. 473. 546 555. 607 621. Winsemius bladz. 414. 590. 444 Aldaar 590. Apol. van Will. I. p. 60. 445 Schotanus Hist. bladz. 546, 704, 710. En elders.

209wumkes.nl

voorstellingen, die hen deswegen van den Vorst, of uit deszelfs naam gedaan werden, en niets, dan het geen hier besloten werd, mogt de Landsheer in oorlogszaken aanvangen; [p. 905] gelyk hy insgelyks even weinig geregtigt was, om, na dat de oorlog was aangevangen, vrede te maken, dan met goedkeuringe; van 's Lands Staten.446

De lasten, tot het onderhoud der Zeedyken, binnendyken enz. werden door de meest belanghebbende Grietenyen en Steden, by verdeeling en omslag opgebragt; volgens de schikkingen en ordonnantien, by de Staten des Lands, met kennis van den Vorst, of deszelfs Stadhouder en Raad, gemaakt. Dog zo de twisten ontstonden, en 'er onwilligen te bedwingen waren, kwam het gezag van Stadhouder en Raden, den Staten te hulpe; maar het gewoon bestuur was by de Staten van den Lande, als uit veele gevallen te zien is.447

Bovenal hielden de Staten een wakend oog op de privilegiën, voorregten, vryheden en fondamentele wetten van den Lande; die niet alleen telkens by de blyde inkomst der Vorsten op nieuw moesten bezworen werden, maar by welker inbreuk 's Lands Overheden, steeds moesten aandringen, ten einde de misbruiken en nieuwigheden, die daar tegen ondernomen werden, afgeschaft, en het een en ander in zyne aloude form herstelt mogte werden. Menigvuldig waren de gevallen, van tyd tot tyd, waar in 's Lands Staten zig tegens alzulke wanordres verzetten moesten, waar in ze zomtyds gelukkig geslaagt hebben; [p. 906] dog ook veeltyds genoodzaakt waren, zig de magtige hand der Vorsten, te onderwerpen. Alles wat hier omtrent voorgevallen is, lyd niet dit bestek, en zal ons in de volgende geschiedenissen voorkomen: men zie de onder aangetogene plaatzen.448

Gedeputeerden en Gecommiteerden. Wanneer, door den Landvorst, of van zynent wege, eenige schadelyke nieuwigheden, strydig tegens de regten des volks, werden ingevoert, waren 'er inzonderheid twee middelen, om zulks aan de Staten van den Lande voor te stellen, en deswegen herstellinge te vorderen. Het eerste was een zeker Collegie van agtien Gedeputeerden, die geduurig moesten toezien, op de handhaving van de Privilegiën, op de rekeningen van 's Lands penningen, op de publyke acten, registers en geschriften van eenige aangelegenheid, enz. Zy moesten op alle Landsdagen verschynen, om de nodige opening van zaken te geven; en intusschen alle voorkomende zaken, met volle magt afdoen. Uit dit Collegie werden vier Gecommitteerden gemaakt, die alles, wat op de Landsdagen besloten werd, aan den Stadhouder en 't Hof moesten overdragen; en van daar de appoinctementen weder overbrengen op den Landsdag. Zy hadden magt om 446 Bor VII Boek, fol. 46. Col. 3, 4, Schotanus Hist. bladz. 546. 593, 617, 619. Winsemius bladz. 473, 476. 507. 447 Schotanus Hist. bl. 491. Winsemius bladz. 503. 580-589. 448 Schotanus Hist. bl. 679., 685, 632. Winsemius bladz. 465, 517, 590, en, elders.

210wumkes.nl

met den Stadhouder en Raden te verdragen aangaande het stuk der Revisien; indien iemant eenige stukken, dienende, tot nut van den Lande, of wel eenige Lands reekeningen of resten onder, of had berustende, waren deze Gecommitteerden gemagtigt zulks in te vorderen: Zy [p. 907] mogten, des noods, agt perzonen tot zig benoemen, om, in gewigtige zaken, raad te plegen; zy waren gemagtigt om, uit naame van de Landschappe, in regte te ageren, 's Lands regt, by wege van proces, voor te staan, en te voldingen, enz. alles tot wederzeggens toe.449

