fulfulde kap. 1-2 · kamerun). denne grammatikken handlar som nemnt om ’aadamaawa-dialekten. det...

FULFULDEGrammatikk over

dialekten i ’Aadamaawa

Rolf Theil

INSTITUTT FOR LINGVISTISKE OG NORDISKE STUDIUMUNIVERSITETET I OSLO

2008

© Rolf Theil

1. utgåve 19802. utgåve 19813. utgåve 1985*4. utgåve 19875. utgåve 20006. utgåve 20047. utgåve 2008

FØREORD

Dette er den 7. utgåva av ein fulfuldegrammatikk eg fyrste gongen laga i 1980, rett etter at eg hadde kome heim frå det fyrste lingvistiske feltarbeidet mitt i Kamerun. Dei fyrste utgåvene blei nytta i særspråksundervisninga til grunnfaget i lingvistikk ved Lingvistisk institutt. No blir han nytta i emnet LING2101 Særspråk ved Institutt for lingvistiske og nordiske studium.! Som nemnt i tidlegare føreord, har eg skrive denne grammatikken fordi det ikkje fanst noko om fulfulde som var skrive på eit språk alle studen-tane våre meistra, var lett å ska"e og høvde til vårt føremål. Stoda er ikkje endra. Eg vonar at grammatikken òg kan interessere andre som treng kunnskapar i ’Aadamaawa-dialekten av fulfulde.! I denne 7. utgåva har eg gjort #eire større endringar. Eg har gjennom-ført ein ny analyse av nasale og prenasale konsonantar, redusert talet på nominalklassar, revidert analysen av pronomensystemet og innført skiljet mellom frie og konjunkte verbformer. Dessutan har eg lagt til #eire emne som ikkje var omtala i førre utgåva.

Hagan i Nittedal, 4. november 2008,Rolf Theil

1.Innleiing

1.1. Namnetpåspråketogfolket

Denne boka handlar om språket fulfulde. Fulfulde vil oftast bli forkorta til fu. Fulfulde er språket til fulaniane, og dette ordet er bunden pl av (ein) fulani. ! Fulaniane kallar språket sitt for fulfulde NDE1, pular NDE eller pulaar NDE, etter kva dialekt dei snakkar. Dei seier fulfulde NDE frå Maasina (Mali) og austover. Vestanfor Maasina seier dei pulaar NDE (i Vest-Mali, Senegal, Gambia og Mauritania), bortsett frå i Fuuta Jaloo (Guinea Conakry), der dei seier pular NDE. Alle desse orda har rota ful-.

! Denne boka handlar om dialekten i ’Aadamaawa (Nordvest‐Nigeria og Nord-Kamerun), der folk seier fulfulde NDE, og difor er det natur‐leg å nytte denne forma i staden for pulaar eller pular. Fulfulde blir her nytta

om alle dialektane av språket, også dei dialektane som talarane kallar pulaar og pular.! Fulaniane kallar seg sjølve for fulɓe ƁE ‘fulaniar’, med sg-forma pullo ’O ‘fulani’. Orda pullo ’O og fulɓe ƁE blir oftast berre nytta om dei som tilhøyrer gamle «adelege» fulanislekter. Folk i des-se slektene blir rekna som fulaniar sjølv om dei ikkje kan snakke fu., og det &nst mange menneske med fu. som morsmål som ikkje blir rekna som fulaniar fordi dei ikkje høyrer til dei «adelege» slek-

tene. I Senegal, Mauritania og Mali &nst det m. a. ei folkegruppe som kallar seg haalpulaar’en ƁE ‘dei som snakkar fu.’, sg haalpulaar ’O.2 Trass i at dei er innfødde fu.-talarar, blir dei ikkje rekna som fulaniar.

1

1 Det som står med kapitelar etter ein del fulanske nominale ord (substantiv, adjektiv og partisipp), til dømes ’O, ƁE, NDE, NGE, ƊE, ƊI, er opplysningar om nominalklassen til desse orda. Nominalklassane i fulfulde står det mykje om i denne boka, m. a. i kapitlet Nominalklassar.

2 Dei er òg kjende under namnet tukuloor.

Fulanikvinne frå Nord-Kamerun

! På engelsk nyttar ein Fulani (sg og pl) om både folk og språk. Dessutan blir Fula nytta om språket. Fulani er lånt frå hausa, som har Bà!llaacèe (sg) ‘fulani’, pl. Filàanii, og Filaatancii / Fillancii ‘fu.’. Fula er lånt frå eit mandespråk; ho &nst på m. a. mandinka, susu og bambara, og blir brukt om både folk og språk. På tysk er Ful vanleg om både folk og språk; det kjem av den rota ful- som vi nemnde tidlegare. På fransk er Peul(h) vanleg om både folk og språk. Det er lånt frå wolof pël [pəl] ‘fulani; fu.’. På fransk kan ein au sjå Foulbé (sg og pl) nytta om folket og foulfouldé eller poular om språket; det er franske skrivemåtar av fulɓe, fulfulde og pular/pulaar.

Eit lite problem med språknamnet fulfulde er at dette ikkje kan fungere som adjektiv på norsk. Ordet norsk nyttar vi som både substantiv og adjektiv: norskS er eit germansk språk, kva heiter det på norskS? og det er eit norskAdj ord. Eg innfører det nye adjektivet fulansk, så eg kan skrive fulfuldeS er eit atlantisk språk, kva heiter det på fulfuldeS? og det er eit fulanskAdj ord. Fulansk skal i denne boka tyde ‘det som har å gjere med fulfulde eller fulaniar’.

1.2. Li6omfulaniane

1.2.1. Kvarburdei?Kormangeerdei?

Det er vanskeleg å seie kor mange fulaniar som &nst eller kor mange som har fu. som fyrstespråk. I oversyn over folkegrup-per i Vest-Afrika er talet på fulaniar høgare enn talet på fu.-talande. I Nigeria skal det vere om lag 10 millionar fulaniar, men kor mange av desse som talar fu., veit vi ikkje; mange av dei har gått over til hausa. Og – som tidlegare nemnt – det &nst mange fu.-talande som ikkje blir rekna som fulaniar, særleg i Mali, Mauritania og Senegal. Talet på fulaniar ligg truleg kring 30 millionar. Når vi dreg frå dei som ikkje kan fu. og ikkje‐fulaniar med fu. som fyrste-språk, kjem vi truleg ned mot 20 millionar, med alle atterhald. Saka blir ikkje enklare av at vi har få nøyaktige folketeljingar å vise til. Folketeljingar i #eire

KAP. 1 INNLEIING

2

Fulanikvinne frå Sokkoto

Haalpulaar frå Senegal

afrikanske land er unøyaktige, og det blir ofte ikkje spurt etter etnisitet eller s p r å k . N e t t s i d a joshuaproject.net/, eit misjonsprosjekt som freistar å gje eit over-syn over folk som enno ikkje er nådde med kristen misjon, set talet på fulaniar og fulfuldespråklege til 30 millionar (30 262 349), fordelte på dei u l i ke g ruppene i tabellen på neste side.

KAP. 1 INNLEIING

3

Fulanimann frå Maasina, Mali

Unge nomadiske fulanimenner frå Niger

Fulanijente frå

Fuuta Jaloo, Guinea

http://www.joshuaproject.net/

http://www.joshuaproject.net/

GRUPPE TAL TALA FORDELTE PÅ LAND

Fuuta Jaloo 4 096 728 Guinea 3 656 000, Guinea Bissau 1 400, Mali 68 000, Senegal 150 000, Sierra Leone 221 000

Fuuta Tooro 558 805 Mali 49 000, Senegal 510 000

Fulakunda 1 955 737 Gambia 290 000, Guinea 4 300, Guinea Bissau 268 000, Mauritania 33 000, Senegal 1 360 000

Bagirmi 231 863 Den sentralafrikanske republikken 191 000, Chad 41 000.

Bauchi 2 482 981 NigeriaGorgal 36 819 Benin 31 000, Burkina Faso 5 700Gurmanche 852 794 Burkina FasoJelgooji 284 261 Burkina FasoKrio 59 488 Sierra Leone

Maasina 880 370 Burkina Faso 6 900, Elfenbeinskysten 1 500, Ghana 11 000, Mali 861 000

Sokkoto 3 095 836 Frankrike 31 000, Niger 582 000, Nigeria 2 483 000

Torooɓe 7 156 827 NigeriaVest-Niger 429 438 NigerGey 2 779 Kamerun

Mbororo’en 2 919 792Kamerun 151 000, Den sentralafrikanske republikken 54 000, Chad 49 000, Niger 475 000, Nigeria 2 191 000

Fulani 3 552 240Kamerun 1 590 000, Cap Verde 61 000, Chad 217 000, Elfenbeinskysten 391 000, Gabon 5 300, Nigeria 1 125 000, Sudan 163 000

Fulfulde 482 300 Benin 407 000, Togo 75 000

Haalpulaar’en 1 183 291 Frankrike 100, Gambia 5 500, Guinea 1 300, Mali 164 000, Senegal 794 000

SUM 30 262 349

Fulaniane og andre fu.-talande bur over heile Sahel (av arabisk sāḥil ‘kyst’1), savannebeltet som strekkjer seg frå Senegal og Gambia i vest til Den sentra-lafrikanske republikken, Tsjad og Sudan i aust. Dei viktigaste konsentra-sjonane av fulaniar og fulfuldetalande &nn vi i Fuuta Tooro (Senegal og Mau-ritania), Fuuta Jaloo (Guinea), Maasina (Mali), ’Aadamaawa (Nigeria og

KAP. 1 INNLEIING

4

1 Arabisk ساحل sāħil

Kamerun). Denne grammatikken handlar som nemnt om ’Aadamaawa-dialekten.Det opphavlege heimlandet til fulaniane låg truleg i Senegal-området, der vi &nn dei andre språka i den atlantiske greina av niger-kongo-familien. Den nærmaste slektningen er serer; jf § 1.3.2. Frå rundt år 1000 og gjennom dei fylgjande 800 åra spreidde fulaniane seg austover til områda sønnanfor Tsjadsjøen. Hovudforklåringa på desse lange «vandringane» ligg i at fulaniane opphavleg alle var kvegnomadar, som støtt har vore på leiting etter nye be-iteområde.

