fol'klioirledebi·yat - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d01234/2006_46/2006_46_guneya.pdf·...
TRANSCRIPT
folk/or/ edebiyat
fo l'klioirledebi·yat halkbilim· ileti~im • antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • mQzikoloji • tarih • edebiyat
09 AYLIK K0LT0R DERGiSi ISSN 1300-7491 CiLT:,12 SAYI: 46 2006/2
Sahibi: UEM {IJLUSLARARASI Egitim-Ogretim, Basm-Vaym Ltd. $ti.)adma Serhat K. Turan Gene/ Yaym Yonetmeni: Metin Turan
• metin_turan2001 @yahoo.com
Sorumtu Yazti§leri Mildilril : Dr. Faruk G09IO Dilzelti: Kaflye Ylnan9 Kapak Fotograft: Ara Galer
Akademik Dam§ma ve Haker:n Kurulu Prof.Or. Ahrf!.el Giiktlel (Cumhuriyet Universit~si)
Prof. Or. Ali Osman OztOrk (~anakkale On~ekiz Mart Universitesi) Prof. Or. Asker Kartan (Ankara Vniversitesi) Prof. Or. Ala Atun (Yakm Oogu Univer~itesi)
Prof. Or. Celil Garibglu Nagiyev (Bakii Asv.a !Jnversitesi) Prof. Or. Edip Giinay (Istanbul Tekni!< Universitesi)
Prof. Or. Erman Artun (Cukurov{! Universitesi) Prof. Dr. Esma ~im~ek (F1rat UQiversitesi)
Prof. Or. Fuat Bozkurt (Akdeni~ Unversitesi) Prof. Or. GUisQp Parlar (Gazi Unjversitesi)
Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara_Universitesi) Prof. Dr .. Ha~im Karpuz (Selyuk l,!niversitesi) Prof. D.r. llhan Ba~gciz (tOO. Y1l Unjyersitesi)
Prof. Dr. l[han Tomanbay (Hacettepe .!..fniversitesi) Prof. Dr. Ismail Ozturk (Dokuz EyiOl Universitesi)
Prof. Dr. Kurtulu~ Kayah (Ankar!! Universitesi) Prof. Dr. Beki[ Onur (Ankara Universitesi)
Prof. Dr. Mehmet Olmez (Y1id1z Te_knik Universitesi) Prof. Dr. Muhan Bali (KUitiir Univer§ilesi)
Prof. Dr. Musa Ya~ar Sa!',jlam(Hacettepe Universitesi) Prof. Dr. Nam1k Aylkgiiz (Mugl<!. Universitesi)
Prof. Dr. Nuran Elmac1 (Dicle Vniversitesi) Prof. _Or. Oktay Belli (Istanbul Univ~rsitesi)
Prof. Dr. Ozkul ~obanoglu (Hacell!lPe Universitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara !,Jniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)_
Prof. Dr. Tii!ay Uguj:man Er (~anakkale Onsekiz M11-rt Universitesi) Prof. Dr. Zafer Onler (~anakkale Onseki:? Mart Universitesi)
Ooy. Dr. Birsen Karaca (Ankara Univ~rsitesi) Qoy. Dr. F. Belk1s Kumbetoglu (Marmara Universitesi)
Doy. Dr. Hande Birkalan (Yeditep!! Universitesi) Ooy. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)
Temsllcllllder: Antalya: Ali AksOt, istanbut. Vural Y1ldmm - Ayhan Aydm,Kars: Sait KOyuk, · Kayseri: Bay ram Durbilmez .
YOnetim Veri ve Yazr§ma Adresi Hatay Sokak 9/19, 06410 Krzllay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belgey: (312) 417 57 23
www. folkloredebiyat.org E-posta: [email protected] Abone Ko$ullan
TOrkiye !yin ~ay1s1: 15 YTL • Yurtiyi Y1n1k (Postalama Ocreti dahil): 80 YTL Eski Aboneler ve Ogrencilere Say1s1: 10 YTL • Y1lhk (Postalama Ocr eli dahil) : 40 YTL
Avrupa lyin Say1s1: 15 EURO • Y1lhk Abone Bedeli(Postalama ucreli dahil): 60 EURO Amerika l~tin Say1s1: 15 $ • Y1lhk Abone Bedeli (Poslalama Ocreti dahil): 80 $
Abone bedelinln Metin Turan l!dma 104233 numarah posta yeki hesabma ya da Yap1 Kredl Bankas1 Me~ruliyet $ubesl'ndekl Uluslararas1 Egitim-Ogretim Ltd. $t'nin1023733·9 numarah hesaba yatmlarak. dekonlun adresimize
giinderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz y1l iyindeki fiyal art1~lanndan etkilenmezler.)
folklor/edebiyarta yay1mlanan yaz1lar MLA ·Folklore Bibliyography i~nde kaydedilmeidedir.
Teknik Haztrftk ve Baskt: Uluslararas• Egitim Ogrelim Ltd ~ti., B~kenl Kli~e & Ma~baac1hk. Ankara · yerel s'ureli yaym
1
---------- folklorledebiyar, cilt: 12, Say1: 46 -----------
MEDENiYETLER QATI~MASI Ml SINIF QATI~MASI Ml?
VA DA IBN HALDUN VERSUS HUNTINGTON
Atilla GOney*
Birka9 yli once, i:igretim uyesi olarak c;allijtigun kurumun yonetici kademelerinden, Stratejik Ara!itirma Merkezi lrurmakla gorevlendirildim. Gelen yazlD.lD. ekinde merkezin yonergesinde uymam gereken lrurallar ile incelem konularlD.lD. belirtildigi bir ~ablon varch. Bu metinde batt olarak tammlad.Jgmuz cografya- Avrupa ve Amerika - dunyanm hemen hemen tamarm uzerine ve tabii Ttirkiye ile de ili!lkilendirerek analizler yapabilecek birimlerin lrurulmasi ve bu birimlere incelenen konulara g~re gerekirse, maden mtihendisi, argeolog, antropolog, tarihc;i, ziraat mtihendisi dahil edil.mesi "i:ineriliyordu" . .Klsa bir arruztirmadan sonra 'l'Urkiye'deki bir<;ok Universitede yukaridan gelen talimatla ayru adi ta§Iyan, Ortadogu-Balkanlar ve Avrasya uzerine ara§tlrmalar yapma)'l asli vazife edinmi§ merkezlerin kuruldugunu gordftm.
Qok degil bir yli once Amerika Birle§ik Devletlerinin Askeri merkezine ve ticari kalbine yapuan u<;akh intihar sald.Jnlannda yftzlerce k:i§i hayatrru. yitirmi!lti. Du.nyaca u.nlti CNN televizyonu, deh§et gori.inttilerini ya)'lnlarken alt karede saldmlara sevinen Filistinlilerin gori.inttileri tun dtinyaya izlettiriliyordu. Qok gec;meden bu gorunttilerin birka9 yli oncek:i Irak'm Kuveyt i§gali s~rasmda <;ekildigi anla§Ilsa da goru.nttiler ula§masi gereke~ yerlere ula§mi§ti. ·
Universitemin b·ana verdigi gorevi tamamlamaya <;ah§Irken yine televizyonda ticaret merkezi ve pentagon sald.JnlariUW birinci ylimda Amerikah <;ocuklar, ellerinde mumlar etten duvar i:irmti§ler ilahi soyluyorlarch. Dftnyanm ba§ka bir yerinde Filistinli <;ocu.klar ellerinde sapanlar, israil tanklan nezaretinde ortilen utan<; duvanna kar§l
"Yrd.Do~.Dr. Mersin Lrniversitesi, Kamu Yonetimi Boliimii.
225 -----------
folklor/edebiyat
mticadele ediyorlardl. Yine ayru tariblerde, Amerikali jeopolitik uzmaru S.P. Huntington adh dahinin 1993 yilinda yaZim~ oldugu 'Medeniyetler Qatl§mast" adh makalesi ile olacaklan onceden gordtigu gorse! ve yazili basmda yanlnlamyordu.
