galata bankerlerinin osmanli devlet maliyesi sistemine etkileri baltazzi baltaci ailesi ornegi the...

7/31/2019 Galata Bankerlerinin Osmanli Devlet Maliyesi Sistemine Etkileri Baltazzi Baltaci Ailesi Ornegi the Impact of Galata B

1/130

1

GR

Bu alma, Osmanl Devletinin mali sorunlarnn srekli hale geldii 19.

yzylda (yy.) Osmanl mali alannda etkili olan Galata Bankerleri ve bu banker

ailelerden birisi olan Baltazzi ailesinin Osmanl Devleti ile olan ilikilerini konu

almtr. Byle bir konunun seilmesinin nedeni; Osmanl Devletinde burjuvazi snfn

zelliklerini tayan bir topluluk olan Galata Bankerleri hakknda, tarih alannda ve

finans alannda yazlan birok eserlerde kimileri tarafndan hain, kimileri tarafndan

kahraman ilan edilmeleridir. te bu alma objektiflik ilkesi nda Galata Bankerleri

hakkndaki bu iki yargnn daha belirgin olarak ortaya konulmasna yardmc olmak iin

hazrlanmtr. Ancak Galata Bankerleri hakkndaki bu iki yargnn belirgin olarak

ortaya konulmasnn tek yolu ise o kltre ve bak asnda sahip ve yaayan bir

temsilci ile grlmesi ve doru bilgilere varlmasdr. Ayrca yaplan grme ile

Baltazzi ailesinin Osmanl Devletine bak asda ortaya konulmaya allmtr.

Bu alma blmden olumaktadr. lk blm, Osmanl Devletinin

Tanzimat Fermannn ilan ncesi klasik devlet anlay ierisinde mali yapsnn ortaya

konulmas ve Tanzimat Ferman ilan sonras, batlama abalarnn hakim olmasyla

birlikte, mali yapsndaki deiiklikler ele alnmtr. Bu blmn byle bir ayrma tabi

tutulmasnn nedeni ise, Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren klasik yaps

ierisinde maliyesinin tmar ve vakf sistemleri gibi temel baz ayaklar zerine

oturtulmas ve 19. yy.n ortalarna kadar sren bu klasik anlayn, Tanzimat

Fermannn ilan ile yerini batlamaya abalarna brakmtr. Fakat bu abalar

istenilen olumlu sonular dourmam ve Osmanl Devleti 19. yy.n ortalarndan

itibaren d borlanma srecine girmitir. Borlanma srecinin balamasda Osmanl

Devletinin dalma srecini hzlandrmtr.

kinci blmde 19. yyda Avrupada yaanan sanayi devrimi ve sanayi

devriminin Osmanl Devletine siyasal ve mali etkileri ile birlikte, i borlanmann en

nemli kayna olan Galata Bankerlerinin ortaya k, faaliyetleri ve d borlanma

srecinin balamas gibi konular ele alnmtr. Avrupada sanayi devrimi sonras,

Osmanl Devletinin sanayi devrimine geememi olmas zerine Osmanl ekonomisi i

ve d borlardan elde edilen kaynaklar ile beslenmeye balamtr. Bu borlanma sreci

Osmanl Devletinin ierde Galata Bankerleri ile darda ise Avrupal Devletler ile

finansal ilikisinin younlamasna neden olmutur. Bu iliki neticesinde Osmanl


2/130

2

Devletinde burjuvazi snfn zelliklerini tayan Galata Bankerleri Osmanl

ekonomisinde nemli birok rol oynamlardr. Galata Bankerleri, kimileri tarafndan

olumlu faaliyetleri dolaysyla vg ile bahsedilirken, kimileri tarafndan ekonomik

karlarn devaml dnen hatta ihanet eden bir snf olarak nitelendirilmilerdir.

Ancak bu iki ayrmn doru olarak belirlenmesi, Galata Bankerlerinin faaliyetlerinin

toplu olarak deil de bireysel olarak da ele alnmas gerekmektedir. Bu neden

almamzn nc blm Galata Bankerlerinden bir aileyi iermektedir.

nc blmde, Osmanl Devletinin Galata Bankerlerinden olan Baltazzi

ailesinin, Osmanl Devleti ile olan ekonomik ilikileri ve Osmanl ekonomisindeki

faaliyetlerine deinilmitir. Ayrca bu blmde, Baltazzi ailesinin Osmanl Devleti

hakkndaki grlerinin yanstlmas amacyla mlakat grmesi yaplmtr. Yine

yaplan mlakat grmesi, Sosyal Bilimlerde verilerin analizinde kullanlan vekonunun daha ayrntl olarak ele alnmasn ve art dnceni ortaya karlmasna

yardmc olan Betimsel Analiz teknii ile analiz edilmitir. Bu analiz sayesinde,

Baltazzi ailesinin Osmanl Devletine bak as daha ayrntl bir biimde ortaya

konulmu ve daha kolay yargya varlmtr.

Genel Deerlendirme ve Sonu ksmnda ise Baltazzi ailesinin ekonomik

faaliyetleri deerlendirilerek Osmanl Devletinde yaayan burjuvazi snf oluturan

Galata Bankerlerine ilikin yarglara ulalmaya allmtr.


3/130

3

BRNC BLM

OSMANLI DEVLETNN MAL YAPISI

I- TANZMAT FERMANININ LANINDAN NCE

OSMANLI DEVLETNN MAL YAPISI

Birinci blmde Osmanl Devletinin klasik ve modern mali yaps anlatlarak,

devleti i ve d borlanmaya gtren sebepler ele alnmtr. Birinci blm iki ksmaayrlmtr. lk ksmda Osmanl Devletinin Tanzimat Ferman ncesi klasik mali yaps

anlatlmtr. kinci ksmda ise Osmanl Devletinin Tanzimat Ferman sonras modern

mali yaps ile yaanan gelimeler ve d borlanma sebepleri zerinde durulmutur.

Birinci blmn Tanzimat Fermannn ncesi ve sonras olarak ele alnmasnn nedeni,

Osmanl Devleti kuruluundan itibaren ileyen merkeziyeti devlet yapsnn bozulmaya

balamas ile ortaya kan sorunlar, Tanzimat Fermann ilan ederek amaya

almasdr. Dolaysyla Osmanl Devleti Tanzimat Fermannn ilan ile klasik devlet

yapsndan modern devlet yapsna gemeye almtr.

Osmanl Devletinin mali tekilat; merkez maliyesi, tmar sistemi ve vakf

sistemi olarak ksma ayrlmaktadr. Bir baka deyile Osmanl Devletinin Gayri

Safi Milli Haslasnn tamam bu kalemden elde edilen gelirlerden olumaktadr.

Zira Osmanl Devletinde gelirin toplam kamu gelirleri ierisindeki dalmna

baklacak olursa; merkezi hazine gelirlerinin % 51, tmar sisteminden elde edilen

gelirlerin % 37 ve vakftan elde edilen gelirlerin ise % 12 paya sahip olduu

grlmektedir (Tabakolu, 2000: 125).

A) OSMANLI DEVLETNN MERKEZ MALYES VE MERKEZ

MALYESNE GELR SALAMA YNTEMLER

Osmanl Devletinde merkez maliyesi, gelir ve giderleri merkezi bteye

yanstan ve Bab- Defter ad verilen maliye tekilatndan olumaktadr. Bu tekilatn


4/130

4

en st kurumunu ise bugnk yaklam ile Maliye ve Gmrk Bakanlna benzer bir

tekilat yapsna sahip olan Defterdarlk Kurumu tekil etmektedir (Tabakolu, 1997:

166)1. Devletin tm merkez ve tara birimleri defterdarla bal olarak almaktadr

(ner, 2005: 187). Defterdarlk kurumunun en yetkili kiisi ise ayn zamanda Rumeli

eyaletinin de birinci defterdar unvanna sahip olan Badefterdardr. Badefterdar ise

bugnk yaklam ile Maliye Bakann temsil etmektedir. Maliye kaytlarnn tutulmas

ve mali ilerin dzenlenmesi Badefterdarn sorumluluunda olduundan,

Badefterdarn mali konularda tural hkm verme yetkisi bulunmaktadr (Cin ve

Akylmaz, 1995: 207). Ba defterdarlk kurumu ayn zamanda mali yargnn ve hazine

ilemlerininde en st makamdr. Sadece Sadrazama kar sorumlu olan Badefterdarlk

Kurumu, hazinenin eitli gelir ve gider hesaplarnn tutulduu ve mali koordinasyonun

saland ruzname brolarndan olumaktadr (Tabakolu, 2000: 127). Ruzname,gelir ve giderlerin gnlk olarak kayt edildii defterlere denilmektedir. Bu defteri

tutana ise Ruznameci ad verilmektedir (Sayn, 1999: 162). Osmanl Devletinin

gelirlerinin % 51ini denetleyen merkez maliyesi, yllk olarak bte kaytlarna

yanstlmaktadr. Bunlar genellikle yl sonunda tutulan kesin hesap cetvelleridir.

Osmanl Devletinin bte tahminleri gelir ncelikli bteler eklinde hazrlanmaktadr

(Tabakolu, 1985: 2).