1.2.2. Ulikegrupperavfulaniar

I ’Aadamaawa skil vi i dag mellom ulike grupper av fulaniar, etter kor bufaste dei er. Kvegnomadane blir ofte omtala som nbororo’en ƁE (sg nbororoojo ’O), ei nedsetjande nemning dei ikkje brukar sjølve. Dei kallar seg i staden for fulɓe nagge ƁE NGE1 ‘kufulaniar’, fulɓe ladde ƁE NDE ‘avmarksfulaniar’2 eller yimɓe ladde ƁE NDE ‘avmarksfolk’ – når dei ynskjer å de&nere seg sjølve i høve til andre fulaniar.! Dei bufaste fulaniane er stort sett handelsfolk. Dei kallar seg sjølve fulɓe ƁE, i motsetnad til nomadane, som dei kallar nbororo’en ƁE. Sidan nemninga nbororoojo ’O er nedsetjande, ser vi her eit teikn på skilnaden i

sosial status mellom nomadiske og bufaste fulaniar i ’Aadamaawa. Sidan tidleg på 1800-talet, då staten ’Aadamaawa blei oppretta som eit sultanat i Sokkoto-kalifatet, har dei bufaste fulaniane vore herskarane. ‘Sultan’ heiter laamiiɗo ’O (pl laamiiɓe ƁE) på fu.! Dei bufaste fulaniane er muslimar (juulɗo ’O, pl juulɓe ƁE; jf juula v ‘be’), og dei har spela – og spelar framleis – ei viktig rolle i islamiseringa av ’Aadamaa-wa, der islam (silaama KA, av arabisk islām ‘islam’3) er

den dominerande religionen. Blant nomadane &nst det framleis nokre som til

KAP. 1 INNLEIING

5

1 Dei to orda i uttrykket fulɓe nagge nominale ord, med kvar sin nominalklasse, og desse nominalklassane er nemnde etter heile uttrykket: ƁE NGE.

2 Sjå meir om det fulanske ordet ladde ‘avmark’ i § 1.1.2.1.

3 Arabisk الإسلام al-islām

Nomadisk fulanikvinnefrå Nord-Kamerun

dels er «heidningar» (keefeero ’O, pl heefeerɓe ƁE, av arabisk kā!r ‘heid-ning’1), ved at dei framleis held ved lag noko av den tradisjonelle, førislamske trua si.! Av utsjånad er ofte dei bufaste og dei nomadiske fulaniane ikkje heilt like. Nomadane skil seg klårt frå andre folkeslag i ’Aadamaawa, ved at dei er påfallande lyse i huda, har smale lipper og smal nase – karakteristiske drag ved fulaniane. Dei bufaste har blanda seg meir med andre folk, og har ofte mørkare hud og breiare nase og lepper.! Grensa mellom bufaste og nomadar er #ytande, og mange fu.-forskarar opererer med ei mellomgruppe av halvnomadiske fulaniar (Labatut 1973).

1.2.3. Ordetladde‘avmark’

Det mykje brukte ordet ladde NDE skal vi setje om til norsk med neologismen avmark for å sleppe å bruke eit engelsk eller fransk ord. Dei #este vestafri‐kanske språka har eit ord som svarar til ladde NDE, og tidlegare europeiske kolonispråk som engelsk, fransk og portugisisk nyttar høvesvis bush, brousse og sertão som omsetjing av dette ordet.

KAP. 1 INNLEIING

6

1 Arabisk كافر kā!r

Fulanikyr

! Det er ikkje overraskande at nordmenner i Vest-Afrika har teke i bruk ord frå engelsk, fransk eller eit lokalt afrikansk språk for å snakke om det fenomenet som ladde NDE dekkjer. Mellom norske misjonærar i Kamerun heiter det i dag – i bunden sg – ladden eller broussen, og eldre misjonærar sa au hoien, av mbum hóì.! Noye (1989: 213) forklårer at ladde NDE tyder:

brousse (espace plus ou moins étendu, avec ou sans végétation, où il n’y a ni construction ni culture) [avmark (eit større eller mindre område, med eller utan vegetasjon, der det er korkje bygningar eller kultur)].

Taylor (1932: 117) uttrykkjer det slik: «bush, scrub, unenclosed untilled ground; desert». Det er òg interessant å sjå korleis td Awde (1996: 27) set om det tilsvarande hausa-ordet daajìi: «1. the ‘bush’ 2. uninhabited country 3. forest 4. jungle».

Engelsk-norske ordbøker som Henriksen og Haslerud (2001) forklårer den relevante tydinga til engelsk bush med desse orda, som også dekkjer godt dei sentrale tydingane til ladde NDE: «(i Afrika og Australia) bush, utmark, villmark, ødemark; (austr. spøkefullt) landet, landsbygda». Moen og Pedersen (1998) uttrykkjer seg slik: «(srl. i Afrika og Australia) utbygd, villmark».

Ladde NDE ‘avmark’ er ein kombinasjon av utbygd og villmark. Folk i byar og større landsbyar brukar det om landsbygda og mindre landsbyar med sidetydinga ‘primitiv, tilbakeliggjande stad’ – der «dei urbane» ikkje trivst. Folk på landsbygda nyttar det i fyrste rekkje om område der det ikkje bur bufaste folk.

1.2.4. Korleisleverfulaniane?

Den tradisjonelle bustaden til fulaniane heiter saare NDE (pl ci’e / calaaje ƊE) ‘hushald, gard, familie’. I ein saare &nn vi #eire hytter (suudu NDU, pl cuuɗi ƊI) – ei for husbonden og ei for kvar av konene, som husbonden kan ha opptil &re av. Dessutan &nst det ei eller #eire kjøkenhytter (defeteendu NDU, pl defeteeɗi ƊI); somme stader har konene kvar si kjøkenhytte, andre stader har dei ei felles. Borna bur saman med mora si, bortsett frå dei større sønene, som bur i lag med faren.! Rundt ein saare NDE er det ofte ein høg mur (mahol NGOL, pl mahi ƊI) eller eit høgt, #etta strågjerde (kowaagol NGOL, pl kowaaɗi ƊI). For å kome

KAP. 1 INNLEIING

7

inn i ein saare, må ein gå gjennom inngangshytta (zawleeru NDU, pl zawleeji ƊI, av hausa zaurèe ‘inngangshytte’).

1.2.5. Matogdrikke

Den viktigaste maten til fulaniane er ɲiiri NDI, ein slags graut som er laga av vatn og mjøl av til dømes mais (maaroori NDI) eller maniok (nbay NGA). På fransk er det vanleg å setje om ɲiiri med couscous og på engelsk med mush. Til ɲiiri NDI et dei alltid ein plantesaus (haako KO, som også tyder ‘blad’) – til fest òg kjøt (kusel NGEL) eller høne (gertogal NGAL, pl gertooɗe ƊE). Rikfolk et kjøt også til kvardags. Fulaniane et òg ei suppe eller ein tynn graut som heiter nbusiri NDI, som inneheld det same som ɲiiri NDI, men stundom med honning (njumri NDI), i for å setje ein ekstra god smak på det. Til maten drikk dei helst vatn (ndiyam ƊAM), te (saayi KI) eller ka) (kafe NGA, eldre gaawa NGA). Heile familien et ikkje i lag. Husbonden et for seg sjølv, og ikkje i lag med konene og ungane sine. Gjester kan ete saman med kven som helst.

1.3. Språket

1.3.1. Dialektar

Dei fulanske målføra glid gradvis over i kvarandre over heile Sahel, og kan karakteriserast som eit dialektkontinuum, men det er praktisk å rekne med visse hovuddialektområde. Arnott (1970: 3) opererer med seks og Harrison (2003) med ti. I tabellen nedanfor har eg prøvd å vise tilhøvet mellom dei to indelingane. Harrison (2003) har også med kartet på neste side, som viser kvar i Vest-Afrika dei ulike hovuddialektane høyrer heime.