Uzerine ~ok~a yazilip ~izilen makalesinde Huntington, giintimtizde ve gelecek birka~ onylida yerytizunde temel ~ab.§ma.Illll devletler ve ideolojiler arasmda degil, uygarllklar arasmda olaca~, ~atl§acak iki temel uygarhgmda BatJ.- Hrristiyan- ve islam uygarhg,. olaca~ ileri siirtiyorl. A. C. Nestor'un deyimiyle, Yeni Dtinya Dlizeninin u~ atllsmdan biri olan Huntington2, modern jeopoliti.k anla§mazllklarm son bulmasmm yen.i ~agm karakteristi.k ozelligi oldugunu vurgular. Komtinizm tehlikesi de kalmadlg,.na gore, liberalizmin zaferiyle tarihin sonu da ilan edildigine gtire, yerktirede bala kan gtivdeyi gotlirtiyorsa bunun bir sebebi olmah ve anla§J.lan o ki bu sebebi bize jeopolitik ve strateji dalllmiz Huntington verecektir. Yoksa bizler de bu zatJ.n tezlerinin ispatt ve hatta ispatlayanuyorsak dahi dogrulanmast ic;in gerekli ko§ullarm nastl yaratJ.lacagma dair bilgi toplamakla nu mtikellef kilimyorduk3
Akademik bilgi tiretim bi~imleri ile iktidar kurumlar1 arasmdaki ili§ki, i~inde bulundugumuz ko§ullarda ilgin~ bir inceleme konusu olmakla birlikte, bu ~ah§mada, daha ~ok Huntington'un tezinin orijinalligi ve i~inde bulundugumuz tarihsel ko§ullardaki onemi tizerinde dw·ulacaktrr.
Yedi ytiZyJ.l tincesinden hala dipdiri duran Ibn Haldun'un tarih ve uygarhk anlayt§mm insanctlltgl ve maddeciligi kar§tsmda, Huntington'un devlet ve ulusal diizeydeki siyasal ve toplumsal ili§kileri yok sayan, soyut uygarhk tanunlamasma dayah an~leri.ne, ve bat! uygarhg,.nm biricikliginden dem vuran 1rk~1-ktiktenciligine ve sava§ «;1-g,.rtkanltgma dikkati 9ekilecek.
Ibn Haldun'da Tarih ve Uygarhk.
" .. tutarh bir bakt§trr tarih. Bir incelemedir. Olup bitenlerin nedenlerini, nasJ.l ba§laytp nasJ.l geli§tigini inceligiyle ortaya koymaktlr. Olaylarm nasillanm ni«;inlerini derinlemesine bilmektir. Ne var ki asalak ve sorumsuzlar kan§trrdllar o haberleri. Yanh§m aldattcJ.lanna katttlar. Bu alanda kimi zaman kuruntulara, sanJ.lara kapJ.ldtlar, kimi zaman da bilerek haber uydurdular. Abarttlnu§ soylentilerden yaldlzhlart aldllar, otek:ilerle kart§tmp surdtiler piyasaya. Ve uydurduk~a uydurdular, Daha sonra gelenlerin «;oklan da bunlara uydular haber toplamada4.
1 Samul'l Huntington (1997) Medeniyetler Qah~mast m.1?, i~inde M. Ytlmaz (der.) Medeniyetler Qah~mas1, Va· di yaymlar1, istanbul · . · 2 O~a de goc;men olan ve ilgin~ bir bi~imde Huntingtoncu uygarl!k tanunuu bir an ic;in kabul eilersek tt~li de farkh uygarhklardan gelen Brzinsky, Fukuyama ve Huntington - Fukuyama Japon asillt, Brezinsky Polonya as1lh ve Huntington Hint astlh bir Amerikah-so~ sa vall sonras1 dllnemde galiplerin ideolojisini yerle!itirdilcr . Bkz: Nestor, A. C. (2002) Entelektiiel Terotiln Estetigi, Sanat l'e Hsyst, S&Jl. L S. 89). 3 tnternet iizerinden hi<:met veren ve diinyada sosyal bilimler alanmda dtizenlenen ve dtizenlenecek olan kongre, seminer gibi bilimsel toplanblara ili~kin bilgi veren Conference Alert Monthly sitesi go<:den ge~irildiginde son birka~ }'11 i~erisinde dli<:enlenen ve bundan sonraki }'lllar i~in planlanan bilimsel etkinliklerin bliyO.k bir fi'O· kuJtlugunun Avrasya ve Ortadogu tizerine oldugu g!iro.lecelrtir. TO.rkiye'nin l!nde gelen ozel iiniversitelerinden So bane• Universitesinin Amerikan kokenli bir ozel d~ance kurulu~uyla ortakla~a diizenledigi yan~manm konusu TO.rkiye'nin Jeopolitik Konumu ve Gelecege Dair Politika 6nerileri. Yart~manm konusu kadar ilk Q~e giren adaylara toplam 35.000 ABD dolan odenmesi de oldukc;a ilgi ~ekici. 4 tbn Haldun (1977) Makaddime, (~v. Turan Dursun), Anka.ra:·onur YaYllllan. s .. 65
226
folklorledebiyat
Tarih. bili.mine az ~ok a§ina olanlar kolaylJ.kla Huntington'un eO: onemli kuramsal referansmm Toynbee'nin "meydan okuma ve kar§t koyma" argtim~ oldugunu hatlrlayacaklardrr. Bir adun daha ileri gidersek, Toynbee'nin medeniyetler aras1 ·meydan okuma ve kar§l koyma tezi Ibn Haldun'un yerle§ik topluluklar ( hazara) ile go~ebe-barbar topluluklar arast etkile§im modelinin kabala§tlnhp gizemlile§tiril.mi§ bi~iminde oteye gitmez.
Mukaddi.menin yazar1 hakkmda belki de ilk sl>ylenmesi gereken §ey, XIV. YuzyJ.lda, bireylerin inan~lartyla degil, insanlann topluluk olarak iktidara dayah siyasal kurumlar (devlet) olanagm1 yaratan kii.ltur ve uygarhk ortamm1 konu alan bit· bilim kurm_u§ olmas1illr. Ibn Haldun, Hobsbawm'm deyi§iyle §imdiye kadar yaptlnu§ en onemli materyalist tarih anlayt§l.Ill bizlere sunar : ... insan toplumunun veya dunya uygarhguun; .. o toplumun dogasmda ger~ekle§en degi§ikliklerin; bir grup insarun cliger insanlara kar§l ger~ekle§tirdikleri ve ~e§itli buyi.iklUkteki kralhklar ve devletlerin kurulmastyla sonu<;lanan devrimlerle ayaklanmalann; ister ge~imlerini saglamayt, isterse ~e§itli hilim ve zanaat alanlannda ilerlemeyi di.i§\insi.in, insanlann yfu·i.ittukleri ~e§itli ilerle ugra§larm; ve genelde toplumun kendi dogas1 geregi ugradi~ tum koklu donii§i.imlerin yazili kaym"5.
Ibn Haldun'un tarihsel inceleme nesnesini tammlayan en temel kavram "umran" drr. Bu kavramm iki temel <;evirisi ile kar§US§makta}'lz. Birincisi uygarl.tk digeri ise kii.ltur anlammda kullanllan <;evirilerdir. Lacoste umran kavramm1 ekonomik toplumsal ve ki.iltiirel faaliyetlerin toplann olarak tarnmlamaktadrr6. Ibn Haldun, "umran" sozciigunu, Mukaddi.menin kimi yerlerinde baytndirhk anlammda kullanmasma ragmen, ~ogunlukla toplumsal ya§am, ve uygarl.t~ da it;ine alacak bit;imde kullarnyor7.