1. Osmanl Devletinde Merkez Maliyesinin Gelir Elde Etme Yntemleri

Osmanl Devletinin merkez maliyesinin gelir kaynaklarn mukataa, cizye ve

avarz gelirleri oluturmaktadr. Mukataalar, devlet ait topraklarn zel giriimciler

eliyle iletilmesidir. Cizye gelirleri ise gayrimslimlerden alnan bir vergi trdr.

Avarz gelirleri ise nceleri sava ve olaanst giderleri karlamak zere konulmusa

da daha sonra devletin olaan gelirleri arasnda yer almaktadr (Tabakolu, 2000: 128).

a) Osmanl Devletinde Merkez Maliyesinin Gelirlerinden Mukataa Uygulamas

Ve letilme Biimleri

Mukataa kelimesi kesmek anlamna gelmektedir. Yani bir arazinin belirliparalara ayrlmas ve kira karlnda iletilmesi hakkdr (Sayn, 1999: 56). Yani

1 Defterdarlk adyla bamsz bir kurum ilk defa Fatih Sultan Mehmet zamannda oluturulmutur. Bu

deiiklie kadar mali iler Hazine kethudalar, Beytl Mal Emini ve Sadrazamlar tarafndan

yrtlmtr. lk Badefterdar Fenarizade Ahmet elebidir (Sayn, 2000: 73).


5/130

5

Mukataa, devletin bakasna tahsis etmeyerek merkezde yapt harcamalar iin kendi

hazinesine ayrlan gelir kaynaklardr (ner, 2005: 162). Bu yntemde devlet gelirlerini

toplamak iin ayr bir tekilat kurmadan veya herhangi bir maliyete katlanmadan gelir

kaynaklarn belirleyip snrlandrarak mukataaya dntrp bunu zel teebbslere

brakmaktadr (Tabakolu, 1985: 120). Ayrca toprak gelirleri yan sra mukataalar,

stanbul, Bursa, zmir gibi byk ehirlerde toplanan vergi ve resimlerden (pazar ve

gmrk gelirleri, maden iletmeleri, tuzla gibi kaynaklardan) elde edilen gelirlerden de

olumaktadr (ner, 2005: 162).

Mukataa gelirlerinin bte ierisindeki paylar %24 ile % 37 arasnda

deimektedir. Mukataalar yntemle iletilmektedir. Bu yntemler iltizam, emanet

ve 17. yzyln sonlarndan itibaren malikane sistemidir (Tabakolu, 2000: 128).

aa) Mukataalarn letilme Yntemi Olarak ltizam Sistemi

ltizam, mukataalarn mteebbisler eliyle bir bedel karl iletilmesidir.

ltizama vermeye ilzam, ilzam verilen kiiye mltezim denirdi (Tabakolu,1985: 122).

ltizam sistemi ilk olarak Fatih Sultan Mehmet zamannda sistemletirilmitir.

stanbulun fethinden sonra faal nfus getirilmesi iin topraklar isteyenlere parasz

olarak verilmi sonra mukataa haline dntrlmtr (Tabakolu, 1997: 178). Bu

dnemden sonra iltizam sisteminin yaygnlamasndaki temel faktr, devletin artan

giderlerini karlamak iin vergi kaynaklarn nakde dntrmek zorunda kalmasdr

(Cin ve Akylmaz, 1995: 341).

ltizam sistemi ile mukataa haline dntrlen topraklar, tahvil ad altnda 1 ile

3 yl aras deien srelerde ak artrma usul ile verilmektedir. Daha sonra bu

mukataalar bulunduklar eyaletlerdeki defterdarlk, yoksa merkezi defterdarlk nnde

ak arttrma yoluyla ilzam edilmektedir. haleyi alan mltezim iltizam bedelinin bir

ksmn pein, kalann ise taksit olarak demektedir (Akgndz, 1999: 488 ). Ayrca

iltizama verilen topran deerinde zamanla ortaya kacak artlar dikkate alnr ve

iltizam alan mltezime yeni deer art bildirilmektedir. Mltezim bildirilen yenideeri kabul ederse iltizama verilen topra iletmeye devam edebilmektedir. Aksi

takdirde toprak bakasna devir edilmektedir (Tabakolu, 2000: 128). haleyi alan

mltezimler ise pein olarak demesi gereken miktarlar sarraflardan temin etmilerdir.

Zamanla sarraflar mltezimlere saladklar bu finansal destek sayesinde olduka


6/130

6

yksek faiz kazanlar elde ettikleri gibi ayn zamanda iltizamlar sistemine de hakim

olmaya balamlardr. Bu mltezim sarraf ilikisi ile biriken sermayeler, zamanla

sarraflarn devlet ile bor ilikisinin domasna neden olmutur2.

Tmar sistemindeki aksaklklar dzeltmek amacyla getirilen iltizam sistemizamanla toprak yapsndaki bozulmay nleyememitir. Bu sistemde mltezimler

tarafndan konulan ar vergilere maruz kalan kyl topran terk etmeye balamtr.

Bu durum karsnda devlet 1695 ylnda itibaren malikane sistemine gemek zorunda

kalmtr. Zira devlet malikane sistemi ile tahribata urayan toprak yapsn, mr boyu

iletim hakk tanyarak dzeltmeye almtr (Gen, 2005: 105).

ab) Mukataalarn letilme Yntemi Olarak Emanet Sistemi

Emanet yntemi, mukataalarn devlet tarafndan emin ad verilen gvenilir

devlet memurlar eliyle iletilmesidir (Tabakolu, 1997: 178). Emaneti idare eden

memura Emin, idare ekline ise Emaneten dare denilmektedir. Bu yntemde

mukataann gelirini; maa, kira ve giderler ktktan sonra kalan tutar oluturmaktadr

(ner, 2005: 162). Emanet ynteminde memur grevi karl sadece maa veya dirlik

demesi almakta ve memurun iletmenin kar veya zarar durumuyla ilgili sorumluluu

bulunmamaktadr. Emanete konu olan iletmeler, gelirinin dkl nedeniyle

mltezimlere ekici gelmeyen veya stratejik nemi olan maden ve gmrklerin devletin

tekelinde iletilmesidir (Tabakolu,1985: 128).ac) Mukataalarn letilme Yntemi Olarak Malikane Sistemi

Malikane sistemi, 17.yy.de uzun sren savalar nedeniyle devletin artan

giderleri karlamak, nceden gelir elde edebilmek amacyla mukataalarn bir veya

birka yl yerine mr boyu tasarruf yetkisi ile satlmasdr (ner, 2005: 163). Sistemin

amac; sklkla deien mltezimlerin fazla gelir elde edebilmek iin tahrip ettii vergi

kaynaklarn dzeltmek amacyla deimeyen bir mltezimin tasarrufuna brakmaktr

(Cin ve Akylmaz, 1995: 343). Malikane sistemine ilk olarak am, Halep, Diyarbakr,

Ayntap, Mardin, Malatya, Tokat blgelerinde uygulamaya geilmitir (Tabakolu,

1985: 131).

2 Bu konunun ayrntlarna Osmanl Devletinde Borlanmann Evrimi ve Galata Bankerleri

konusunda ayrntl olarak deinilmitir.


7/130

7

Malikane sisteminde devlet, mzayede ncesi her mukataa iin bir muaccele

(pein) bedel tesit etmekte ve bu bedel, mukataa sahibinin kazanaca yllk karn 2 ila

10 kat arasnda deien tutara tekabl etmektedir. Mzayede sonunda en yksek bedeli

teklif eden kiiye mukataa mr boyu tasarruf yetkisi ile verilmektedir (Cin ve

Akylmaz, 1995: 343).

Malikane sisteminde ihaleyi alan kii, topraklar mr boyu iletme hakkna

sahip olmaktadr. Ancak malikane sahibinin lm halinde malikane topraklar tekrar

ihaleye karlr ve en yksek bedeli vermek artyla malikane topraklar tekrar eski

sahibinin ailesine geri verilmektedir. Ancak bu ihaleden nce malikanenin tekrar eski

sahiplerinde kalmas iin len kiinin erkek ocuunun olmas art aranmaktadr. Aksi

takdirde malikane len kiinin ailesine tekrar verilmemektedir (Gen, 2005: 110).

Osmanl ynetimi, malikane sistemi ile iltizam sistemindeki aksaklklar,

topraklar kiilerin mr boyu tasarruflarna brakarak gidermeye almtr. Ancak

malikane sahiplerinin topraklarna gereken nemi vermemesi ve topraklarn bakalarna

kiraya vermeleri sonucunda malikane sistemi de bozulmutur. Ayrca bu durum

malikane sisteminde iltizam kademesinin olumasna neden olmutur. Bu nedenle de

zamanla malikane sistemide terk edilerek topraklar tekrar iltizam sistemi ile iletilmeye

balanmtr (Tabakolu, 1985: 135).

b) Osmanl Devletinde Merkez Maliyesinin Gelirlerinden Cizye Vergisi VeToplama Yntemleri

Cizye vergisi, gayri mslim vatandalardan askeri hizmete karlk alnmaktadr

(ner, 2005: 147). Bu nedenle de zellikle Rumeli blgesinden cizye vergisi sayesinde

nemli gelir elde edilmektedir (Tabakolu, 1997: 180). Ancak cizye vergisinden din

adamlar, ergin olmayanlar, i yapamaz durumda olanlar ve kadnlar muaf

tutulmaktadrlar (Tabakolu, 1985: 139).