Arnott (1970) Harrison (2003)1. Fuuta Jaloo (Guinea) 1. Pular2. Fuuta Tooro (Senegal, Gambia og Mauritania) 2. Pulaar3. Maasina (Mali) 3. Fulfulde Maasina4. Liptaako-Sokkoto (Burkina Faso, Vest-Nigeria, Vest-Niger)

4. Fulfulde Gorgal5. Fulfulde Borgu

5. Aust-Niger og Midt-Nigeria 6. Fulfulde Lettugal Niger7. Fulfulde Leydi Nigeria

6. ’Aadamaawa (Nordaust-Nigeria og Nord-Kamerun)

8. Fulfulde Adamawa9. Fulfulde Bagirmi10. Fulfulde Sudan

KAP. 1 INNLEIING

8

Fu. blir som tidlegare nemnt kalla pular NDE i Fuuta Tooro, pulaar NDE i Fuuta Jaloo og fulfulde NDE frå Maasina og austover.

Dei #este fu.-talande kan forstå kvarandre utan altfor store vanskar. Det mest markante målføreskiljet går mellom Fuuta Jaloo på den eine sida og alle dei andre dialektane på den andre. I ’Aadamaawa &nst in&nitivformene ɓesdugo ‘auke (tr)’ og wasgo ‘grave’ og spørjeadverbet toye ‘kvar’. Her er eit oversyn som viser kva som svarar til ɓesdugo og toye i dei seks hovuddialektområda til Arnott (1970):

FUUTA JALOO FUUTA TOORO MAASINA LIPTAAKO-SOKKOTO

AUST-NIGER OG

MIDT-NIGERIA

AADA-MAAW

A

1 ɓeydude ɓesdude ɓeydude ɓesdude ɓesduki ɓesdugo2 ’asude ’asde wasude wasde waski wasgo3 honto holto hoto toye toye toye

Døma viser nokre fonologiske og morfologiske særdrag ved dei ulike målføra:

1. S i koda i nokre målføre svarar til y i andre – jf døme 1. Fuuta Jaloo og Maasina ɓeydude kjem av eldre ɓesdude, og det har skjedd ei lydendring s > y i koda.

2. Nokre ord har initial wa i nokre målføre og ’a [ʔa] i andre – jf døme 2. I ur-fu., for godt over 1000 år sidan, byrja desse orda truleg med *ɣa, som i *ɣasde ‘grave’. I Fuuta Jaloo og Fuuta Tooro har vi hatt lydendringa *ɣa > ’a og i andre dialektar lydendringa *ɣa > wa.

3. In&nitivsu)kset varierer mellom -de, -ki og -go – jf døme 1 og 2. Truleg var in&nitivsu)kset *-de i ur-fu., som framleis i alle dialektar vestanfor Midt-Nigeria.

KAP. 1 INNLEIING

9

4. Spørjeord som tyder ‘kvar’ er karakteriserte ved pre&ksa hon-, hol- eller ho- eller su)kset –ye sett til lokativelementet to – jf døme 3.

1.3.2. ’Aadamaawa

Denne grammatikken hand‐lar om fu. i ’Aadamaawa, med hovudvekt på språket til bufaste fulaniar i den kame‐r u n s k e b y e n M a r o u a (Marwa), til skilnad m. a. frå språket i dei kamerunske byane Garoua (Garwa) og Ngaoundéré (nGawndere) og den nigerianske byen Yola (Ƴoola). Maroua‐dialekten er den mest konservative av desse dialektane, og det viser seg særleg i verbmorfologien. Maroua‐dialekten blir kalla fulfulde fuunaangeere NDE NDE1 ‘austleg fulfulde’ (eller berre fuunaangeere NDE), i motsetnad til fulfulde hiirnaangeere NDE NDE ‘vestleg fulfulde’ (eller berre hiirnaangeere NDE), som er dialektane i Garoua, Ngaou‐ndéré og Yola, sjølv om fuunaangeere NDE strengt teke blir tala nordanfor hiirnaangere NDE.

Kamerun har eit #ateinnhald på 475.440 km2. Med andre ord er landet litt større enn Noreg (323.802 km2) eller Sverige (449.964 km2). Det har kring 18,5 millionar innbyggjarar (juli 2008), og med kring 280 språk er det eit svært samansett land både etnisk og språkleg. Kartet på s. 12, henta frå Ethnologue.com, viser språka i Nord-Kamerun. Fu. har talet 30. ! Kartet på neste side viser utbreiinga til fulaniane i Nord-Kamerun tyde‐legare. Fu. er eitt av dei viktigaste språka i landet, og det har #eire talarar enn noko anna språk i Nord-Kamerun, der det fungerer som lingua franca.

Kamerun

KAP. 1 INNLEIING

10

1 I uttrykk som fulfulde hiirnaangeere og fulfulde fuunaangeere er det nomkl-kongruens mellom overleddet fulfulde og underleddet hiirnaangeere/fuunaangeere. Vi skrive likevel nominalklassen til kvart ledd etter uttrykket.

Det er vanskeleg å &nne folk i Nord-Kamerun som ikkje i større eller mindre grad kan snakke fu.

På grunn av rolla som lingua franca er fu. i Nord-Kamerun utsett for sterke tendensar til pidginisering, og særleg i Adamaoua-provinsen (med Ngaou‐ndéré som hovudstad) har dette også fått fylgjer for språket til morsmåls‐talarane. Pidginisert fu. blir m. a. kalla fulfulde bilkiire NDE (i motsetnad til fulfulde laaɓnde NDE ‘rein fulfulde’). Bilkiire NDE har samanheng med bilkiijo O ‘slave av utanlandsk opphav, som framleis snakkar eit nesten uforståeleg fu., etter å ha vore #eire år i landet’.! Grensa mellom fulfulde bilkiire NDE og fulfulde laaɓnde NDE er ikkje skarp – vi har å gjere med eit kontinuum frå det eine til det andre. Den evangelisk-lutherske kyrkja i Kamerun (EELC) har gjeve ut litteratur på foulfouldé simpli!é, som er ganske representativ for fu. i Adamaoua-provinsen. Dette språket er ein mellomting mellom fulfulde bilkiire NDE og fulfulde laaɓnde NDE. Dømet på s. 13 viser to omsetjingar av Kuuɗe nelaaɓe ‘Apostel-gjerningane’ 1,1-5.

Fulaniar i Nord-Kamerun. Dei mørkegrøne felta er område med ein sterk konsentrasjon av fulaniar.

KAP. 1 INNLEIING

11

KAP. 1 INNLEIING

12

NORSK FOULFOULDÉ SIMPLIFIÉ FULFULDE LAAƁNDE

1 I den første boka mi, gode Teo&los, skreiv eg om alt det Jesus gjorde og lærde, frå han begynte 2 og heilt til den dagen han vart teken opp til himmelen. Då hadde han ved Den heilage ande gjeve sine påbod til dei apostlane han hadde valt ut. 3 Etter at han hadde lide døden, steig han levande fram for dei med mange klåre bevis på at han levde: I førti dagar synte han seg for dei og tala om det som høyrer Guds rike til. 4 Ein gong han åt saman med dei, sa han: «De skal ikkje dra bort frå Jerusalem, men venta på det som Far har lova, det som de har høyrt av meg. 5 For Johannes døypte med vatn, men de skal døypast med Den heilage ande om nokre få dagar.»

1 Ya Tew&lus: Haa deftere ’am ko mi-’arti windi, mi-yecci kuuje fuu ko Yeesu waɗi ’e ko ’o-ekkitini diga ’o-fuɗɗi kuugal maako 2 haa yotti saa’i ’Alla lornimo haa ’asama. Hiddee ko ’Alla lornamo, Yeesu hokki ’umroore bee bawɗe Ruuhu Ceniiɗo haa worɓe jey ’o-suɓi bana pukara’en maako. 3 Ɓaawo maayde maako ’o-tokki hollugo hoore maako haa pukara’en nde ɗuɗɗum haa waɗi balɗe cappanɗe nayi. Bana ni ’o-holli fakat ’o-ɗon bee yoŋki. Ɓe-laarimo bee gite maɓɓe. ’O-wolwi bee maɓɓe dow laamu ’Alla. 4 nDe ɓe-mooɓti, ’o-hokki ’umroore bana ni: “Taa ’on-’acca ’Urusaliima, reene ton ngam dokkal jey Baabiraawo ’am wi’i ’o-hokkan-’on, bana mi-yecci-’on. 5 nGam Yuhanna waɗi baptisma bee ndiyam, ’ammaa ɓaawo seɗɗa ’on-heɓan baptisma bee Ruuhu Ceniiɗo.”

1 Ya Taw&lus: nDer deftere ’am ’arande mbindu-mi koo-ɗume ko Yeesu huuwi, ko ’o-’andini fuu, diga ’o-fuɗɗii kuugal maako 2 haa ɲande ’o-’eeŋtina haa ’asama. Diga ’o-siwa ’eeŋtineego, ’o-’andinirii nelaaɓe ɓe ’o-suɓi bee baawɗe Ruuhu ’Alla. 3 nDer balɗe cappanɗe nayi ɓaawo maayde maako, ’o-ɗon waŋgana-ɓe. ’O-waŋganii-ɓe laaɓɗum haa paama fakat ’o-ɗon bee yoŋki. Pukara’en maako ngi’iimo, ’o-wolidii bee maɓɓe haala laamu ’Alla. 4 Yaake ’o-ɗon bee maɓɓe, ’o-wi’ii-ɓe: “nJooɗee haa ’Urusaliima, ndeenee dokkal ngal Baabiraawo ’am wi’i ’o-hokkan-’on, bana nbii-mi-’on. 5 nGam Yuhanna yiiwii yimɓe ngiiwam baptisma bee ndiyam, ’ammaa yeeso seɗɗa ’on-keɓan ngiiwam baptisma bee Ruuhu Ceniiɗo.”