"Bilesin ki, tarih, ger<;ekte diinyarun "umran"1 ve "umran"m dogal yaptsmda belirmi§ durumlru· demek olan insanlru"lll "toplumsal ya§amlan" konusunda bilgi vermektir. Unn·an'm yaplSmda, ilkellik, uygarhk, soya ve <;e§itli nedenlere bagl.t topluluklar, insanlann birbirleri iizerindeki ~e§itli baskllan, yengiler ve yenilgiler ve bunlardan dogan mulk, devlet, egemcnlik, egemenlik basamaklan, memurluklar1, insanlarm <;ah§ma ugra§lannda yoneldi.kleri kazan~, ge~im, bilimler, sanatlar-zanaatlar durumlar ve yine "umran"m yaptsmda beliren daha ba§ka durumlar var"B.
Daha ileride gorecegimiz gibi, Ibn Haltlun'un medeniyet kavramla§tu-mast Toynbee ve Huntington'un soyut medeniyet tanliDlnm aksine somuttur. Ibn Haldun'un gerek tarih, gerekse uygarhk tam.mmda iki kavram merkezi oneme sahiptir. Doga, toplumsal emek ve toplumsal l>rgtitlenme arasmdaki kar§lhkh ba~k ili!ikilerinin i~ i<;e
5 Charles Jss:l\vi, (1950) An Arap Philosophy of History: Selections from the Prolegomena of Ibn IO:taldun of Tunis (ed), London: ( aktaran, Eric.·Hobsbawm, ( 2001) Tarih Ozerine, Ankara: Bilim ve Sanat Yoymlan, s. xi.). 6 Lacoste, Y. (1984) Ibn IO:taldun. The Birth of History ond the Past of Third World. Loudon: Verso. 7 Umran, amere s5zcUgll.nlln mastarlanndandir. Bu sl!zcUtlln mastarlan arasmda amare ,.e imare mnstarlan da \•ardir. Amare ~okluk, bi.lyiik topluluk, kabile, "bir yeri baymdirla~ttrma kar!jlllgmdn all nan Ucret anlamma gelir. •!mare" ise "bir yerin bcymdrrla~jttnlmasma yaroyan her !jeydir. QiinkU, bir yerin baymdrrla!jtll"llroaslna yarayan sadece topluluk degildir. Baymdirla!j~Bk i~in yalruzca toplulugun bulunmOSI yetmez. r,, ~aba, emek. ilcret, ara~-gere.,, o.retim, kentle~jme, toplumsal ilil!kiler, toplumsal ge~meler, yooetim, yonetim bi.,imi, bilim, teknik, uygar!Jk, yasa, hukuk" ve benzeri !jeyler de gereklidir. Ullli"llil kavramuun lbn Haldun'daki kullaru!il1la ili~jkin a.,lklama i"in T. Dursun'un Muk8ddime ,e\'irisinin sonundaki a~llda}'lCI dipnotlara balolabilir. 8 tbn Haldun (1977) Mukaddime, (Qev. Tur;~n Dursun), Ankara: Onur Yaymlar1.
227 · --------------------~---
folklorledebiyat
ge~mi~ biitii.nii olarak tire tim ile, dogaYl insarun kullaD.J..m.l.D.a a9tk hale getirmeyi ama~layan bir uretim tarz1 i9inde ortaya 9tkt1~ gtiriilen kiiltiir ya da fikir sistemleri. DolaYlStyla Onun "ilm 111-'0mran" tarumlamasmda iimran (uygarhk) hem bir olguyu hem de o olgunun meydana getirdigi alam inceleyen bilimi kar~ll.amaktadlr9. .
0, bu bilimi uygularken kulland!~ metot spekiilatif degil ampiriktir. Zira, ya~ad!~ dtinem ve cografya ona bu tiirden malzemeyi fazlastyla saglayacak niteliktedirlO. Eserinin birinci cildinin biiyiik btiliimiinti, A.kdeniz havzas1 etrafinda kiimelenmi~ olan uygarhklann cografi tasnifinin olu§turmast dikkat 9ekicidir. Yine Huntington'un medeniyetleri aynmla~ttrmast ile kar§ua~tm.rsak, Ibn Haldun'da, maddi uygarhklann dunya uzerindeki dagilinun.J. temel til~ut alan be§eri cografya kavranu ile kar§ua§mz. Huntington'un kadim uygarhklardan bu yana degi§meyen fay hatlan uzerinde kar§l kar§lya gelen tektonik uygarltklar tammmm aksine, ibn Haldun, be§eri cografya uzerinde uretim yapll.an cografya oldugundan, kaygan, tarihsel, bir ba§ka deyi§le degi§kendir.
Huntington da digerlerinden aynkSl ( ve ustun duran ) bir uygarhk ( Hrristiyan-batl ) digerlerinin (islanun) tehdidi altmdadtr. Bu yiizden evvel emirde Slav ve Latin uygarltklanmn bu tehlikeye kar§l birle§mesi gerekmektedir. Ibn Haldun hi~bir toplulugun kendileri dt~?mdaki diinyadan aynks1 bir bi9imde ya§amad!gtru., tersinden stiylersek, diinyarun hi9bir zaman kendine yeterli insan gruplart ve kiiltiirlerinin bir toplanu olmad!~ ileri siirerll. Onun uygarhk biliminde tinemli olan nokta, tarihin belli bir yaptst olan ve cografi temelde dagiliw§ bulunan, dola)'lstyla birbirlerini ~ekillendiren 9e~itli varhklarm kar§lhkh ili§kilerinden meydana gelmi§ oldugudur. Bugiine uyarlaYlP stiyleyecek olursak. Bab. ile Batt-m~1, Ibn Haldun'un bedevileri ile yerle§ik topl~uklarmdan daha fazla ayrll.maz: Birisi, titekinin tari.hidir. Ge~en bin )'11m ik.inci yartsmdaki hi~bir halkm tarihini, her biri digeriyle etkile~imi sonunda degi§iklige ugrayan farkh tipteki toplumsal tirgiitlenmelerin kesi~me noktalar1 dt!?mda anlamak miimkiin degildir. Bir ba~ka deyi§le, Huntington'un rasyonel-metafizik uygarhk kurgusunun tersine, ibn Haldun'da ytintem olarak rasyonel-gen;ek¢ ve ampirik verilerle· desteklenmi~ uygarhk kavramla~trrmas1 gtiriiruz.
"Kespsiz Ta o kadar cehl olamaz,
ceblin ol mertebelii sehl olamaz" 12
Benim faraziyem §udur ki diyor, Huntington: "bu yeni diinyada mucadelenin esits kayna~ tincelikle ideoloji.k ve ekonomik olmayacak. Be§eriyet arasmdaki biiyiik btiliinmeler ve hakim mucadele kayna~ kiiltiirel olacak. Milli devletler diinyadaki hadiselerin yine en gii~lu akttirleri olacak fakat global politi.karun asll. mucadeleleri farkh medeniyetlere mensup grup ve milletler arasmda meydana gelecek. Medeniyetlerin 9ab§-
9 Omit Hassan (1977).tbn Haldun'un Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara :Sevin~ Matbaa.sL s. 31. 10 Ibn Haldun ( 1332-1406) XIV. Yilzyllda, tber yanmadasmdan Suriye'ye uzanan cografynda. !slam imparatorlugunun yayllma.siillll gerilemeye ba~lad!g,, nnllan topraklarda ir'Ji ufakh ve sllrekli birbiriyle \81PI,an, kuzeydogudan gelen go~ebe kabilelerin i.stilasma ug,·oyan devlet~iklerin oldugu bir cografyada yiineticilik ve bilim adamhg, yapnu~trr. Henilz bUyiilt keiiflerin ba~lamad!g, bit <;agda ticaret yollanru.u merkezi ve uygarllklann be~igi olau Akdeniz havzasJ, spekillasyona gerek lnrakmayacak dilzeyde ampirik veri saglar ona. 11 Omit hassan, Ibn Haldun'un global insan toplumu ( el-murytemia el-insan.i) kavrrum ve insan toplulugu ( el-. i~tima) ka\Tamlanru karQthkh yardunla~ma \'e ~birligi anJamlaruu i~erecek bi~imde kullandJguu belirtir. Hassan, 0. a.g.e., .s.42~ 12 "AkllsJZ insan bu kadar cahil olamaz, cehaletin bu derecesi, !iiipbe.siz masum degildir",
228
folklorledebiyat
mast global politikaya ·hakim olacak. Medeniyetler arasmdaki fay hatlan gelecegm muhabere hatlanm te§kil edecek"l3.
