fransiz dİplomat boislecomte’a gÖre mehmed alİ paŞa İ … · 2019-03-18 · fransiz...

FRANSIZ DİPLOMAT BOISLECOMTE’A GÖRE MEHMED ALİ PAŞA

İSYANI DÖNEMİNDE OSMANLI TİCARETİ (1833‐1834)

Özgür YILMAZ ‐ Aslı ŞENOL GHEBANTANİ

Öz

Fransa, Mehmed Ali Paşa’nın isyanının yarattığı kargaşa ortamında Babıâli’nin Rusya ile

ittifak yapmasından oldukça rahatsız olmuştu ve Mısır Meselesi’nin kendi çıkarlarına

uygun çözümlenmesini arzu ediyordu. Bunun için Fransız hükümeti, Mehmed Ali Paşa

ve Babıâli arasında sürüp giden soruna kendi lehine bir çözüm bulma amacıyla,

dışişlerindeki kabiliyeti nedeniyle Baron de Boislecomte’u Mehmed Ali Paşa nezdinde

arabuluculuk yapmak ve dolayısıyla Babıâli üzerindeki Rusya etkisini kaldırmak

amacıyla Doğu’ya gönderdi. Mehmed Ali Paşa nezdindeki siyasi misyonu dışında

Boislecomte, Dışişleri Bakanı Broglie’den artık sona yaklaşan Osmanlı İmparatorluğu ile

ilgili çok akıllıca gözlemler yapmak ve bu gözlemlerini raporlar haline getirerek Fransız

hariciyesine sunmak talimatı da almıştı. Bu bakımdan Boislecomte imparatorluğu idari,

askeri, ekonomik ve ticari açıdan geniş bir incelemeye tabi tuttu. Bu çalışma

Boislecomte’un Doğu’ya gönderilme sürecini inceledikten sonra Baron’un Osmanlı

ticareti hakkındaki değerlendirmeleri inceleme amacındadır. Çalışmanın kaynağı Fransız

Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nin Paris’teki merkezinde yer alan “Mémoires et Documents:

Turquie” kataloğunda yer alan dosyalardır.

Anahtar Sözcükler

Osmanlı İmparatorluğu, Fransa, Boislecomte, Mısır Meselesi, Osmanlı Ticareti

OTTOMAN TRADE DURING THE REVOLT OF MEHMED ALI PASHA

ACCORDING TO FRENCH DIPLOMAT BOISLECOMPTE

Abstract

France had been quite disturbed by the alliance of the Sublime Porte with Russia created by the

revolt of Mehmed Ali Pasha, and hoped to resolve the Egyptian Question according to her own

Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Gümüşhane/Türkiye.

[email protected] Doktora Öğrencisi, Institut national des langues et civilisations orientales, INALCO-Paris/Fransa.

[email protected]

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl: 2015, Sayı: 14

Sayfa: 437‐477

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Year: 2015, Issue: 14

Page: 437‐477

7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 438

interests. For this purpose the French goverment sent Boislecomte who was a talented diplomat in

external affairs to the Orient to resolve the question in its favour, to mediate by Mehmed Ali Pasha

and to remove Russian influence on the Sublime Porte. Apart from the political mission by

Mehmed Ali Pasha, Boislecomte was instructed by French Foreign Minister, Broglie, to make very

wise observation on the Ottoman Empire in this crisis period and to prepare detailed reports from

these observations and to send them to the French Foreign Ministry. In this regard, Boislecomte

examined the empire in detail from administrative, military, economic and commercial point of

view. After reviewing the Oriental mission of Boislecomte, this paper aims to examine

Boislecomteʹs assessments on the Ottoman trade. The main sources of the study are Boislecomteʹs

correspondences located in French Foreign Ministry Archive in Paris under the catalogue of

“Mémoires et Documents: Turquie”.

Keywords

Ottoman Empire, France, Boislecomte, Egyptian Question, Ottoman Commerce


GİRİŞ

Fransa Kralı I. Fransuva’nın 1535’te de La Forêt’yi Kanuni Sultan

Süleyman nezdinde ilk daimi elçi olarak göndermesi ile başlayan Osmanlı‐

Fransız ilişkileri bir yıl sonra Fransa’ya verilen imtiyazlar ile daha da

sağlamlaştı.1 İki ülke arasındaki ticari ilişkiler 1569 ve 1740 tarihli imtiyaz

anlaşmasıyla daha da genişledi. Böylece Fransa, Osmanlı ülkesindeki

ticarette en önemli pay sahibi ülke konumuna geldiği gibi siyasal ve

kültürel nüfuzunu arttırarak Yakın Doğu’nun (Levant) en etkin gücü

olmuştur.2 Fakat başlangıcından 18. yüzyılın sonlarına kadar iyi düzeyde

seyreden Osmanlı‐Fransız ilişkileri Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı hava

nedeniyle bir duraksama dönemine girdi. Bu sırada Babıâli ihtilale bir

Avrupa meselesi olarak bakmış ve yeni rejimi kabul etmekten çekinmişti.

Nitekim bu çekimser dönem altı yıl boyunca devam etmiş ve Babıâli,

Fransa’da kurulan yeni rejimi ancak 1795’te Prusya’nın tanımasından sonra

kabul etmişti.3 Osmanlı‐Fransız ilişkileri temkinli olarak devam etse de asıl

darbeyi ihtilal sonrasında Fransa’nın izlediği saldırgan ve yayılmacı

politikadan yedi. Avrupa’nın dengesini değiştiren bu politika çok

geçmeden Osmanlı topraklarına da sirayet etti. Napolyon hem İngiltere’nin

Hindistan’daki ticari çıkarlarına zarar verebilmek hem de ihtilalden sonra

Levant bölgesinde yaşadığı ticari kaybı telafi etmek için Mısır’ı işgal etmeye

karar verdi.4 Gerçekten de ihtilal Osmanlı‐Fransız ticareti için bir darbe

olmuş ve 1789’dan itibaren Fransa’nın Osmanlı ülkesine yaptığı ihracatın

oranı beşte iki oranında azalma göstermişti.5 Napolyon’un Mısır’ı işgali ile

beraber Fransa ile İngiltere arasındaki üstünlük mücadelesi Akdeniz’e de

yayılmış oluyordu.6 Öyle ki 18. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, İngilizlerin

Akdeniz ve Uzakdoğu’da sömürgelerini arttırması ve Süveyş ve

Kızıldeniz’deki ticaret üzerinde söz sahibi olması Fransa’yı oldukça rahatsız

etmişti. Avrupa’daki en kadim müttefikinden bu şekilde bir darbe alan III.

1 François-Emmanuel Guignard de Saint-Priest, Mémoires sur l’ambassade de France en Turquie et sur le commerce

des Français dans le Levant, E. Leroux, Paris 1877, s. 181. 2 Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, (Çeviren: Kudret Emiroğlu), Belge Yayınları, İstanbul

1993, s. 33; Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri II (1838-1850), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1976, s. 2-3.

3 Oral Sander, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara Ün. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1987, s.113.

4 M. Alaaddin Yalçınkaya, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”, Türkler, (Editör: Kemal Çiçek), Cilt 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 629-659; Ayrıca bk. Enver Ziya Karal, Fransa - Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu: (1797-1802), İstanbul Ün. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1938.

5 1787-1789 yıllarında Fransızların Osmanlı ülkesine ihracatı 39,9 ve ithalatı 19,5 milyon frank iken bu rakamlar 1797-1799 arasında ise ihracatta 5,2; ithalatta ise 3,8 milyon franka düşmüştür. Bk. Emile Levasseur, Histoire du commerce de la France, A. Rousseau, Paris 1912. s. 19; M. A. Ubucini, Lettres sur la Turquie, Librairie Militaire de j. Dumaine, Paris 1853, s. 404-405; Michelle Raccagni, “The French Economic Interets in the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, Cilt 11, Sayı 3, Camridge 1980, s. 342; Edhem Eldem, French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Brill, Leiden 1999, s. 13-33.

6 Kamil Çolak, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Sayı II, Sakarya 2008, s.141-183.


Selim ittifak arayışlarına girişti ve Aralık 1798’de Rusya ve Ocak 1799’da da

İngiltere ile ittifak yaptı.

Bu sırada sadece Mısır ile yetinmek istemeyen Napolyon Suriye’ye

doğru ilerlemiş; fakat hem Osmanlı‐İngiliz ordularının mukavemeti hem de

Cezzar Ahmet Paşa’nın karşısındaki yenilgi sonrası geri dönmek zorunda

kalmıştı. Bunun yanında Avrupa’da yaşanan gelişmeler ve koalisyon

ordularının Fransızları yenmeleri, Napolyon’un Mısır’dan kaçmasına neden

oldu ve Fransızlar 1801’e kadar Mısır’da kalsalar da Mısır’ı Osmanlılara terk

etmek zorunda kaldılar.7 Ancak 1800’deki El‐Ariş Sözleşmesi ile Mısır’ın

tahliyesini garanti altına alan Babıâli, İngiltere ve Rusya’nın Akdeniz’de

tehlikeli bir karakter alan siyasi ihtiraslarından endişelendiği için her

ihtimale karşı Fransa tarafına kaymanın daha faydalı olacağına kanaat

getirdi. 8

Mısır’ın işgali ile bozulan Osmanlı‐Fransız ilişkilerinin düzeltilmesi

maksadıyla Fransız hükümeti, Paris Sefiri Esseyid Ali Efendi vasıtası ile bazı

teşebbüslerde bulunsa da, Ali Efendi her fırsatta Fransızların Mısır’ı tahliye

etmelerini şart koymuştu. Bu süreçte Talleyrand ile Ali Efendi arasında 9

Ekim 1801’de bir ön barış antlaşması imzalanmıştı.9 Bu antlaşma ile Fransa

Mısır’ın tahliyesini taahhüt ederek, işgal öncesindeki dostluk ve ilişkileri

yeniden ihya etmeyi istiyordu. Bu maksatla Bonaparte, General

Sebastiani’yi İstanbul’a gönderdi. Sebastiani’ye verilen talimatlarda

Fransa’nın Hindistan yolu üzerindeki nüfuzunu yayarak ticaretini

geliştirmesi gerektiği ifade ediliyordu. 10 Bunun yanında Rusya ve

İngiltere’ye karşı güçlü bir Türkiye’nin Fransa’nın yararına olacağı ifade

edilmekteydi.11 Hatta Osmanlı‐Fransız barış antlaşmasını müzakere etmek

üzere Fransa’ya gönderilen Murahhas Galib Efendi, Bonapart’ın, Rusya gibi

Fransa’nın da Karadeniz’de ticaret yapması konusundaki ısrarına tanık

olmuş ve Bâbıâli’nin onayına sunulması gereken bu talebe Rusya’nın

muhalefet edeceğini ifade etmişti. Galip Efendi’nin Fransa’nın taleplerine

ilişkin raporları İstanbul’a ulaşınca, Fransızların bu talebi incelenmiş ve

Fransa’yı gücendirmemek ve onunla bir an önce barış antlaşması yapmak

7 Eyyub Şimşek, Osmanlı-Fransız Diplomatik İlişkileri ve Kırım Savaşı (1853-1856), Karadeniz Teknik Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2013, s. 38. 8 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. 43. 9 Maurice Herbette, Une ambassade turque sous le Directoire, Perrin et cie., Paris 1902, s. 248-284. 10 Sebastiani’nin İstanbul’daki görevi için bk. Stanford J. Shaw, Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim, (Çeviren: Hür

Güldü), Kapı Yayınları, İstanbul 2008, s. 473-474; P. Coquelle, « La Mission de Sébastiani à Constantinople en 1801 », Revue d’Histoire Diplomatique, Sayı 17, Paris 1903, s. 438-455; J.-L. Bacqué-Grammont-S. Kuneralp-F. Hitzel, Representants Permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France (1797-1991), Éditions Isis, İstanbul 1991, s. 48-49.

11 İsmail Soysal, Fransız İhtilâli ve Türk Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 315-327.


için bu ticaret hakkının Fransa’ya tanınmasına karar verildi.12 İstanbul’dan

gelen bu talimatlar doğrultusunda Galip Efendi ile Talleyrand arasında 25

Haziran 1802’de Türk‐Fransız Barış Antlaşması imzalandı.13

Fransızların Mısır macerası her ne kadar Osmanlıların istediği biçimde

neticelense de Avrupa’nın politik dengeleri açısından önemli bir dönüm

noktası olmuştur. Akdeniz bundan sonra büyük güçlerin çatışma alanı

haline geldiği gibi, bu işgal ve sonuçları ilk kez 1815 Viyana Kongresi’nde

dile getirilen Doğu Sorunu’nun önemli adımlarından birini teşkil edecektir.14

1821 Yunan İsyanı ise Osmanlı‐Fransız ilişkilerinde görülen sıkıntıları daha

da derinleştirmiştir. Yunan İsyanı’nda Fransa, diğer tüm Avrupa Devletleri

gibi Yunanlıların yanındaydı. Zira Mora’da asilerle Türkler arasında

yapılmakta olan savaş, Avrupa kamuoyunda Hıristiyanlığın İslamiyetle

çarpışması olarak algılanıyordu. Fakat daha da önemlisi Yunan İsyanı’nın

ileride Mısır Meselesi olarak tarif edilecek ve 13 sene devam edecek olan

meselenin zeminini hazırlaması oldu.

Girit ve Mora’da ortaya çıkan isyan hareketlerini kendi gücü ile

bastıramayan Babıâli, Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’ya başvurmak zorunda

kaldı.15 Bunun üzerine Mehmed Ali Paşa, oğlu İbrahim Paşa

kumandasındaki donanmasını Mora’ya gönderdi. Mısır kuvvetleri kısa bir

zamanda Mora İsyanı’nı bastırmayı başardı. Fakat Osmanlıların

Yunanistan’daki bu gücü büyük güçlerin çıkarlarına uygun değildi. Bunun

üzerine İngiltere, Fransa ve Rusya Londra’da 6 Temmuz 1827’de bir araya

gelerek Yunanistan konusunda bir mutabakata vardı ve Babıâli’ye bir

ültimatom verdi. Osmanlı hükümeti üçlü ittifakın önerisini reddedince

koalisyona ait donanma Navarin’deki Osmanlı‐Mısır birleşik donanmasını

yaktı. Donanmasının yakılması haberiyle sarsılan Mehmed Ali Paşa, Sultan

II. Mahmud’a haber vermeden İngiltere ile anlaşarak donanmasının kalan

kısmını Mora’dan geri çekti. Ardından devletten, yaptığı fedakârlıklara

karşı Suriye valiliğinin de uhdesine verilmesini talep etti.16 Babıâli’nin bu

teklifi reddetmesi üzerine Mehmed Ali Paşa, Suriye’ye saldırmaya karar

verdi. Aslında Mehmed Ali Paşa, uzun yıllar boyunca mücadele ederek

12 Soysal, age, s. 332-334. 13 Anlaşmanın ikinci maddesi ile Karadeniz’de serbestçe ticaret hakkı kazanan Fransa üçüncü madde ile de bu ticaretin

koruyucu ve uygulayıcıları ticari çıkarları için gerekli gördüğü yerlere görevliler veya ticari kömiserlikler kurma hakkı kazanıyordu. 1802 Paris Antlaşması için bk. Saint-Priest, Mémoires sur l'ambassade de France en Turquie, s. 523-537; Édouard Driault, Napoléon’un Şark Siyâseti, Selim- Sâlis, Napoléon, Sébastiani ve Gardane, (Çeviren: Köprülüzade M. Fuad), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013, s. 7.

14 Şimşek, agt, s. 39. 15 Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, 1. Kısım (1831-1841), Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara 1988, s. 28. 16 Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu Son 300 Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, (Çeviren: Belkıs Ç. Dişbudak), Sabah

Kitapları, İstanbul 1995, s. 110-11.


kurduğu Mısır’daki düzenin yaşamasını ve Mısır’ın güvenliğini Suriye’yi

ele geçirerek temin etmeyi amaçlamaktaydı.17

Yunan İsyanı, arkasından da Mehmed Ali Paşa’nın başkaldırısı

Babıâli’nin elini konunu bağladı. 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın ilga edilmesi

arkasından da 1827’de Navarin Baskını ile donanmanın yok edilmesi bir de

ülke içinde âyanların neden olduğu çatışmalar askeri olarak devleti çaresiz

bir durumda bıraktı. Mehmed Ali Paşa bu durumdan fazlasıyla istifade

etmeyi bildi. İbrahim Paşa kumandasındaki Mısır ordusu, 1831‐1832

yıllarında Yafa, Kudüs, Hayfa ve ardından Suriye’yi ele geçirip Anadolu

sınırına ulaştı. İbrahim Paşa, sene sonuna doğru, Toros Dağları’nı aşarak

Konya’ya vardı. 21 Aralık 1832’de Konya Savaşı olarak bilinen savaşta

Osmanlı ordusunu yendikten sonra Kütahya’yı ele geçirdi. İstanbul’a

sadece 300 kilometrelik bir mesafe kalmıştı.18 Bunun üzerine II. Mahmud

İstanbul’a kadar dayanan valisine karşı bir müttefik arayışına girişti. Bu

süreçte ülke içinde ve Avrupa’daki meseleleri ile ilgilenen İngiltere’den

istenilen yardım sözü alınamadı.19 Cezayir’i işgal eden Fransa ile olan

ilişkiler bir kez daha bozulmuştu ve Fransa, Mısır’da Osmanlı idaresinden

ziyade kendisiyle gayet iyi ilişkileri bulunan ve İngiliz politikalarına sıcak

bakmayan Mehmed Ali Paşa’nın hüküm sürmesini tercih etmekteydi. Bu

durumda II. Mahmud için Rusya’dan başka alternatif yoktu. II. Mahmud’un

bu yardım çağrısı Rusya’nın uzun zamandan beri kolladığı bir fırsattı ve

bundan dolayı hemen olumlu bir karşılık buldu. Rus donanması 20 Şubat

1833’te İstanbul’a geldi ve 14.000 kişilik bir Rus birliği de İstanbul’a yerleşti.

Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın kararlığı ile İngiliz ve Fransız

elçilerin tavsiyeleri neticesinde Sultan II. Mahmud, Mehmed Ali Paşa’nın

isteklerini kabul etmek zorunda kaldı ve Mehmed Ali Paşa’nın Mısır ve

Girid; oğlu İbrahim Paşa’nın da Cidde ve Adana valiliklerini tanıdı. Fakat

daha da önemlisi Rus donanmasının İstanbul’a gelişinin İngiltere ve

Fransa’da yarattığı endişe ile dâhili bir isyan olan bu meselenin uluslararası

bir krize dönüşmesi oldu.20

17 Butrus Abu-Manneh, “Mehmed Ali Paşa and Mahmud II: the genesis of a conflict”, Turkish Historical Review, Sayı 1,

Utrecht 2010, s. 9-14. 18 Stanford J. Shaw, E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt II, (Çeviren: M. Harmancı), E Yayınları,

İstanbul 1983, s. 61-62; Palmer, age, s. 110-111. 19 Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, (Çeviren: İdil Eser), Yapı

Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 97. 20 Bu konuda bk. Muhammed H. Kutluoğlu, The Egyptian Question, Eren Yayınları, İstanbul 1988.


I. FRANSA’NIN DOĞU POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE

BOISLECOMTE’UN MİSYONU

Osmanlı‐Rus yakınlaşması ve Rus donanmasının İstanbul boğazlarında

demirlemesi en çok Fransa’yı rahatsız etti. Bu gelişme, Fransa’yı o ana kadar içinde bulunduğu rehavetten çıkardı. Hemen harekete geçen Fransa ve

İngiltere, Babıâli ile Mehmed Ali Paşa arasında arabuluculuk yapmak ve

esasında kendi çıkarları için tehdit unsuru oluşturan Rus donanmasını

boğazlardan çıkarmaya çalışmak için girişimlerde bulunacak olan elçileri

İstanbul’a gönderdi. Bu doğrultuda Fransa, Babıâli nezdinde enerjik bir elçi

olan Amiral Roussin’i, İngiltere de Lord Ponsonby’yi kendilerine verilen

görevleri yerine getirmek üzere İstanbul’a gönderdi.21 Fakat Mehmed Ali

Paşa adı geçen devletlerin bu önerilerini kabul etmeyerek, Babıâli’ye, Suriye

ve Adana’nın kendisine bırakılması, aksi takdirde İstanbul’a saldıracağı

ültimatomunu verdi. İşte tam bu esnada Fransa, bu meseleyi kendi lehine

çözüme kavuşturması ve Osmanlı ülkesindeki çıkarlarını tehdit eden

Rusya’nın boğazları terk etmesi arzusu nedeniyle, Babıâli ile Mehmed Ali

Paşa arasındaki uzlaşmayı sağlayabilecek yetenekte olan bir diplomat

arayışına girdi. Fransız Elçisi Roussin’in teşebbüsleriyle Babıâli ile Mehmed

Ali Paşa arasında Suriye’nin Mehmed Ali Paşa’ya verilmesi doğrultusunda

bir antlaşma meydana geldiyse de Mehmed Ali Paşa’dan istenilen karşılık

alınamadı.22 Üstelik Mehmed Ali Paşa’ya karşı Osmanlı‐Rus ittifakının daha

da güçlendiği ve yeni Rus birliklerinin İstanbul’a varmaları haberini alan

Fransız hariciyesi daha da telaşlandı. Fransa, Rus donanmasının

İstanbul’dan hareket etmemesi şöyle dursun, bundan başka hazırlıklar

içinde olmasından da endişe etmekteydi. Fransa’ya göre, Rusya’nın bu

hazırlıkları ve İstanbul boğazına yeni kuvvetler göndermesi, Rusya’nın

İstanbul Boğazı’ndaki pozisyonunu kuvvetlendirmekteydi.23

Fransız elçisi Roussin İstanbul’a gelir gelmez arabuluculuk için işe

koyulmuştu; zira Fransızların istediği şekilde Rus donanmasının

İstanbul’dan uzaklaşması padişah ile Mehmed Ali Paşa’nın anlaşmasına

bağlıydı. Ancak Amiral Roussin’in bu zamana kadar gereken uzlaşmayı

sağlayamaması Fransızlar için bir başarısızlık olarak algılanmaktaydı.

Fransa, Mehmed Ali Paşa’yı durdurma adına bir hamle daha yaptı ve

Fransız elçisi Roussin, Mehmed Ali Paşa’ya Akka, Kudüs, Trablusşam ve

Nablus sancaklarını vermeyi taahhüt ederek padişah ile barış yapmasını;

aksi takdirde Fransa’nın kendisine silahlı bir saldırıda bulunacağını söyledi.

21 Karal, Osmanlı Tarihi, s. 135. 22 Emine Eren, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2008, s. 47. 23 Georges Douin, La mission du Baron de Boislecomte, l’Egypte et la Syrie en 1833, L'Institut français d'archéologie

orientale du Caire, Caire 1927, s. XXXV.


Mehmed Ali Paşa ise, bu teklifi kabul etmemekle birlikte, bütün Beytüşşam

Eyaleti ile Adana’nın da kendisine bırakılması için Babıâli’ye bir ültimatom

verdi. Bu ültimatomun kabul edilmemesi halinde, İbrahim Paşa’yı Üsküdar

üzerine yürümekle görevlendirdiğini söyledi. Mehmed Ali Paşaʹnın

isteklerinin geri çevrilmesi durumunda “Anadolu’da yeni bir yangının olanca

şiddetiyle yeniden alevlenmesi” ihtimali söz konusuydu.24

Bilindiği üzere Fransa, Cezayir’i aldıktan sonra bölgede hâkimiyetini

sağlamlaştırma arzusu içerisindeydi. Yukarıda da değindiğimiz bu kriz

döneminde Fransa Mehmed Ali Paşa’nın tarafında yer almış ve

Osmanlıların Akdeniz’deki varlığına karşı düşmanca tutumunu ortaya

koymuştu. Çünkü Fransa’nın Mısır üzerinde Napolyon’un 1798 seferi ile

belirginleşen bir ilgisi vardı.25 Fransa, Mısır ile çeşitli vesilelerle ilişkilerini

devam ettirmekteydi. Mehmed Ali Paşa özellikle Mısır ordusunun kurulup

geliştirilmesinde Fransa’dan büyük yardım görmüştü.26 Yani Mısır,

Fransızlara yabancı bir memleket değildi. Bununla birlikte Fransa, Doğu

Akdeniz’de İngilizlere karşı Mehmed Ali Paşa’nın desteğini sağlamayı da

planlamaktaydı. Mehmed Ali Paşa’nın siyaseti, Fransa’nın Mısır’da manevi

varlığını da ifade ediyordu. Fransızlar, Mısır’ın padişaha ait olmasından

daha çok Mehmed Ali’ye ait olmasını her bakımdan kendi çıkarları için

daha elverişli görmekteydi.

Elçi Roussin’in bu beklentilere cevap veremediğini ve Mehmed Ali Paşa

ile istenilen antlaşmanın yapılamadığını gören Fransız hariciyesi bu görevi

yerine getirecek bir diplomat arayışına girişti. Bu görev için Fransız

hükümeti seçimini, parlak zekâsı, dışişlerindeki tecrübesi, üslubunda hem

yumuşaklığı hem de sertliği aynı anda barındırması gibi yetenekleriyle

Mehmed Ali Paşa’yı uzlaşma yoluna çekmekte başarılı olacağına inandığı

Baron de Boislecomte’dan yana kullandı.27 Fransız hükümeti Boislecomte’a

özel bir misyon yükleyerek Mısır Meselesi’nin çözümü için Osmanlı

ülkesine gönderdi.

Boislecomte’un diplomatik kariyerine baktığımızda Baron’un,

Fransa’nın beklentilerini yerine getirebilecek bir birikime sahip olduğu

görülebilir. 1796’da doğan Baron 1814 yılında diplomasiye girmişti.

Diplomatik kariyerine Haziran 1816’da Viyana’ya üçüncü sekreter atanarak

başlayan Boislecomte,28 3 yıl sonra Ekim 1819’da, Saint‐Petersburg’da ikinci

24 Douin, age, s. XXXVI. 25 İsmail Soysal, “Fransa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, Ankara 2002, s.183. 26 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789–1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003, s. 200-201; Karal,

Osmanlı Tarihi, s. 132. 27 Douin, age, s. 137. 28 Boislecomte’un sicil dosyası için bk. AMAE, CADC, Série Personnel 1ère Série. Dossier Individuel : n° 476,

« Boislecomte Charles, comte de».


sekreterliğe yükselmiştir. Baron buradaki görevi esnasında Troppau ve

Verona’da İtalya’da mutlakıyetin kurulmasıyla baş gösteren devrimci

hareketlerin tehditkâr zararlarına karşı koymak amacıyla düzenlenmiş olan

konferanslara katılımcı sekreter olarak iştirak etmiştir.29 1821‐1823 yılları

arasında Saint‐Petersburg’da maslahatgüzarlık görevine yükselen Baron,

ardından 1824‐1825 yıllarında Madrid’de birinci sekreter ve maslahatgüzar

olarak görev yapmış; Eylül 1825’ten diplomatik kariyerine Fransa Dışişleri

Bakanlığı’nın politika departmanında şef yardımcısı olarak devam etmiştir.

Boislecomteʹun Londra’da Polignac ile taşınması ona yeni fırsatlar

doğurmuştur. Bilhassa Polignac’ın Dışişleri Bakanlığı’na getirilmesi

Boislecomte’un bakanlık bünyesinde yüksek bir göreve, bakanlığın

yönetiminin başına, atanmasında etkili olmuştur. Asıl önemlisi

Boislecomte’un, Rusların İstanbul’u ciddi olarak tehdit ettikleri 1829

güzünde Polignac’ın öncülüğünde Osmanlı İmparatorluğu’nun

paylaşılmasına ve İstanbul’un başkent olacağı bir Yunan devletine yönelik

planların içinde olmasıdır.30 Buradaki görevine 1830 Temmuz Devrimi

nedeniyle geri çekilene kadar devam eden Boislecomte, 1830 yılında tahta

çıkan Louis Philippe’nin hükümdarlığının ilk yıllarında, Victor de

Broglie’nin dışişleri bakanlığına geleceği tarihe kadar dışişlerinden ve

görevinden uzak kalmıştır.

Victor de Broglie’nin dışişleri bakanı olmasının ardından Boislecomte,

“Türkiye’nin paylaşılması ve Avrupa’nın yeniden organize edilmesi” projesinin

yani “Doğu Misyonu”nun gerçekleştirilmesi ve tamamlanması için yeteneği

ve dışişlerindeki hüneri sayesinde yeniden göreve çağrıldı.31 8 Nisan 1833

tarihli bir görevlendirme yazısını alan Baron vakit kaybetmeden bu ayın

ortalarında Fransa’dan hareket ederek 29 Nisan’da İskenderiye’ye ulaştı ve

burada Fransa’nın İskenderiye genel konsolosu olan Mimaut tarafından

karşılandı.32 Boislecomte’un Doğu Misyonunun amacı Broglie tarafından

kendisine verilen talimatnamede açıkça belirtilmektedir. Broglie, bu resmi

yazıda dönemin siyasi yapısı üzerinde durarak, hâlihazırda Rus filosunun

boğaza giriş yaparak demirlediğini, Fransız büyükelçisi Roussin’in,

Mehmed Ali Paşa’ya bir takım barış şartları önererek kendisini barışa

çağırdığını; ancak Mehmed Ali Paşa’nın barışa yaklaşmadığını belirtmiştir.

29 Mark Jarrett, The Congress of Vienna and Its Legacy: War and Great Power Diplomacy After Napoleon, I.B. Tauris,

New York 2013, s. 322. 30 Jérôme Louis, La question d’Orient sous Louis-Philippe, Ecole pratique des hautes études – EPHE, Paris 2004, s. 17;

Douin, age, s. XXXVII. 31 Douin, age, s. XXXVIII. 32 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Boislecomte’dan Broglie’ye, İskenderiye, 1 Mayıs 1833; Ayrıca bk. Jean Baillou

(Editör), Les Affaires étrangères et le corps diplomatique français, De l'Ancien Régime au Second Empire, vol. I, Editions du C.N.R.S, Paris 1984, s. 614-615; Ayrıca bk. M. Šedivý, “The Struggle for 'Diplomatic Glory': Anton Prokesch von Osten and Baron de Boislecomte in Alexandria in May 1833”, Egypt's Heritage in Europe. Egypt and Austria V, Univerza na Primorskem, Koper 2009. s. 191-198.


Broglie’ye göre Suriyeʹnin Mısırlılar tarafından işgal edilmesi bir bakıma bir

Avrupa sorunuydu ve Mehmed Ali Paşa’ya Suriye’yi terk etme gerekliliği

anlatılmalıydı. Bu iş için de görevlendirilecek kişinin Baron de Boislecomte

olduğunu şu sözlerle belirtmiştir.33

“… Krallık hükümeti, İskenderiye’ye güvendiği ve bunun yanı sıra

paşanın niyetini Mısır’ın gerçek menfaati yönünde etkileyerek, değiştirmek

ve bu konuda onu yüreklendirecek bir sözcünün gönderilmesi kararını

almıştı. Bu kişi de tereddütsüz siz olacaksınız Baron hazretleri.

Majestelerinin hükümeti bu konudaki engin bilginizin ve tecrübelerinizin

ışığında bu önemli görev için uygun olduğunuz konusunda kararlıdır. Sizi,

Mehmed Ali Paşa’ya bu tehlikeli ve Avrupa’yı tedirgin eden sorunda

önderlik edebilecek duyguların sesi ve görüşü olarak takdim edeceğiz.

Majestelerinin İstanbul’daki büyükelçisinin Babıâli’ye sunduğu taahhütler

bağlamında onu ikna ederek, uygun açıklamalarda bulunmanız, kendisini

bu yöne çevirmeniz, onu Koramiral Roussin’e danışmaya mecbur

hissetmesini sağlamanız her şeyden önce Avrupa’nın barışını ve dengesini

tehdit eden sorumlulukları üstlenmekten kaçınmamasına yol açacaktır.”

Broglie, Baron için belirlenen görevleri sıralamaya devam etmektedir.

Buna göre Baron, Mehmed Ali Paşa’yı, Fransa’nın kendisinin menfaatleri

için hareket ettiğine, aralarında süren dostluk adına, sonuçlarının kendisi

için felaket olacak olan bu krizin durdurulmasına ikna etmeliydi. Esasen

Broglie, Baron’un, Suriye’nin boşaltılması ve böylece Avrupa’nın genel

menfaatleriyle ilgili olan bir meseleyi çözmeye çalışmasını istemekteydi.

Bununla beraber, Broglie, Fransa’nın Mehmed Ali Paşa’ya dostça bir

yaklaşım içinde olduğunu; buna ilave olarak Baron’un bu görev ile

Mehmed Ali Paşa’yı Fransa’nın dostluğuna ve Fransa’yı şimdiye kadar

nasıl ise bundan sonra da o şekilde iyi niyetle yanında bulacağına

inandıracağını belirtmektedir. Broglie, Baron’un, Mehmed Ali Paşa’yı,

Fransa’nın iyi niyeti ve barışın Avrupa’nın çıkarlarından ziyade, Mehmed

Ali Paşa’nın çıkarları ile örtüştüğü hususunda ikna etmesi gerektiğini de

belirtiyordu.34 Bu talimatlardan da anlaşılacağı gibi Boislecomte’un Doğu’ya

gönderilmesinin en önemli amacı Mısır Meselesi’nin Fransa’nın lehinde bir

çözüme kavuşturulmasıydı. Fakat sonuçlarına baktığımızda Baron’un bu

misyonu tam olarak icra ettiğini söylemek zordur. Douin’in de ifade ettiği

gibi, Baron’un misyonunun neticelerini yine onun yapmış olduğu

33 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie’den Boislecomte’a, Paris, 8 Nisan 1833; Talimatlar için ayrıca bk. Douin, age,,

s. XXXIX-XLIV. 34 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie’den Boislecomte’a, Paris, 8 Nisan 1833.


yazışmalar ve bunların sonuçları üzerinden dikkatli bir okuma ile anlamak

gerekmektedir.35

Burada konumuz itibarıyla Boislecomte’un Mısır’daki misyonu

üzerinde daha fazla durmayacağız. Öyle ki Baron İslenderiye’de iki aylık bir

ikametten ve Mehmed Ali Paşa nezdindeki görevini tamamladıktan sonra

Temmuz 1833’ye Suriye ve Lübnan’a geçti. Böylece Boislecomte’un

görevinin ikinci kısmı da başlamış oldu. Aslında Boislecomte’un bu görevi

de Broglie’den almış oldukları talimatlara dayanmaktaydı. Mısır’daki

misyonunun dışında Boislecomte’un Doğu’da yapması gereken ilerden biri

de çok akıllıca gözlemler yapmak ve bunları Fransız hariciyesine düzenli

olarak rapor etmekti.36 Bu bakımdan aldığı talimatlar Baron’un

İskenderiye’deki görevini bitirir bitirmez İstanbul’a dönmesini, burada

şartların elvermesi durumunda görevine devam etmesini, aksi takdirde

hemen Fransa’ya dönmesini öngörmekteydi.37 Yine de Broglie,

İstanbul’daki görevi esnasında Boislecomte’un imparatorluğun koşullarını

iyi bir şekilde incelemeye hizmet edecek bir Doğu Seyahati’nin de faydalı

olacağına dair işaretler de veriyordu. Douin’in de belirttiği gibi,

Boislecomte’un görev çerçevesi biraz da kendisinin belirleyeceği bir

misyondu. Bu görev kapsamının genişliği özellikle vurgulanırken

Boislecomte’un mükemmel gözlem yeteneği ile Doğu’da önemli incelemeler

yapması isteniyordu.38 Daha açık bir ifade ile, Boislecomte’un bu misyonu,

Osmanlı İmparatorluğu’nun olası bir yıkılma durumunda Fransa’nın

buradaki gelişmelere daha da vakıf olmasının bir aracı olarak

görülmekteydi.