Apostelgjerningane 1,1-5 på norsk, foulfouldé simpli!é og fulfulde laaɓnde

KAP. 1 INNLEIING

13

1.3.3. Mangelenpåstandardspråk

I mange europeiske språksamfunn spelar standardspråket ei viktig rolle.1 Theil (2005: 480) gjev nemninga standardspråk denne prototypiske tydinga:

Eit standardspråk er eit sett med måtar å snakke på som har desse prototyp-iske eigenskapane:1. dei blir rekna som meir korrekte og sosialt akseptable enn andre måtar å

snakke på,2. dei har høgare prestisje enn andre måtar å snakke på,3. dei blir nytta av folk med høgare utdanning,4. dei er de&nerte i ordbøker og grammatikkar,5. dei blir brukte som skriftspråk,6. dei blir brukte i viktige funksjonar i samfunnet – i regjering, parlament,

domstolar, byråkrati, utdanning, litteratur og næringsliv.

Ingen variantar av fu. oppfyller punkt 1 og 2. Alle snakkar sin eigen dialekt, ingen variantar har meir prestisje enn andre og det &nst ingen sosialt de&nert språkleg variasjon. Folk med høgare utdanning (jf punkt 3) snakkar heller ikkje på nokon annan måte enn andre folk; dei skil seg derimot ut ved at dei kan snakke fransk.! Grammatikkar og ordbøker (jf punkt 4) for fu. beskriv særskilde dia-lektar, og fungerer ikkje som de&nisjonar av noko «standardspråk». Når ein fulani skriv fu. (jf punkt 5), skriv ho eller han sin eigen dialekt, og ser ikkje noko poeng i å ta etter andre dialektar.! Punkt 6 er litt meir inn#økt. I det moderne Kamerun er det fransk og engelsk som blir nytta i regjering, parlament, domstolar, byråkrati, utdanning og litteratur. Fulfulde blir rett nok nytta mykje i Nord-Kamerun i tradisjonelt styre og stell og i koranskular, men ikkje på nokon felt som har sett i gang nokon standardiseringsprosess.! Mangelen på eit standardspråk er utan tvil ein viktig grunn til at dei som arbeider med bibelomsetjing til fu. har kome til at Bibelen må setjast om

KAP. 1 INNLEIING

14

1 Adjektivet standard tyder ‘normal, vanleg’ og heng saman med substantivet standard, som via engelsk har kome frå gamalfransk estandard ‘fane, rettesnor’.

i kring åtte ulike variantar. Folk godtek ikkje særskilt store avvik frå sitt eige talemål i det dei skal lese.

1.3.4. Slektskapenmedandreafrikanskespråk

Eit grunnleggjande verk som har hatt sterk innverknad på den genetiske klas-si&kasjonen av afrikanske språk, er The languages of Africa (Greenberg 1963). Greenberg meiner at alle dei kring 2000 språka i Afrika kan delast i &re språkfamiliar – niger-kordofansk, afroasiatisk, nilosaharisk og khoisan:

I. NIGER-KORDOFANSK ! ! ! ! II. AFROASIATISK! !! A. Kordofansk ! ! ! ! ! A. Semittisk! B. Niger-kongo! ! ! ! ! B. Egyptisk†1!!! ! 1. Vestatlantisk ! ! ! ! C. Berbersk! ! 2. Mande ! ! ! ! ! D. Kusjittisk! ! 3. Gur ! ! ! ! ! E. Tsjadisk! ! 4. Kwa! ! 5. Benue-kongo ! ! ! III. NILOSAHARISK! ! 6. Adamawa-ubangi ! ! IV. KHOISAN

På neste side er det eit Afrika-kart som viser desse &re språkfamiliane, pluss austronesisk, som er språkfamilien til gassisk på Madagaskar:2

KAP. 1 INNLEIING

15

1 † markerer at den egyptiske greina av afroasiatisk er utdøydd.

2 På dette kartet er den niger-kordofanske språkfamilien kalla Congo-Kordofanian.

1.3.5. NokremerknaderomspråkfamilianeiAfrika

Nokon skyldskap mellom dei &re familiane til Greenberg (1963) har ikkje blitt påvist. I dag er det vanleg å kalle den fyrste språkfamilien for niger-kongo i staden for niger-kordofansk, og dette er ein praksis vi skal fylgje her. ! Det er ganske sannsynleg at Afrika har mykje #eire enn &re språk‐fa-miliar. Ingen av dei &re postulerte familiane er etablerte på grunnlag av ek-sakte komparative studium, men i staden på grunnlag av meir kontroversielle

KAP. 1 INNLEIING

16

Dei !re afrikanske språkfamiliane til Greenberg (1963)

og tvilsame metodar som mass comparison (hovudmetoden til Greenberg), lek-sikostatistikk, leksikalsk innovasjon eller typologi.! Khoisan utgjer truleg &re-fem familiar som ingen har greidd å påvise skyldskap mellom, og det som bind dei saman, er typologiske kriterium som at dei alle har klikklydar – og negative kriterium som at dei blir tala i eit om-råde der alle andre språk (bortsett frå dei av europeisk opphav) er bantus-pråk.! Nilosaharisk kan best karakteriserast som ein restkategori – dei språka som er att når alle dei andre er klassi&serte som nigerkongo, afroasiatisk eller khoisan. Truleg burde nilosaharisk delast opp i minst &re familiar, og det er ikkje sikkert alle «nilosahariske» språk kan plasserast i nokon av dei. ! Også afroasiatisk har sine problem. Omkring 1970 blei nokre språk skilde ut frå kusjittisk under namnet omotisk. Tidlegare hadde dei blitt kalla Highland West Cushitic. Dei #este meiner at omotisk utgjer ei sjette grein av afroasiatisk. Sjølv meiner eg omotisk bør reknast som ein eigen familie, for ingen har eigentleg påvist slektskap med dei andre greinene av den hypo-tetiske afroasiatiske språkfamilien.! Det kan med andre ord tenkjast at Afrika har minst 10–15 språk‐famil-iar, og ikkje berre &re.

1.3.6. DeiatlanJskespråka

I den opphavlege klassi&kasjonen til Greenberg (1963) blir fu. rekna til den vestatlantiske greina av niger-kongo, som er ei av dei to hovudgreinene av niger-kordofansk. I dag er det vanleg å seie atlantisk i staden for vestatlantisk, og det skal vi òg gjere.

Etter Greenberg (1963) har det blitt føreslege mange andre indelingar av niger-kordofansk, og det har blitt vanleg å nytte nemninga niger-kongo om heile familien. Williamson & Blench (2000: 18) kallar niger-kongo (i ny tyding) minus kordofansk for mande-atlantisk-kongo, som dei vidare deler inn i atlantisk, mande og ịjọ-kongo.

Sapir (1971: 48-49) klassi&serer dei atlantiske språka som i tabellen nedanfor, og denne klassi&kasjonen har blitt ståande:

KAP. 1 INNLEIING

17

I. NORDLEG GREIN A. Senegal-språk 1. Fulfulde og serer. 2. Wolof B. Cangin-språk: Lehar, safen o.a. C. Bak-språk: Diola o.a.

II. BIJAGOIII. SØRLEG GREIN A. Sua B. Mel-språk: Temne, kisi o.a. C. Limba

Kartet nedanfor, som er henta frå Ethnologue.com, viser språka i Senegal og Gambia. Fulfulde (pulaar), serer og wolof har høvesvis tala 26, 28 og 32.

Fleire punkt i klassi&kasjonen til Sapir kan diskuterast, og det kan ikkje takast for gjeve at det i det heile &nst ei atlantisk grein av niger-kongo, sjølv om alle dei «atlantiske» språk truleg høyrer heime i niger-kongo. Mykje av det som bind dei «atlantiske» språka saman, kan vise seg å vere typologiske kriterium, m. a. framlydsvekslinga (jf kapittel 7). Det er ingen tvil om at fu. og serer er nærskylde, men det er ikkje like innlysande at det eksisterer ei grein senegalspråk med fu., serer og wolof som medlemer.

1.3.7. Lånord

Fu. har lånord frå mange språk, og frå #eire språk di lenger austover vi kjem. Målføra lengst i aust har lånord frå dei #este større språka som fulaniane har

KAP. 1 INNLEIING

18

fare framom på vandringane sine vestfrå. I tillegg kjem dei arabiske lånorda, som eit resultat av islam, og fransk og engelsk, o)sielle språk i mange vest‐afrikanske land både i kolonitida og etter frigjeringa.