Makalenin hemen ba§mda boylesine iddiah bir ~. bir tezden ~ok bir temenni izlenimi uyandmyor. Ve bizleri bu temennisinin ger~ek olduguna inandrrmaya t;:ah§tyor. Uygarllklar1 ve kim.likleri olmadtk.lar1 §ekle sokmaya ~ah§an biri olarak, Ibn Haldun'un deyimiyle bilimden ~ok "hatabet" yaptyor Huntington: " ... el hatabenin konusu, inandmct, bir kitleye bir giirii§ii benimsetmeye ya da benimsetmemeye yarayan sozlerden olU§ur"l4.
Kiiltiir ve uygarhk kavramlarlllill anla§llmaz bir soyutlukta stk stk birbirinin yerine kullaruldltl bu iinlii makalesinde, medeniyetler arasmdaki fay kmklarlllill soguk sava§m kriz ve kan dokme i~in fla§ noktas1 olarak benimsedigi siyasi ve ideolojik strurlarla yer degi§tirdigini, soguk sava§m sona ermesiyle bu ideolojik bolunme ortadan kalktttindan Batt Hiristiyanhtt ile islam arasmdaki kiiltiirel boliinmenin yeniden ortaya ~tkt1tint belirtirl5. Qok degil bir sayfa sonra soguk sava§m aslmda kazai bir durum oldugunu, "Batt ve islam medeniyetleri arasmdaki fay 1onklan boyunca cereyan eden miicadelenin 1300 senedir devam ede geldigini" ve bundan sonra da daha kaoh bir bi~imde devam edecegini ogreniyoruz16.
Huntington bu kehanetini soguk sava§m bitiminin ilan edildigi donemde dillendirmektedir. Bir ba§ka iinlti tarih-ri Toynbee, soguk sava§m heniiz ba§langi~ yillarmda benzeri kehanette bulunmaktadrr: "Komtinizmin ortaya -roo§mdan yiizyillar once ata-
. lanmiz ayru umac1Yl isl~'da bulmu§lar. Giiniimiizde komtinizmin yaptltinl ayru nedenlerle, On altmc1 yiizytlda islam, Batlli kalplere bir isteri ilham ederek yapmaktaydl. islam da komUnizm gibi, batlh inam§m belli bir doktrine dayanmayan uyarlamas1 alan anti-batlCl bir hareketti. Ve komiinizm gibi o da ruhun kilicllll, maddi donatundan yoksun olarak kullanmaktaydl ..... Bununla birlikte komiinizm, ne komiinist, ne kapitalist, ne Rus, ne de Batw olmayruive bu iki ideolojinin arasmda kimseye ait olmayan topraklarda birlik i-rinde ya§ayan insanlara da dii§man. Bu 'bloksuzlar ile batililar, dort yiiz ytl once Ttirk olmak tehlikesinde kaldtk.lan gibi, bu giin de komiinist olmak tehlikesi ile kar§l kar§Iyalar ... "17. Toynbee bu satlrlar1 1947 ytlmda yaz1yor ve devam ediyor; ·
"Bu yiizden islam hir kez daha Batlyla kaqlla§Iyor. Ne var ki bu kez kozlar, Ha-rh seferlerinin en kritik donemlerindekinden daha ~ok aleyhinde, -runkii ~agda§ Bat1, ana ya,lmzca silah yontinden degil aym zamand.a silah sanayinin son derece bagh oldugu ekonomik hayat tarZl konusunda da ve hepsinin iist\inde ruhsal kiiltiirde -medeniyet denilen ve kendi kendine dt§a doniik iiriinleri yaratan ve besleyen o deruni gii~te- de iistii.n"l8.
Biiyiik oranda Ibn Haldun'dan etkilendigi bilinen Toynbee'nin uygarllk kavramm1 9arp1tlp, kavramlar aras1 ili§kiyi gizeme ugratmaktadll'. Mukaddime'nin hedefi," top-
13 Samuel Huntington (1997) "Medeniyetler Qatl§mast nn?", i~inde, M. Ytlmaz, Medeniyetler <;ab~mast, (der), tstanbul, Vadi yaymlan, ~ev. Mustafa Qahk, s. 15-16. 14 tlm Haldun (1977) Mnkaddime, (Qev. Turan Dursun), Ankara: Onw- Yaymlo.n, s. 129. 15 Huntington, a.g.e. s. 23 16 Huntington, a.g.e. s. 24 17 lunold Toynbee (1991), Medeniyet Yargtlamyor, ~ev. Ufuk Uyan, istanbul : Aga~ Yaymhm. 18 Toynbee, a.g.e., s. 168
229 ------------
folklor/edebiyat
lum ve devletlerin kokenleriyle, aym c;agda ya§alDl§ eski toplumlann durumlanru, : .. yoneti.me ait degi§ikliklerin nedenlerini, ... yeryiizil.nu bayrndJ.r kllan devlet, millet, kent ve goc;ebe ya§ann, ytikseli§-alctah§, c;okluk-azhk, bilim, sanat, kar,zarar uygarhklardaki dalgalanmalar .... "ile ilgili bilgi vermektir19. Boylelikle, uygarhk.ve toplumsal ilerleme-degi§menin incelenmesine ili§kin olan il.m ul-Umran'm siyasal geli§melerleili§kisini Ibn Haldun daha eserinin ba§mda belirtmektedir.
Toynbee'de tarihsel geli§me medeniyetler aras1 meydan okuma ve tepki ile ac;lklarurken20, Huntington c;atl§ma kavraiD.lD.l kullan:maYl tercih eder. Her ikisinde de ortak olan, savlannm hic;bir gerc;eklige ve ampirik veriye dayanmayan zihi.nsel bir kurgu i.izerine oturtuluyor olmas1dlr. Bir ba§ka deyi§le, platonik anlamda kendi kendine yeten bir alulcilik hakimdir her ik.isinde de. Ote yandan, Ibn Haldun tarih yontem.ini, spektilatif karga§adan kurtararak, gerc;ekc;i bir temele oturtmu§tur. Onun ic;in, hentiz XIV. yt.izytlda tarihsel sureklilik ve degi§imi kavramaya ve kavratmaya c;ah§an, insanlar ic;in ,insaular tarafmdan yaratllan siyasal kurumlan incelemeye hedeflemi§ bir tarihc;i ve siyaset felsefecisi diyebiliriz.
Gerc;ekten de, Mukaddimenin butunune baklldlgmda, utopyaclliga ve romantizme dt.i§meden tarihsel-toplumsal gerc;ekligi ele almaya c;ah§an bir yontemle kar§U8§ll"Iz. Ibn Haldun'u bu gt.in bile ilginc; ve incelenmeye deger kllan sadece yonteminin akllciligi ve gerc;ekc;iliginden kaynaklanmaz. Ibn Haldun, islam gelenegi ic;inde yeti§~ olmasma ragmen, ya§adl~ doneme klyasla din i§lerini olabildigince incelemelerinin W§rnda tutmakla kalmaml§, inceledigi farkl1 toplumlar kar§Ismda nesnelligini korumu§, gerek islamm ic;indeki mezhepler kar§lsrnda gerckse diger <l.inler soz konusu oldugunda, deger yarg!.lanndan ba~1z, vc yans1z degerlendirmeler·yapabilmi§tir. 0, Toyubee ve Huntington gibi "bizim uygru·hgmuz" tamlamas1111 asla kullanmaz. Butun uygarhklar ve bi.iti.in kavimler kar§Ismda e§it mesafededir. Qunkli o, sava§lann, devletler aras1 mi.icadelelerin, basitc;e liderler aras1 mlicadeleye, di.nler aras1 c;eki§meye iudirgenemeyecegini, siyasal iktidar mucadelelerinin arkasmda yatan gerc;ek nedeninin ancak toplumlann gec;im (i.ireti.m) yollannrn incelenmesi sonucu ortaya c;Ikarllabilecegini vurgular. Bu nedenle, Mukaddime'de 'c;e§itli toplumlann durumlanru orten perdeyi', kaldJ.rdt~ru, bir ba§ka deyi§le olgularm arkasmdaki gerc;ek.l.igi gozler onune serdigini soyler21.