Cizye vergisi, Osmanl Devletinin vergi gelirleri ierisinde nemli bir paya

sahiptir. 1528 ylnda cizye gelirlerinden, Rumeliden 42,29 milyon ake, Anadolu ve

Krmdan 3,76 milyon ake ve toplam 46,05 milyon ake gelir salanmtr (nalck,

2000: 105). Yllar itibariyle dalgalanmalar yaanm olmasna ramen vergi gelirleri

ierisindeki pay % 23 ila 48 arasnda deimektedir (Tabakolu, 2000: 128). 1856

ylndaki Islahat Fermannn ilanna kadar toplanlan cizye vergisi, bu ferman ile bedeli


8/130

8

askerlik olarak deitirilmitir (Tabakolu, 1997: 180). Cizye vergisi, maktu vergi ve

aler-ruus (kii bana) ad altnda iki ekilde tahsil edilmektedir (Akgndz, 1999: 441).

ba) Cizye Vergisinin lk Toplama ekli Olan Maktu Vergi

Cizye vergisinin ilk toplama ekli olan maktu vergi, halk gayri mslim olan

devlet ve eyaletlerden ylda bir defa toplu olarak tahsil edilmitir (Sayn, 2000: 8).

Osmanl Devletinde ilk maktu vergi I. Murat zamannda Raguze Cumhuriyetinden

(Dubrovnik Cumhuriyeti) alnmtr (Falay, 1989: 64). Raguze Cumhuriyetinden sonra

birok devlet ve eyaletten de bedel-i cizye denen maktu vergi tahsilat yaplmtr.

Rumelideki Eflak ve Bodan Voyvodalklar ve Erdel Krall maktu cizye tahsilat

yaplan eyaletlerdendir (Tabakolu, 2000: 128).

bb) Cizye Vergisinin kinci Toplama ekli Olan Aler-Ruus (Kii Bana)

Vergisi

Cizye vergisinin ikinci toplama ekli olan Aler-ruus cizyesi, savalar sonucu

fethedilen topraklardaki gayri mslimlerden mali gcne gre tahsil edilen bir vergi

trdr (Sayn, 2000: 8). Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren cizye vergisinde

deiiklik yaplmamtr. Ancak 17.yy.dan itibaren kii bana alnan cizye vergisinin

tahsili ksma ayrlmtr. Buna gre yksek gelirli gayri mslimlerden 4 erifi altn

(816 ake), orta gelirlilerden 2 erifi altn (408 ake), ve dk gelirlilerden ise 1 erifi

altn (204 ake) alnmas kararlatrlmtr. Cizye vergisinin tahsilatnCizyedar ad verilen memurlar tarafndan gerekletirilmitir (Akgndz ve ztrk,

1999: 441).

c) Osmanl Devletinde Avarz Vergisinin Toplanmas

Avarz vergisi, Osmanl maliyesinde olaand ve dzensiz (Gayr- Mkerrer)

vergiler, avarz- divaniye, tekalif-i rfiyye veya ksaca avarz ad altnda toplanmtr

(Tabakolu, 1985: 153).

lk avarz vergisi, hazinede nakit sknts artt srada ordunun ihtiyacnkarlamak amacyla II. Bayezid zamannda tahsil edilmitir. Avarz vergisi bata sava

giderleri olmak zere devletin ani ve byk giderlerini karlamak amacyla

konulmuken zamanla olaan vergi haline gelmitir (Sayn, 2000: 94). Avarz vergisi

halkn toplu bir ekilde sorumlu olduu vergi trdr. Avarz vergisinde ilk olarak


9/130

9

blge halk avarz hanesine kayt edilmektedir. Avarz hanesi, 3 ila 10 hane arasnda

deimektedir. Avarz hanesini, deme gcne sahip olan, kyde topraa, ehirde ise

geimini salayacak srekli bir ie sahip olan faal nfus oluturmaktadr (Akgndz ve

ztrk, 1999: 442).

Avarz vergisinden toplu halde muaflk sz konusudur. Buna gre Ulatrma ve

ticaret gvenliini salayan derbent tekilatna giren kyler, kprlerin ve suyollarn

koruma ve onarm hizmetini grenler, posta tekilatna, menzillere, tuzla ve maden

ocaklarna ii ve eitli girdi salamakla ykml olanlar toplu olarak avarz

vergisinden muaf idiler (Tabakolu, 1997:180). Avarz vergisi toplu bir ekilde

sorumluluk getiren bir vergi olsa da ferdi olarak muaflkta sz konusudur. Avarz

vergisinden din adamlar, sadaka ile geinen fakirler ve askeriye snfndan olanlar muaf

tutulmulardr (ner, 2005: 159).

Avarz vergisinin merkez maliyesinin gelirleri iindeki pay % 1020 arasndadr

(Tabakolu, 2000: 129). Avarz vergisi Tanzimat Fermannn ilan ile kaldrlmtr.

Tanzimattan sonra avarz vergisi tek bir vergiye Ancemaatin vergisine dnmtr

(ner, 2005: 158)3.

B) OSMANLI DEVLETNDE TIMAR VE VAKIF SSTEMLERNN

UYGULANMASI

Osmanl Devletinde toprak dzeninin esasn tmar sistemi, sosyal dzeninintemelini ise vakf sistemi oluturmutur. Osmanl Devleti kuruluundan itibaren tmar

ve vakf sistemlerinin dzenli bir ekilde yrtlmesi sayesinde mali tekilatnn

yaklak % 49 gelirini salamtr. Ancak zamanla bu iki sistemde balayan bozulmalar

Osmanl Devletini i ve d borlanma srecine doru gtrmtr.

Osmanl Devleti, fetih politikas erevesinde toprak kazanmaya ve genileyip

bymeye balaynca bu topraklarn tarm alanlarna dntrlmesi iin dirlik

sistemini uygulamaya koymutur. Devlete ait arazi gelirlerinin bir ksmnn ve tasarruf

hakknn belirli hizmetler karlnda muayyen ahslara tahsis edilmesine dirlik

denilmektedir (Aktan, 1988: 72). Osmanl Devletinin Anadoluda fethettii topraklar

genelde Seluklu beyliklerine ve Trkmen ailelere, Rumelide ele geirdii topraklar ise

3 Bu konunun ayrntlarna Tanzimat Ferman sonras vergi alandaki deiiklikler konusunda

deinilmitir.


10/130

10

feodal yapda bulunan beylere ait zel mlkiye dayanmaktadr. Bu yap dolaysyla

Osmanl Devleti, Anadoludaki topraklarda zel mlkiyetin devamna izin vermi ve bu

blgedeki topraklarda dirlik sistemini uygulamamtr. Dirlik sistemi ilk olarak

Rumelide bulunan topraklarda uygulamaya konulmutur. Anadoludaki topraklarda ise

16.yy. ortalarnda dirlik sistemine geilmitir. 16.yy.de Osmanl Devletinin

topraklarnn yaklak % 85inde dirlik sistemi uygulanmtr (Eren, 2000: 236).

Dirlik sistemi, miri arazi de denilen, devletin mlkiyetine alnan ve tasarruf

hakknn devlet tarafndan belirlendii arazilerdir (Akgndz ve ztrk, 1999: 427).

Osmanl Devleti, dirlik sistemindeki arazilerin iletilebilmesi iin dirlik arazilerini yllk

gelirlerine gre ayrma tabi tutarak, belirli kiilerin tasarrufuna belirli hizmetler karl

braklmtr. Buna gre dirlik arazileri, has, zeamet ve tmar eklinde ayrlmtr. Bu

ayrma gre yllk geliri 100.000 akeden fazla olan has topraklar; padiah, vezir,beylerbeyi gibi yksek dereceli memurlara tahsis edilmitir. Has sahiplerinin

gelirlerinin 5.000 akesi iin bir cebel yetitirmek ykmllkleri vardr (Cin, 1992:

79). Zeamet topraklar, yllk geliri 20.000 ile 100.000 ake aras olan topraklardr. Bu

araziler ise defterdar ve sancak beyleri gibi orta dereceli memurlara ayrlmtr. Yine bu

memurlarnda gelirlerinin 5.000 akesi iin bir cebeli yetitirme sorumluluklar vardr

(Cin, 1992: 79). Tmar topraklar ise yllk geliri 20.000 akeye kadar olan ve sipahi ad

verilen eyalet askerlerine ayrlan topraklardr (Aktan, 1988: 72). Tmar sahipleri, 3.000

ake iin bir cebel yetitirme ykmllkleri vardr (Cin, 1992: 79). Zira tmarl sipahi

yetitirdii birlikler ile savaa katlmazsa, devlet o yln gelirini sipahiden tahsil

etmektedir (Tabakolu, 2000: 131).