1.3.7.1. Arabisk

Den dominerande lånordkjelda i fu. er arabisk. Ikkje minst på det religiøse området &nn vi sterk påverknad frå dette språket, jf ord som desse:1

Alla ’O ‘Gud’ al-lāh االله

annaboojo ’O pl ’annabo’en ƁE ‘profet’ an-nabī النبي

asama NGA pl ’asamaaji ƊI ‘himmel’ as-samāʔ السماء

mallum(jo) ’O pl mallum’en ƁE ‘koranlærar’ muʕallim معلم

habriire NDE pl kabriije ƊE ‘grav’ qabr قبر

keefeero ’O pl heefeerɓe ƁE ‘heidning’ kā!r كافر

Sjølvsagt kjem namna på dei islamske bedetidene (bt) au frå arabisk:

subaha ’O ‘bt før soloppgang’ subħ سبح ‘morgon’

juura ’O ‘bt ved 13-tida’ ẓuhr ظهر ‘middag’

asiri ’O ‘bt ved 16-tida’ ʕaṣr عصر ‘ettermiddag’

mangariba ’O ‘bt før solnedgang’ maɣrib مغرب ‘solnedgang’

eesaa’i NDE ‘bt ved 20-tida’ ʕišāʔ عشاء ‘kveld; kveldsbøn’

! ! !Også mange andre tidsuttrykk kjem frå arabisk, td ordet for ‘time’ og vekedagane:2

KAP. 1 INNLEIING

19

1 Litt meir om habriire NDE ‘grav’: Frå قبر qabr ‘grav’ har arabisk dana مقبرة maqbara ‘gravlund’, pl مقابر maqābir, opphavet til vårt ord makaber.

2 Arabisk سبت sabt ‘laurdag’ heng saman med verbet سبت sabata ‘kvile’. Orda er etymologisk skyldt hebraisk שבת šābat v ‘kvile’ og שבת šabbāt ‘sabbat’, som er lånt inn i norsk som sabbat.

saa’a ’O, pl saa’aaji ƊI

‘time; hell, lykke’

sāʕa ساعة ‘time, augne-blink, ur’

alat NDE ‘søndag’ al-ʔaħad الاحد ds., eig. ‘den fyrste’

altine NDE ‘måndag’ al-ʔiθnayn الاثنين ds., eig. ‘den andre’

salaasa NDE ‘tysdag’ al-θulāθāʔ الثلاثاء ds., eig. ‘den tredje’

alarba NDE ‘onsdag’ al-ʔarbaʕāʔ العربعاء ds., eig. ‘den fjerde’

alhamiisa NDE torsdag’ al-xamīs الحميس ds., eig. ‘den femte’

jum’aare NDE fredag’ al-jumʕa الجمعة ds.

asawe NDE laurdag’ as-sabt .ds السبت

Gjennom lånorda ser vi også at den arabisk-islamske kulturen var den fyrste skriftkulturen fulaniane kom i kontakt med:

deftere NDE pl defte ƊE ‘bok’ daftar دفتر ‘hefte’

bataakeewol NGOL pl bataakeeji ƊI ‘brev’ biṭāqa بطاقة ds.

harfeere NDE pl karfeeje ƊE ‘bokstav’ ħarf حرف ds.

Mange arabiske lånord passar ikkje inn i særskilde kategoriar:

faama forstå fahim فهم ds.

jaaboo ‘svare’ ajaab اجاب ds.

mekefje ƊE ‘saks’ miqaṣṣ مقص ds.

hakkiilo NGO ‘forstand; varsemd’ ʕaql عقل ‘forstand’

Fleire døme viser korleis lånord tilpassar seg fu. fonologisk og morfologisk. Framande lydar blir bytte ut med «heimlege» lydar. Substantiv får ofte lagt til

KAP. 1 INNLEIING

20

eit nomkl-su)ks, jf bataakewol NGOL ‘brev’, der -wol er ein su)ksvariant i NGOL-klassen, eller lånordet blir omanalysert ved slutten blir oppfatta som (ein del av) eit nomkl-su)ks, jf asama NGA ‘himmel’, der -a er omanalysert som ein su)ksvariant i NGA-klassen, eller deftere NDE, der r i arabisk daftar er omanalysert som ein del av su)ksvarianten -re i NDE-klassen, og e er lagd til.

1.3.7.2. Hausa

Ei anna viktig lånordkjelde er hausa, som tilhøyrer den tsjadiske greina av afroasiatisk. Mens mange arabiske lånord er ein del av eit lærd ordtilfang, høyrer lånorda frå hausa til dei meir daglegdagse og høgfrekvente orda:

sannu ! ! ‘hei, hallo’ ! ! ! < hausa sànnu ds.too ! ! ! ‘javel, godt, okay’ ! ! < hausa tô, tòo ds.caka '' ' ‘midt; midt på; blant’! < hausa tsakà ds.diga, daga ! ! ‘frå’! ! ! ! < hausa dàgà ds.

Mange arabiske ord har blitt lånt gjennom hausa. Dette gjeld m.a. arabiske personnamn, som i ‘Aadamaawa blir uttala med tonar frå hausa. Jf fylgjande døme, der låge tonar er markerte i hausa og høge i fu.1

Fulfulde Hausa Arabisk

Fáaɗimátu Faaɗìmatù Fāṭimatu فاطمةZeynábu Zàinabù Zaynabu زينبMúusáa Muusaa Mūsā مسى’Aadamú Àadàmu Ādamu آدم

KAP. 1 INNLEIING

21

1 Den heva bokstaven u i Zaynabu og Aadamu er eit nominativsu)ks som berre blir uttala i visse samanhengar, og berre i klassisk arabisk. Når dei er med i arabiske lånord i hausa og fu., viser det at orda er lånte frå skriftspråket. Det same gjeld u i Faaṭimatu. Den heva bokstaven t er ein femininumsu)ks som blir uttala i visse konstruksjonar, også i moderne dialektar, men den fulanske uttalen Faaɗimatu (og uttalen på hausa) kan berre kome frå ein leseuttale på grunnlag av det klassiske skriftspråket.

1.3.7.3. Kanuri

Også frå kanuri, som tilhøyrer den sahariske språkgruppa, ei påstått grein av den nilosahariske språkfamilien, har fu. fått mange ord. Kanuri blir tala i om‐råda rundt Tsjadsjøen, og var hovudspråket i det gamle Kanem-Borno-riket. Her er eit par døme på lånord frå kanuri:

balte ’O! ‘9-10-tida om morgonen’! ! < kanuri bálté ds.nbal ƊAM! ‘hirseøl; øl’! ! ! ! < kanuri mbal ds.

1.3.7.4. Fransk

Fransk er hovudkjelda for ord som gjeld «den moderne verda», og straumen med franske lånord er stadig aukande:

’alikopter NGA! ! ! ! ‘helikopter’! < fransk hélicoptère ds.’ampul NGA! (pl ’ampulji ƊI)!! ‘lyspære’! < fransk ampoule ds.lopital NGA! (pl lopitalji ƊI)!! ‘sjukehus’! < fransk l’hôpital ds.perzidan ’O! (pl perzidan’en ƁE)! ‘president’! < fransk président ds.radiyo NGA! (pl radiyooji ƊI)! ‘radio’!! < fransk radio ds.teenbur NGA! ! ! ! ! ‘frimerke’! < fransk timbre ds.tele NGA! ! ! ! ! ‘fjernsyn’! < fransk télé ds.

Legg merke til kor dominerande NGA-klassen er ved desse nye lånorda.

KAP. 1 INNLEIING

22

2.Fonologiogortografi

2.1. Innleiing

Fu., som afrikanske språk #est, blir ikkje brukt så mykje som skriftspråk. På skular over heile Vest-Afrika går det meste føre seg på dei gamle koloni-språka engelsk, fransk og portugisisk, som sidan frigjeringa har status som o)sielle språk. I nordkamerunske skular lærer ungane berre å skrive og lese fransk dei fyrste skuleåra. Seinare kjem engelsk, sidan både engelsk og fransk er o)sielle språk i Kamerun – engelsk i Vest-Kamerun og fransk i resten av landet. På høgare skulesteg kjem òg tysk inn i biletet. Kamerun var tysk koloni frå 1880-talet fram til Den fyrste verdskrigen, då Storbritannia og Frankrike delte området mellom seg.1 Det blei mandatområde under Folke-forbundet og seinare under Dei sameinte nasjonane, men adminstrert av Stor-britannia og Frankrike, fram til frigjeringa i 1960/61 (1960 for den franske delen og 1961 for den britiske).! I Kamerun har skulane fri mellom kl. 12.00 og kl. 15.00. I denne tid går mange fulaniungar på koranskule, der dei les og lærer Koranen, på ara-bisk, sjølvsagt. Det arabiske alfabetet har tradisjonelt vore betre kjent mellom Fulaniane enn det latinske alfabetet, og er det kanskje enno.! I #eire hundre år har då også fu. blitt skrive med det arabiske alfabetet – ein snakkar i denne samanhengen om ’ajamiiya-tradisjonen. ’Ajamiiya,som eigentleg tyder ‘tekst i arabisk alfabet men på eit ikkje-arabisk språk’, men som i dag tyder det ‘tekst i arabisk eller latinsk alfabet men på eit ikkje-arabisk språk’, kjem av arabisk ʕajamī2 ‘barbarisk, ikkje-arabisk’. Det &nst faste reglar for korleis fu. skal skrivast med det arabiske alfabetet.