Dit aanzienlyk Collegie van Gedeputeerden, in den jare 1532 opgeregt, heeft sedert altoos stant gehouden: alle zwarigheden, op den Landsdag voorkomende, werden door deze Heeren overwogen en beoordeelt, van welke billikheid of onbillikheid zy waren: 't geen by hen voor regt werd aangezien, bleef vastgestelt, en het andere verworpen. Op eenen Landsdag, in December en Januari 1542. en 1543. dedenze een algemeen Protest tegen alle gepubliceerde Placaten, voor zo verre die streden tegens de verdragen, met den Keizer gemaakt450 En ten tyde van Philips den II. was dit luisterryk Collegie 't voornaamste Bolwerk, tegens de snode inzigten van het Spaansch gezind Hof, en andere Amptenaren van dien Koning.451 Zynde alvorens, in den jare 1558. vernieuwt en in magt vermeerdert, en derwyze gemagtigt, dat het niet alleen opzigt hield op de bezworene privilegiën des Lands, maar zig ook met kragt, tegen de ingeslopene misbruiken, en onregtmatige Ondernemingen der vyanden dorst verzetten.452 [p. 908]

Het ander middel tot bewaringe der Landsregten, en tot verhoedinge van misbruiken, was de vryheid, die allen Ingezetenen des Lands toestond, om, door behoorlyke klagten, hunne zwarigheden den Staten van den Lande, voor te dragen, en herstellinge te verzoeken; met aanwyzinge van de middelen, door welken zulks, op de voeglykste wyze zoude konnen geschieden. Dit middel was van veel belang voor de Landzaten; en stelde teffens de hoge Regeringe in staat, om van alles naaukeurige kennis te bekomen, en zig, in zo verre de zaken zulks vereischten, deswegen by den Stadhouder en de Raden, of wel by den Vorst of de Landvoogdes, te vervoegen, en herstellinge te vorderen; of, naar gelegenheid van zaken, zelve daar in te voorzien; gelyk men vind dat meermalen gedaan is.453

Dit zo in 't kort de staat en voet der Regeringe, ten tyde der Landvorsten, hier te Lande zynde, was het evenwigt van magt zodanig tusschen den Vorst en de Lands Staten verdeelt, dat ieders belang, zo wel dat van den Landsheer, als dat der Ingezetenen, in de standvastige en duurzame bewaringe van de voorregten

449 Schotanus Hist. bladz 656, 657. 450 Schotanus Hist. bladz. 679. 451 Aldaar bl. 713, 716, 717. In welke, laatste plaats, men ziet, dat dit Collegie toen uit zes perzonen bestaan hebbe. Winsemius bl. 526. 452 Schotanus beschryvinge van Friesl:, bl. 130. 453 Zie onder anderen, Winsemius bladz. 509. Schot. Hist. bladz. 685.

211wumkes.nl

en vryheden des Lands, gelegen was. Dog toen de Spaansche Staatzucht met hare Bevelhebbers hier te Lande den meester tragtte te speelen; toen Philips de II. tegens den heilzamen raad van zynen vader454, de vrye Nederlanders een yzeren jok meende op te leggen, en, even als andere slaafsche [p. 909] volkeren in Amerika en Africa, of als te Napels en Milaan, wilde beheerschen; zig een volstrekt en Souverain Heer over de Nederlandsche Provinciën noemde455, en zig als zodanig in Staat en Kerk, gedroeg: ja toen het bekende Barbaarsch Non curamus vestros Privilegios, de eenigste Staatsregel van dien Koning en zynen Bloedraad geworden was, en magt en geweld zig tegens alle Goddelyke en menschelyke wetten, met verënigde kragten, inspanden, met vertredinge van alles wat heilig was, toen zyn eindelyk. de verbintenissen tusschen den Landsheer en de onderzaten, aan stukken gesprongen, en is de kwalyk bezonne Vorst, even als een ander Rehabeam, van het voornaamste en beste gedeelte der Nederlanden, uitgesloten. DOOR DEN HEERE IS DIT GESCHIED, EN HET IS WONDERLYK IN ONZE OOGEN!

454 Apologie van Prins Willem I. bladz. 59. 455 In den Ban tegens Willem den I.

212wumkes.nl

foeke sjoerds, algemene beschryving van oud en nieuw friesland, deel 2, leeuwarden pieter koumans...

Education