Baron misyonu çerçevesinde bu incelemelerine Suriyeʹdeyken

başlamıştı. İskenderiye’den Suriye’ye geçen Baron, burada daha uzun bir

süre ikamet etmiş ve burada Mehmed Ali Paşa’nın Suriye’deki hâkimiyeti,

Suriye’nin ticari önemi hakkında raporlar hazırladı.39 Fransız arşivinde yer

alan yazışmalarından takip ettiğimiz gibi, Baron Eylül’e kadar Suriye’de

kaldı ve buradan İzmir’e geçti. Daha sonra İzmit üzerinde Ekim ayında

İstanbul’a ulaştı. Burada konumuza kaynaklık eden ticari raporlarını da

İstanbul’daki ikameti sırasında hazırladı.

Burada yeri gelmişken kaynaklarımız hakkında kısa bir değerlendirme

yapmak yerinde olur. Baron’un bu Doğu Misyonu’na ilişkin yazışmaları

Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nin Paris’teki merkezinde yer alan

35 Douin, age, s. LXIII. 36 Aslı Şenol, Fransız Diplomat Baron de Bois le Comte’un Raporlarına Göre Osmanlı Ekonomisi (1833-1834), Sakarya

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2012, s. 15-16. 37 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie’den Boislecomte’a, Paris, 8 Nisan 1833. 38 Douin, age, s. XXXVIII. 39 Raporlar için bk. AMAE, CADC, MD, Turquie, 73, “Correspondance d’Orient, Syrie, Asie Mineure- Constantinople”


“Memoires et documents” tasnifinde yer almaktadır.40 Bu tasnif, Fransız

merkezi idaresi hakkında belgelerin yanında Fransa’nın yurtdışındaki

görevlilerinin gönderdikleri özel rapor ve belgeleri ihtiva etmektedir.41

Baron’un yazışmaları “Turquie” adlı alt tasnifte yer almaktadır.42 Bu tasnifte

yer alan 20‐27 ve 72‐86 numaralı dosyalar Boislecomte’un Doğu misyonu

sırasında kaleme aldığı yazışmaları içermektedir. Dış tenkid bakımından

Baron’un raporlarının bazıların mikrofilm olarak muhafaza edildiği; fakat

büyük oranda kronolojik biçimde ve konularına göre ciltlenmiş kitaplar

halinde araştırmacılara sunulmuş olduğu görülmektedir. Belgelerin ilk

sayfalarının sol üst köşesinde belge numaraları, sağ tarafta yazıldığı yer ve

tarih yer alırken belgenin sol tarafında yer alan derkenarlar belgelerin içeriği

konusunda araştırmacılara büyük bir kolaylık sağlamaktadır. Boislecomte,

raporlarını önceleri 1832‐1834 arasında Dışişleri Bakanı olan Broglie’ye ve

akabinde Broglie’nin yerine göreve gelen Rigny’e hitaben kaleme almıştır.43

Boislecomte’un yazışmaları imparatorluğun çok geniş bir bölgesine dair

önemli tespitler içermektedir. Bu bakımdan 1834’ün Aralık’ına kadar

İstanbul’da kalan Baron buradan Balkanlara geçerek Mayıs ayı sonuna

kadar Eflak‐Boğdan’da kalmıştır. Balkanlardaki ikametini, Arnavutluk,

Rumeli, Sırbistan’a geçerek sürdüren Baron, 1 Ekim 1834 yılına kadar

bölgede kalmıştır. Bu tarihten Kasım ayının sonuna kadar Yunanistan ve

İyonya Adalarında incelemeler yapan Baron Bulgaristan, Makedonya,

Teselya’da da gözlemler yaparak Osmanlı ülkesindeki “Doğu Misyonu”nu

sona erdirmiştir. Bizim için asıl önemlisi ise bu belgelerin iç tenkid olarak

taşıdıkları kaynak değeridir. Boislecomte Mısır’daki ikameti sırasında

tutmaya başladığı raporlarında ilk olarak dönemin siyasi yapısına ve

gelişmelerine değinmektedir. Büyük güçlerin Mısır Meselesiʹne bakış

açısına, İngiliz ordularının İskenderiye’ye gelişine, İngiliz elçisi Campbell ile

yazışmalarına, İbrahim Paşa’nın Mısır bunalımı esnasındaki faaliyetlerine,

Doğu Sorunu çerçevesinde İskenderiye’de yaşananlara, Mehmed Ali Paşa

ile Babıâli arasında yaşanan gelişmeler ve yapılan müzakerelere, Kahire’ye

yaptığı seyahatine ve Mısır’ın ekonomik yapısına değinmektedir.44

40 Osmanlı tarihinin kaynakları olarak Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivleri hakkında bk. İsmail Soysal, “Fransa Dışişleri

Bakanlığı Arşivleri ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetlerine Ait Belgeleri”, Belleten, Cilt XV, Sayı 60, Ankara 1951, s. 709-712; İbrahim Güler, “Türkiye Dışındaki Bazı Arşivlerin Türk Tarih İncelemelerine Kazandırılması (Tunus ve Fransa Arşivleri Örneği)”, I. Milli Arşiv Şurası (20-21 Nisan 1998, Ankara), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s. 295-318.

41 http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/IMG/pdf/md-turquie-1-136.pdf ve http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/IMG/pdf/md-turquie-137-184.pdf, tarih: 15/03/2015.

42 Bu tasnifte Osmanlı İmparatorluğu hakkında yer alan dosyaların ayrıntılı incelenmesi için bk. B. G. Spiridonakis, Empire Ottoman Inventaire des Mémoires et Documents aux Archives du Ministère des Affaires Étrangères de France, Institute for Balkan Studies, Selanik 1973.

43 Şenol, agt, s. 19. 44 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, “Egypte, 8 Avril-3 Juillet 1833”.


Mısır’dan sonra Suriye üzerinden Anadolu’ya geçen Baron bu seyahat

esnasında gözlemler yapmaya devam etmiştir. Bu gözlemlerinde Osmanlı

ordusunun yapısına ve Sultan Mahmud tarafından uygulanan yeniliklere,

Mehmed Ali Paşa’nın sahip olduğu orduya, imparatorluğun durumuna,

imparatorlukta oluşturulmaya çalışılan yeni orduya ve askeri düzenlemeye,

İstanbul’da açılan askeri, mühendislik, tıp ve cerrahlık okullarına, Osmanlı

ordu ve donanmasının durumuna, imparatorluğun doğal limanlarına,

denizcilik okullarına, Kaptan Tahir Paşa’nın faaliyetlerine, tersanelerin

kaldırılmasına değinmektedir.45

Baron’un bu raporunun ikinci kısmında ise Suriye ve Anadolu’da

tuttuğu notlar yer almaktadır. Burada kutsal yerler meselesine, kutsal

yerlerin korunmasına, bölgede bulunan Marunîler ve Dürzîlerin durumuna,

Mısır’ın askeri yapısına, Suriye’de yer alan dinlere ve kültlere,

Hıristiyanlığın Doğu’daki durumuna, Suriye’deki etnik ve dini yapıya,

Suriye’nin ekonomik ve ticari yapısına, Mehmed Ali Paşa’nın Suriye’de

otoritesini sağlamak için yaptığı girişimlere, Hindistan ve Avrupa

arasındaki iletişimi sağlayan Fırat yolunun yeniden açılması projesine,

Anadolu’nun mevcut politik yapısına, Osmanlı İmparatorluğu

sınırlarındaki adalara ve bu adaların genel idari ve mali yapılarına

değinmektedir. Baron bu raporunun sonlarında ise Suriye’den İstanbul’a

varışını ve 21 Şubat 1833’de Mısır’da çıkan isyan üzerine Rus ordularının

Osmanlı’ya yardıma gelmesi hadisesini ve genel durumu anlatmaktadır.46

Konumuz açısında en zengin bilgileri ihtiva eden dosya ise Baron’un

İstanbul’a gelişinin ardından yaptığı gözlemler ve tuttuğu raporları içeren

74 numaralı dosyadır.47 Baron bu dosyada yer alan ve 16 Ocak 1833 tarihli

olan uzun raporlarında imparatorluğun idari yapısına, II. Mahmud’un

45 AMAE, CADC, MD, Turquie, 73, “Correspondance d’Orient, Syrie, Asie Mineure- Constantinople, 21 Juillet-4

Décembre 1833”. 46 Baron İstanbul’dan sonra Balkanlara geçerek burada da incelemeler yapmıştır. Bu raporlarında, Rumeli, Trakya,

Bulgaristan’ın ticari yapısına, bölgedeki savunma sistemlerine ve nüfus yoğunluğuna değinmektedir. Raporunun diğer kısımlarında Tuna Eyaletlerinin, diğer Avrupa Devletleri ile olan ilişkilerine, Eflâk’ın sahip olduğu zenginliklerin miktarına ve değerlerine, idari yapısına, askeri gücüne ve vergi toplama sistemlerine, halkın çeşitli sınıflara ayrılmasına, Tuna’nın ticaret ve denizciliğine, Eflak ve Boğdan’ın politik yapısı hakkında birkaç detaylı bilgiye ve bölgede ikametine ve dair birkaç detaylı bilgiye yer vermektedir. Baron raporlarına Bosna, Sırbistan, Makedonya ve Arnavutluk hakkında gözlemler ile devam etmiştir. Fakat özellikle Girit ve Yunanistan hakkındaki değerlendirmeleri kayda değerdir. Yunanistan hakkındaki değerlendirmelerinde Yunanistan’ın bağımsızlığından sonra bölgede yaşanan siyasi değişimleri, bölgedeki İngiliz, Fransız ve Rus partilerinin varlığını, mevcut hükümetini ve idari yapısını, askeri gücünü, bölgenin ulusal finans yapısını, ticaret ve denizciliği, ülkenin demografik yapısı ve aristokrasisini, gazeteler ile genel kültürel yapıyı ele almaktadır. İyonya Adaları’na da geniş yer veren Baron Fransa’ya dönüşü sonrasında hazırladığı raporlarında ise Doğu’nun topraklarının verimliliğine ve Doğu’da bulunan verimli bölgelere, Doğu’da ailelerin yaptığı yıllık harcamalara, un ve hububatın genel fiyatlarına, Doğu’daki üretim endüstrisine, Doğu’daki ulaşım ve iletişim yollarına, Doğu’da ticarete, Türk tarifelerinin kullanılmasına, Doğu’da nüfusun genel yapısı ve yoğunluğuna, Doğuluların özel hayatlarına ve kamu yaşamlarına, Araplara, Türklere ve Ermenilere, İslav kökenli halklara, Yunanlara ve faaliyetlerine, Sultan II. Mahmud tarafından iç ve dış siyasette izlenen politikalara, Sultan II. Mahmud ve Mehmet Ali Paşa arasında kaynakların yıllık şekilde karşılaştırılmasına, İslam dinini mevcut durumuna, yayılmasına ve gerilemesine ve son olarak Rusya’nın Osmanlı siyasetine değinmektedir. Bk. Şenol, agt, s. 17-23.

47 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, “ Constantinople, suite, 8 Décembre 1833-7 Février 1834”.


yaptığı reformları, finans sistemi ve ticarete değinmektedir. Baron, Osmanlı

İmparatorluğu’nun ticari yapısına dair bir değerlendirme yaptıktan sonra

imparatorluğu 12 ticaret bölgesine ayırmakta ve buralardaki ticaret

hakkında değerlendirmeler yapmaktadır. Bu çalışma, Boislecomte’un bu

raporlarından hareketle bahsedilen bu ticaret bölgeleri, imparatorluğun en

önemli ticaret merkezlerinden olan İstanbul ve İzmir’deki ticaret, Osmanlı‐

Fransız ticareti ve bu dönemde yükselişe geçen Osmanlı‐İran ticareti

başlıkları altında değerlendirmeler yapmayı amaçlamaktadır. Bu şekilde

kriz döneminde imparatorluğun siyasi ve ticari yapısına dair vermiş olduğu

zengin bilgilere rağmen ülkemizde çok az çalışmaya konu olan48 bir Fransız

diplomatın gözünden Osmanlı ticaretini ele alarak, döneme farklı bir bakış

açısı ile yaklaşmayı hedeflemektedir.

II. OSMANLI‐AVRUPA TİCARETİ VE BAŞLICA TİCARET

BÖLGELERİ

18. yüzyılın büyük bir kısmında Akdeniz’de tam bir Fransız ticari

egemenliğinden bahsetmek mümkündür. Akdeniz’deki deniz ticaretin

hemen hemen yarısı Fransız tüccarlar tarafından kontrol ediliyordu ve

Fransız tüccarlar özellikle Suriye ve diğer bölgelerden önemli

ticarethanelere sahiplerdi. Bu hâkimiyette, Fransız tekstil ürünlerinin

İngiltere’de üretilen tekstil ürünlerinden daha hafif, ince ve yumuşak olması

rol oynuyor; böylece Fransız ürünleri Levant bölgesinde önemli bir pazar

payına sahip oluyordu. Fakat Fransa’nın lehine olan bu durum çok

geçmeden değişecektir.49 Osmanlı ekonomisi 1780–1830 arasında senelik

%1,5’lik bir büyüme gösterse de dış ticaret tam bir kriz dönemindeydi.

Fransız İhtilali, Napolyon’un Avrupa’daki işgalleri ve Mısır’ı işgal etmesi,

1827–1828 Osmanlı‐Rus Savaşı, Yunanistan’ın bağımsızlık savaşı, Mehmed

Ali Paşa’nın isyan etmesi ve Suriye ve Anadolu’daki işgalleri etkilerini

imparatorluğun ticari yaşamında da gösterdi ve ticaret durma noktasına

geldi.50 Bu hadiselerden en çok etkilenen bölgeler Doğu Akdeniz limanları

oldu. Elbette bu gelişmeden en çok etkilenen ülke ise Fransa oldu ve

Akdenizʹdeki Fransız ticareti büyük bir gerileme gösterdi. Mısırʹın işgali

doğuya yerleşik Fransız tüccarlarının işlerini de etkiledi. Bu ortamda sadece

48 Ayşe Kayapınar, “Fransız Arşiv Belgelerine Göre XIX. Yüzyılda Aşağı Güney Tuna Havzasında Osmanlı Savunma

Sistemi”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Eylül 2006, Kongreye Sunulan bildiriler, Cilt IV, Kısım 3, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010, s. 1631-1638; Turgut Subaşı-Aslı Şenol, “Baron de Bois le Comte'un Raporlarına Göre II Mahmud Döneminde Osmanlı'da Kadın”, International Journal of Human Sciences, Uluslararası Hakemli Digital Dergi, Sayı 9, Sakarya 2012, s. 1032–1048.

49 Roger Owen, The Middle East in the World Economy, 1800-1914, I.B. Tauris, London 2005, s. 83-84. 50 Donalt Quataert, “19. Yüzyıla Genel Bir Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi 1600-1914, Cilt II, (Çeviren: Süphan Andıç), (Editör: H. İnalcık, D.Quataert), Eren Yayınları, İstanbul 2004, s. 946.