2.2. Ortografi

I februar-mars 1966 skipa UNESCO ein konferanse i Bamako (hovudstaden i Mali), Meeting of Experts for the Uni!cation of Alphabets of the National Lan-

23

1 Det &nst framleis kamerunske stadnamn med tysk-basert skrivemåte, som bynamnet Dschang, som i ein fransk-basert skrivemåte ville hatt forma Djang og i ein engelsk-basert skrivemåte Jang. Dschang er ein by i Vest-Kamerun med nærmare 90 000 innbyggjarar.

2 ʕajamī عجمي

guages. Der blei det føreslege ny ortogra& i det latinske alfabetet for mange afrikanske språk, m. a. fu. Det trongst ein standardisert ortogra&, for skrive-måten varierte sterkt frå bok til bok, og framleis blir det gjeve ut bøker med avvikande ortogra&. I tidlegare utgåver av denne grammatikken har eg fylgt framlegga frå Bamako-møtet, men i denne utgåva har eg avvike på eit par punkt, for å få ein meir eintydig ortogra& med eigne bokstavar for alle fonema, inspirert av Klingenheben (1963) og Noye (1974). Eg gjer greie for skilnadene mellom Bamako-ortogra&en og ortogra&en i denne boka i § 2.5.! Det fulanske alfabetet som er nytta i denne boka ser slik ut, med 34 bokstavar i denne alfabetiske fylgda; alle unnateke den fyrste (’) &nst i både stor og lita utgåve:1

’, A a, B b, Ɓ ɓ, nB nb, C c, D d, Ɗ ɗ, nD nd, E e, F f, G g, nG ng, H h, I i, J j, nJ nj, K k, L l, M m, N n, Ɲ ɲ, Ŋ ŋ, O o, P p, R r, S s, T t, U u, V v, W w, Y y, Ƴ ƴ, Z z

Desse 34 bokstavane representerer alle fonema i fu. Som ein ser, &nst det ti særeigne bokstavar: ’, Ɓ ɓ, nB nb, Ɗ ɗ, nD nd, nG ng, nJ nj, Ɲ ɲ, Ŋ ŋ, Ƴ ƴ.

2.3. Fonologi

2.3.1. Konsonantar

Med ortogra&ske symbol kan dei 29 konsonantfonema i fu. setjast opp som i tabellen på neste side. To av fonema, v og z, er marginale, og står i parentes; meir om dette i § 2.3.1.4. I nokre dialektar er v ein vanleg konsonant, som svarar til w i den dialekten som er skildra her; jf. § 6.2.

KAP. 2 FONOLOGI OG ORTOGRAFI

24

1 Når eit ord byrjar med ’ og ordet skal ha stor forbokstav, skriv vi bokstaven etter ’ som stor, som i mannsnamnet ’Aadamú.

Labial Apikal Laminal Dorsal GlottalPlosiv Ustemd p t c k ’

Stemd b d j gKnirkestemd ɓ ɗPrenasal nb nd nj ngRotisk r

Frikativ Ustemd f s hStemd (v) (z)

Nasal Stemd m n ɲ ŋResonant Stemd w l y

Knirkestemd ƴ

2.3.1.1. ArJkulasjonsstader

Her skal vi sjå på artikulasjonsstadene meir i detalj.

Labiale konsonantar kan delast i tre grupper:• Lukkelydane p b ɓ nb m er bilabiale. • Frikativane f v er labiodentale.• Resonanten w er bilabial og dorsal-velar – og dessutan runda.

Apikale konsonantar kan delast inn i to grupper:•Rotikonet r er alltid apikal-alveolart.•Resten, t d ɗ nd n l, er laminal-alveolare etter dei laminal-alveolare

frikativane s z, mens dei elles er apikal-alveolare. Det er med andre ord berre hovudallofonane som er apikale.

Laminale konsonantar kan delast i to grupper:• Frikativane s z er laminal-alveolare.• Lukkelydane c j nj ɲ er laminal-postalveolare.

Dorsale konsonantar kan delast i to grupper:• Resonantane y ƴ er dorsal-palatale.• Lukkelydane k g ng ŋ er dorsal-palatale føre fremre vokalar og

dorsal-velare elles.


25

Dei &re prenasale plosivane nb nd nj ng har sjølvsagt same artikulasjonsstad i den nasale som i den orale delen, slik at dei kan skrivast [mb nd ɲʤ ŋɡ] eller [mb nd ɲʤ ŋɡ] i fonetisk transkripsjon.

2.3.1.2. ArJkulasjonsmåtar

Dei laminal-postalveolare plosivane c j nj er a"rikatar: [ʧ ʤ ɲʤ]. I dei gemi-nerte a"rikatane cc jj er det berre plosivdelen som er geminert: [tʧ dʤ].

Frikativen v kan også uttalast som ein resonant (approksimant) [ʋ], dvs som ein norsk v-lyd.

Rotikonet r blir uttala som ein vibrant [r] i koda og som ein #ikk [ɾ] i opptakt. Meir om stavingsposisjonane opptakt og koda i § 2.3.3.

2.3.1.3. LuQstraumarogfonasjon

Alle konsonantar i fu. kan uttalast med pulmonisk egressiv luftstraum.

• Desse er alltid ustemde: p t c k ’. Dei er aldri aspirerte.• Desse er alltid stemde: b d j g nb nd nj ng m n ɲ ŋ r w l y.• Desse er knirkestemde: ɓ ɗ ƴ.• h er uttala med luftfyld stemme (breathy voice) etter stemde lydar og er

ustemd elles.

Dei knirkestemde plosivane ɓ ɗ kan òg uttalast som stemde implosivar.

2.3.1.4. Andremerknaderomkonsonantane

Dei to stemde frikativane, v z, &nst så å seie berre i lånord, som desse:

valis NDU ! (pl valisji ƊI) ! ‘ko"ert’ ! ! < fransk valise ds.ver NDU ! (pl verji ƊI) !! ‘glas (drikkekar)’ ! < fransk verre ds.zaŋviye ! ! ! ! ‘januar’ ! ! < fransk janvier ds.zakka ’O / KA ‘tiend som blir betalt til høvdingen’ < ar. زكات zakāt ‘almisse’1


26

1 Zakka ‘tiend som blir betalt til høvdingen’ kjem ikkje direkte frå arabisk, men via hausa zàkkaa ‘påbode religiøst tiend’.

Mange talarar byter ut z med j og seier til dømes jaŋviye og jakka. Dette skjer i større grad i fulfulde hiirnaangeere NDE (Garoua, Ngaoundéré og Yola) enn i fulfulde fuunaangeere NDE (Maroua).! I sørlege dialektar &nst v også i ekte fulanske ord; jf kapittel 6 Framlydsveksling.! I ’Aadamaawa-dialekten har ƴ i mange ord blitt til ’. Den eldre1 uttalen ƴiiƴam ƊAM ‘blod’ kan framleis høyrast i Maroua ved sida av den yngre uttalen ’ii’am; andre stader, i fulfulde hiirnaangeere NDE NDE, er ’i’am den vanlege uttalen.! I fu.-dialektar frå Maasina og vestover blir ƴ uttala som ein knirke‐stemd laminal-postalveolar plosiv [ʄ], og dette er utan tvil den eldste uttalen.! Nokre stader i det sørlege ’Aadamaawa har ikkjegeminert c blitt til s, slik at til dømes ceede ƊE ‘pengar’ blir uttala seede, mens a"rikaten er halden ved lag i geminaten cc, slik at puccu over alt har a"rikat: [putʧu].

2.3.2. Vokalar

Fu. har fem korte og fem lange vokalfonem:

Fremre urunda

Bakre runda

Trong i ii u uuMidtre e ee o ooOpen a aa

Vokalane i e a o u er korte, mens ii ee aa oo uu er lange. Sjølv om a aa er fremre, er det praktisk å dele vokalane i palatale (i ii e ee) og ikkje-palatale (a aa o oo u uu), på grunn av su)ksvekslinga (kapittel 5) og framlydsvekslinga (kapittel 6), der denne todelinga er viktigare enn skiljet mellom fremre og bakre.! Dei korte vokalane har ikkje akkurat same kvalitet som dei tilsvarande lange, sjølv om skilnaden er relativt liten: dei korte er mindre perifere (dvs


27

1 Denne «eldre» uttalen er den vanlege i dei #este eller alle målføre vestanfor ’Aadamaawa, så sant dei ikkje har den endå eldre uttalen med knirkestemd laminal-postalveolar plosiv som er nemnd i neste §.

står nærmare schwa [ə]) enn dei tilsvarande lange. Med andre ord er dei korte vokalane noko mindre forskjellige frå kvarandre enn dei lange.! Dei midtre vokalane er som regel meir trong-midtre enn open-midtre. ' e er ikkje «svekt» i uaksentuerte stavingar, som til dømes mange ger‐manske språk, slik at til dømes ceede ƊE ‘pengar’ blir uttala [ʧeːde], ikkje *[ʧeːdə]. Det er heller ikkje nokon klår skilnad i opningsgrad mellom korte og lange vokalar, slik at ein «norsk» uttale som *[ʧeːdɛ] heller ikkje er god.! Fu. har ikkje diftongar. Vi &nn vokal pluss w eller y, men desse grup-pene må analyserast som vokal pluss konsonant; jf neste avsnitt.