1. Osmanl Devletinde Tmar Sisteminin Douu Ve Uygulanmas

Osmanl Devleti, ftuhat anlay zerine kurulmu bir devlettir. Bu anlayn

temelini ise yeni topraklar kazanp, slamiyeti yaymak amac tekil ettii iin ksa

srede ok farkl dil, din ve milletten oluan bir yapya sahip olmutur. Osmanl Devleti

bylesine kompleks bir yapda kendi devlet modelini bir anda oluturmam vefethedilen topraklarda bir gei dnemi uygulamtr. Osmanl yneticileri bu gei

dneminde son derece stratejik davranarak, fetihleri eitli aamalardan geirmilerdir

(Cin ve Akylmaz, 1995: 232233). Bu aamalarn ilki, fetihlerden sonra bir altrma

sresinin gemesi beklenmi ikinci aamada ise yerli hanedan bar usuller ile ortadan


11/130

11

kaldrlm, nc aamada ise eski devlete mensup unsurlar muhafaza edilmi ve son

aamada ise Osmanl sistemleri ile btnleme salanmtr. Fakat bu uygulamalar

hibir zaman zorla gerekletirilmemitir (nalck, 1993: 105). Ksacas Osmanl

Devleti, gerek zaruretlerin tesiri altnda gerekse yeni fethedilen blgelerde halkn itiyat

ve hislerine aykr ani deiikliklerle bir muhalefet uyandrmamak iin balangta

mevcut nizam zerine sadece hakimiyetlerinin rtsn atvermekle iktiva etmilerdir.

(nalck, 1993: 106). te Osmanl Devleti fetihler ile ele geirdii bu topraklar miri

arazi olarak kabul etmitir. Miri arazi, rakabesi (plak mlkiyeti) devlete ait olmak

zere, tasarruf hakk muayyen bir bedel karlnda ahslara tefviz edilmi arazilerdir

(Cin, 1992: 51)4. Bu uygulamalarda tmar veya dirlik sisteminin domasna neden

olmutur. Tmar sistemi, Byk bir ksm aynen mahsul olarak toplanmakta olan vergi

gelirlerinin nakli, paraya evrilmesi, merkezi bir devlet hazinesi halinde toplanarak,oradan vazifelilere datlmasnn gl karsnda bir ksm asker ve memurlara,

muayyen blgelerden kendi nam ve hesaplarna tahsili salahiyeti ile birlikte vergi

kaynaklarnn tahsisi eklinde tanmlanabilir (Gen, 2005: 99).

Osmanl Devletinde tmar sisteminin temelleri ilk olarak Osman Gazi

dneminde atlmtr. Osman Gazi, fethettii topraklar tmar olarak datm ve olu

Orhan Gaziye Karacahisar tmar olarak vermitir. Ayn zamanda Osman Gazi, tmar

sistemi hakknda ilk kurallar getirmitir. Bu kurallar unlardr; tmarlarn sebepsiz

olarak sahiplerinden geri alnmamas, tmar sahibinin lm halinde arazinin oluna

intikal etmesi ve oul kkse hizmet edecek yaa gelinceye kadar, savalara katlma

zorunluluunun hizmetkarlar tarafndan yerine getirilmesidir (Cin, 1992: 76). Osman

Gazi dnemi ile uygulanmaya balayan tmar sistemi, I. Murat dneminde dzenlenerek

son eklini almtr. I. Murat dneminde dirlikler, gelirlerine gre tmarlara ayrlmtr.

Bu dnemden sonra ayn yapda iletilen tmar sistemi, Kanuni dneminde en iyi

iletildii dnem olmutur. Ancak ayn zamanda Kanuni dnemi tmar sisteminde

bozulmalarn balad bir dnemdir. Tmar sistemi, Tanzimat Fermannn ilan ile

kaldrlmtr.

4 Tefviz; miri arazinin rakabesi devlette kalmak zere, tasarruf hakknn muayyen bir bedel mukabilinde

ve mddetsiz olarak devlete ahslara devredilmesidir (Cin, 1992: 97).


12/130

12

Tmar sisteminin iki temel zellii bulunmaktadr. Birinci zellii topran

mlkiyetinin devlete ait olmasdr (Eren, 2000: 236). Tmar sisteminde devletin

mlkiyetinde bulunan bu arazilerde tarmsal faaliyetin devamllnn salanmas iin

topraklar, askeri hizmetler karlnda tmarl sipahilere braklmaktadr5. Tmarl

sipahilerin tasarruflarna braklan topraklarn iletilmesi ve elde edilen gelirin tutar

kadar asker yetitirmek ykmllkleri bulunmaktadr (Tabakolu, 1985: 189). Ayrca

sipahiler memleketi dardan ve ierden gelebilecek tehlikelere karda korumakla da

mkellef bir devlet grevlisi konumundadr (Cin ve Akylmaz, 1995: 286). Tmar

sisteminin ikinci zellii ise sipahi de dahil olmak zere iftilerin topraklarn

geniletmek olanann bulunmamasdr. Sipahiye sadece daha fazla gelir getiren tmara

geebilme hakk tannmaktadr. Ayrca sipahilik konumu babadan ola aktarlsa dahi

oul, babasnn ilk konumundan balamaktadr (Eren, 2000: 237). Bu uygulamannnedeni zamanla sipahilerin feodal bir yapya dnmemesi iin uzun sreli tasarruf

hakknn engellenmesidir. Dolaysyla topra ileten tmarl sipahi topran sahibi

olmamakta sadece devletin alaca vergileri tahsil yetkisine sahip bir kamu grevlisi

konumunda bulunmaktadr (Tabakolu, 1985: 190). Ayrca tmar sisteminde yetkinin ve

sistemin denetlenmesi iin kadlar grevlendirilmektedir. Bylelikle sipahinin toprak ve

kyl zerindeki yetkileri hukuk erevesinde belirlenmektedir (Tabakolu, 2000: 130).

Tmar topraklar sipahiye kk bir hassa iftlii eklinde brakldktan sonra bu

topraklar sipahi tarafndan ifti aileleri arasnda blnmektedir. Her bir aileye en fazla

bir ift kzn srlecei kadar arazi paras verilmektedir (Eren, 2000: 237). Her ifti

ailesinin ilettii toprak paras bir veya yarm olarak verilmekte ve bu alan dikkate

alnarak iftiden ift resmi denilen toprak kiras alnmaktadr. Verilen iftliin alan,

verimine gre 70150 dnm arasnda deimektedir (Tabakolu, 2000: 131). Arazi

paras verilen ifti ailesi tarmsal retim faaliyetinde bulunmakta, elde ettii rnlerin

bir ksmn ift resmi ad altnda kira olarak ve bir ksmn da aar vergisi olarak

sipahiye vergi olarak demektedir. Geriye kalan rnn ise en yakn kasabaya veya

kente gtrp satarak, tarm d rn ihtiyalarn da bu ekilde karlamaktadr (Eren,

2000: 237). Tmar sisteminde iftinin topran bo brakmas nlenmeye allmtr.

Bu yzden topran bo brakp baka bir i tutan ifti, sipahiye ift bozan resmi ad

5 Sipahi, Devletin miri araziden muayyen bir paray belli bir askeri hizmete mukabil tevcih ettii kiidir

(Cin ve Akylmaz, 1995: 288).


13/130

13

altnda, bir senelik rnnn karln demesi gerekmektedir. Yine topran yl

st ste bo brakan iftinin elinden topra mahkeme karar ile alnp bir bakasna

verilmektedir. ifti topran bakasna devir etmek istediinde, sipahi, devletin

temsilcisi olarak topra yeni sahibine tapusu ile verme yetkisi bulunmaktadr

(Tabakolu, 2000: 131).

Osmanl Devleti, tmar sistemi ile retim faaliyetlerinin aksamasn ve topran

bo kalmasn engelledii gibi vergilerin masrafsz bir ekilde tahsil edilmesini

salamaktadr. Devlet elde ettii vergi gelirlerini tmarl sipahilere brakarak asker

yetitirme ykmll ile savaa hazr devaml orduyu da beslemektedir. Bunun yan

sra Osmanl Devleti, tmar sistemi sayesinde retim blgelerindeki kamu hizmetlerinin

de aksamasn nlemektedir. nk tmarl sipahiler sahibi olduklar blgelerde vergi

toplama, asker yetitirme grevlerinin yan sra suyollarnn yapm, bakm ve halkngvenliliinin salanmas gibi kamu grevlerini de yerine getirmektedir. Byle bir yap

merkezi tekilatn taradaki eyaletler zerindeki otoritesini de gl klmaktadr

(Tabakolu, 1997: 191).

Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ileyen tmar sistemi 16. yy.den

itibaren balayan askeri alandaki bozulmalar ve savalarn kayb dolaysyla fetihlerin

durmas tmar sisteminde zlmeler yaanmasna neden olmutur (Cezar, 1986: 31).

Tmar sisteminde 16.yy.nin sonlarna doru balayan toprak yapsndaki zlmeler

karsnda devlet tmar sistemini deitirerek iltizamlatrma yoluna gitmitir. Toprak

yapsnn tmar sisteminden iltizama dnmesindeki asl neden, tmarl sipahilerin ordu

iindeki nemlerini kaybetmeleri ve bunlarn yerini merkeze bal devaml birliklerden

oluan kapkulu askerlerinin almasdr. Bu dnm karsnda devlet, devaml olarak

maa alan kapkulu birlikleri iin nakit paraya ihtiya duymutur. Bu nakit ihtiyac da

tmar topraklarnn iltizama verilmesi suretiyle karlanmaya allmtr (Gen, 2005:

102).