Fransız tüccarlarına değil Fransaʹnın müttefiklerine de ticaretin

yasaklanması İngiltereʹnin Akdeniz ticaretine hâkim olması için büyük bir

fırsat verdi.51 Her ne kadar Osmanlı‐Fransız ilişkileri 1802 Paris Antlaşması

ile düzelse de Fransa ticari olarak eski konumuna bir daha ulaşamadı. Bu

bağlamda özellikle Karadeniz’de geniş bir konsolosluk ağının tesis edilmesi

ve yüksek ticaret beklentileri olsa da Fransızlar istedikleri ticaret ortamına

erişemediler.52

Bu bakımdan 18. yüzyılda imparatorluğun en önemli ticari ortağı olan

Fransa’nın bir görevlisi olarak Doğu’da incelemeler yapan Boislecomte’un

mutlaka bahsetmesi gereken konulardan biri de imparatorluğun ticareti ve

bu ticarette Fransa’nın durumuydu. Boislecomte’a göre Fransız ticaretinin

gerilemesinin nedeni ihtilâl döneminde İngiltere ve Avusturya’nın endüstri

devrimini hızlı bir şekilde gerçekleştirmeleri ve Osmanlı pazarına hâkim

olmak için doğuluların ihtiyaçları doğrultusunda, ihtişam ve ucuzluk gibi

kriterleri göz önüne alarak üretimlerini bu şekilde yapmalarıydı.53

Gerçekten de İngiltere, 19. yüzyılın başlarında sanayi devrimini

tamamlamış ve neredeyse Avrupa’da rakipsiz bir halde gelmişti. İngiltere

gerçekleştirdiği bu sanayi devrimi ile seri şekilde ve bol miktarda ürettiği

ürünler için kendisine yeni pazarlar aramaya başlamış ve Avrupa

dengelerini alt üst etmişti. Zira sanayileşme sürecinde olan diğer Avrupa

ülkeleri aldıkları bir takım tedbirlerle kendi sanayilerini koruma yoluna

gitmişlerdi.54 Bu durum, İngiltere’yi Osmanlı topraklarına yöneltmiş;

Osmanlı toprakları adeta İngiltere’nin aradığı yeni pazar haline gelmiştir.

1830’ların sonlarına kadar Avrupalı Devletler, Osmanlı

İmparatorluğu’nda yıllardır süregelen kapitülasyonlara sahip olsalar da,

ekonomik ve ticari yapı çoğunlukla yed‐i vahid sistemi ile yani devlet

kontrolü altında ilerliyordu. Osmanlı dış ticaret politikası ise, geleneksel

olarak ülke içinde mal bolluğunu arttırarak ekonomik kârlılığı, özellikle de

fiyat kârlılığını amaçlayan ithalatı teşvik edici, ihracatı kısıtlayıcı bir

uygulamaya dayanmaktaydı. Uygulanan bu politikaları desteklemek

amacıyla ihracat yüksek oranlarda vergilendirilirken bazı mallara da ihracat

yasağı konmaktaydı.55 Elbette buradan, imparatorluğun dış ticarete kapalı

olduğu kanısına varılmamalıdır; İngiltere, Fransa, Amerika, İtalya,

51 Owen, age, s. 83-84. 52 Bu konuda bk. Faruk Bilici,, “La France et la mer Noire sous le Consulat et l’Empire : « la porte du harem ouverte »,

Méditerranée, Moyen-Orient: deux siècles de relations internationales, recherches en hommages à Jacques Thobie (Directeurs : W. Arbid, S. Kançal, J.-D Mizrahi, S. Saul), L’Harmattan, Paris 2003, s. 655-676.

53 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 81-86. 54 İbrahim Durhan, “1838 Tarihli Osmanlı-İngiliz Ticaret Sözleşmesi ve Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk

Fakültesi Dergisi, Cilt VI, Sayı 1-2, Erzincan 2002, s. 84. 55 Burcu Kılınç ve diğr., “Osmanlı’nın Son Döneminden Günümüze Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi”, Girişimcilik ve

Kalkınma Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1, Çanakkale 2013, s. 57.


Hollanda, Rusya gibi devletlerle ithalat ve ihracat yapılmaktaydı; ancak

devlet birçok ürünün satışı üzerinde tekelini korumaktaydı.56 Bu yönüyle,

imparatorluğun sınırları dâhilinde ticaret yapan gayrimüslimler için

gümrük vergisi oranları oldukça düşük de olsa (%3), dönem itibariyle,

Osmanlı ticareti için henüz serbest bir ticaretten bahsetmek mümkün

değildi. Bu sebeple, başta kendisine yeni pazarlar arayan İngiltere ile

İngiltere’nin sanayi devrimi ile başa çıkmaya çalışan ve İngilizler ile ciddi

bir rekabet içinde olan Fransa, Osmanlıları ticaretteki engelleri kaldırması

için ikna etmeye çalışmaktaydı. İngiltere, Osmanlı hükümetine serbest

ticareti kabul ettirmek ve bölge ticaretinde en çok imtiyazı olan ülke

konumuna gelmek için uygun koşulları beklemekteydi.57

Nitekim Osmanlı ticari sistemi hakkında bilgi veren Boislecomte’un

üzerinde en çok durduğu konu da Osmanlıların gümrük politikalarıydı.

Boislecomte özellikle serbest ticaretin faydaları üzerinde durmakta ve bu

konuda bazı örnekler vermektedir. Bu bakımdan Baron, Osmanlıların kendi

çıkarları için tıpkı İngilizlerin arzu ettiği gibi, yed‐i vahid usulünü kaldırarak

en kısa sürede serbest ticaret sistemine geçmesini tavsiye etmekteydi.58

Boislecomte bu kanısını güçlendirmek için çok yakından bir örnek

vermektedir. Örnek verdiği yer ise Trabzon üzerinden yapılan İran transit

ticaretidir. Serbest ticaret politikalarının önemini vurgulamak için Baron,

Rusların İran transit ticareti için Tiflis’i önemli bir merkez yapmak için

koymuş oldukları gümrük muafiyetlerini 1832 yılının başlarında

kaldırmasının ticaretin Trabzon yoluna kaymasına neden olduğunu

belirtiyordu.59

Boislecomte’a göre, Babıâli dönem itibariyle içinde bulunduğu mali

sıkıntıdan kurtulmak istiyorsa, Fransa gibi liberal bir ticarete geçiş yapmalı

ve Fransa ile ticaret hacmini arttırmalıydı. Bu hususta Osmanlıları ikna

etmek içinse, yumuşak bir dil kullanılmalıydı. Barona göre, Babıâli’nin ikna

edilmesi için, en çok üzerinde durulması gereken konu, Fransız ticaretinin

avantajları ve bu ticaretteki güvenlik sisteminin mükemmelliğiydi.60

Boislecomte’un değerlendirmelerine göre imparatorluk çağdaşlarına

kıyasla gerilemekte olan bir ticari sistemin içindeydi. Aslında Baron’un bu

öngörüleri sadece Fransa tarafında değil diğer Avrupalı devletler tarafından

56 Avrupa Devletleri ile yapılan ticaret hakkında detaylı bilgi ve rakamsal değerler için bk. Şenol, agt, s. 31-40. 57 Durhan, agm, s. 85. 58 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 86. 59 1821’den itibaren Kafkasların güneyindeki Rus eyaletlerine uygulanan bazı vergi muafiyetleri ve yabancı mallar

üzerindeki gümrük vergilerinin düşürülmesi Avrupa ile İran arasındaki ticarette Sohumkale’yi daha avantajlı bir hale getirmişti. Bu güzergâh daha iyi koşullarına sahipti; fakat 1832 yılında Rusların Kafkas ötesindeki yerli tüccarları teşvik etmek ve İngiliz ve Fransız mallarının bu bölgeye ithalini sınırlamak amacıyla getirdiği yeni uygulamalar ticaretin Trabzon-Tebriz yoluna kaymasına neden oldu. Charles Issawi, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830–1900: The Rise and Decline of A Route”, International Journal of Middle East Studies, Sayı I, Cambridge 1970, s. 23.

60 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 86.


paylaşılan kanaatlerdi. Bu bakımdan imparatorluğun en önemli ticari ortağı

İngiltere’nin talepleriyle 1838 yılında Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nın

imzalanması bir tesadüf değildir. Antlaşma iç ticaretteki ve ihracattaki tüm

sınırlamaları kaldırıyor, yabancı tüccarlardan tıpkı yerli tüccarlar gibi, hiçbir

iç gümrük vergisi alınmamasına karar veriyor ve ithal edilen ürünlerin tüm

Osmanlı topraklarında sorunsuzca dolaşımını serbest bırakıyordu. Nitekim

çok geçmeden benzer ticaret antlaşmaları Fransa ve diğer Avrupalı devletler

ile de yapıldı. Bu bakımdan Fransız ticaretinin geliştirilmesi ve Avrupa

ticari yayılımı için Boislecomte’un öngörülerinin de gerçekleştiğini

söyleyebiliriz. Fakat Baron sadece bu tespitleri yapmakla kalmamış ve

imparatorluğun önemli ticari bölgelerinin sunmuş olduğu rezervleri

tanımak için ülkeyi önemli ticari bölgelere ayırarak geniş raporlar halinde

incelemişti.

Boislecomte, Osmanlı eyaletlerinin Avrupa ile yapmış oldukları ticaret

açısından bunları 12 ticaret bölgesi olarak incelemeyi tercih etmektedir.

Baron bu bölgeleri Mısır, Arabistan, Kızıldeniz, Hint Okyanusu, Suriye ve

Kıbrıs, Trabzon ve Tarsus ile birlikte İzmir, İstanbul, Edirne ve Meriç, Tuna

Eyaletleri, Adriyatik eyaletleri, Selanik ve Makedonya, Volo ve Teselya,

Girit Adası olarak belirlemiştir. Bunun yanında Baron, önemleri dolayısıyla

İstanbul ve İzmir’in ticaretini, Osmanlı‐Fransız ticaretini ve 1830’lu yıllarda

yükselişe geçen Osmanlı‐İran ticaretini ayrı başlıklar halinde incelemiştir.

Burada Baron’un bu sınıflandırmasına sadık kalarak bu ticaret bölgeleri

hakkındaki tespitlerini inceleyeceğiz.

1) Mısır

Bilindiği üzere Mısır Eyaleti, batı ve doğu arasındaki ticaret yolu

üzerinde stratejik bir mevkideydi ve devlet merkezi ile güney ve doğu

eyaletlerini birleştirmesi bakımından ekonomik önemi oldukça büyüktü.

Aynı zamanda Mısır, Hindistan ve Uzak Doğu’ya giden yolların en kısası

idi. Bu yönüyle Mısır toprakları hem stratejik öneme sahip hem de son

derece verimli topraklardır. Baron da Mısır’ın bu önemine vurgu

yapmaktadır ve Mısır’ın hem üretim, hem tüketim hem de Avrupa

ürünlerinin Afrika ve Arabistan ürünleri ile buluşmasına ve takasına imkân

sağlayan çok önemli bir pazar olduğunu vurgulamaktadır. Mısır’ın ticari

hareketliliğinde, bölgenin coğrafi konumu en önemli nedendir. Mısır’ın hac

yolu üzerinde bulunması nedeniyle Berberiler ve Fas, Tunus, Cezayir, Circe

ve Marakeş’ten gelen hac kervanları Mısır’a birbirinden farklı ticari ürünler

getirmektedirler. Mısırʹda duraklayan bu kervanlar burada ticari

faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Baron, Mısır’daki Arap gemilerinin

Süveyş’e kahve, zamk, güzel kokular ve parfümler taşırken, diğer


kervanların ticari ürünlerini Al‐Qusayr kentine taşıdıklarını bildirmektedir.

61

Baron, Mısır’ın başlıca tarım ürünlerinin pirinç, buğday, şeker kamışı,

mercimek, nohut gibi ürünler oldugunu ve Mısır’da bu ürünlere bağlı

olarak gelişen şeker, pekmez, kumaş, sabun ve yağ sanayilerinin olduğunu

belirtir. Mısır’ın ithalatına dair ise, Darfur ve Sennar’dan Arap zamkı,

devekuşu tüyü, fildişi, altın tozu gibi ticari emtialar ithal edildiği ve bu

ürünlerin daha sonra Avrupa’ya taşınması için Kahire’den Nil ve

Mahmudiye limanlarını kullanılarak İskenderiye’ye geçerken az bir vergiye

tabi olduğu bilgilerini vermektedir. Mısır’ın en önemli gelir kaynağı olan

hububatın ise başlıca ihracat maddesi olduğunu belirtmektedir. Mısır’ın

hayat kaynağı Nil Nehri’nin en önemli kollarından olan Dimyat ile Resid

kollarına da değinen Baron, Avrupalıların bu iki liman kentine henüz

yabancı olduğunu ve özellikle Dimyat’ın pirinç üretimi sayesinde İstanbul

ve diğer birçok Osmanlı şehri ile ticaret hacmini arttırdığını belirtmektedir.62

2) Arabistan, Kızıldeniz, Hint Okyanusu

Bilindiği üzere, Kızıldeniz’in tarihinden bugüne önemi, hac yolları ve

Avrupa‐ Hindistan‐Uzak Doğu ticaret yolu üzerinde olmasından

kaynaklanmaktadır. Konumu itibariyle, Hint Okyanusu, Akdeniz ve diğer

birçok bölgeden gelen gemiler Kızıldeniz’e gelmekte ve mallarını

Hindistan’a, Arap Yarımadası’na, Akdeniz ve akabinde Avrupa’ya transfer

etmekteydiler. 63

19. yüzyıl başlarında Akdeniz ticaretinde hareketlenmeler yaşandığını

ve Babıâli’nin de Arabistan ticaretine yeniden yakınlaştığını belirten Baron,

Avrupalıların bölgede ticaret yapmak için kullandığı dört anayoldan

bahsetmektedir. Baron’un verdiği bilgilere göre bölgede ticaret, Suriye’den

Şam kervanları ile gelenler; Kızıldeniz’in kuzeyinden gelenler; Mısır’dan

Kahire kervanları ile gelenler ve Kızıldeniz ile Umman limanlarının

açılmasıyla birlikte İran Körfezi’nden gelenler ile yapılmaktaydı. Yüzyılın

başı itibariyle bu ticaretten elde edilen ithalat geliri 50 milyon frank; ihracat

ise 35 milyonu kahveden, 4 milyonu inciden olmak üzere toplamda 40

milyon frank idi.64 Bunun yanı sıra Baron, Kızıldeniz bölgesinde yerel

ticaretin çoğunlukla Arap Yarımadası’ndaki yerleşiklerin elinde olduğunu

belirtmektedir. Hicaz eyaletlerinin ticaret hacmi hakkında, 1808 yılında

bölgede bulunan Arap ticaret filosunun 870 gemi ve 19.000 gemiciden

oluştuğu bilgisini vermektedir.65

61 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 91. 62 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 91. 63 Mustafa L. Bilge, “Kızıldeniz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, Ankara 2004, s.558. 64 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 92. 65 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.92.


Baron, Amerikalılar, Hintliler ve İngilizlerin de bölge ticaretinde

oldukça aktif olduklarını ve her milletin kendi ürünlerini İran Körfezi

üzerinden Hicaz eyaletlerine; Hint Okyanusu üzerinden Umman’ın Maskat

kentine; Kızıldeniz üzerinden Hicaz ve Yemen’e direkt olarak

ulaştırdıklarını belirtmektedir. Bunun yanında bölgeden yapılan ihracata da

değinen Baron, kıymetli taşların, incinin, kahvenin, kuru hurmanın, at

derisinin, çividin, Hint Okyanusu’nda bulunan Sokotra Adası’nın aloe vera

(sarısabır) bitkisinin, Yemen’deki Hadramut kentinin tütsü ve buhurlarının,

çeşitli zamkların ve Afrika’nın içlerinden gelen parfümlerin en önemli

ihracat ürünleri olduğu bilgisini vermektedir.66

3) Fırat Eyaletleri ve İran Körfezi

Ortaçağ’dan itibaren Irak için olduğu kadar Suriye için de önemli bir yol

olan Fırat Nehri Osmanlı döneminde de önemini korumuştu.67 Bilindiği gibi

Fırat Havzası, Türkiye, Suriye, Ürdün, Arabistan, Kuveyt ve Irak’ı içinde

barındırmakta ve bu yönüyle etrafında bulunan şehirlere de zenginlik ve

refah sağlamaktaydı. 19. yüzyılın başları itibariyle Fırat’ın özellikle de bu

nehre komşu olan Osmanlı ve İran’ın eyaletlerinin ihtiyaçlarını sağladığına

değinen Baron, bu bölgelerde yerli ürünlerinin Hindistan, Suriye ve

İstanbul’dan gelen ticari emtialar satışı veya takasının yapıldığını

belirtmektedir.

Bölge ticaretinin en önemli kolunu, Fırat ve Dicle’nin bitimindeki

konumu ile Basra oluşturmaktaydı. Bilindiği gibi Basra’nın, adını verdiği

körfez ve Şattülarap yoluyla Akdeniz limanlarına ulaşan yolun üzerinde

bulunması önemini daha da arttırmaktaydı. Bununla birlikte bölgenin

Baharat Yolu üzerinde bulunması da ticaretteki önemini arttıran önemli bir

diğer unsurdu.68 Baron bu sebeple Basra’yı bölgenin en önemli ambarı

olarak adlandırmaktadır.69 Baron’un verdiği bilgilere göre, Basra Limanı

dönem itibariyle 400‐500 varillik gemileri alma kapasitesine sahipti. Bunun

yanında, Baron, İngiliz‐Hintlilerinin (Les Anglo‐Hindous) Surat, Bombay,

Bangladeş ve Madras’tan Basra Limanı’na şallar, muslin kumaşlar, çivit,

Hint baharatları, Avrupa ticari ürünleri, Arap zamkı, parfüm, kahve,

Arabistan atları ve Bahreyn incileri getirdiklerini belirtmektedir. Bağdat’tan

Basra ve Hindistan’a ihraç edilen ürünler ise doğrudan Kızıldeniz, Suriye,

İstanbul ve İran’ın içlerinden kervanların getirdiği tütün, safran, kükürt,

demir, bakır, şal gibi ürünler ve değerli halılardı.70

66 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.91. 67 Metin Tuncel, “Fırat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XIII, Ankara 2004, s.33. 68 Yusuf Halaçoğlu, “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt V, Ankara 2004, s.113. 69 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.92. 70 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.92.