2.3.3. Fonotaks

Hovudlinjene i den fonotaktiske strukturen i fu. kan vi gjere greie for ved å vise korleis stavingsstrukturen er. Dersom vi lèt C stå for konsonant, V for kort vokal og VV for lang vokal, kan vi seie at fu. har &re stavingstypar:

1. CV 2. CVV 3. CVC 4. CVVC

Ein C fremst i ei staving skal vi kalle opptakt (O), mens ein C i slutten av ei staving er ein koda (K). Den korte eller lange vokalen utgjer ein nukleus (N).

OPPTAKT NUKLEUS KODA1. C V2. C VV3. C V C4. C VV C! !Vi ser at alle stavingar i fu. har opptakt og nukleus, mens koda kan mangle. Korkje opptakt eller koda kan ha meir enn éin konsonant. Stavingstype 4, med lang vokal og koda, er mindre vanleg enn dei tre andre typane. Det er også ein tendens til at type 4 går over til type 3 ved vokalforkorting. Lat oss bruke setninga nedanfor til å vise korleis ord kan delast i stavingar; merk forkortingane O, N og K for opptakt, nukleus og koda og σ for staving:

Mi-yi’ii gertogal haa laawol keeɲa. ! ‘Eg såg ei høne på vegen i går’mi2 yi’-ii2 2 gerto-gal2 haa2 laaw-ol2 keeɲaeg ! SG:sjå-AFP! høne-NGAL! på! veg-NGOL! i.går


28

σ σ σ σ σ σO N O N O N O N K O N O N Km i y i ’ ii g e r t o g a l

σ σ σ σ σO N O N O N K O N O Nh aa l aa w o l k ee ɲ a

Vi skal i liten grad framstelle stavingsstrukturen ved hjelp av slike «boksar», for all relevant informasjon kjem fram når vi markerer stavingsgrensene med eit punktum:

Mi . yi . ’ii . ger . to . gal . haa . laa . wol . kee . ɲa.

Med utgangspunkt i stavingsstrukturen kan vi formulere ein del fonotaktiske prinsipp (FTP). Det &nst ein ordklasse, ideofonane, som til dels bryt dei fonotaktiske prinsippa; sjå § 22.1.1.1.

FTP-1!! Ei staving har ein opptakt.FTP-2!! Ei staving har ein nukleus.FTP-3 !! Ei staving kan ha ein koda.FTP-4 !! Ein opptakt inneheld éin konsonant.FTP-5 !! Ein nukleus inneheld ein kort eller ein lang vokal.FTP-6 !! Ein koda inneheld éin konsonant.FTP-7 !! Alle konsonantar kan stå i opptakt.FTP-8 !! Alle konsonantar utanom nb nd nj ng h v kan stå i koda.FTP-9 !! c g &nst i koda berre som fyrste del av ein geminat.FTP-10a ! Halvvokalen w &nst ikkje som koda etter u / uu.FTP-10b ! Halvvokalen y &nst ikkje som koda etter i / ii.

I fulfulde hiirnaangeere NDE har ŋ i opptakt blitt til ng. Til ŋata (ŋa . ta) ‘bite’ og gilaŋeeru NDU (gi . la . ŋee . ru) ‘krokodille’ i fulfulde fuunaa‐ngeere NDE svarar ngata (nga . ta) og gilangeeru (gi . la . ngee . ru) i fulfulde hiirnaangeere NDE.


29

2.3.4. Aksent

Fu. er eit aksentspråk, og stavinga er den aksentberande eininga. Ei aksentu‐ert staving, dvs ei staving med aksent, har ein høg tone, mens ei uaksentuert staving, dvs ei staving utan aksent, har ein låg tone.

Dei #este orda har null eller éi aksentuert staving. Av og til markerer vi den aksentuerte stavinga med ein akuttaksent på symbolet for vokalen i den aksentuerte stavinga. Når vokalen er lang, set vi aksentteiknet berre på det fyrste vokalsymbolet:

mi yí ’ii ger to gal háa laa wol kee ɲa

Mi-yí’ii gertogal háa laawol keeɲa.mi2 yí’-ii2 2 gerto-gal2 háa2 laaw-ol2 keeɲaeg ! SG:sjå-AFP! høne-NGAL! på! veg-NGOL! i.går‘Eg såg ei høne på vegen i går’

Det er langt på veg føreseieleg kvar aksenten ligg, og setninga over illustrerer desse hovudreglane:

1. Verb og uavhengige pronomen har aksent på fyrste stavinga.a. Unnatak: Negative verbformer har aksenten lenger ute i ordet.

2. Andre ordklasser og klitikon er uaksentuerte.b. Unnatak: Ein del einskildord er aksentuerte.

Negative verbformer er eit unnatak frå 1. regel og preposisjonen háa ‘på’ er eit unnatak frå 2. regel. Detaljane i aksentueringa av negative verbformer kjem vi tilbake til i kap 21 Polaritet.! Ein del substantiv, særleg lånord, er unnatak frå 2. regel, ved at dei har ei eller #eire aksentuerte stavingar:

móota NGA ! ‘bil’! ! < hausa mootàa ‘bil’ ! ! < engelsk motor’asáaná NGA! ‘fyrstikk’! < hausa àshaanaa ‘fyrstikk(er)’


30

2.3.5. Intonasjon

Mesteparten av tonegangen i fulanske ytringar er styrd av aksentuelle tilhøve, og vi skal berre formulere nokre få allmenne prinsipp om intonasjonen.! Deklarative ytringar har ein låg, fallande tone på siste stavinga, som på ɲa i dømet Mi yí’ii gertogal háa laawol keeɲa ‘Eg såg ei høne på vegen i går’ på førre sida (§ 2.3.4). Ei aksentuert staving i slutten av ei ytring hindrar realiseringa av den fallande tonen, som i dømet nedanfor, der den siste stav-inga i baskúr NGEL ‘sykkel’ er aksentuert:

’o wáa wi waƴ ƴaa go bas kúr

’O-wáawi waƴƴaago baskúr.’o wáaw-i waƴƴ-aa-go baskúr’O SG:kunne-AKP ri-M-INF sykkel [NGEL]‘Ho/han kan sykle.’

Interrogative ytringar har ein høg, stigande tone på siste stavinga, som på jam ‘vel’ i dette dømet:

’a ɲál lii jam

’A-ɲállii jam?’a ɲall-ii 2 2 jam2P fordrive.dagen-AFP vel‘Har du hatt ein &n dag?’ / ‘Har du fordrive dagen vel?’

Kjerneaksent blir brukt på fokuserte ord. Kjerneaksenten blir realisert ved at uttalen er meir intens og ved at toneskilnadene er større enn elles. Vi skriv ofte ord med kjerneaksent med store bokstavar – jf jaŋgo ‘i morgon’ i dette dømet:1


31

1 Bruken av store bokstavar gjeld berre i lingvistisk litteratur, ikkje i vanleg ortogra&.

JAŊGO mi warátaa.jaŋgo mi war-átaai.morgon 1SG SG:kome-NAI

‘I MORGON kjem eg ikkje.’

2.4. MeiromJlhøvetmellomfonemogbokstavar

Nokre detaljar i tilhøvet mellom fonem og bokstavar – eller fonologi og orto-gra& – treng nokre ekstra kommentarar.

2.4.1. Prenasaleplosivarversusnasalplussstemdhomorganplosiv

Mellom vokalar skil fu. mellom prenasale plosivar, nb nd nj ng, og konsonant-grupper av nasal pluss stemd homorgan plosiv, mb nd nj ŋg, som vist i tabel-len nedanfor.

PRENASALE PLOSIVAR NASAL PLUSS HOMORGAN PLOSIV

doonbi ƊI ‘myser, rotter’ gombal NGAL ‘hirsestrå’waandu NDU ‘ape’ ɓandu NDU ‘kropp’waanjoo v ‘renne utover’ waɲjamjo O ‘barbér’jaangol NGOL ‘tørr kulde’ jaŋgo adv ‘i morgon’

Det er ein sterk tendens til at vokalen er lang føre prenasal plosiv og kort føre nasal pluss homorgan plosiv, også i ord med ein litt annan oppbygnad enn orda ovanfor, td ɲamaande NDE ‘lån; gjeld’ og ɲaamande NDE ‘eting’. Det &nst likevel nokre ord – om ikkje så mange – med kort vokal føre prenasal plosiv, til dømes kondoŋ NDE ‘banan’ og mongoro NDE ‘mango’, og lang vokal føre nasal pluss homorgan plosiv, til dømes waande NDE ‘plage, ulukke’.! Prenasal plosiv &nst òg etter staving som endar på konsonant, som i njamndi (njam . ndi) NDI ‘jarn’, ngilngu (ngil . ngu) NGU ‘makk, åme, innvols‐orm’ og ɓernde (ɓer . nde) NDE ‘hjarta’. Sidan fu. aldri har meir enn to konso-nantar etter kvarandre – ein koda-konsonant pluss ein opptaktkonsonant – &nst sjølvsagt aldri nasal pluss homorgan plosiv etter annan konsonant.! Fonetisk er ikkje skiljet mellom prenasal plosiv og nasal pluss hom‐organ plosiv vanskeleg å uttale eller høyre. Nasalen i konsonantgruppa nasal


32

pluss homorgan plosiv er klårt lengre enn det nasale elementet i ein prenasal plosiv.