Daha da ilginc; olam, Ibn Haldun, c;e!]illi toplumlann durumlarm1 crt en perdeyi kalduamayan, kaldlrmak istemeyen yazarlru·m- uydu yazar -, tarihsel surek.l.ilik ic;erisinde topluluklarm durumlannda da degi§meler olaca~ru haltrlamak istemeyecegini, gec;mi§ siyasal yapllarla ve bugt.in.kii siyasal miicadelelerle ilgili degerlendirmelerini, 'maddelerinden soyutlanmlll hirer bic;im, lanlarmdan stynllDl§ hirer kl11~ID1§ gibi akt.ararak, yenisi ve eskisi bilinmeyen karma§Ik bilgiler bic;iminde'22 yaptl.klarlill vurgular. Uydu yazarlar - ideologlar- "devletlerin birbirlerinin ustline c;ullanmalanum, aykln-
19 Ibn Haldun, a.g.e.; s. 71. 20 Toynbee ( 1078) 1'arih Bilinci, istanbul: Bate~ yaymlan, s. 104 21 Ibn Ha\dun, a.g.e., s. <38. Ibn Haldnn Mukaddirue'niu giri9 sayfalarmda, tarih bilimi ve tarihsel yontcm (izerine d~!lncelerini dile getirirken, kenJisindeki onceki tarih~ileri olduk~a sert bir ilslupla ele~tirir. Buradaki ele~tirilerin, iki nokpda yogunla'}bgt goril.lilr: Birincisi, uydu tarih~iler olarak tammladtgt, siyasal iktidarm tlle'!ruiyeti i~in ~balayan ideologlara youelttigi ele'ltiridir. l:kinci olarak, Ibn Haldun, salt rasyo.nalizm yoluyla topl=al tarillSel olaylarm alhntla yatan nedenleri ( illet) anlayaUlayacaguruzJ, ger~k~:lik \'C olgusol verilerle desteklenmemi~ bir aktlclhgm, spekUlatif clmaktan kurtulamayacaihnJ \'Urgular. ?2 . o-· - Ibn llalJun, a.g.e., s 67. .
230
folk/or/ edebiyat
h.klarJ.DJ..n ve benzerliklerinin neden ileri geldigini ara§tll'llla ve uiandrriCl a~tlklama bulma gereksinimi" duymazlar23.
Ibn Hal dun bununla da yetinmez, uydu yazarlann ned en bu yola egilimli · olduklanru da sorgular. Ibn Haldun'un bu baglamda sorguladl~, ara§tU"ma slire~tlerinin ve bulgularJ.DJ..n nesnel politik ya da ideolojik boyutunun <;e§itli niianslarmdan ~tok, toplumbilimsel ara§tU"malardan ~tlkanlan sonu~tlar iizerinde ara§b.tl.CJ.DJ..n oznel davram§larJ.DJ..n etkisidir. Bir ba§ka deyi§le bilimi bir kurumun ya da otoritenin. gereklerine tabi kllmaya istekli olmak ve bilimin bu ba~mhll~ aktif hi<;imde savunma anlammda partizanllk sorunu iizerinde durur.
-"Bir zamanlar cenn.etin ger~tekten cenn.et olabil.mesi i¢11 yerylizfinde bir cenn.etin olmamam gerekti.gini soyle~.
-"Evet, ... yeryfiziinde oyle bir ceh enn.em in.Qa edelim ki, hayatr J.a.rumzm deluJetine denk gelecek bir cenn.ete mutlaka ihtiya~ olsun. Once yery(izfinde cehenn.emi hak edelim". " 0 zaman cehenn.eminizi yeni dGnyada kurun, Senor; mezarhgmm putperestlerin tap:ma.klan 1izerinde yiikseltin". -" ... yeni diinyamn tiranhgt fethedildigi zaman eski diinyamn tiranlt~nm kuvvetleneceginden ve ge~leyeceginden, hll"s ve mezalimle destekleneceginden ve tum bunlann kutsal imamDllZ adlna yapilacagmdan korkuyorum ... " -"Mesih'inyQzUyle maskeliyorlar kendilerini; sav~, altm, mis-
l!L •24 • yoner.~.~.~~.. . . .
Jameson'un deyimiyle emperyalizm kapitalizmin emperyalist dinamigi anlamma gelmekte iken, bu giin fazlas1yla gizemlile§tirilerek ve biraz da Hollywood vari estetizc edilerek antik imparatorluklar aras1 fetih sava§lar1 anlammda kullarulmaktadlr25. Medeniyetler ~tatl§mast tezi altmda birle§en bu yeni-oryantalist bakt§, bu yeni jeopolitik bilin9, estetik, akademik, iktisadi, sosyolojik. ve tarihsel <;ah§malar i~tinde da~§tU". I. ve II. Diinya Sava§l doneminin geleneksel oryantalist i de, Henry Kissinger ve Huntington ku§a~ yeni-oryantalistleri de kiiltlirler arasmdaki fark.WJ.~n, ilk planda onlan aynan bir sava§ alaru olu§turdugunu, ikinci olarak da, iistiin bilgi ve hazU" giicii ve dcmokrasisi ile BatlJI otekini denetlemeye, i~tine almaya, yonetmeye ~tagrrdl~ru ke§fetm.i§lerdir.
II. Diinya sava§I sonras1 sosyal bilimlerde hakim paradigma haliDe gelen modernle§me kuranu, bugiin medeniyetler ~at1§mas1 paradigmasl26 gibi donemin egemen paradigmasidir. Tek tek ulus devlet diizeyinde, geleneksel top]umsal ve siyasal yapi.lan-
23 Ibn Haldun, a .g.e., s. 68. Ibn Haldun'un bu yarg~stru desteklercesine, Toynbee, Tarih bilinci adll ~ll~mastrun daha ba§Jannda yontemini ~oyJe tanUD[amaktadtr j " ... taribi uJusaJ de\• let <;erc;evesinde i<;inde iJlceJeme geJenegine uymuyorum. Bunlar hence daha bUyiik bir ~eyin bir uyga~ilgm par<;astdtr ..... bu bUyilk c;apll birim, bana klic;llk c;aph biriml~rden daha c;arp1c1 g6rilnilyor" Toynbce, A { 1978) Tarih Bilinci, lstanbul: Bate~ Yaymla-n, s.15. 0
24 Charlos .Fuentes, Terra Nostra: Bizim Toprak, Cilt II., c;ev.Billent, 0. Dogan, istanbul: !~ Bankast Yaymla-n, s . 28-29 · 25 Frederic Jameson {1993) Modernizm ve Emperyalizm, ic;mde Milliyt't<;ilik SomUrgecilik. \'8 Yazm, T. Eagle-ton, F . Jameson, E. Said, istanbul: Kabalct Yaymevi s. 46. . 26 Huntington'un kendi5i isim baba51 oldugu medeniyetler ~b~mnsmm bir paradigms oldugunu belirtir. Samuel Huntington (1997) Medeniyetler Qa~mas1 Degil de Nedir? Soguk Sa,·a~ Sonras1 Dilnyanm Paradigmalan, ic;inde M. Yllmaz (der.) Medeniyetler Qotujmast, Ankara: Vadi yaymlan, s. 69-81
231
folk! or! edebiyat -.·
malardan batili anlamda modern siyasi ve ekonomik ge~ti§leri hedefleyen bu yakla§Im uluslar araSI diizeyde de diinya siyasetinin yeniden diizenleni§ine ili§kin evren- · sel bir stratejiyi banndmyordu. Sava§ sonras1 kurulan ve ekonomik anlamda giderek hatln sayili bir mesa'fe kaydeden sosyalist blok kar§Ismda, ekonomi4: olarak kal.: klnnu§, siyasal olarak demokratikle§mi§ bir sosyalist blok dl§l diinya ongoriiyorlarch. Burada temel hedef, geleneksel toplumlar olarak tarumlanan batl ch§l toplumlar-_ dl.