2. Osmanl Devletinde Vakf Sisteminin Uygulanmas

Vakf sistemi, sosyal gvenlik konusu ile ilgili olduu kadar, lkedeki eitim,

salk ve bayndrlk faaliyetlerini yrten kurum olarak Osmanl mali sisteminin


14/130

14

nc esini oluturmaktadr (Tabakolu, 2000: 133). Vakf kelimesinin szlk

anlam, hapsetmek ve alkoymak demektir. Yani vakflar, bir mal alm-satmdan

alkoyup menfaatini fakirlere tayin etmektir (Akgndz, 1996: 177). Vakflar iki ksma

ayrlarak incelenmektedir. Birincisi; Aynyla ntifa Olunan yani bizzat vakfedilen

maln kendisinden yararlanlarak oluturulan (Tanmaz Mal) vakflardr. kincisi ksm

vakflar ise dorudan doruya kendini oluturan maldan deil o maldan gelir elde

edilerek oluturulan (Tanr Mal) vakflardr (Kele, 2001: 189190).

a) Osmanl Vakf Sisteminde Tanmaz Mal Vakflar

Osmanl vakf sisteminde tanmaz mal vakflar, dorudan doruya aynyla

istifade olunan vakflardr. Bu vakflara Messesat- Hayriye ad verilmekte olup;

mabetler, medreseler, mektepler, imaretler, emeler ve sebiller bu vakf trne giren

tanmaz mallar oluturmaktadr (Kele, 2001: 189190).Tanmaz mal vakflar kurulu amac bakmndan kendi arasndan ikiye

ayrlmtr. Birincisi herkesin yararlanabilecei tanmaz vakflardr. Bunlar cami,

mezarlk gibi herkesin yararlanmas iin kurulmu vakflardr. kinci tr ise sadece

fakirlerin yararlanabilecei ekilde oluturmutur. Bunlarda imaretler ve fakir hastalarn

gda ve ila ihtiyalarn karlayan vakflardr (Akgndz, 1996: 280).

Tanmaz mal vakflarnn en nemli ksmn toprak vakflar oluturmaktadr.

Toprak vakflar iki ksmda incelenmektedir. Birincisi, zel mlkiyetin sahiplii altnda

iken vakfedilen topraklardr. Bu topraklar zellikle tmar sisteminin bozulmasndan

sonra uygulanmaya balanmtr. kincisi ise devletin mlkiyetinde bulunan ve

vakfedilen topraklardr (Tabakolu, 1997: 202). Bu vakflara irsadi vakflarda

denilmitir6. Bu vakf tr devlet hazinesine ait topraklarn, mlkiyeti devlette kalmak

artyla sadece kullanm hakknn ahslara tahsis edilmesidir (Akgndz, 1996: 524).

Toprak vakflarndan elde edilen gelirlerin oran 15. yy.de % 12 civarndadr. Tmar

sistemindeki bozulmalarn sonucunda bu oran 17. yy.de % 20lere, 18.yy.de ise % 25

oranna ykselmitir (Tabakolu, 2000: 133).

b) Osmanl Vakf Sisteminde Tanr Mal Vakflar

Osmanl Devletinde tanr mal vakflar, dorudan doruya vakf edilen eya

ile deil ondan elde edilen gelirler ile oluturulan vakflardr. Hastane, cami gibi hayr

6rsad kelime anlamyla gzetmek ve hazrlamak demektir (Akgndz, 1996: 524).


15/130

15

kurumlarnn masraflarn karlamak zere vakflar tarafndan bunlar iin gelir

oluturacak menkul ve gayrimenkul mallar tahsis edilmektedir. Tahsis edilen bu mallar

iletilerek elde edilen gelirler hayr messeselerine veya fakirlere datlmaktadr.

(Akgndz, 1996: 284285). Bu tr vakflara Mstegallat- Vakfiye yani vakf

iletmeleri denilmektedir. Zira Mstegallat gelir getiren vakf iletmeleri anlamna

gelmektedir (Kele, 2001: 190). rnein; stanbulda Kapalar ve Mahmut Paadaki

vakflara ait dkkanlardan elde edilen gelirler ile Ayasofya camisinin imaret giderleri

finanse edilmektedir (Tabakolu, 1997: 202203). Osmanl Devletinde para vakflar,

mstegallat ad verilen kendi geliri ile oluturulan vakf grubuna girmektedir (Kele,

2001: 190).

lk para vakf, II. Mehmet tarafndan kurulmutur. Fatih Sultan Mehmet, geliri

yenieri ocaklarna verilen etlerin sbvansiyonunda kullanlmak zere 24.000 altnvakfetmitir (Tabakolu, 1997: 204). Bu vakfn gelirleri stanbulda faaliyette bulunan

kasaplara sermaye olarak verilmitir (Tabakolu, 2000: 134). Para vakflarnda

vakfedilen parann aslna dokunulmakszn iletilmesi sonucunda elde edilen gelirler,

vakfn amac iin kullanlmtr (Kele, 2001: 193). Para vakflarnn aslna

dokunulmakszn iletilmesi ve gelir elde edilmesi iin u yntem kullanlmtr.

Birinci yntem, mdarebe irketi kurarak elde edilen karlarn datlmas yntemidir.

kinci yntem ise fakir kiilere tahsis edilen krediler olarak kullandrlmasdr. Bu

yntem tamamen karsz ve faizsiz olarak fakir kiilere kredi olarak verilmitir. ncyntem ise para vakflarnn en yaygn uyguland yntem olan Muamele-i eriyye

yntemidir. Bu yntemde elde edilen kar fakirlere datlmtr (Akgndz, 1997: 223).

Muamele-i eriyye uygulamasnda nakit paradan gelir elde etmek amacyla

belirli faiz oran karlnda kredi salanmaktadr (Kele, 2001: 195). Bu uygulamann

hukuki dayanan slam hukukunda Beyl ne diye bilinen alm-satm szlemesi

oluturmaktadr. Beyl ine usulnde bir mal veresiye olarak satlp, alcya teslim

edildikten sonra, yine alcdan pein ancak daha az bedel ile geri alnmaktadr. rnein:

Bir mal A ahsna veresiye olarak 50.000 YTL.ye satlmakta, A ahs henz paraydemeden ayn mal 40.000 YTLye pein olarak geri alnmaktadr (Akgndz, 1997:

225). Burada ama veresiye satlp tekrar pein alnarak, kar tarafa kredi salamak,

vakfa da para kazandrmaktr. Bu uygulama birok slam ulemas tarafndan faiz

uygulanmas dolaysyla caiz olmad grn savunurken, yine bir ksm slam


16/130

16

ulemas tarafndan para vakflarnn caiz olduu grn tartlmtr. Bu iki farkl

yaklam sonunda Kanuni dneminin eyhlislam Ebussuud Efendi tarafndan son

nokta konularak, para vakflarnn caiz olduu kanunlatrlarak, para vakf uygulamas

devam etmektedir (Kele, 2001: 192). Para vakflarnn kabul grmesinin en byk

nedeni ise iktisadi zaruretler ve hayr yollarnn kapanmasn nlemektir. Bylece

ihtiya sahiplerine kredi salayabilmektir.

Osmanl vakf sisteminde para vakflarnn elde edilen gelirler, eitli hayr

ilerine harcand gibi sosyal hizmetlerin grlmesinde de kullanlmaktadr. Bu

vakflarn temelini birok kamu kuruluunun hizmetlerini yerine getirmek iin kurulan

ve Avarz Akesi denilen yardm sandklar oluturmaktadr. Bu sandklarn

sermayesini tamamen para vakflar tekil etmektedir. Ayrca bu sandklarda muamele-i

eriyye yntemi ile iletilmektedir. Buradan elde edilen gelirler ise mahallelerde ihtiyacolan esnafa, mahalle ahalisine, dul, yetim ve fakirlere kredi olarak verilmektedir

(Akgndz, 1996: 230).

Osmanl Devletinde vakf sistemi hakknda olumsuz birok grte ortaya

atlmaktadr. Bu grler vakflarn tam mlkiyet anlay iin engel tekil ettii ve

dolaysyla Osmanl ekonomisinin ve toplumunun kapitalizme geemediini

varsaymaktadr (Tabakolu, 1997: 207). Son olarak para vakflar, Osmanl iktisat

tarihinde kredi salayan nemli kurulular olmutur. Bu uygulama sayesinde birok

sosyal ve kamu hizmetlerinin grlmesi salanmtr. Tanzimat Fermannn ilannakadar idarelerinde serbest olan para vakflar, Tanzimat Fermannn ilanndan sonra

Hazine Evkaflna balanmtr. Osmanl Devletinin yklndan sonrada Vakflar

Para daresi, para vakflarnn idaresini yrtmtr.

C) TANZMAT FERMANININ LANINA KADAR OSMANLI

MALYESNDE YAANAN BUNALIMLARIN NEDENLER

Tanzimat Fermannn ilanna kadarki srete Osmanl maliyesini mali

bunalmlara gtren faktrleri genel olarak u ekilde sralamak mmkndr. Snrlarda

daralmayla birlikte artan nfus, tmar sistemindeki zlme, askeri alandaki gerileme,

parasal alanda yaanan sorunlar ve keiflerle birlikte ticaret yollarnn deimesidir. 16.

yy.in ortalarnda balayan ve srekli hale gelen bu sorunlara 17. ve 18. yy. de lke ii

ve lke dndaki olumsuz gelimeler de eklenince mali bunalm iddetlenmitir. Bu


17/130

17

olumsuz gelimeler Osmanl Devletini bu yzyln ortalarnda ilk d bor almasna

neden olmutur (Ylmaz, 2002: 187).