4) Suriye ve Kıbrıs

Baron Suriye’nin Avrupa için hammadde açısından çok zayıf bir pazar

olduğu ve Suriye’nin sürekli artan kendi ihtiyaçlarına dahi yetemediği

bilgisini vermektedir. Bundan dolayı Avrupa ürünleri Suriye’de gün

geçtikçe nüfuz etmekte ve Suriye’de Avrupa mallarına karşı beğeniyi

arttırmaktadır. Zira Baron, Avrupa ürünlerinin Suriye’nin ithalatında

önemli bir payı bulunduğunu ve Suriye’nin ithal ettiği ürünler arasında

pamuklu bez, saf pamuk, yünlü kumaş, ipekli ürünler, hırdavat, çiniler,

demir‐çelik, deri, kâğıt, kahve, şeker, çeşitli ecza ürünleri, baharat, kırmız

böceği, çivit, pirinç, baklagiller, arpa‐buğday, gümüş ve altın eşyalar gibi

ürünler bulunduğunu belirtmektedir.71

Baron’a göre Suriye’nin temel ticareti Fırat bölgesi, Arabistan ve İran’ın

belirli yerlerinden gelen kervanlar aracılığıyla yapılmaktaydı.72 Suriye’den

ihraç edilen ürünler ise, balmumu, safran, galbanum (kasnı otu sakızı),

meyve kurusu, inci, bakır ve çinko alaşımı (tombak), çivit, sünger, sabun,

tütün, ipekli kumaş, altın ve gümüş eşyalar gibi ürünlerdi.73 Suriye ticareti

ile ilgili olarak Şam üzerinde ayrıca duran Baron, 1825 yılına ait gümrük

kayıtlarından hareketle birkaç rakama yer vermektedir. Buna göre Şam 1825

yılında neredeyse Asya’nın tüm ticari ürünlerinden almıştır ve bu ürünlerin

toplam değeri 18.528.000 franktır. Baron’un yaptığı hesaba göre bu rakam,

bütün Suriye’nin aldığı ve Avrupa’dan gelen ticari ürünlerinin değerinin iki

katıdır.74 Buradan da anlaşılacağı üzere Şam Suriye’nin ticaretinde önemli

bir konumdaydı.

Suriye’nin ardından Kıbrıs Adası’na da değinen Baron, Kıbrıs’ın,

Suriye’nin Akdeniz ticareti için bir depo veya ambar vazifesini gördüğü

kanısındadır. Kıbrıs Adası sahip olduğu coğrafi konum ve doğal limanlar

sayesinde Doğu Akdeniz ticaretinde önemli bir yere sahiptir. Baron’un

verdiği bilgilere göre adada, pamuk, ipek, yün, kökboyası, acı hıyar, yağ,

buğday, arpa, değişik kalitede şaraplar, tuz, keçiboynuzu, sünger, keçi ve

sığır derisi, pamuklu boyalı Hint bezi gibi ürünler üretilmekteydi. Baron’un

raporlarına göre, Kıbrıs Adası’nın ithal ettiği ürünler sabun, yağ, pamuklu

kumaş, şarap, deri, kahve, kuru sebze ve meyveler, zücaciye, demir, şeker,

çivit, kâğıt, pamuk, fayans, parfüm, hırdavat, likör, çelik, kırmız böceği gibi

ürünlerdi. Adanın ihraç ettiği ürünler ise, ham pamuk, buğday ve arpa,

ipek, şarap ve brendi, yün, sünger, kökboyası, keçiboynuzu, ayakkabı, tuz,

sığır derisi, zift, keçi derisi, sarı balmumu, bakır, acı hıyar, meşeden elde

71 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s.101. 72 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.93. 73 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s.101. 74 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s.101.


edilen boya, yağ ve metal gibi ürünlerdi ve Kıbrıs Adası’nın1830’lu

yıllardaki ithalat ve ihracatında Fransa, Rusya, İtalya, Avusturya,

Yunanistan gibi birçok devlet bulunmaktadır.75

Tablo 1: Kıbrıs’ın İthalatında Çeşitli Devletlerin Aldıkları Paylar

(1832) Ülke Pay (Frank)

Türkiye (Osmanlı) 652. 057

Fransa 161.411

Toskana 126.796

Yunanistan 125.440

Avusturya 99.789

Diğer Devletler 10.862

TOPLAM 1.776.355

Kaynak: AMAE, CADC, MD, Turquie, 74.

5) Tarsus, Trabzon, İzmir ve Anadolu

Baron, Tarsus’un coğrafi konumundan iyi bir derecede

yararlanamadığını ve içe dönük bir ticari yapısının olduğunu

belirtmektedir. Verdiği bilgilere göre, Tarsus’un 1833 yılında denizden

yaptığı ithalat 600.000; ihracatı ise 250.000 frank değerindeydi. Baron,

Tarsus’ta en çok bulunan ve bölge ticaretinin temelini oluşturan ürünlerin

ise, ekin sapı, zamk, sarı tohum, bakır, yün, keçi kılı, tütün, bakır ve pamuk

olduğunu belirtmektedir.76

İran’dan gelen ürünlerin, Erzurum üzerinden Anadolu’ya, İzmir’e ve

İstanbul’a ulaştığını belirten Baron, bu sistemin yaklaşık iki yıldır değiştiğini

ve ticaretin artık Trabzon üzerinden yapıldığını belirtmektedir. 1830’lu

yıllarda buharlı gemi hatlarının kurulmasıyla Trabzon limanı önem

kazanmaya başlamış, İngilizler yükleme ve satış yapmak için Trabzon

limanını kullanmaya başlamışlardı. Karadeniz limanlarının yabancı

gemilere açılmasından sonra İran ipeğinin ihraç limanı olması yönüyle de

Trabzon’un önemi artmıştı.

Raporunun bu kısmında İzmir’e de değinen Baronʹa göre, İzmir ticareti

çoğunlukla Erzurum’dan yola çıkan kervanların getirdikleri emtialar veya

Anadolu’da ve adaların kıyı şeridinde üretilen ürünlerin satışları ile

beslenmekteydi. Bu adalarda yaşayan tüccarlar kendi topraklarının

ürünlerini İzmir’e getirmekteydiler. Örneğin Sisam’ın şarapları, kuru

meyveler, portakalları, sakız mayaları, ipekleri ile Midilli’nin yağları bu

gelen ürünler arasındadır. Bunlardan başka, İzmir limanının ithal ettiği

75 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 10 Ekim 1833, s.135. 76 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.110.


ürünler arasında çuha, kalay, kurşun, kâğıt, şeker, gök ve mor bakkam da

bulunmaktaydı.77 İzmir’in ürettiği zeytin, zeytinyağı, üzüm, incir, pamuk ve

sebzelerin ihracatından başka, Erzurum‐Tokat yolu ile İzmir’e gelen İran

ipeği de Avrupa’ya ihraç edilen ürünlerdendi.78 Baron, İzmir’in

ticaretindeki bu hareketlilikten ve çeşitlilikten yola çıkarak, Avrupalı

gemilerin, İzmir’de bolca bulunan ve ticareti yapılan bu ürünleri almak,

Anadolu’nun bu zenginliklerini, ihtiyaç duydukları hammaddeleri,

dokunmuş kumaşları ve diğer endüstriyel objeleri, kendi endüstrilerinde

kullanmak maksadıyla ülkelerine nakletmek için İzmir’e sıkça geldiklerini

belirtmektedir.79

Fransız Devrimi’nden sonra İzmir’in Fransa ile ticaret hacmi düşmüşse

de, İngiltere ile hızla artmış; özellikle 19. yüzyılda İngiltere İzmir’in ithalat

ve ihracatında ilk sırada yer almıştır. Bununla beraber, İzmir’in bu avantajlı

konumuyla temel ticaret ambarı haline getirdiğini belirten Baron, bu coğrafi

konum sayesinde tarihin tüm dönemlerinde Anadolu ile İzmir’in bir ticaret

bağlantısı olduğunu ifade etmektedir. Öyle ki, yıllardan beri, İzmir’in

yakınındaki kentlerle ilişkili olan Anadolu ticareti, bazen Sardes’ten, bazen

Efes’ten, bazen Bergama’dan ya da Milet’ten Anadolu’ya doğru yapılırdı.

Bu yönüyle Ege ve Akdeniz bölgelerinin ticaretinde merkez konumuna

yükselen İzmir, Avrupa ticareti için ise Anadolu’nun adeta son durağı

pozisyonunda idi. 80

6) İstanbul ve Karadeniz

Baron’a göre İstanbul bulunduğu konum itibariyle Karadeniz ticaretini

dünyanın diğer kısmına bağlayan bir bölgeydi. Karadeniz’deki ticaretin

zorluklarının zaman zaman gemicileri korkutup, vazgeçirdiğini belirten

Baron, bu sebepten deniz yolu ile ticaretini sürdüren birçok tüccarın,

Rusya’da, Tuna’da ve Ermenistan’da üretilip İstanbul’a getirilen ürünleri,

üretim yerlerine gidip almaktansa, daha pahalı da olsa İstanbul’dan almakta

olduklarını ilave eder. İstanbul bu yönüyle önem arz etmektedir. Ancak

İstanbul, Karadeniz’in ticaretini yapmak için ne kadar avantajlı ise,

imparatorlukta üretilen ürünlerin ihracatı ve satışını yapmak için bir o

kadar zayıftı.81 Baron, Osmanlıların İstanbul’un bu avantajlı konumundan

77 Mübahat S. Kütükoğlu, “İzmir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIII, Ankara 2004, s. 522. 78 Kütükoğlu, agm. s. 523. 79 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.93. 80 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 93 81 Baron’un bu tespiti dönemin İngiliz kaynaklarınca da teyit edilmektedir. İngiliz konsolosluk belgelerinde bu durum

“Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentinin şu andaki ticareti sınırlı bir öneme sahiptir ve doğal olarak dünyanın en büyük ticaret depolarından olmasına rağmen, bu muhteşem ticaretin keyfini sürmek yerine, nüfusun cari tüketimi ile sınırlıdır… Türklerin ruhları ve alışkanlıkları ticari değildir ve Hıristiyan nüfus satıca artıp Türkler tarafından kontrol edilmeyecek kadar baskın oluncaya kadar İstanbul ikincil bir ticari pazar olmaya devam edecektir” şeklide ifade edilmektedir. Mehmet Murat Baskıcı, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Turhan Kitabevi, Ankara 2005, s.102.


yararlanmadığını, İzmir’deki ticareti hiçbir şekilde İstanbul’a kaydırmak

için uğraşmadığını belirtmektedir. Bu durumu, İstanbul’un tek başına

oldukça kalabalık olmasına ve bu sebeple üretilenin ancak kendi tüketimleri

için kullanmasına bağlamaktadır.82

Başkentin nüfusunun sadece kendi başına hayli geniş bir tüketim içinde

olduğuna değinen Baron, Fransa’nın gelenek, adet ve giysilerini benimseyip

kabul eden Sultan’ın ‐ki bu Sultan yaptığı reformlarla ve giydiği pantolon

ile ses getiren II. Mahmud’tur‐ bu tüketimi karşılamak için Fransız

mallarının satışını büyük ölçüde arttırdığını ifade etmektedir.83

7) Edirne ve Meriç

Bilindiği üzere Edirne, Anadolu’yu Avrupa’ya bağlayan yol üzerinde

çok önemli bir noktada bulunuyordu. Bu yönüyle Baron’a göre Edirne, hem

hatırı sayılır bir nüfusa hem de ciddi bir ticari öneme sahipti ve bu avantajlı

konumundan yararlanarak ihtiyaç duyduğu iaşeyi hem kara yolu ile

İstanbul’dan hem de Meriç ve Tunca nehirleri vasıtasıyla İzmir’den

sağlayabiliyordu. Baron, Edirne’nin bu nehirler aracılığıyla Filibe’den pirinç

tedarik ettiğini, elde ettiği bu pirincin büyük bir kısmını da İstanbul’a

ilettiğini belirtmektedir. Bu yolla gelen pirinç İstanbul’un en önemli ihracat

ürünü haline gelmişti. Edirne’ye gelen Avrupalı tüccarların manda derisi,

tahıl, balmumu, yün, ipek, gül yağı gibi ürünleri de satın aldıklarını belirten

Baron, bunun Edirne ticaretinin önemi arttıran diğer bir sebep olduğunu

ifade etmektedir. 84

8) Tuna Eyaleti

Baronʹa göre Tuna stratejik olarak önemli mevkideydi. Tuna Nehri ve

kollarının, doğanın insanlara sunduğu en güzel, en geniş ve en önemli

ticaret yollarından biri olduğunu belirtir. Tuna Eyaleti olarak tanınan Eflak

ve Boğdan’ın gösterdiği gelişimle Aşağı Tuna’da ticari faaliyetlerin de

geliştiğini belirten Baron, Avrupalı devletlerin özellikle Tuna’nın önemli

ticaret merkezleri olan Galati (Kalas) ve İbrail limanlarına kürk, buğday, iç

yağı almak için yeniden gelmeye başladıklarını ifade etmektedir. Eflak ve

Boğdan, bu konumu itibariyle İstanbul’un yiyecek ambarı olarak

tanımlanmakta ve Osmanlılar için bir hububat, büyükbaş hayvan,

balmumu ve süt ürünleri kaynağı özelliğini taşımaktaydı. Yukarı Tuna’nın

ticareti ile ilgili de birkaç noktaya değinen Baron, yukarı Tuna’da Sırbistan

ve Bosna’nın, nehrin kolları arasında yaptıkları hayvan, sığır, kumaş,

82 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 94. 83 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 94. 84 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.95.


dokuma, zücaciye, Avusturya kâğıdı ticaretinde son dönemlerde sıkıntılar

olduğunu bildirmektedir. 85

9) Arnavutluk ve Adriyatik

Arnavutluk, Akdeniz’in İtalya yarımadası ile Balkan Yarımadası

arasında ve Adriyatik Denizi’ne açılan bir ülkedir. Bu bölgenin ticareti ile

ilgili bilgi veren Baron, dönem itibariyle bölgenin sürekli bir hareketlilik

içinde olduğunu ve bölgede bir takım huzursuzluklar yaşandığını

belirterek, bu sebeple burada ticaret yapmanın tüccarları biraz

korkuttuğunu ifade etmektedir.

Baron, Arnavutluk’un, İşkodra kentinin bulunduğu avantajlı konumu

ve Adriyatik Denizi ile Avusturya’ya yakınlığı ile Osmanlı İmparatorluğu

için Dıraç üzerinden en önemli ana iletişim yolu haline geldiğini

belirtmektedir. Ticari emtiaların tümünün bu yol sayesinde Sırbistan,

Bulgaristan, Makedonya’ya kadar tüm Rumeli’nin içlerine kadar iletildiğini

ve Anadolu’dan gelen ürünleri tüm Rumeli’ye yaymak noktasında önemli

bir merkez olduğunu ifade etmektedir.86

10) Selanik ve Makedonya

Makedonya şehrinin yeni bir ticaret yolu olarak kullanıma açılmasından

bahsederek konuya başlayan Baron, bu yeni yolun, Selanik ticaret yolunun

önemini azaltan unsurlardan biri olduğunu belirtmektedir. Öyle ki

Termakios Körfezi ve Selanik limanı gemiler için demirleme imkânı olan

mükemmel bir doğal limandı ve bu sebeple çok aktif bir dış ticarete de

sahipti.87

11) Teselya ve Volos

Baron’a göre, tıpkı Makedonya ticaret yolunun önem kazanması

nedeniyle Selanik’in önemini bir miktar kaybetmesi gibi, Volos liman

kentinin önem kazanması ile Teselya da ikinci planda kalmıştır. Bunun

yanında, Baron, bölgede hububatın serbest bir şekilde ihracatına izin

verilmemesinden dolayı bu iki liman kentinin hak ettiği konumu

bulamadığını belirtmektedir.88

12) Girit Adası

Baron, Girit Adası’nın daha çok Yunan Adaları ve Mora ile ilişkisi olan

bir ada olduğunu belirtmektedir. Baron’un verdiği bilgilere göre adada

satışının en çok yapıldığı ürün zeytinyağı, zeytin ve narenciyedir ve ada,

İstanbul ve Mısır yolu üzerindeki önemli limanlardandır. Baron’a göre

adada yüzyılın başından beri süren milliyetçilik akımları ve huzursuzluklar

85 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.94. 86 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.95. 87 Meropi Anastassiadou, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 44 88 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 95.


adanın ticari canlılığını yitirmesine neden olmuştur.89 Baron, Mehmed Ali

Paşa’nın, adanın ticari kazancını ön planda tutarak gerçekleştirdiği sert

yönetiminin devam etmesi ve bu duruma Girit halkının alışması

durumunda adanın eski ticari önemine kavuşacağını öngörmektedir.90

Baron’a göre, Mehmed Ali Paşa hükümeti halkı düşünmekten çok, ürünleri

ve kazancı göz önünde bulundurmakta ve sadece adadaki üretimi ve

gelirleri arttırmaya çalışıyordu. Fakat bilindiği gibi, adada 1840 yılına kadar

kalacak olan Mehmed Ali Paşa’dan sonra dahi huzursuzluk sona

ermeyecektir.