Bilindigi gibi bu stratejinin ger~ekle§ebilmesi i9in devlet destekli refah politikalan, ba§ta Amerika Birle§ik Devletleri olmak iizere Avrupah devletlerin mali ve teknik destegiyle te§vik edilmi§tir. Modernle<?me paradigmas1 da t1pkl medeney;i.tler ~tatl§masl gibi, kiiltiirel ol~tiitlere gore belirlenmi§ iki kutuplu bir diinya ongoriiyordu. Geleneksel toplumlann modernle§mesi (batlhla§masi) ka«;mllmaz evrensel bir siire9tir ve bu geli§imin oniinde d.urmak ona kar§l direnmek bo§unachr. Ancak 1960'larda ii9iincii dtinya olarak taw..mlanan az geli§mi§ ve geli§mekte olan iilkelerde, ekonomik anlamda bir mesafe abnamamasmm yam s1ra demokrasi anlammda da hayal lunkll~ ya§annu§tlr. Ba§ta Latin Amerika olmak iizere, Asya ve Giiney Avrupa'daki ti.lkelerde kurulan ve siireklilik gosteren askeli diktatorltikler modernle§me kuramcllannrn btitiin ongortilerini bo§a «;lkarmJ§tlr27.
Ancak 1960'larm sonlan.nda modernle§me kuramc1larmm ya§ach~ hayal kmkh~na son derece sert bir yamt geldi. Yamt 1967 'den sonra Amerika Birle§ik Devletleri Vietnam Ara§tlrmalan Enstitiisii ba§kanh~ yapan S. Huntington' dan gefu. Hunt~gton, 1968'de yazchg1, 'Political Order in a Changing Societies' adh kitab1yla IJiodernle§mecilerin kaybettikleri itj:.Qan yeniden kazanmalan i9in ~tabalar28. Ancak arada ciddi bir fark.WJ.k varillr. Huntington, tlpkl kendisinden oncekiler biitiin toplumlarm eni.nde sonunda patili.la§aca~m, bu gidi§at kar§ISmda direnmenin nafile oldugu konusunda selefleriyle ayru fikirdedir. Ancak demokrasi, onun.giindeminde dahi yoktur: Siyasal otoritenin iisttinliigu, halkm goziinde me§ruiyet kaygiSl' ta§lmakSlZin korun.mahchr. Siyasal istikrar ugrunda verilecek her ttirlii bedele deger29
(:ok degil, me§hur medeniyetler ~tab§masl adh makalesini yaYJnlamadan iki yll once yazill~ kitabmda30, hala 1 geleneksel ve modern.l.ij{ ol9iitlerinin ba§at tema oldugu ve dtinyam.n iki kutupluluk esasma gore bi~timlendirildigi anlayt§ hakimilir. Oyle ki bu eserinde Huntington ktiltiirel farkW..tklardan soz edenlere ate§ piisktirmektedir. Ancak, 1993'de yazd.t~ makale ile bu kitabi.Illll z1dru bir dii§iinsel mecrada seyir almaya ba§ladJ~ goriUur. ·
Huntington'un medeniyet ve kiiltiir tanlilllamalanm.n ve diinya diizenini bu ol~ttitlere gore a91klama dii§ii.ncesinin yeni olmaill~ kendisinden onceki bir ~tok oryantalist de oldugunu belirtm.ifjtik. Ote ya.ndan Yirmi birinci yiizylla girerken diinya siyasetini
27 S. Eisenstadt (1964) Breakdown ofModemization, Economic Development and Cultural Change, No: 12, p. 345-367. 28 Samuel. Huntington (1968) Political Order in a Changing Societies, New Haven: Yale Unh•ersity Press 29 30 S. Huntington, a.g.e., s 292-304. Nitekim bu kitaLm yazih!imdan ~ok degil birka~ ytl sonra Latin Amerika da lm~ gosteren askeri diktatorliikler, A.B.D. ve bir~ok batlh iilke tarafmdan desteklenmi~tir. Daha da ilgin~ olan1, o giiniin modernle!ime kuramciSI, bu giiniin medeniyetler ~atl!imBSI paradigmaswm mucidi Huntington ile yeni-amperyalizmin ilctisadi kolunun kurucu bahalarmdan alan, F. Hayek, ~ili'de se~imle iktidara gelen Allende'nin askeri diubeyle iktidardan indirili~ini sevi.n~le aikl~lanuilardlr. Bir siya.sal'istikrar adma, digeri piyasa adma.
232
folk/or/ edebiyat
bu til~titlerden hareketle ac;J.klama konusunda da yalruz olmac:b~ gibi orijinal dti§tince de ana ait degildir. Medeniyetler s:ab§masl kavramla§tlrmas.1p.1, Huntington'dan once 1992 ylhnda J. Galtung kullarur31. Hem Galtung hem de Huntington's gtire·kwttirel cografyalara gore dtizenlenip bOltimlenmi§ bir diinya amlan bOlgelerdeki c;at1§malar, oralarda ortaya ~lkan devrimlerin ve benzeri toplumsal siyasal geli§melerin yllo.c1 etkisinin giderilmesiyle ~tiziimlenebilir. Daha a~1~, bu bolgelerin· batili anlamda modernizasyonu ile.
Uygarllk tantmlamasma ve devammda gelen c;:oziimlemeye balolc:bgmda, Huntington'un, Ibn Haldun'un tammlac:b~ anlamda kendisi belli bir iktidar ve kuruma adam.l§ partizan bir ideolog oldugu anla§ilabilir. Uygarhk, Huntington'da insan ttirtiniin stirekliligi. is:erisinde degi.§ime ugrayan tarihsel bir siirec;: olarak tammlanmak yerine , katila§ml§, ba§lang~cmdan beri degi.§memi§ alan bir olgu bi~iminde goriiniir. ileri siirdtigu uygarllklar aras1 ~eli§kiler eski gorti§lerinde bir sapma, bir degi.§iklik bic;:iminde yorumlanmamah<hr. Huntington'un iddia ettigi gibi paradigmal bir degi§iklik soz konusu degildir. Huntington'un 1968 ve 1993 )'l.llarmdaki crah§malannda ortak olan .nokta "bab uygarli~" kurtulu§u veya onun i§gal veya tecritten korunmas1<hr : "Bah i¢n artlk uygarliklar dtinyasmda, evrenscllik illiizyonunu terk etmenin, keodi uygarli~ canlili~. birligini, giiciinti artlrmanm zamaru gelmi§tir"32.
BunuD. ni~in gerekli oldugu sorusunun altlillll doldurulmas1 ic;in bir karabasan yaratllmah<hr. Bu karabasam makalesinin gtirdtigu ilgi tizerine yazc:b~ Uygarhklar Qatl§masl ve Diinya Duz'eninin Yeniden Olu§turulmasl adh kitabmda etrafuca ve istatistiksel verilerle tantmlar33. Yaratb!t iki bUyiik kabusla, dinda§larlnl uyarmakta<hr: Batl uygarli~ yerkiire iizerinde varoldugu karalann giderek ktic;iilmesi ve rakip (dii§man) uygarllklar tarafindan tecrit edilmesi. ik:incisi, batt uygarhgwm siyasal egemenligi altmdaki niifusun giderek azalmas1. 1920'li ylllarda batt uygarh~nm egemen oldugu kara parc;:alan yerkiirenin % 48.5'ini olu§tururken 1993 yilinda bu oran % 24.2'ye dti§mii§tiir. Burada Huntington'un UJOO'lerin ba§mdaki stimiirgeci yayilmaya duydugu ozlemi tarb§ma c:b.§l brraklp ucvam edecek olursak, Bat1 uyga1·h~mn hakimiyeti albndaki topraklardaki bu "dramatik" dii§ii§e ragmen, islam uygarh~ htikiim silrdiigu topraklar aym dtinem ic;:erisinde% 3.5'de% 21.1' c;lknu§tlr34.