1. Tmar Sisteminin Bozulmas

Osmanl ekonomisi tarma dayal bir ekonomik yapya sahiptir. Tarm

faaliyetlerinin devamll fetihler yoluyla kazanlan topraklarn tmar sistemiyle

iletilmesine baldr. Bu dngsel yapda iletilen tmar sistemi askeri baarszlklar

sonucunda fetihlerin durmasna ve tarmsal faaliyetlerin aksamasna neden olmaktadr.

Aksayan tarmsal faaliyetler de devletin vergi gelirlerinin azalmasna yol amtr.

Sava teknolojisinin hzla deimesi ve sipahi ordusunun devletin askeri

ihtiyalarna cevap verememesi de tmar sisteminin bozulmasna yol amtr. Zamanla

ok, yay ve kl kullanan sipahi ordusu, Avrupann ateli silahlar kullanan ordular

karsnda etkisiz kalmtr. Bu nedenle de Osmanl Devleti tmar sistemine dayal

sipahi ordusunu ihmal ederek, silah kullanan ve dzenli eitim gren yenieri

ordusunun saysn arttrmtr (Cin ve Akylmaz, 1995: 333).

16. yy.a kadar kusursuzca iletilen tmar sisteminde balayan zlmeler iltizam

sistemi ile almaya allmaktadr. Ancak iltizam sistemiyle mltezimlere braklan

topraklar, tmar sistemiyle bozulan toprak yapsn dzeltemedii gibi toprak yapsnn

tahribata uramasna ve retimin bozulmasna neden olmutur. Bu olumsuz gelimeye

ek olarak 17. yy. sonlarna doru byk aptaki toprak kayb da retim yapsna enbyk darbeyi vurmutur. Devlet bu dnemden itibaren malikane sistemine gemek

zorunda kalmtr (Tabakolu, 1985: 207). Ancak malikane sistemi de toprak

yapsndaki bozulmalar dzeltemedii gibi zamanla devletin karsna byk toprak

sahipleri olan ayan snfn ortaya karmtr. Bu durum merkezi tekilatn taradaki

otoritesinin zayflamasna neden olmutur (Ylmaz, 2002: 189).

Toprak yapsndaki bozulma ile birlikte topran terk etmeye balayan iftiler

Bursa, Edirne ve stanbul gibi byk ehirlere g etmilerdir. Bu durum bozulan

toprak yaps nedeniyle tarmsal faaliyetlerin azalmasna neden olduu gibi tarmsal

retimden alnan vergi gelirlerinin de azalmasna neden olmutur. ehirlerde ise mal

talebinde yaanan artla birlikte tarmsal rnlerin fiyatlar ykselmeye balamtr. Bu

olumsuz gelime Osmanl tmar sisteminin zlmesine yol amtr (Tabakolu, 1985:

231).


18/130

18

2. Askeri Harcamalarn Artmas

18. yy.de Osmanl Devletinin maliyesini temelden sarsan ve bunalmn

iddetlenmesine yol aan neden savalar olmutur. Savalar, nceleri devlet iin yeni

topraklar, dolaysyla yeni kazanlar anlamna gelirken zamanla devlet iin kazantanziyade byk maliyetler getirmeye balamtr. Bu artan harcamalara yaplan savalarda

alnan baarsz sonular ve toprak kaybnn artmas neden olmutur (Cezar, 1986:

140).

Devletin sava harcamalar iindeki en nemli nakit klar merkezi ordu ile

devlet grevlilerine yaplan askeri harcamalardr. Askeri harcamalar kalemi ierisinde

tmarl sipahilere yaplan demelerde tahsis ilkesi uygulanrken, merkezi ordunun

giderleri nakit olarak, her ayda bir denen ulufe maalar ile denmektedir. Yine

merkezi orduya padiah deiikliklerinde denen clus bahileri de bu harcamalar

ierisinde yer almaktadr (Tabakolu, 1985: 183).

Tablo 1. 16691711 Yllar Aras Kapkulu Askerlerinin Says Ve Yaplan Sava

Harcamalarn Bte zerindeki Etkisi


19/130

19

Yllar KapkuluAskerlerinin

Says

Ulufe Tutarlar(Ake Olarak )

BteHarcamalarna

Oran ( %)

16691670 94.999 308.693.568 48,3

16871688 131.693 456.135.420 50,6

16901691 83.749 312.875.547 38,4

16911692 68.319 259.849.440 27,9

16921693 78.275 277.992.412 30,2

16931694 88.295 285.955.862 30

16941695 122.634 372.120.982 33,3

16961697 166.683 406.819.388 37,1

16981699 113.319 397.422.440 33,7

17001701 91.258 352.511.852 31,7

17041705 96.727 409.975.033 35,6

17101711 82.855 342.519.963 34,2

Kaynak: Tabakolu, 1985: 186

Tablo 1de grld gibi 17. yy.nin sonlarna doru artan savalar dolaysyla16691699 yllar aras yenieri askerlerinin saysnda art olmutur. Bu art ulufe

harcamalarnn artyla birlikte askeri harcamalarn bte ierisindeki payn

ykseltmektedir. Savalarn baarszlkla sonulanmas ve yeni toprak kayplar

askerlere yaplacak bu demeleri zorlatrmaktadr.

Askeri harcamalar sadece bu demeler ile snrl kalmamaktadr. Snr

boylarnda grevlendirilen askerler ile kale onarm masraflar, cephane ve tophanenin

mhimmat harcamalar, askerlerin zahire giderleri de olduka nemli gider kalemlerini

oluturmaktadr. Teslimat giderlerinin bte harcamalar ierisindeki oran % 28 ile %

37 aras deimektedir (Tabakolu, 1985: 186).

Tablo 2. Osmanl Devletinde Kale Askerlerinin Askeri Saylar Ve Harcama

Tutar


20/130

20

Yllar Asker Says Yaplan demeTutar (Osmanl

Liras )

BteHarcamalarna

Oran ( %)

16961697 77.168 231.620.846 21,1

16981699 86.395 307.398.627 26,1

17001701 87.310 321.524.000 28,9

17021703 92.539 316.855.401 29,8

17041705 96.416 220.803.707 19,1

17101711 93.542 277.300.445 27,7

1748 - 633.329.280 37

Kaynak: Tabakolu, 1985: 187

Yukardaki tablo 2de grld gibi 1697 ylnda balayan savalar dolaysyla

snrlarn gvenliinin arttrlmas gereklilii, asker saylarnda ve yaplan harcamalarda

arta neden olmaktadr. Bu artlar askeri harcamalar arttrmtr. Bu art daha sonraki

yllarda savalarn sona ermesi ile birlikte azalmaya balamtr.

3- Yaanan Parasal stikrarszlklar Ve Tailemleri

16. yy.e kadar Osmanl Devletinin para sistemi altn, gm ve bakrdan

oluan madeni para sistemine dayanmaktadr (en, 2003: 5152). Sistem esasta altn

ve gme dayandndan her iki maddenin mmkn olduunca mbadele de

kullanlmas veya eya olarak kullanlmasn ngryordu. Bu sebeple lkeye kymetli

maden girii tevik ediliyor, k ise yasaklanyordu (Akgndz ve ztrk, 1999:

483).

Osmanl Devleti zellikle ykselme dneminden itibaren tai ilemine

bavurmutur.

Tai; para basma gcn elinde bulunduranlarn eski alardan beri sk sk

bavurduklar bir yoldur. nceleri nemsenmeyecek kadar kkken, zamanla para basma

gc ve imtiyazn elinde bulunduranlarn bu g ve imtiyaz ktye (bir kar salama ya

da gelir elde etme arac olarak) kullanmalar, taiin nemini arttrmtr. Tedavldeki

parann mutasyonu veya parann deerini drme eklinde ifade edilen tai, tedavlde


21/130

21

bulunan parann fiziki boyutlaryla ya da ayaryla oynama yoluyla gerekletirilmektedir.

(en, 2003: 5152).

Bu dnemde Osmanl Devletinde bavurulan tai ileminin en nemli

nedenleri; devletin artan bte aklarn finanse etmek, artan para talebini karlamakve ypranm sikkelerin tedavlden kaldrlmasn salamaktr. Fakat burada tai

ileminin en temel sebebi devletin ek gelir ihtiyacn karlamaktr. Devlet tai

uygulamasyla hem tedavldeki para miktarn arttrmakta hem de kullanlabilecek yeni

kaynak elde etmektedir (Erdem, 2006: 12). 16. yy.la birlikte Amerika ve Gney Afrika

ktalarndan getirilen kymetli madenler Osmanl para sistemini olumsuz etkilemektedir.

Bu olumsuz gelime Osmanl snrlarnda fiyatlarn ykselmesinde etkili olmutur

(Akgndz ve ztrk, 1999: 484).