III. İSTANBUL VE İZMİR’İN TİCARETİ

On iki ticaret bölgeleri arasında saymasına rağmen Boislecomte,

imparatorluğun en önemli ticari merkezleri olan İstanbul ve İzmir’in

ticaretine ayrı bir başlık halinde değinme gereği duymuştur. Bu iki limanın

ticari faaliyetlerde birbirlerine sıkı sıkıya bağlı olduğunu belirterek konuya

giren Baron, raporunun bu kısmında İstanbul ticareti için önem arz eden

ürünleri ele almaktadır. Yün ticareti ile konuya giriş yapan Baron,

İstanbul’da yün ticaretinin hızlı bir şekilde gelişim gösterdiğini belirtir.

Baron’a göre bu yükselişin nedeni hiç şüphesiz başkent İstanbul’a en yakın

olan Avrupa topraklarında yani Rumeli ve Bulgaristan’da yaklaşık 5 milyon

kişinin yaşaması ve bu bölgede yaşayan halkın dönem itibariyle yaklaşık 8

milyon koyun beslemesidir. Hesaplamalara göre bu koyunların başkentte

toplam değeri ise 54 milyon franktı. Baron, hükümetin bir dönem yün

ticaretini yed‐i vahid sistemi ile elinde tuttuğunu ve bunun koyun

yetiştiriciliğini neredeyse durma noktasına getirecek derecede olumsuz

manada etkilediğini de eklemektedir. Son yıllarda yed‐i vahid sisteminden

vazgeçilse de, yün ticaretine ek vergiler getirildiğini; böylece İstanbul’da

1816 yılında 1 kental yün, 10 franga satılırken,1832 yılında ciddi bir artışla

48 franga satılmaya başlandığını belirtmektedir. Yünün yanında başkent

için oldukça önemli olan bir başka ürün olan tavşan derisinden de bahseden

Baron, tavşan derisinin fiyatının artmasından dolayı, satışının azaldığı

bilgisini vermektedir. Baron’un verdiği rakamlara göre, tavşan derisi 1816

yılında 45 franga satılırken, 1832 yılında 77 franga satılmaktaydı ki bu

durum tavşan derisi ihracatının 1833 yılında neredeyse kesilmesinin

nedeniydi.91

İstanbul için oldukça önemli olan buğday ticaretine de değinen Baron,

bunun sadece özel bir izinle yapılabildiğini ve hükümetin tekel sistemini

89 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 95. 90 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 95. 91 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 101.


buğday üzerinde halen koruduğunu belirtmektedir. Baron’un verdiği

bilgilere göre İstanbul’un ihtiyaç duyduğu buğday, daha önceden

hükümetin tahıl ambarı olan Tuna eyaletleri aracılığıyla sağlanmaktaydı,

1833‐34’lü yıllarda ise bu ihtiyacın başlıca Trakya ve Makedonya’dan

sağlandığı görülmektedir.

Baron İstanbul ticareti ile ilgili tüccarlardan aldığı bilgilere dayanarak

genel değerlendirmelerde bulunmaktadır. Buna göre İstanbul’un başlıca

ticaret emtialarını oluşturan yün, afyon, ipek ve buğdayın ihracat değeri 12

milyon franktır. İthalatının yapıldığı şarap, döşeme eşyası, pamuklu bez,

çuha gibi ürünlerin tahmini değeri ise 20 milyon franktır. Baron İstanbul’un

ithalatındaki artışı Avrupa kültürü, Avrupa kıyafetleri ve Avrupa modası

ile ilişkilendirmektedir.92 Bilindiği üzere, II. Mahmud’un kıyafet alanında

yaptığı reformlar neticesinde orduyu ve memurları giydirmek için işlenmiş

kumaşlara ihtiyaç artmış, Osmanlı’nın yerli ürünleri ve endüstrisi

Avrupa’dan ithal edilenler tarafından tehdit edilir hale gelmişti.

Baron, başkentin bir diğer önemli bir kaynağı olan denizciliğe de

değinmektedir. Akdeniz ve Karadeniz’den gelen gemiler için doğal bir

durak özelliği taşıyan İstanbul limanı, bu yönüyle çok sayıda gemiyi de

ağırlamaktaydı. Baron, İstanbul limanına uğrayan gemilerin sayısını,

kabotajı hesaba katmadan 1828 yılında, yaklaşık 1.589 adet olarak

bildirmektedir. Bu sayı 1830 yılında 2.774’e çıkarken, 1831’de 2.201’e

düşmüştür. 1832 yılında ise toplamda 400.000 varil yükü olan 3.237 gemi

İstanbul limanına uğramıştır. Bu bilgiler ışığında gelen gemilerin ülkelere

göre dağılımı 774 Sardunya, 698 Rus, 598 Avusturya, 566 İngiliz ve İyonya,

503 Rum, 53 Fransız gemisi şeklindeydi.93

Yüzyıllar boyunca farklı kimliklere sahip birçok topluluğu içinde

barındıran İzmir, adeta doğu ve batı dünyalarının bir buluşma ve kaynaşma

yeriydi. Boislecomte da “İzmir ticareti beslenmek içindir. İzmir bir taraftan

Anadolu’nun ürünlerinin satış için piyasa sürüldüğü; diğer taraftan Avrupa

ürünlerinin tüketiminin yapıldığı bir bölgedir” diyerek, İzmir’i Doğu’nun

Batı’ya açılan kapısı olarak nitelemektedir.94 Baron’un verdiği bilgilere göre,

hem iç hem de dış ticaret için çok önemli bir merkez olan İzmir’in ihracat ve

ithalatında genel itibarla büyük bir düşüş yaşanmaktaydı. 1816‐1832 yılları

arasında, İzmir ihracatı 40 milyon franktan, 22 milyon franga; ithalatı ise 30

milyon franktan 19 milyon franga düşmüştür. Baron’a göre bu düşüşün

sebepleri, yukarı Asya ticaretinin bir kısmının Trabzon ve Tarsus’a

yönelmesi, İskenderiye ve Avrupa’nın arasındaki ilişkilerin artması ve bu

92 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 103. 93 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 103. 94 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 97.


sebeple Mısır’ın ihtiyaç duyduğu ürünleri artık Avrupa ülkelerinden alması

ve kendi ürünleri ile Afrika ve Arabistan’ın ürünlerini Avrupa ülkelerine

aracısız şekilde satabilmesi idi. Bunun yanında, Halep ve Şam’ın da Avrupa

ürünlerini direkt olarak alabilmesi, Mora ve Adalarda yaşayan Rumların,

önceden ürünlerini satmaya İzmir’e giderken artık Venedik ve Trieste’e

gitmeleri ve yed‐i vahid sistemi İzmir ticaretini zora sokan ve bu ticarete

alternatif oluşturan unsurlardı. 95

Baron, İzmir’de ticaretinin en çok yapıldığı ürünlere de değinmekte ve

ilk olarak İzmir ticaretinde en önemli yere sahip olan pamuk ticaretini ve bu

ticarette yaşanan dönemsel düşüşü ele almaktadır. Yunan İsyanı

döneminde (1821‐29) İzmir her yıl yaklaşık 60.000 balya pamuk

satmaktayken, 1832 yılında ise pamuk satışı 22.000 balyayı geçmemişti.

Baron, pamuk ticaretindeki azalmayı Amerika’da da yapılan pamuk tarımı

ve bu bölgeye yönelen Avrupa devletlerinin tercihleri ile

ilişkilendirmektedir.96

Baron’a göre afyon da İzmir ticareti için çok önemli bir üründür.

Avrupalı devletler ve Amerikalılar kalitesi nedeniyle İzmir afyonunu satın

almayı tercih etmekte ve bunu daha sonra Çin’e satmaktaydılar. Baron’un

verdiği rakamlara göre İzmir’de afyon satışı 1820 yılında 250.000 kilograma

(3000 küfe) çıkarken, 1832 yılında 78.000 kilograma (952 küfe) düşmüştür.

Rakamlardan da açıkça görüldüğü üzere afyon ticaretinde bir azalma söz

konusudur.97 İzmir ticaretinde, kuru üzüm ile incirin üretiminin ve satışının

son derece geliştiğini belirten Baronʹa göre, İzmir ve yakın çevresinde,

özellikle 1831 yılında ticaretinin bu denli yüksek olmasının nedeni kuru

üzüm ve incirdi. Meşe palamudunun ise, Anadolu topraklarında özel hiçbir

tarım faaliyeti istemeden bolca yetiştiğini ve Anadolu’nun en önemli ticaret

emtialarından biri haline geldiğini bildiren Baron, satışının son 4 yılda 3 kat

arttığını; fakat buna karşın, kökboyasının satışının neredeyse yarıdan fazla

oranda azaldığını ifade etmektedir. İzmir’in bir diğer önemli ticaret maddesi

olan hububatın en önemli müşterisinin Fransızlar olduğunu belirten Baron,

İzmir ticaretine dâhil ettiği, Kütahya, Konya ve Antalya ve Ankara’dan

gelen keçi yününün 3’te 1 oranında bir azalmaya maruz kaldığı bilgisini

vermektedir. İpek ticaretine de değinen Baron 1829 yılı rakamlarına göre

95 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 97. 96 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 98; Owen, age, s. 83-84. 97 Bu konuda bk. A. Üner Turgay, “The Nineteenth Century Golden Triangle: Chinese Consumption, Ottoman Production,

American Connection”, International Journal of Turkish Studies, Sayı II, Utrecht 1983, s. 105-125; A. Üner Turgay, “Ottoman Opium Production and Government Policies--Changing Trade Patterns”, International Journal of Turkish Studies, Sayı III, Utrecht 1983, s. 65-91.


1832’de bir düşüş olmasına karşın ipek ticaretinin bilhassa İstanbul ve Bursa

pazarı için önemli olduğunu belirtmekteydi. 98

Bilindiği üzere 19. yüzyıl sanayi devriminin yol açtığı, üretimde

patlama ve ulaşımda hızlanma ile birlikte, Avrupa ülkelerinin ticarette

pazar arayışına ve rekabete giriştikleri bir yüzyıl idi. Osmanlı

İmparatorluğu da yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren başlayan yenidünya

düzeninin etkilerini derinden hissetmeye başlamıştı.99 İmparatorluk her ne

kadar bu yeni düzene ayak uydurmaya çalışsa da, halen geleneksel yapısını

sürdürmekteydi. Baron, raporlarında bu hususa sıklıkla değinmektedir ve

Osmanlı İmparatorluğu’nun İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerinden gelen

ucuz mamul mallar karşısında köşeye sıkıştığını belirtmektedir. Baron, bu

rekabete rağmen, Anadolu’da üretiminin halen devam ettiği ürünler

olduğunu İzmir ve Kayseri halılarını örnek göstererek belirtmekte ve ucuz

İngiliz halıları karşısında yerli ürünlerin kalitelerini ve parlaklıklarını halen

koruduklarını belirtmektedir.100

Tablo 2: İzmir Limanı’nın 1832 Yılındaki Faaliyeti

Ülke

Giren Çıkan

Gemi Varil Gemi Varil

Avusturya 78 15.783 89 18.175

İngiltere 80 11.163 112 15.484

Fransa 40 7.604 38 6.314

Rusya 11 1.346 16 3.488

Berberiye 24 3.067 14 1.371

Amerika 15 3.035 37 6.645

Toskana 10 2.192 11 1.645

Sardunya 12 2.200 8 1.462

Hollanda 2 330 13 2.263

Diğer Ülkeler 13 2.105 61 1.130

TOPLAM 285 49.105 344 38.274


Baron İzmir ticareti ile ilgili bu raporunu tamamlarken, bölge ticaretini

daha iyi anlamak maksadıyla gümrükler tarafından verilen bir tabloya ve

İzmirli tüccarların yaptıkları değerlendirmeye göre bölgenin ihracat ve

ithalat hacmine yer vermektedir. Bu bilgilere göre 1833 yılında İzmir’in

98 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 99. 99 Abdullah Martal, Belgelerle Osmanlı Döneminde İzmir, Yazıt Yayıncılık, İzmir 2007, s. 38. 100 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.100.


ithalatı toplamda 14.385.000 frank; ihracatı ise 21.430.000 frank

değerindeydi. Baron’un verdiği bilgilere göre, gümrük kayıtlarında dahi

belirtilmeyen sıvı yağın 14.000.000 frank, kuru meyvenin 7.000.000 frank,

pamuğun 5.000.000 frank, yünün 3.000.000 frank, meşe palamudunun

2.000.000 frank ve kökboyasının 500.000 frank değerinde olduğu

görülmektedir.101

IV. OSMANLI‐ FRANSIZ ve OSMANLI‐İRAN TİCARETİ

Yukarıda da değindiğimiz gibi Osmanlı‐Fransız ekonomik ilişkileri,

Fransız İhtilali’ne kadar oldukça iyi seyretmekteydi. Özellikle 18. yüzyılda

imparatorluğun en önemli ticari ortağı olan Fransa 19. yüzyıl itibariyle bu

avantajlı konumunu kaybetmeye başlamıştı.102 Fransa’nın Doğu’daki

durumunu inceleyen her görevli gibi Baron da bu konuya değinmektedir.

Baron, Osmanlı İmparatorluğu ile yaptıkları ticaretin genel itibariyle bir

düşüş yaşadığını ve bu düşüşün özellikle İzmir ve İstanbul ile yapılan

ticarette kendisini gösterdiğini belirtmektedir. Bu gerilemenin sebeplerini

ele alan Baron, ilk olarak Fransa’nın ihtilal ile meşgul olduğu sırada,

Avusturya ve İngiltere’de başlayan ve çok büyük bir kitleye hitap eden

Sanayi Devrimi’nden bahsetmektedir. Baron’a göre dönemin iki büyük

gücü olan İngiltere ve Avusturya, Doğu’yu çok iyi analiz ederek

üretimlerini ve ticaretlerini Doğu’nun ihtiyaçlarına göre geliştirmişlerdi.

Böylece, özellikle İngiltere’nin, Trabzon ve Şam ticaret yollarını açarak

ithalat ve ihracat gelirlerini son 4 yılda hızla arttırmıştı. Baron’un verdiği

rakamlara göre İngiltere bu vesileyle Osmanlı topraklarından satın aldığı

ürünlerin değerini 30 milyon franka, Osmanlı’ya sattığı ürünlerin değerini

ise 70 milyon franka yükseltmişti.103

Baron’un bu tespitleri birkaç sene önce dönemin Dışişleri Bakanı

Polignac tarafından da dile getirilmişti. Trabzon’a konsolos olarak tayin

edilen Victor Fontanier’ye verdiği talimatlarda bakan, Osmanlı‐Fransız

ticaretine dair ayrıntılı değerlendirmeler yapıyordu. Buna göre 1791’de

Fransa ile Osmanlılar arasındaki ticaret, 38 milyon ithalat ve 32 milyon da

ihracat toplam 70 milyon franktı. Devrim döneminde tamamen kesilen bu

ilişkiler 1814’teki barış ile başlasa da ticaret hacminin çok düşük oranda

kalmıştı. 1817‐1817’deki verilere göre göre ihracat 11 milyon; ihracat da 12

milyon frank civarlarındaydı. 1827 yılı verilerinin (23.243.929 frank ithalat;

13.929.55 frank ihracat) daha yüksek olmasına rağmen yine Fransız ticaret

101 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.100. 102 Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago and London

1980, s. 134-135. 103 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 119.


hacminin memnuniyet verici olmadığı vurgulanıyordu. Bu düşüşün

nedenleri olarak da Osmanlı eyaletlerinde görülen fakirleşme, Fransa’nın

Amerika’daki kolonilerini kaybetmesi ve Fransız pamuklu ürünlerinin

Osmanlı ülkesinde pazar payının kaybedilmesi gösteriliyordu. Diğer bir

neden olarak da Fransız hükümetinin 1814’ten beri uygulamış olduğu

kararsız ticaret politikalarının üzerinde duruluyordu. Fransız ticaretinin

içinde bulunduğu bu durumdan kurtulması için Fransız tüccar ve

müteşebbislerin Marsilya ile bağlantılı olarak izlemesi gereken adımlar

belirleniyordu.104 Bu bakımdan Fransızlar için İngilizlerin takip ettiği yolun

izlenmesi Doğu’daki ticaret hacminin telafisi için yapılması gereken en

önemli hamle idi.