~a~da, Huntington'dan alman tabloda yijzylhn ba!?mdan bu yana batt uygarh~ siyasal egemenligi. altmdaki.ntifusu siirekli, kaybederken, babya kar§l dii§man uygarllklar Sll"alamasmda ori Sll"ada yer alan, !slam, Qin ve Hindu uygarhklannm niifuz alanlarm1 geli§tirdikleri goriilmektedir. Fakat bu tibloyu biittinsel olarak bu crah§mada yer almasmm, H'untington'un yaratb~ karabasam gostermenin d.t§mda, Huntington'un yeni-oryantalist, eski somiirgeci zihniyetini gostermek gibi bir amac1 da var. Tabloya dikkat edilecek olursa, 1900'lerin ortalaruia kadar ingiliz siimtirgesi alan Hindistan ve Hint uygarb~ amlan doneme kadar Batt uygarh~nm bir parc;:as1 olarak yorumlanmaktac:br.
31 Samuel Huntington (1991), Third Wave: Democ1·atization in the Late Twentieth Century, London: :Unh.-ersity of Oklahoma Press 32 J. Galtung (1992), The Emergence of Conflict Formation, in K and M. Tahraman (eds), Restructuring for World Peal'e: On the Threshold of the Twenty-First Century, New York: Creshill Press. 33 Sa01uel Huntington (1997) Bab Tektir Ama Evrensel Degildir, i~de M. Yili:naz (der.) Medeniyetler c;:a~· mas1, Ankara: Vadi yayml:m, s . IlL . 34 Samuel Huntington (1996) The Clash of Civilizations and Remaking of World Order, Ne.w York:
233
folk! or/ edebiyat
Tablo. 1. Uygarhklann Siyasal Tahakktimu Altmdaki Diinya Nu.fusunun Dagilinn ve Gelecegi ili~kinTahmini
Uygarhklar 1990 1920 1971 1990 1995 2010 Batr 44.3 48.1 14.4 14.7 13.1 11.5 Afrika 0.4 0.7 5.6 8.2 9.5 11.7 Qin 19.3 17.3 22.8 24.3 24.0 22.3 Hindu 0.3 0.3 15.2 16.3 16.4 17.1 islam 4.2 2.4 13.0 13.4 15.9 17.9 Japon 3.5 4.1 2.8 2.3 2.2 1.8 LatinAmer. 3.2 4.6 8.4 9.2 9.3 10.3 Ortodoks 8.5 13.9 10.0 6.5 6.1 5.4 Digerleri 16.3 8.6 5.5 5.1 3.5 2.0
Kaynak: Huntington, ?.g.e., s. ~5
"Onlann her fJeylerini ta.hrip ettik, felsefeleri, dinleri, mahvoldu, artJk hi~bir ~Jeye inammyorlar, derin bir boFJlnga d~er. Anar~ ve intihar i¢n ol.gun bir hale geldiler35"
~025 10.1 14.4 21.0 16.9 19.2. 1.5 9.2 4.9 2.8
Daha tince de belirttigimiz gibi, kiiltur ve uygarhk temelli siyasal kavramla~ttrmalar yeni degildir. Kapitalizmin bir diinya sistemi ol~undan bu yana, benzeri modeller, zaman zaman yeniden duzenlenerek moda olmu~tur. Bunlann c;:oguolugu, c;:atJ.§ma ve c;:eli§kilerin alan ve Slnlrlarnn uygarhklarm c;:eperlerinde araml§lardtr. Bu giin 21. yfizyJ.hn ba§mda benzeri bir modelle§tirme ile kar§l kar§lyaytZ.
Di.kk~t c;:ekici olan, kiliesel dtizeyde, ekonom.ik ili§kilerin keskin donU.§timlere ugradl~.boylesine dinil-mik bir donemde, kUresel siyasal geli§melerin kwtur, uygarhk gibi kendi ic;:inde dondurulinu~ sabit kuramsal arac;:larla ac;:lklanmaya c;:ah~l..lmas1dlr. Boylelikle, tarih ve toplumsal-siyasal ge~meler, soyut uygarhk tilc;:utu ile dondurulurken, uluslar, toplumsal sJ.DJ.flar aras1 ideolojik·ve toplumsal-ekonomik c;:a~malar tarihsel olarak yok sayllmaktachr.
ikinci olarak, uygarhklarm btilgeselle§tirilmesi ve sadece ve sadece dinsel belirlenimlerle ac;:lklanmas1, aym uygarhk kategorisi ic;:ind~ yer alan yonetim bic;:imleri, toplumsal geli§mi§lik duzeyleri, siyasal kiilttirleri farkh topluluklar arasmdaki bu belirgin farkhhklarm goz arch edilmesi, aynt kiilturel-tarihsel gec;:mi§ten beslenen ve fakat aralaruida c;:atl.§ma olan aynt be~eri cografyada yer alan uluslar (devletler) arasmdaki c;:at1§malann uedenlerini goz ardl etme sonucunu dogurur.
Bir diger nokta, c;:atl.§ma kavrammm t1pla uygarhk kavramla§ttrmasl gibi ic;:i bo§, soyut bir kurgudan ibaret olu§udur36. Uygaihklar neden c;:atl.§trlar? Huntington'un paradigmasmda tawmlandl~ bic;:imiyle uygarhklar ne zaman ve hangi ko§ullarda kar§l kar§tya gelirler? Bu sorularm yamtlaruu, bu paradigmada bulmak zordur. Di.kkatle irdelenecek olursa, ashnda, c;:atl§ma olarak tammlanan, s1cak c;:atl~ma, sava~ halinden ba§ka bir §ey degildir. Bu c;:atl§malarm sonucunda, anla~ma, uzla~ma degil, tek tarafh galibiyet soz konusudur37. Anla~uan o ki, ibn Haldun'un ele§tirdigi ve bu giin hala ba-
35 Huntington, a.g.e., s. 84. 36 Louis Massignon (1963) "About Biruni" in Jacques Waardenburg, "Bat:mm aynasmda !slam" (ed), La Hey: Munu;n and co, 1963 aktaran, E.Said, Oryantalizm: Emperyalizmim Ke~if Kolu,lstanbul: Pmar Yaymlan, s. 421-422. . 37 Kemal Karpat bu durumu, "soyut uygarltklar ~ab~maz" bi~iminde ifade etmektedir, www rliinyadanbjhnber netfinns Com 17.08.2005
------------ 234 ------------
fol klor/ edebiyat
till aydmlan.ma geleneginin taki.p~isi hatm sayihr bir gruba hakim olan, ger~ek~ilik ve ampirizmle desteklenmemi!J katlkslZ rasyonalizm.inle kar§t kar§tYaJlZ. Toplumsal-tarihsel ger~eklikle hi~ baglanb. kurulmadan, salt zibinde iiretilen kavramlar ve paradigmalarm, varolan olgularm arkasmda yatan ger~ek nedenleri apklamaktan ziyade, belirli bir toplumsal grup ve onlarm ~lkarlarm gozeten siyasal iktidarllll.Q me§ruiyetini saglamak adma ideolojik i§lev goriirliler. Medeniyetler <;atl§ma!:!t parad.igmas1m da bu baglam i~erisinde ele ahp degerlendirmek gerekir.