Tablo 3. Parann Adet Ve Arlnn Yllar erisindeki Deiimi

Yllar 100 Dirhemden retilen(Adet)

Ake

(Gram Olarak)

1431 260 1,181

1572 450 0,682

1600 950 0,384

1618-1624-1641 1000 0,307

1685 1250 0,256

1688 1700 0,188

1692 2300 0,139

1696 1900 0,169

1697 1800 0,178

1705 1900 0,169

Kaynak: Erdem, 2006: 25

Tablo 3de yllar itibariyle tai ilemi sonucunda parann deerindeki d

gsterilmektedir. Bu dnemlerde tai ilemlerine devletin artan nakit ihtiyacn

karlamak iin bavurulmutur. 1431 ylnda balayan tai ilemleri ile parann


22/130

22

adedinde art olmu ancak artan adede oranla gram olduka dmtr. Bu durum

parann istikrarnn salanamadn gstermektedir.

4. Dnya Ticaretinde Yaanan Gelimeler Ve Osmanl Devletine Etkileri

Osmanl Devletinde ekonomik bunalmlarnn srekli hale gelmesinde i

nedenler ve dnyada yaanan siyasi ve ekonomik gelimeler rol oynamaktadr. Celali

isyanlarnn yaanmas gibi i nedenler ile Amerikann kefi, dou snrnn ran

savalaryla kapanm olmas, Akdenizde egemenliin azalmas ve Avusturya

seferlerinin baarszl gibi siyasi olumsuzluklar, Osmanl Devletinin darya

almn engellemektedir (Ylmaz, 2002: 189). Siyasi alanda yaanan bu skntlara,

ticaret yollarnn deimesi, mit Burnunun kefi ile yeni ticaret yollarnn bulunmas

gibi ekonomik gelimeler de eklenince Osmanl Devletinin snrlar ierisinde bulunan

ticaret yollar nemini yitirmitir (Falay, 1989: 72).

Osmanl Devleti, ticaret yollarnn deimesi karsnda yabanc lkelere baz

ticari imtiyazlar (kapitlasyonlar) vererek ticareti tekrar canlandrmaya almtr. lk

aamada Osmanl Devletinin lehine ileyen kapitlasyonlar zamanla devletin aleyhine

ilemeye balamtr. zelikle Avrupada sanayi devrimi sonras Avrupa piyasasndan

ucuza ithal edilen mallar karsnda rekabet edemeyen Osmanl reticileri, yani loncalar,

ilerini terk etmek zorunda kalmlardr. Bu durumda Osmanl Devletini Avrupal

lkelerin ak pazar haline getirmitir.


23/130

23

II. TANZMAT FERMANI NCES VE SONRASI OSMANLI

DEVLETNDE SYAS VE MAL ALANDA YAANAN

GELMELER

Osmanl Devletinde 19. yy.den ilk d borlanmann gereklemesine kadarki

geen dnem nemli siyasi ve mali olaylarn yaand ara bir dnemdir. Bu dnemde

Osmanl Devletinde siyasi adan yaanan 1807 isyan ve Sened-i ttifak gibi olumsuz

gelimeler, devletin siyasi adan eski gcn yitirdiini ortaya koymaktadr. Ayrca bu

dnemde mali adan tai ilemlerinde artn yaanmas ve 1838 ylnda Balta Liman

Antlamasnn imzalanmasyla d ticaretteki olumsuz gelimeler, Osmanl Devletinin

mali alandaki skntlarnn artmasna neden olmutur. Bu dnemde olumlu gelimeTanzimat Fermannn ilan edilmesi ile birlikte Osmanl Devletinde siyasi ve mali

alanda birok yeniliin gereklemesidir.

A) TANZMAT FERMANININ LANINA DORU OSMANLI

DEVLETNDE YAANAN SYASAL GELMELER

Bu dnem 1807 ylnda Kabak Mustafa isyan ile III. Selimin tahtan

indirilmesiyle balayan ve Tanzimat Fermannn ilanna kadar ki nemli gelimelerin

yaand bir dnemi kapsamaktadr (Cezar, 1986: 236).Bu dnemde ilk yaanan siyasi gelime, 1807 ylnda Kabak Mustafa syannn

kmasdr. Bu isyan, yeni kurulan Nizam- Cedid ordusunun Rusya ile savata

olmasndan dolay bastrlamad iin, o dnem byk toprak sahiplerinden olan

Alemdar Mustafa Paadan yardm istenmek zorunda kalnmtr. Bunun zerine

Alemdar Mustafa Paa, 15.000 askeriyle stanbula isyan bastrmak iin gelmitir.

Ancak Alemdar Mustafa Paa stanbula gelinceye kadar isyan gereklemi ve Padiah

III. Selim isyanclar tarafndan ldrlmtr. Padiahn ldrlmesinden sonra tahta

Alemdar Mustafa Paann yardm ile II. Mahmut gemitir. Bu gelimenin zerine II.

Mahmut, isyan bastran, hayatn ve saltanatn borlu olduu Alemdar Mustafa Paay

sadrazamlk makamna getirmitir. Sadrazamlk makamna getirilen Alemdar Mustafa

Paa Osmanl Devletinin taradaki otoritesinin tekrar salanmas iin padiah II.

Mahmuta Anadoludaki byk toprak sahipleri olan ayanlar ile anlama yapmas iin


24/130

24

bask yapmtr (Ortayl, 1999: 3334). Padiah II. Mahmut sadrazamnn bu nerisiyle

1808 ylnda Anadolu ve Rumelideki ayanlar ile Sened-i ttifak anlamasn

imzalamak zorunda kalmtr. Bu anlama ile Ayanlar kendilerine ait kurulan ordularn,

Osmanl Devletinin ordusu olduunu ve padiahn otoritesini kabul etmilerdir.

Ayanlar bunun karlnda merkezi otoritenin siyasal adan kendilerini tanmasn

salamlardr. Padiahn byle bir anlama yapmak zorunda kalmas o dnemde

yenieri birliklerinin ordu zerindeki arlklarn azaltmak istemesinden

kaynaklanmaktadr. nk Padiah II. Mahmut, yenieri ocann kaldrlarak yeni bir

ordunun kurulmasnn gerekli olduunun farkndadr ve bunun iin Ayanlarn siyasi

gcne ihtiyac bulunmaktadr. Ancak II. Mahmut, bu fikrini hayata geirmek iin

uygun an beklemek zorunda kalmtr. Zira padiah daha nce ayn giriimlerde

bulunan padiahlarn durumuna dmek istememektedir. Padiahn bekledii uygun an1821 ylnda Yunan ayaklanmasnda yenieri birliklerinin isyan bastramamas ve

halkn gznden dmesidir. Padiah bunun zerine 1825te Ekinci oca adnda yeni

bir ordu kurulmasna karar vermitir. Bu durum yenieriler tarafndan tepkiyle

karlanm ve isyan etmelerine neden olmutur. Padiah bu isyan karsnda 1826

ylnda halkn desteini de alarak, bu isyan bastrm ve yenieri ocan kapatmtr.

Bu olay Osmanl tarihine Vakayi Hayriye olarak gemitir. (Ortayl, 1999: 3638).

B) TANZMAT FERMANININ LANINA KADAR OSMANLI

DEVLETNDE YAANAN MAL SORUNLAR

Osmanl Devletinde 19. yy.de siyasi alanda yaanan yenieri ocann

kaldrlmas olaynn yan sra bu dnemde mali alanda yaplan tai ilemleri de

dneme damgasn vurmaktadr. Bu dnemdeki tai ilemlerinin iki farkl dnem

itibariyle ele alnmas gerekmektedir (Pamuk, 2000: 211).

Birinci dnem 1808den 1822ye kadar ki dnemdir. Bu dnemde 6 ayr gm

sikke bastrlmtr. zellikle gm sikke iindeki 5,9 gram olan gm miktar 2,32

grama kadar indirilmitir. Bu dnemde; Rusya ve ranla yaplan savalar ve Yunanisyannn bastrlmas iin tai ilemine bavurulmutur (Pamuk, 2000: 212).

kinci dnem tai uygulamalar ise 18281831 yllar arasnda yaplan tai

ilemleridir. Bu dnemdeki tai ilemleri Osmanl mali tarihinde yaplan en byk

tai ilemidir. Osmanl maliyesi bu dnemde yaplan tai ilemleri ile nemli


25/130

25

lde gelir elde etmitir. Bu dnemdeki yaplan tai politikalaryla byk gelir elde

etmenin arkasnda Darphane-i Amirenin bana getirilmi olan Ermeni Sarraf Artin

Kazaz byk rol oynamtr. Padiah, 1829 Rus sava dolaysyla bastrlmasn

emrettii bakr sikkelerin ierisine gm katlmamasn emretmitir. Ancak sarraf

Kazaz, bastrlacak bakr sikkelerin ierisine az da olsa gm katlmas gerektiini;

bylelikle halkn tai ilemini kolaylkla kabullenecei konusunda padiah ikna

etmitir. Gerekten 18281831 yllar arasnda yaplan tailer ile devlet hazinesine

yllk ortalama 250300 milyon Osmanl kuruu gelir salanmtr. Bu gelir devletin bir

yllk bte gelirinin yarsndan fazlasna tekabl etmektedir (Pamuk, 2005: 174).

Yaplan taile sikkenin ierisindeki gmn miktar olduka drlmtr. Bu

dnemde yaplan tailer sonucunda sikke ierisindeki gm miktar 2,32 gramdan

0,53 grama kadar drlmtr. Bunun anlam sikkelerin ierisindeki gmmiktarnn drt yl ierisinde % 79 orannda bir azalmasdr. Dolaysyla da bu tai

yaplan en byk tai ilemidir (Pamuk, 2000: 212).