Baron da Fransa’nın Osmanlı topraklarındaki avantajlı konumunu

İngiltere’ye kaptırmanın üzüntüsünü dile getirirken, özeleştiri yapmaktan

da geri durmamış ve Fransız tüccarların büyük bir rehavet içinde

bulunduğundan söz etmiştir.105 Baron’a göre, Doğu içinde barındırdığı

zenginlikler ve avantajlar ile dünyadaki tüm halkları ilerlemeye ve adeta bu

zenginlikten yararlanmaya davet ederken Fransa içinde bulunduğu rehavet

nedeniyle bundan faydalanamıyordu.106 Bundan dolayı Fransa 1830’larda

18. yüzyılın sonunda sahip olduğu ticaret hacminin yarısına sahipti.107

104 Talimatlar için bk. AMAE, CADN, Ambassade, Série D, Trébizonde, Tome 3, « Instructions pour M. Fontanier, Gérant

du Vice Consulat de Trébizonde », Paris, 10 Haziran 1830; Fontanier’nin konsolosluğu için bk. Victor Fontanier, Doğuya Seyahat, Bir Fransız Konsolosun Gözüyle 1830’ların Trabzonu’ndan Siyaset ve Toplum, (Çeviri ve Editör: Özgür Yılmaz), Heyamola Yayınları, İstanbul 2015, s. 13-75; Özgür Yılmaz, “Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)”, OTAM, Sayı 35, Ankara 2014, s. 153-196

105 Fransız müteşebbis ve tüccarlarının bu ilgisizliği ve Fransız ticaretinin geriliği Fransız konsoloslar için bir eleştiri konusu olarak 19. yüzyılın sonlarına kadar izlenebilecek bir gelişmeydi. Bk. Özgür Yılmaz, “20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı: Fransız Konsolosu H. de Cortanze’nin Raporlarına Göre”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik, Samsun, C. I, (Editör: Osman Köse), Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara 2013, s. 191-192.

106 Bu konuda Trabzon örneğinde Fransız ticareti için bk. Özgür Yılmaz, Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul 2014, s. 271-283; Özgür Yılmaz, “19. Yüzyılda Trabzon’da Fransız Ticareti ve Yatırımları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 15 (2013), s. 39-76.

107 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.119.


Tablo 3: Fransa’nın Levant Bölgesindeki Ticareti

Ticari Bölge

1789 1816 1832

İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat

İskenderiye 3.000.000 2.500.000 1.000.000 500.000 4.566.000 2.860.000

Kıbrıs 6.300.000 4.150.000 3.000.000 3.000.000 4.654.000 5.900.000

İzmir ve Tarsus 12.000.000 7.000.000 7.000.000 5.000.000 3.100.000 1.500.000

İstanbul 2.400.000 5.400.000 1.000.000 2.000.000 2.835.000 1.182.000

Selanik ve Edirne 6.000.000 5.000.000 400.000 600.000 1.000.000 900.000

Girit 1.000.000 500.000 900.000 100.000 Bilinmiyor Bilinmiyor

Mora ve Diğer

Yunan Adaları

(1789‐1831)

2.000.000 500.000

“ “

347.000 596.000

Trablus ve Tunus 5.350.000 1.050.000 “ “ 995.000 1.726.000

Cezayir 1.000.000 600.000 “ “ 2.438.000 6.761.000

Toplam 33.250.000 26.700.000 13.300.000 11.200.000 19.983.000 21.425.000

İzmir, İstanbul ve

Selanik gibi

Doğrudan

Babıâli’nin

kontrolündeki

bölgeler

20.600.000 17.400.000 8.400.000 7.600.000 6.935.000 3.582.000


Fransa’nın doğu ticaretinde güçten düşmesinde, hiç şüphesiz

kolonilerinin çoğunu kaybetmesi de önemli bir rol oynamıştır. Baron’a göre,

buna ek olarak Amerikan ve İngiliz denizciliğinin hızla gelişmesi,

Fransızları Osmanlı ülkesine şeker ve kahve tedarik etmekten alıkoymuş;

hatta İngilizler, Avusturyalılar, Belçikalılar mamul malları satmakta, İngiliz

ve Amerikanlar ise hammaddeleri temin etmekte Fransa’nın yerini

almıştı.108 Fransa’nın bu gibi sebeplerle gerilediğini belirten Baron, Fransız

ihtilalinden önce doğu ticaretinin yarısını ellerinde bulundururken,

1830’larda ancak altıda birini yaptıkları bilgisini vermektedir. İngiltere,

önceden bu ticaretin onda birine hâkimken, 1830’larda dörtte birini elinde

tutmaktadır. Avusturya ise, doğuda yapılan ticaretin diğer dörtte birlik

kısmını elinde tutmaktadır.109

Fransız ticaretindeki bu daralma, kendisini özellikle İzmir, İstanbul ve

Suriye’de hissettirmişti.110 Buna karşın, Baron’un verdiği bilgilere göre,

Mısır’daki Fransız ticareti ilerleme kaydetmekte ve Mısır bu yönüyle

Fransızları kendisine çekmekteydi. Bu tespitlerine rakamsal değerler de

ekleyen Baron, Fransa’nın 1832 yılında Mısır başta olmak üzere genel olarak

Osmanlı İmparatorluğu’ndan ithal ettiği ürünlerin 23 milyon franka

ulaştığını belirtmektedir. Fransa’nın ithal ettiği başlıca ürünler arasında 4,5

108 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.120. 109 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.120. 110 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.120.


milyon frank değerindeki pamuk, 4 milyon frank değerindeki şapka

yapımında kullanılan yün, 3,5 milyon frank değerindeki ipek ve 1 milyon

frank değerindeki yün bulunmaktadır.111 Baron, Fransa’nın 1832 yılındaki

ihracatının ise ithalatına göre daha düşük olduğuna dikkat çekmektedir.

Buna göre Fransa, 7 milyon frank değerinde yünlü kumaş‐çuha ve şapka, 5

milyon frank değerinde sömürgelerden elde ettiği ürün, 500 bin frank

değerinde ipekli kumaş ve 1 milyon frank değerinde cam eşya ihraç

etmekteydi.112 Fransız ticaretindeki daralma, şüphesiz Osmanlı

topraklarındaki Fransız şirketlerinin sayısında da düşüşe neden olmuştur.

Baron’un verdiği bilgilere göre, 1783‐1832 arasında Doğu’daki Fransız şirket

sayısında önemli düşüşler olmuştu. 113

Tablo 4: Doğu’daki Fransız Şirketlerin Sayısı Şehirler 1783 1816 1833

İzmir 19 12 9

İstanbul 11 14 14

Selanik 8 4 4

Genel Toplam 38 30 27


Raporunda Fransız denizciliğine de değinen Baron, Doğu ile yürütülen

ticari ilişkilerde en önemli liman kenti olan Marsilya üzerinde sıklıkla

durmaktadır. Fransız denizciliğinin daha önceki yıllara göre daha iyi bir

konumda olduğunu belirtse de, denizcilik de halen istenilen konuma

gelinemediğini, örneğin İtalya’nın Fransa’dan üstün olan pozisyonunu

halen koruduğunu, 1832 yılında İstanbul’a 52 Fransız gemisi gelirken; 774

adet Sardunya gemisinin geldiğini belirtmektedir.114 Baron, ihtilalden önce

Marsilya, Doğu’ya 3.530 bahriyelinin çalıştığı ve 1.800.000 frank kâr eden

280 gemi gönderirken, 1828, 1829, 1830 yıllarının ortalaması alındığında

Marsilya’nın Doğu’ya ancak 700 bahriyelinin çalıştığı 96 gemi

gönderebildiğini hesaplamaktadır.115 Bu da 1830’lu yıllarda Fransa’nın

Doğu’daki ticaret potansiyelini göstermesi açısından oldukça açıklayıcı bir

örnektir.

Osmanlı İmparatorluğu ile İran arasında hatırı sayılır bir ticaret ağı

bulunmaktaydı. İmparatorluğun, İran’ın Avrupa ticareti için stratejik bir

konumda bulunması ise bu ticareti ve önemini arttıran unsurlardandı. İki

111 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.118. 112 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.118. 113 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.114. 114 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye,Pera, 16 Ocak 1834, s.122. 115 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.122.


devlet arasında yapılan ticarette özellikle İranlı tüccarlar tarafından en çok

yararlanılan ve hatta antrepo olarak kullanılan şehirler ise Erzurum ve

Bağdat şehirleriydi. Baron’un verdiği bilgilere göre, İran ve Türk emtiaları

arasındaki ticaret ve takas Bağdat şehri üzerinden, İran ve Avrupa emtiaları

arasındaki takas ise Erzurum şehri üzerinden yapılmaktaydı.

İran ticaretinin güneydeki başlıca antreposu olan Bağdat bölgesinde

Basra ve Şam şehirleri yer almaktaydı ve Basra’da, Basra’nın kendi ürünleri

Arap ve Hint ürünleri ile takas edilirdi; Şam’da ise Şam’ın kendi ürünlerinin

değişimi gelen Türk malları ile yapılırdı. Bu hususta İngiliz kaynaklarına

dayanarak birkaç rakama yer veren Baron, Hintli, Arap ve Avrupalı

tüccarlar tarafından İran Körfezi’ne getirilen ticari emtianın 1827 yılındaki

değerini 14.500.000 frank; İran Körfezi’nden Hindistan, Arabistan ve

Avrupa’ya gönderilen ürünlerin değerini ise 12.800.000 frank olarak

belirtmektedir. Baron bu ticaretin yarısı Araplara ait 55 gemi ile

gerçekleştiğini ve bu ticaretin Basra’daki Türk limanı ve İran limanları

arasında paylaşıldığını ifade etmektedir.116

Fransız ticaretinin yanında, bu kısım kadar geniş olmasa da

Boislecompte, Osmanlı ülkesi ile İran arasındaki ticarete de bir bölüm tahsis

etmiştir. 1830’lu yıllarda Osmanlı ticaretinde görülen en önemli

değişimlerden biri de İngiltere’nin İran’a yönelik transit ticaretinin Poti‐

Tiflis yolundan Trabzon‐Tebriz hattına kaymasıydı.117 Bu bakımdan

İran’dan ve Avrupa’dan gelen ticari malların geçiş bölgesi olması sebebiyle

önem arz eden Erzurum’dan da, İstanbul’a, İzmir’e, Tarsus’a ve Trabzon’a

birçok emtia gönderilmekteydi. Bunun yanı sıra, Erzurum’un ipek yolu

üzerinde bulunması önemini arttırmış, şehir Asya ülkelerinden getirilen

ipek, deri, pirinç ve baharat gibi malları Avrupa ülkelerine; Batı

ülkelerinden gelen hırdavat, kumaş gibi mamul maddeleri de Asya

ülkelerine nakletmekte aktif bir rol oynamıştır. Baron, İran’ın Erzurum

üzerinden yaptığı ticaret için İngiliz kaynaklarından aldığı yaklaşık değeri

25‐30 milyon frank olarak vermektedir.118

İran ticaretinde, bulunduğu konum itibariyle Trabzon da en önemli

merkezlerdendi. Aynı zamanda Trabzon, Erzurum, Tahran ve Tebriz’in

limanıydı.119 Avrupa’nın sanayi ürünleri Trabzon limanı ve Trabzon‐

Erzurum‐Tebriz yolundan, Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu eyaletleriyle

İran’daki pazarlara ulaşabiliyordu. Buna karşılık, İran ve Osmanlı ürünleri

116 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.107. 117 Charles Issawi, age, s. 92-103. 118 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.107. 119 Özgür Yılmaz, “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt

II, Sayı 7, Samsun 2009, s. 370.


de ‐özellikle İran ipeği‐ Batı Avrupa’ya ulaşma imkânı bulmaktaydı.120

Baron da Trabzon’un, dönem itibariyle, İskenderiye, İzmir ve İstanbul’dan

sonra, Doğu’da en önemli işlerinin yapıldığı liman kenti olduğunu ve eşsiz

konumu sayesinde Kuzey İran ve Ermenistan’ın ürünlerini elde etme

imkânını yakaladığını belirtmektedir. Trabzon limanının öneminin her

geçen gün arttığına değinen Baron, 1830ʹlara kadar ihtiyaçlarını Bağdat’tan,

Ümit Burnu’ndan, İstanbul’dan, İzmir’den, Halep’ten veya Gürcistan’dan

tedarik eden tüccarların artık Trabzon Limanı’nı ve Trabzon ticaret yolunu

kullandıkları bilgisini vermektedir. Baron, Trabzon’un İran ile sürdürdüğü

bu transit ticaret vasıtasıyla yaptığı ithalattan 1‐2 milyon frank arasında

gelir elde ettiğini; ihracattan da aşağı yukarı aynı oranda bir kâr sağladığını

belirtmektedir. 121

Bilindiği gibi, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rus gemilerine

Karadeniz’de özgürce dolaşma ve ticaret yapma hakkını tanımış; bu

ayrıcalık bir müddet sonra diğer Avrupa devletlerine de tanınmıştı.122 Bu da

19. yüzyılda İran transit ticareti üzerinde ciddi bir rekabet oluşturmuştu.

Rusya gibi İngiltere de bölge ticaretinde hâkim güç olmak istiyordu. Çarlık

yönetimi Avrupa mallarının Rusya üzerinden taşınmasına çalışırken,

İngilizler ise İran’dan Rus mallarını çıkartmaya ve Avrupa transit yolunu

Rusya’dan kaydırmaya uğraşıyorlardı.123 Baron bu hususta İngiltere ticareti

ile ilgili ufak bir değerlendirmeye yer vermektedir. Buna göre, İngiltere’nin,

Erzurum, İstanbul ve İzmir yolunu kullanarak İran’dan aldığı ürünlerin

değeri 12‐ 15 milyon frank arasındadır.124

Baron, 19. yüzyıl başında İstanbul Fransız Büyükelçiliği’nde çalışmış bir

diplomat ve bu dönemde Trabzon’da Fransız konsolosu olan Outrey’den

aldığı bilgilere göre, Avrupa’dan ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan İran’a

gönderilen ürünlerin 1834 yılındaki değerlerini vermektedir. Buna göre

İran, 13.840.000 franklık ithalat, 12.612.000 franklık ihracat yapmıştır.

Ticaretinin yapıldığı ürünler ise dokunmuş kumaşlar, hırdavat ve silahlar,

şeker, rom, şarap, bira, saatçilik malzemeleridir.125 Baron 1833 yılında

İran’dan İstanbul’a gönderilen ürünler ile ilgili de bilgi vermektedir. Buna

göre, İran’dan İstanbul’a 1.203.000 frank değerinde, şeker, bakır ve çinko

120 Yılmaz, agm, s. 370. 121 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.108. 122 A. Üner Turgay, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), (Editör: Ç. Keyder, Y. E. Özveren, D.

Quataert), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s.50. 123 Hüseyin Kaleli, “XIX. yüzyılda İran Transit Ticaret Yolu İçin Osmanlı-Rus Rekabeti”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Sayı 9, Kütahya 2003, s. 4. 124 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.109. 125 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.108.


alaşımı tombak, çivit, İran kumaşları ve Hint kaşmiri, mazı, safran, zamk,

afyon, sarı tohum gibi ticari metalar gönderilmişti.126

Doğrudan Anadolu ticaretini ilgilendiren bu başlık altında Baron

Tarsus’un ticareti hakkında da bazı kısa bilgiler vermiştir. Baron Tarsus

hakkına elinde olan bilgilerin muğlaklığından bahsetmenin yanında bu

bölge hakkında en önemli tespiti, Mehmed Ali Paşa’nın isyanı sürecindeki

askeri hareketliliğin Kayseri üzerinden Tarsus’a gelen kervanların

hareketlerini kısıtladığı ve Tarsus’un 1833’te sadece 600.000 frank ihracat ve

250.000 frank ithalat yaptığı yönündedir. Bu rakamlar içinde İran’dan gelen

eski ürünlerin hiçbir payı olmadığını ve Tarsus bölgesinde önemli bir

üretim hacminin ise pamuktan elde edildiğini de belirtmektedir. Anadolu

ticaretine dolaylı da olsa etkileyen bir diğer saha olarak Rusya’nın

Kafkasya’daki eyaletleri ile olan ticarete de değinen Baron, Rusların

yasaklamalarına rağmen Osmanlı tüccarlarının Avrupa mamulü ürünlerin

bu bölgeye satışını yaptıklarını, karşılığında da buralardan yerli ürünler

aldıklarını belirtmektedir.127

SONUÇ

Avrupa’da Endüstri Devrimi’nin ortaya çıkardığı koşullar hem

hammadde ihtiyacı hem de mamul malların pazarlanması için Osmanlı

coğrafyasını daha da önemli bir hale getirmişti. Bilhassa bu süreçte

İngiltere’nin başı çekmesi ve buna bağlı olarak ticaret alanında Osmanlı

topraklarında bir üstünlük elde etmesi diğer Avrupa devletlerini de

harekete geçirmişti. Özellikle ihtilalden sonra Osmanlı coğrafyasındaki

siyasi ve ticari potansiyelini kaybetmeye başlayan Fransa, eski

kazanımlarını yeniden elde etmek için Babıâli’ye yaklaştığı gibi Mısır

Meselesi’nden de istifade etmeye çalışmıştı. Osmanlı‐Rus yakınlaşmasından

Doğu’daki menfaatleri açısından oldukça rahatsız olan Fransa, Mehmed Ali

Paşa’ya yanında yer alarak bu sorunun kendi lehine çözülmesi için

İstanbul’daki Fransız elçisi vasıtasıyla hamleler yaptığı gibi bizzat Mehmed

Ali Paşa’ya özel görevliler de gönderdi. Bu bağlamda Mısır’a gönderilen

Boislecomte, Fransız hariciyesinin beklentilerini tam olarak karşılayamadı.