U~i.inci.isu, son donemlerde ytikselen uluslar arast §iddet, medeniyetler ~atl§mast tezini do~·ulaJ1Ct, ampirik olgular olarak sunulur. Bu baglamda, siyasal §iddet, teror ve aklldt§ili~ geri klilti.irlerin iirettigi iddiast ile, islam-Arap uygarh~ 'arasmda baglantl kurulmaya ~ah§ihr. Bu tiirden yeni-barbarhk tezleri, siyasal §iddetin hangi ~lkarlar tarafi.ndan beslendigi ve §iddetin ictinde ye§erip serpildigi tarihsel toplumsal baglantilan dikkate almak ycrine, isl~ oziinde §iddeti te§vik eden bir din oldugu argiimaruna sarihr. Barbarllk ya da §iddet kullammmm artt§t 20. yiizyihn bir gercregi. Denilebilir ki yiizythn ba§mdan bu yana ya§anan sekiiler gerileme ile at ba§l giden bir olgu.
Barbarllk ve ya §iddet kullarunuru.n hakl.ili~ i~in ~ogu zaman din bir ara<; olarak kullantlml§tlr. 1950'lerde Franstzlarm Cezayir'de isyam bastlrma politikasmda i§ledikleri barbarhklann onciili.igunii yapan Franstz subaylarmdan biri de, " Ger~ek sava§ yoktur, din sava§lan vardtr" diye yaziW§tlr38.
Modem ~agda barbarh~ iki onemli sebebi var. Birisi, toplumlanu iiyeleri arasmdaki ili§kileri diizenleyen kurallar ve ahlaki davram§lar sistem.inin aksamast ve ~okmesi. ikincisi ise, begenin ya da begenmeyin, aydtnlanma projesi diyebilecegi.miz poli- · tik projenin, bir ba§ka de.Yi!?le ulus devlet projesinde dile getirilen, ya§am hakla, e!Jitlik, ozgiirliik, karde§lik ara~ma baghl.tgmt ilan etmi§ hukuksal diizenlemeler biiti.inii olarak devlet kurumlannda s.omutla§IW§ olan evrensel sistem.in bozulmas1.
Daha da a~acak olursak, neo-liberal saldtrllar sonucu altl oyulan geleneksel denetim ara~lan ortadan kalktl~da, zayrlladt~da ya da toplumlar alternatif bir siyasal projeden yoksun btraklldt~da neler olaca~ karutldtr bu gii.n ya§anan barbarhk. DolaJlstyla tiim yerkiirede gozlemledigimiz, barbahk, i§kence, §iddet ~ift tarafu bir ~oki.i§C yarutttr. Hobbescu anlamda, anar§iye siiri.iklenmeye kar§t tetikte duran etkili ve i§lerlikli devletin temsil ettigi siyasal dtizenin ~okii§ti ve dtinyarun btiyiik boltimiindeki eski toplumsa:r ili§kilerin crer~evelerin.in Jl.l?.h§ma yamtttr.
Diinya kapitalist sistem.inin ~feperlerindeki siyasal ve toplumsal diizenin §iddetle <:tikii§iinii, geli§mi§ toplumlardaki daha yava§ ~okti§ izlemektedir. Ve her iki bolge de, eylemde onlan yonlendirecek hi~bir kllavuzlan olmayan insanlar- Ibn Haldun'un kavrilmla§ttrmastyla, asabiye ( kolektif aksiyon)lerin.i yitirmi§ toplumsal gruplar - berbat §eyler yap~yorlar. Bi.itiin bu hallerden daha da vahim olam belki de Hobsbawm'm dedigi gibi, insanca davranmamaya ah§maiWzdtr: "Ho§ gorlilemez olan §eylere ho§ goriiyle bakmaJl ogrenmi§ durumdaytZ"39.
38 Amerikan ekonornisinin son YJ.llarda i~inde bulundugu durgunluga kar~1, Qin ve Rus ekonomilerinin gerek ulu.sal gelirdeki bOy(lrue, gerekse cari i~lemler fazlas1 itibnriyle diinyadak.i ekonomiler arasmda ilk ik.i stra}'l al· malart dikkat ~ekicidii. A.B.D, pek c;ok iktisat~mut hem fikir oldugu gibi, ~u anda sadece askeri a~tdan diinyarun Ustu.n gilcQ. Ve herkcs b\lir ki gllc;ler dengesi kazanabilecegi alanlara oynar. A.B.D.'de askeri c;ozi.lmler yegliyor. Bkz. Nolllll Chomsky ile soyle~i. Radikal Gazetesi, 17.02.2002. Chomsky'nin bu degerlendirmesinden birJ:ta~ ytl sonra, bu ~ah~manm ham land!~ tarihlerde, Qin ile Rusya arasmda Pasifik Okyani1Su'nda ortak yilriitiilen askeri tatbikatm, Amerika ile bu iki illite arasmda gerginlige ncden oldugu haberleri yer almaya ba~lad1.
Bkz. Birgi:in Gazetesi, 21.08.2005 · 39 Walter Laqueu (1977), Guerilla: A Historicaland Critical Study, London. ak"taran, Eric Hobsbawm (2001), T:u-ih Ozerine, Bilim S&nat Yaymlan, Ankar&, s . 3!J8.
235
folk/or! edebiyat .·
Uygarhk - Huntington'un degil Ibn Haldun'un tanunladi~ anlamda -, barbarhga dogru luzla ilerliyor. Ve bu km~ularda Huntington'un bize sahk verdigi, toplumlarm i~sel siyasal ve iktisadi ili9kilerini, toplumsal sllllflar araSI ~atl~imalar1, uluslar arast duzeyde burjuvazinin kendi fraksiyonlan - ozellikle de uluslar arst biiyiik tekeller araSI miicadeleyi- arasr ~atl§malan gormezden gelip, 21. y(izyli ba§mda ya§ananlan dinler arasr ~atl§malarla a~tklamamrzdJ.r.
Bunun i~in, Universiteleri.m.izde stratejik ara§trrma merkezleri kurup, jeo-~trateji uzmanlan yeti§tirmeliyiz. Huntington, Brezinski ve Fukuyama'Yl parasal olarak destekleyenlerin diizenledigi, ulusal-uluslar arast kongre, toplant1 ve sempozyumlara onceden belirlenmi§ konularda- ki bu gtinlerde yogunluk Avrasya uzerine- bilimsel ~ah§malar yapmallytZ. Bizden sonraki ku§aklann ote diinyada cenneti hak edebilmek bu dunyada kuracaklan cehennemin nerde ve hangi dii§iinsel siitunlar iizerinde yiikselecegini anlam~ i~in bp. gfrnfrn popiiler bilimsel ara§tlrma temalarma bakmak yeterli olacaktlr.
Ve ku§kusuz, bu popiiler konular1 incelemede, siyaset bilimi gereksiz ve yetersiz kalacakbr. Tipkl1990'lann ba§mda akademik olarak yiikselen deger olan neo-liberal dti~lineenin de etk:isiyie kamu ytinetimi disiplininin itibar yitirmesi gibi, bu gi1ll de uluslar arast ili§kiler siyaset bilirninin yerini almak iizere gibi goriinuyor. Qiinkli, Huntington, tlpkt Franstz subaYI gibi, belirli toplumlardaki toplumsal, siyasal ve iktisadi ili§kileri incelemeyi bo§ verin, 9iinkii butun 9ah§malann sebebi oziinde dinler arast sava§trr bu)'llrUyor.
ABSTRACT
There are two aims of this study. 'rhe one is to make an assesment on the clash of civilization paradigm of Huntington in comparison with that of Ibn Haldun. On the other hand, important than this, second aim is to represent an alternative methodology to understand the rise of barbarizm around the worJd and to see reasons lining behind the conflicts both at local and international level. In doing this, the methodology and political philosophy of Ibn Haldun is guided as to formed an alternative to Huntington's paradigm. In this context, it is propsed that, the religious is neither a reason behind world conflict nor a suitable analytical tool to understand this conflicts. However, to clarify both world conflict and rise of barbarism, it is necessary to analyse the class conflicts both at national and international level on the one hand and to question the disintegration of the states at national level on the other.
40 Hobsbawm, a.g.e., s. 400
236 -----------