2.4.2. Eitproblem1

Som ein ser av tabellen i § 2.5, er det vanleg å rekne det vi analyserer som nasal pluss homorgan plosiv for nasal pluss homorgan prenasal plosiv, slik at ein skriv gomnbal NGAL ‘hirsestrå’, ɓanndu NDU ‘kropp’, waɲnjamjo ’O ‘barbér’ og jaŋngo adv ‘i morgon’ i staden for gombal NGAL ‘hirsestrå’, ɓandu NDU ‘kropp’, waɲjamjo ’O ‘barbér’ og jaŋgo adv ‘i morgon’. Om ein ikkje skriv det nasale elementet med heva bokstav, gjev denne alternative analysen ein grei måte å skilje mellom prenasal plosiv og nasal pluss homorgan plosiv på:

NB: Alternativ analysePRENASALE PLOSIVAR NASAL PLUSS HOMORGAN PLOSIV

doombi ƊI ‘myser, rotter’ gommbal NGAL ‘hirsestrå’waandu NDU ‘ape’ ɓanndu NDU ‘kropp’waaɲjoo v ‘renne utover’ waɲɲjamjo ’O ‘barbér’jaaŋgol NGOL ‘tørr kulde’ jaŋŋgo adv ‘i morgon’

Når ein brukar heva bokstav, er det ingen grunn til å nytte skrivemåtar som gomnbal NGAL ‘hirsestrå’, ɓanndu NDU ‘kropp’, waɲnjamjo ’O ‘barbér’ og jaŋngo adv ‘i morgon’.! Noye (1974, 1989) skil seg frå dei #este andre som har skildra fonolo-gien i fu. ved å operere med eit ekstra skilje mellom nasal pluss homorgan plo-siv og nasal pluss homorgan prenasal plosiv, som i Noye (1974: 17–18):

OND! ! Être avec! ! : wondugo! ! [‘vere i lag med’]OnD! ! Un doigt! ! : hoondu2 2 [‘ein &nger’]ONnD!! Un oiseau! ! : sonndu2 2 [‘ein fugl’]OŊG! ! Somnoler! ! : ŋoŋgo! ! [‘dorme, halvsove’]OnG! ! La vérité! ! : goonga! ! [‘sanninga’]!OŊnG!! Entraver! ! : toŋngugo! ! [‘helde (eit dyr)’2]


33

1 Dette avsnittet er kanskje litt vanskeleg, og det kan vere ein idé å hoppe over det ved fyrste gongs lesing, og sjå nærmare på det seinare, når ein har lært litt meir.

2 Å helde eit dyr vil seie å binde saman eit frambein og eit bakbein.

Dette ekstra skiljet har etter alt å døme ikkje noko grunnlag i fulansk fono‐logi, men i morfologien. Lat oss sjå nærmare på den tankegangen som kan tenkjast å liggje bak.

Noye skriv nasal pluss homorgan plosiv stort sett berre når det går ei mor-fologisk grense (td mellom rot/stamme og su)ks) mellom nasalen og plo-siven, og skrivemåten med plosiv ser ut til å vere vald for å gje visse morfar ei invariant form. Ordet Noye skriv ŋoŋgo ‘dorme, halvsove’ er ein in&nitiv med stamma ŋoŋ- pluss in&nitivsu)kset -go. Ordet Noye skriv toŋngugo ‘helde (eit dyr)’, er ein in&nitiv med stamma toŋngu- og in&nitvsu)kset -go. Hadde Noye skrive ŋoŋngo ‘dorme, halvsove’, ville in&nitivsu)kset få to former, -ngo i ŋoŋngo og -go i toŋngugo.

Ordet Noye skriv wondugo ‘vere i lag med’ er ein in&nitiv med stamma wondu-, der won- ‘vere’ er rota og -d ‘i lag med’ er eit sosiativ-su)ks. Ved å skrive wondugo i staden for wonndugo, får sosiativ-su)kset ei invariant form -d, i staden for at det somme gonger skal ha forma -d og andre gonger -nd.

I sonndu ‘fugl’ og toŋngu- ‘helde’ er det ingen grunn til å skrive sondu ‘fugl’ og toŋgu- ‘helde’, når ein fyrst har kome til at ein vil nytte skrivemåtar med nasal pluss homorgan prenasal plosiv.

Rett nok nyttar Noye (1974, 1989) også nasal pluss homorgan plosiv inne i røter, som i waŋgugo ‘kome til syne’, men det er svært lite sannsynleg at dette fonologisk representerer noko anna enn *waŋngugo. Noye skriv derimot jaŋngugo ‘lese’, men det er liten tvil om at waŋgugo ‘kome til syne’ og jaŋngugo ‘lese’ rimar.! Klingenheben (1963), som noterer det prenasale elementet med ein tilde under bokstaven for plosiven, har valt å alltid nytte prenasal plosiv etter

homorgan, slik at han m.a. ikkje berre skriv sondu ‘fugl’ og jaŋgugo ‘lese’, men

òg wondugo ‘vere i lag med’ og waŋg ugo ‘kome til syne’. Eg har valt å aldri operere med prenasal plosiv etter homorgan nasal, og

skriv sondu ‘fugl’, jaŋgugo ‘lese’, wondugo ‘vere i lag med’ og waŋgugo ‘kome til syne’. Fonologisk reknar både Klingenheben (1963) og eg med at det mellom vokalar &nst to alternativ. Det eine er nb nd nj ng. Det andre ana-lyserer Klingenheben som mnb nnd ɲnj ŋng1 og eg som mb nd ɲj ŋg, men vi


34

1 Klingenheben skriv ikkje mnb nnd ɲnj ŋng, men mb nd nj ŋg .

er samde om at det ikkje er nokon distinktiv opposisjon mellom b d j g og nb nd nj ng etter homorgan nasal.

I Bibelen på fu. frå 1983 har dei valt ei enklare løysing, ved at dei ikkje skil mellom prenasal plosiv og nasal pluss plosiv (evt nasal pluss pre‐nasal plosiv) – ei løysing som skaper svært få problem i ein praktisk ortogra& for innfødde talarar:1

Skrivemåtar som samsvarar med den fulanske Bibelen frå 1983PRENASALE PLOSIVAR NASAL PLUSS HOMORGAN PLOSIV

doombi ƊI ‘myser, rotter’ gombal NGAL ‘hirsestrå’waandu NDU ‘ape’ ɓandu NDU ‘kropp’waanjoo v ‘renne utover’ wanjamjo ’O ‘barbér’jaaŋgol NGOL ‘tørr kulde’ jaŋgo adv ‘i morgon’

Eg har ikkje valt denne skrivemåten, fordi han ikkje er heilt eintydig, og utelèt viktig informasjon for den som lærer fu. som framandspråk. Det er ikkje mogeleg å avgjere om skrivemåten «kondoŋ» ‘banan’2 svarar til kondoŋ (prenasal plosiv) eller til kondoŋ (nasal pluss homorgan plosiv) i min analyse – og det fyrste alternativet er det rette. Eg kjem tilbake til desse problema #eire stader i grammatikken.


35

1 Bibelen bryt desse enkle prinsippa i nokre ord, m. a. innde ‘namn’ (= vårt ’inde).

2 Akkurat dette ordet førekjem rett nok ikkje i Bibelen.

2.5. Ortografienidennebokajamførdmedandreortografiar

Tabellen nedanfor som viser skilnadene mellom ortogra&en i denne boka og &re andre fulanske ortogra&ar. Det er Theil (2004) og Bibelen (1983) (Deftere Allah) som stemmer best med Bamako-prinsippa. «(’)» tyder at ’ ikkje er skrive fremst i ord, slik at ’a’a ‘nei’ er stava a’a.

THEIL

2008NOYE

1974KLINGENHEBEN

1963THEIL 2004 BIBELEN

1983TAYLOR 1932

’ (’) ’ (’) (’) ’a a a a a aaa aa ā aa aa āb b b b b bɓ ɓ ɓ ɓ ɓ ḅ

nb nb b mb mb mbmb mb mb mb mb mbmb mnb mb mmb mmb mbc c c c c chcc cc cc cc cc chd d d d d dɗ ɗ ɗ ɗ ɗ ḍ

nd nd d nd nd ndnd nd nd nd nd ndnd nnd nd nnd nd / nnd nd e e e e e eee ee ē ee ee ēf f f f f fg g g g g g

ng ng g ng . ng / Vŋg ng

ŋg ŋg ŋg ng ŋg ng

ŋg ŋng ŋg nng ŋg ng

h h h h h hi i i i i iii ii ī ii ii īj j j j j j

nj nj j nj nj nj


36

ɲj nj nj nj nj nj

k k k k k kl l l l l lm m m m m mɲ ñ ɲ ny ny nyŋ ŋ ŋ ŋ ŋ ngo o o o o ooo oo ō oo oo ōp p p p p pr r r r r rs s s s s st t t t t tu u u u u u

uu uu ū uu uu ūv v v v v vw w w w w wy y y y y yƴ ƴ y ƴ ƴ ỵz z z z z z

THEIL

2008NOYE

1974KLINGENHEBEN

1963THEIL 2004 BIBELEN

1983TAYLOR 1932


37

fulfulde kap. 1-2 · kamerun). denne grammatikken handlar som nemnt om ’aadamaawa-dialekten. det...

Documents