Öyle ki Osmanlı‐Rus yakınlaşmasını zirveye çıkaran Hünkâr İskelesi

Antlaşması ne Fransa’nın ne de İngiltere’nin memnun olduğu bir

antlaşmaydı. Fakat Boislecomte görevinin ikinci ayağında iyi bir siyasi

gözlemci olarak bir seyahat programı altında imparatorluğu çok geniş bir

çerçeveden inceleme görevini icra etti. Boislecomte İskenderiye’ye

126 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.109. 127 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte’dan Broglie’ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.109-110.


varışından itibaren yapmış olduğu hamleleri ve gözlemlerini düzenli olarak

Fransız hariciyesine bildirdi. Bu raporlar Mısır Meslesi sürecinde Fransa’nın

politikalarını anlamanın yanında imparatorluğun koşullarını bir Fransız

diplomatın gözünden izlemek açısından da ilginçtir.

Boislecomte’un raporlarına iki farklı açıdan yaklaşmak mümkündür. Bu

raporları içerik açısından tahlil ettiğimizde en önemli kısımların, Douin’in

de kitaplaştırdığı gibi bizzat siyasi misyonu çerçevesinde yapmış olduğu

hamleleri anlattığı kısımlar olduğunu söylemek mümkündür. Lakin bu

siyasi misyonun kısa sürmesi bu yöndeki raporların da az olması sonucunu

doğurdu. Buna karşın, Boislecomte iyi bir gözlemci olarak İstanbul’da

bulunduğu sırada imparatorluğun idari, askeri, ekonomik ve ticari

koşullarına hem de misyonu doğrultusunda incelemeler yaptığı bölgeler

hakkında ayrıntılı raporlar kaleme aldı önemli raporlar hazırladı. Elbette

tüm bu raporların bizzat Boislecomte’un gözlemlerine dayandığını

söylemek doğru olmaz. Kendisinin de ifade ettiği gibi bazı kaynakları

tüccarlardan ve dönemin çağdaş bilgi kaynaklarından derlemişti.

Çalışmamıza konu olan ticari kısımlar ile ilgili bölümü İstanbul’daki ikameti

sırasında hazırlamış olduğundan hareket edersek Boislecomte’un,

imparatorluğun geniş bir sahasında yayılmış olan konsoloslukların elçiliğe

göndermiş oldukları yazışmalardan istifade ettiği kolaylıkla anlaşılabilir.

Mesela Trabzon ile ilgili bilgiler bizzat Konsolos Outrey’e atıfla verilmişti.

Sadece bu örnek bile bize, diğer kısımlar için bir genelleme yapma imkânı

vermektedir. O halde bir bütün olarak değerlendirdiğimizde

Boislecomte’un ticarete dair gözlemlerini farklı kılanın özellikle Osmanlı

gümrük politikalarını eleştirmesi ve bu haliyle 1838 Ticaret Antlaşması’nın

ortaya çıkış sürecine dair öngörüleri ve ilerde Avrupa endüstrisinin

imparatorluğun hangi bölgelerinden daha fazla istifade edebileceğine dair

tespitleri olduğu söylenebilir.

Son söz olarak Boislecomte’un Doğu misyonunu, genelde Doğu Sorunu

ve özelde Osmanlı‐Fransız ilişkileri açısından değerlendirdiğimizde,

Fransa’nın Osmanlı politikasındaki değişimi de görmek mümkündür.

Avrupalı devletlerin, imparatorluğa çok uzun bir ömür biçmediği bu kriz

ortamında Fransa da imparatorluğun olası bir dağılma ihtimaline karşı

önlem almak ve bu yönde politikalar geliştirmek amacındaydı. Bu da

ülkenin koşullarının değişik açılardan iyi bir şekilde tahlil edilmesine

bağlıydı. Boislecomte’un, imparatorluğu gelir‐giderlerine, sahip olduğu

zenginliklerine, bunların değerlerine, imparatorluğun askeri gücüne ilişkin

yaptığı tespitleri de bu açıdan değerlendirmek gerekmektedir.


KAYNAKÇA

I. Arşiv Belgeleri

Archives du ministère des Affaires étrangères (AMAE) (Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Fransa)

a) Centre des Archives diplomatiques de La Courneuve (CADC)

‐Série Personnel 1ère Série. Dossier Individuel: n° 476, “Boislecomte Charles, comte de”.

Mémoires et Documents (MD): Turquie:

‐Tome 72, “ Egypte, 8 Avril‐3 Juillet 1833”

‐Tome 73, “Correspondance d’Orient, Syrie, Asie Mineure‐ Constantinople, 21 Juillet‐4

Décembre 1833”

‐Tome 74, “ Constantinople, suite, 8 Décembre 1833‐7 Février 1834”.

b) Centre des Archives diplomatiques de Nantes (CADN)

‐Ambassade, Constantinople, Série D : Trébizonde, Tome 3.

II. Araştırma ve İncelemeler

‐Abu‐Manneh, Butrus, “Mehmed Ali Paşa and Mahmud II: The Genesis of a Conflict”,

Turkish Historical Review, Sayı 1, Leiden 2010, s. 9‐14.

‐Altundağ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, 1. Kısım (1831‐1841),

Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.

‐Anastassiadou, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik, Tarih Vakfı Yurt

Yayınları, İstanbul 2001.

‐Anderson, Matthew Smith, Doğu Sorunu 1774‐1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir

İnceleme, (Çeviren: İdil Eser), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.

‐Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789–1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 2003.

‐Bacqué‐Grammont J.‐L., ‐ Kuneralp, S.,‐ Hitzel, F., Representants Permanents de la France en

Turquie (1536‐1991) et de la Turquie en France (1797‐1991, Éditions Isis, İstanbul 1991.

‐Baillou Jean, (Editör), Les Affaires étrangères et le corps diplomatique français, De lʹAncien

Régime au Second Empire, vol. I, Editions du C.N.R.S, Paris 1984.

‐Baskıcı, Mehmet Murat, 1800‐1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Turhan Kitabevi,

Ankara 2005.

‐Bilge, Mustafa L., “Kızıldeniz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt XXV, Ankara

2004, s.558‐559.

‐Bilici, Faruk, “La France et la mer Noire sous le Consulat et l’Empire : « la porte du

harem ouverte », Méditerranée, Moyen‐Orient : deux siècles de relations internationales,

recherches en hommages à Jacques Thobie (dir. W. Arbid, S. Kançal, J.‐D Mizrahi, S. Saul),

L’Harmattan, Paris 2003, s. 655‐676.

‐Coquelle, P., « La Mission de Sébastiani à Constantinople en 1801 », Revue d’Histoire

Diplomatique, Sayı 17, Paris 1903, s. 438‐455.

‐Çolak, Kamil, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi”, Sakarya Üniversitesi Fen

Edebiyat Dergisi, Sayı 2, Sakarya 2008, s.141‐183.

‐de Saint‐Priest, François‐Emmanuel Guignard, Mémoires sur l’ambassade de France en

Turquie et sur le commerce des Français dans le Levant, E. Leroux, Paris 1877.

‐Douin, Georges, La mission du Baron de Boislecomte, l’Egypte et la Syrie en 1833, LʹInstuit

français dʹarchéologie orientale du Caire, Caire 1927.

‐Driault, Édouard, Napoléon’un Şark Siyâseti, Selim‐ Sâlis, Napoléon, Sébastiani ve Gardane,

(Çeviren: Köprülüzade M. Fuad, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.

‐Durhan, İbrahim, “1838 Tarihli Osmanlı‐İngiliz Ticaret Sözleşmesi ve Sonuçları”, Atatürk

Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt VI, Sayı 1‐2, Erzincan 2002, s. 77‐104.

‐Eldem, Edhem, French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Brill, Leiden 1999.


‐Eren, Emine, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, Eskişehir Osmangazi

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek

Lisans Tezi, Eskişehir 2008.

‐Fontanier, Victor, Doğuya Seyahat, Bir Fransız Konsolosun Gözüyle 1830’ların Trabzonu’ndan

Siyaset ve Toplum, (Çeviri ve Editör: Özgür Yılmaz), Heyamola Yayınları, İstanbul

2015.

‐Güler, İbrahim, “Türkiye Dışındaki Bazı Arşivlerin Türk Tarih İncelemelerine

Kazandırılması (Tunus ve Fransa Arşivleri Örneği)”, I. Milli Arşiv Şurası (20‐21 Nisan

1998, Ankara), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s. 295‐318.

‐Halaçoğlu, Yusuf, “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt V, Ankara 2004,

s. 112‐114.

‐Herbette, Maurice, Une ambassade turque sous le Directoire, Perrin et cie., Paris 1902.

‐Issawi, Charles, “The Tabriz‐Trabzon Trade, 1830–1900: The Rise and Decline of A

Route”, International Journal of Middle East Studies, Sayı I, Cambridge 1970, s. 18‐27.

‐______, The Economic History of Turkey 1800‐1914, The University of Chicago Press,

Chicago and London 1980.

‐______, The Economic History of Iran 1800‐1914, The University of Chicago Press, Chicago

1971.

‐Jarrett, Mark, The Congress of Vienna and Its Legacy: War and Great Power Diplomacy After

Napoleon, I.B. Tauris, New York 2013.

‐Kaleli, Hüseyin, “XIX. yüzyılda İran Transit Ticaret Yolu İçin Osmanlı‐Rus Rekabeti”,

Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 9, Kütahya 2003, s. 1‐19.

‐Karal, Enver Ziya, Fransa ‐ Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu: (1797‐1802), İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1938.

‐______, Osmanlı Tarihi, Cilt V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

‐Kasaba, Reşat, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, (Çeviren: Kudret Emiroğlu),

Belge Yayınları, İstanbul 1993.

‐Kayapınar, Ayşe, “Fransız Arşiv Belgelerine Göre XIX. Yüzyılda Aşağı Güney Tuna

Havzasında Osmanlı Savunma Sistemi”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11‐15 Eylül

2006, Kongreye Sunulan bildiriler, Cilt IV, Kısım 3, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 2010, s. 1631‐1638.

‐Kılınç Burcu, ve diğr., “Osmanlı’nın Son Döneminden Günümüze Türkiye’de Dış

Ticaretin Gelişimi”, Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1, Çanakkale 2013,

s. 55‐77.

‐Kutluoğlu, Muhammed H., The Egyptian Question, Eren Yayınları, İstanbul 1988.

‐Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı‐İngiliz İktisadi Münasebetleri II (1838‐1850), Edebiyat

Fakültesi Basımevi, İstanbul 1976.

‐______, “İzmir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XXIII, Ankara 2004, s. 515‐

524.

‐Levasseur, Emile, Histoire du commerce de la France, A. Rousseau, Paris 1912.

‐Louis, Jérôme, La question d’Orient sous Louis‐Philippe, Ecole pratique des hautes études –

EPHE, Paris 2004.

‐Martal, Abdullah, Belgelerle Osmanlı Döneminde İzmir, Yazıt Yayıncılık, İzmir 2007.

‐Owen, Roger, The Middle East in the World Economy, 1800‐1914, I.B. Tauris, London 2005.

‐Palmer, Alan, Osmanlı İmparatorluğu Son 300 Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, (Çeviren: Belkıs

Ç. Dişbudak), Sabah Kitapları, İstanbul 1995.

‐Quataert, Donalt, “19. Yüzyıla Genel Bir Bakış, Islahatlar Devri 1812‐1914”, Osmanlı

İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600‐1914, Cilt II, (Çeviren: Süphan


Andıç), (Editör: Halil İnalcık), Donald Quataert, Eren Yayınları, İstanbul 2004, s. 885‐

1051.

‐Raccagni, Michelle, “The French Economic Interets in the Ottoman Empire”, International

Journal of Middle East Studies, Cilt XI, Sayı 3, Cambridge 1980, s. 339‐376.

‐Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme,

A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1987.

‐Šedivý, M., “The Struggle for ʹDiplomatic Glory :́ Anton Prokesch von Osten and Baron

de Boislecomte in Alexandria in May 1833”, Egyptʹs Heritage in Europe. Egypt and

Austria V, Univerza na Primorskem, Koper 2009. s. 191‐198.

‐Shaw, Stanford J.‐Shaw, E. K., Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt II, Çeviren:

M. Harmancı), E Yayınları, İstanbul 1983.

‐Shaw, Stanford J., Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim, (Çeviren: Hür Güldü), Kapı

Yayınları, İstanbul 2008.

‐Soysal, İsmail, Fransız İhtilâli ve Türk Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789‐1802), Türk

Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

‐______, “Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivleri ve Türk‐Fransız Diplomasi Münasebetlerine

Ait Belgeleri”, Belleten, Cilt XV, Sayı 60, Ankara 1951, s. 709‐712.

‐______, “Fransa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XIII, Ankara 2002, s.182‐

184.

‐Spiridonakis, B. G., Empire Ottoman Inventaire des Mémoires et Documents aux Archives du

Ministère des Affaires Étrangères de France, Institute for Balkan Studies, Selanik 1973.

‐Subaşı Turgut, ‐ Şenol, Aslı, “Baron de Bois le Comteʹun Raporlarına Göre II Mahmud

Döneminde Osmanlıʹda Kadın”, International Journal of Human Sciences, Uluslararası

Hakemli Dijital Dergi, Sayı 9, Sakarya 2012, s. 1032‐1048.

‐Şenol, Aslı, Fransız Diplomat Baron de Bois le Comte’un Raporlarına Göre Osmanlı Ekonomisi

(1833‐1834), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, Sakarya 2012.

‐Şimşek, Eyyub, Osmanlı‐Fransız Diplomatik İlişkileri ve Kırım Savaşı (1853‐1856), Karadeniz

Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış

Doktora Tezi, Trabzon 2013.

‐Tuncel, Metin, “Fırat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XIII, Ankara 2004, s. 31‐

33.

Turgay, A. Üner, “Ottoman Opium Production and Government Policies‐Changing

Trade Patterns”, International Journal of Turkish Studies, Sayı II, Utrecht 1983, s. 105‐

125.

‐______, “The Nineteenth Century Golden Triangle: Chinese Consumption, Ottoman

Production, American Connection”, International Journal of Turkish Studies, Sayı III,

Utrecht 1983‐84, s. 65‐91.

‐______, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800‐1914), (Editör: Ç. Keyder, Y. E.

Özveren, D. Quataert), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 45‐73.

‐Ubucini, M. A., Lettres sur la Turquie, Librairie Militaire de j. Dumaine, Paris 1853.

‐Yalçınkaya, M. Alaaddin, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”,

Türkler, (Editör: Kemal Çiçek), Cilt XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 620‐

650.

‐Yılmaz, Özgür “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Uluslararası

Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt II, Sayı 7, Samsun 2009, s.359‐382.

‐______, “19. Yüzyılda Trabzon’da Fransız Ticareti ve Yatırımları”, Karadeniz İncelemeleri

Dergisi, Sayı 15, Trabzon 2013, s. 39‐76.


‐______, “Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830‐1832)”, OTAM, Sayı 35,

Ankara 2014, s. 153‐196.

______, “20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı: Fransız Konsolosu H. de Cortanze’nin

Raporlarına Göre”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik, Samsun, Cilt I, (Editör:

Osman Köse), Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara 2013, s. 181‐193.

‐______, Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul 2014.

‐http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/IMG/pdf/md‐turquie‐1‐136.pdf, tarih: 15.03.2015.

‐http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/IMG/pdf/md‐turquie‐137‐184.pdf, tarih: 15.03.2015.


EK 1: Osmanlı Gümrük Verilerine Göre İmparatorluğun Genel Ticareti

Ana Ticari Bölge Alt Bölge İthalat İhracat Yıl

Mısır Bölgesi Mısır 42.100.000 39.100.000 1832, 1833, 1834 ortalaması

Suriye Bölgesi Suriye 18.600.000 11.200.000 1832 yaklaşık değer

Kıbrıs 1.176.000 1.516.000 1832

Asya Bölgesi

Tarsus 360.000 1.000.000 1833 ortalaması

İzmir 22.200.000 16.234.000 1831,1832 ortalamaları

Trabzon 15.464.000 14.079.000 1833

İstanbul Bölgesi İstanbul 19.000.000 12.000.000 Okunmuyor

Edirne Bölgesi Edirne 1.000.000 1.500.000 Okunmuyor

Tuna Eyaleti

Eflak, Boğdan 16.475.000 19.997.000 1833

Sırbistan 2.000.000 4.000.000 1834 yılı yaklaşık değer

Adriyatik Bölgesi Bosna 7.300.000 14.780.000 1808

Arnavutluk 6.600.000 7.800.000 1812

Makedonya

Bölgesi

Selanik 4.866.000 5.666.000 1830, 1831, 1832 ortalamaları

Logos,

Kavala,

O f

Bilinmiyor 2.500.000 1833

Serez,

Drama

Bilinmiyor 3.000.000 1833

Teselya Bölgesi Volo Bilinmiyor 3.000.000 1833

Girit Bölgesi Girit 662.000 3.000.000 Resmo ve Hanya, yıl

Avrupa ve Amerika ile Yapılan

Ticaretin Genel Toplamı

156.743.000 166.172.000 322.915.000

Asya Ticareti

İran Ticareti 30.000.000 31.000.000 Yıl belirtilmiyor

Arabistan,

Mısır ve

Körfezlerin

ticareti

50.000.000 40.000.000 Yıl belirtilmiyor

1827 yılı

Hindistan,

İran ve Arap

Ticareti

14.500.000 12.800.000 Yıl belirtilmiyor

Asya Ticaretinin Genel Toplamı 94.500.000 83.800.000 178.300.000