1. Osmanl Ekonomisinin Da Almas ve Sonular

1820 ylna gelindiinde Avrupada ngilterenin nclnde Sanayi Devrimi

yaanmtr. ngiltere, Napolyon Savalar sonucunda Fransay yenerek dnya

pazarnda rakipsiz duruma gelmitir. Bylelikle darya almaya balayan ngiltere,

Avrupa lkelerinin korumac nlemleri yznden mamullerini Avrupa blgesinde

pazarlayamamaktadr. Bu durumda ngiltere mamullerini ve sanayi sermayesini Avrupa

dna ynlendirmek zorunda kalmtr. 1820lerden 1840 ylna kadarki srete

ngiltere Amerikadan ine kadar birok lke ile serbest ticaret anlamas imzalamtr

(Pamuk, 2005: 207).

Bu dnemde Osmanl Devleti, ngiliz mamullerinin pazarlanmas asndan

geni bir pazar oluturmaktadr. Ayrca Osmanl Devleti siyasal ve ekonomik adan

olduka g durumdadr ve ngilterenin serbest ticaretine kar koyacak siyasi ve mali

gce sahip deildir. ngiltere, Osmanl Devleti ile de ticari anlama imzalamak iinuygun bir zaman beklemeye balamtr. Bekledii bu uygun ortam Msr Valisi

Kavalal Mehmet Ali Paann isyan sayesinde olumutur (Akgndz ve ztrk,1999:

490). Mehmet Ali Paa, Msrda d ticareti kendi tekeline alm olduu iin yksek

gelir elde etmektedir. Bu gelirleri sanayilemeye ve askeri alanlara yneltmitir. Paann


26/130

26

ekonomik faaliyetleri ngilterenin dikkatini ekmi; askeri gc ise Osmanl Devleti ile

ngiltereyi yaknlamaya gtrmtr. Bu yaknlama Osmanl Devleti ile ngiltere

arasnda Balta Liman Anlamasnn imzalanmasna neden olmutur (Pamuk, 2005:

207 ).

a) Balta Liman Ticaret Antlamasnn Yaplmas Ve Anlamann Etkileri

Osmanl Devleti, Balta Liman Antlamas, 1838 ylnda Osmanl Devleti ile

ngiltere arasnda imzalanmtr (Aba, 1995: 21). Antlamann maddeleri, Osmanl

Devletinin d ticarette uygulad tekel dzeni ile zel snrlanmalar ve ek vergiler ile

ilgilidir. Bu anlama ile Osmanl Devleti, 1838 yl ncesinde uygulanmakta olan ve

Yed-i Vahit olarak adlandrlan dzenleme, yani, devlet herhangi bir maln yredeki

d ticaretini zellikle de ihracatn bir zel kiinin tekeline brakabilme yetkisi

kaldrlmtr. Yine devlet baz mallarn retiminin yeterli olmad yllarda o maln

ihracatn yasaklayabilmektedir. Bu antlama d ticaretteki Yed-i Vahit usulnn

kaldrlmasna ve devletin olaanst vergiler veya snrlamalar getirme hakknn

elinden alnmasna neden olmutur. Bylece Osmanl hammaddelerinin darya k

kolaylamtr (Pamuk, 2005: 205206).

Antlamann dier hkmleri ise gmrk vergilerinin yeniden dzenlenmesiyle

ilgilidir. Antlama ncesinde devlet, ithalat ve ihracattan %3 orannda gmrk vergisi

almaktadr. Yerli ve yabanc tccarlar lke ierisinde mallarn bir yerden bir yeretarken %8 orannda da i gmrk demektedirler. Bu antlama ile ihracattan alnan

vergiler %12ye karken, ithalat vergileri %5 olarak saptanmtr. Yine yerli tccarlar

i gmrk derken yabanc tccarlar i gmrkten muaf tutulmutur (Akgndz ve

ztrk,1999: 490).

aa) Balta Liman Antlamasna Tepkiler

1838 ylnda Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda yaplan Balta Liman

Antlamas, hem Osmanl Devletinde hem de d devletlerde olduka youn tepkiler ile

karlanmtr. Osmanl devleti bu anlama ile lke iinde lonca tekilatlarnn, lke

dnda da Avrupa Devletlerinin tepkileriyle karlamtr.

aaa) Balta Liman Antlamasna D Devletlerin Tepkisi


27/130

27

Osmanl Devleti, 1838 ylnda yaplan Balta Liman antlamas ile Avrupal

devletlerin tepkilerine maruz kalmtr. Bu tepkiler Osmanl topraklar zerinde

ekonomik nfuz kurmak isteyen Avrupal Devletlerin rekabette stnln

ngiltereye kaptrmann verdii endieden kaynaklanmaktadr. Bunun zerine Avrupal

Devletler, ngilterenin bu anlama ile elde etmi olduu ticari ayrcalklara sahip

olabilmek iin Osmanl Devleti zerinde bask kurmaya balamlardr. Bu basklarn

sonucunda ilk olarak 1838 ylnda Fransa ile Osmanl Devleti arasnda Balta liman

antlamasnn artlarn tayan baka bir anlama imzalanmtr (Aba, 1995: 26).

Bu anlamalar sadece ngiltere ve Fransa devletleri ile snrl kalmam ve 1838

1841 yllar arasnda bir dizi Alman Prenslii, skandinav lkeleri, spanya, Felemenk,

Prusya ve bir dizi talyan krall ile de anlamalar imzalanmtr (Kazgan, 2004: 20).

Bylece 1838 ngiliz ticaret anlamas ile balayan ticari antlamalar zinciritamamlanmtr.

1838 ylnda balayan ve 1846 ylna kadar yabanc lkelerdeki birok devlet ile

yaplan antlamalar sonucunda Osmanl ekonomisi ak pazar haline gelmitir. Yabanc

tccarlarn adeta merkezi haline gelen Osmanl topraklarnda ticari faaliyetler zamanla

yabanc tccarlarn hakimiyetine girmitir. Bu antlamalar, devletin gelir kaybna

uramasna, hammaddelerinin ok ucuz olarak lke dna kna ve henz gelimemi

olan lke sanayisinin olumsuz etkilenmesine neden olmutur (Aba, 1995: 27).

aab) Balta Liman Antlamasna lke inden Gelen Tepkiler

1838 Balta Liman Ticaret Antlamas, Osmanl Devletinin bamsz d ticaret

politikasnda bamsz davranmasn engellemitir (Akgndz ve ztrk, 1999: 490).

Antlamann en nemli maddesi zellikle Yed-i Vahit sisteminin kaldrlmasdr.

Yedi-i Vahit, hububat, kahve vb. dier mallarn alm satmnn belirli kiilere ruhsat

karl verilmesidir. Bu uygulama Osmanl Devletinin nemli gelir kaynaklarndandr

(Aba,1995: 24 ).

Balta liman antlamas ile Yed-i Vahit sisteminin kaldrlmas, piyasadaki

yerli tccarlarn etkin konumunu ortadan kaldrarak, yabanc tccarlarn lkedeki ticari

faaliyetlere egemen olmalarn salamtr. Zira ngiliz tccarlar daha mahsul kmadan

retim blgelerine gitmi, reticiler ile belirli fiyattan anlaarak rnn parasn pein

olarak deye balamlardr. Bylece reticiler yaptklar anlamada nceden belirlenen


28/130

28

rn miktarn teslim etmekle ykml olmular. O yl daha az retim gereklemesi

durumunda reticiler aradaki fark piyasadan tamamlamak zorunda kalmlardr. Ayn

zamanda rnn fiyatnn anlama ile nceden belirlenmesi, reticilerin rnlerin

piyasada oluan fiyatlarnn altnda satmak zorunda brakmtr. Bu olumsuzluklar

karsnda reticiler zamanla piyasadan ekilmek zorunda kalmlardr (Aba, 1995:

25).

C) TANZMAT FERMANININ LANINDAN SONRA LK DI

BORLANMAYA DORU OSMANLI MALYES

1839 ylna gelindiinde Padiah II. Mahmut lm yerine Abdlmecit padiah

olmutur. Yeni padiah dnemin sadrazam Mustafa Reit Paann etkisiyle; Osmanl

ynetiminde siyasi ve mali alanda birok reformun gerekletii Tanzimat Fermann

ilan etmitir. Bu dnem Osmanl Devletinin kendine zg olan ve Kanuninin son

dnemlerine kadar iyi iletilen toplumsal ve ekonomik dzeninin i ve d sebeplerden

dolay bozulmaya balamas zerine bu problemleri zmek iin yeni politikalar

uygulanmaya balanmtr. Batlama veya modernleme bu politikalardan birisidir

(Aslan ve Ylmaz, 2001: 287).

1. Tanzimat Fermannn lan le Osmanl Maliyesinde Yaplan Yenilikler

Tanzimat Ferman, 3 Kasm 1839da Sadrazam Mustafa Reit Paa tarafndan

Glhane Parknda halka okunmutur. Bu nedenle fermana Glhane Hatt- Hmayundadenilmektedir. Ferman Franszcaya da evrilerek Avrupal devletlerine de

gnderilmitir. Osmanl Devleti Tanzimat Ferman ile birlikte yeni bir dneme

girmitir. Bu yeni dnemde hukuki, siyasi ve ekonomik alanlarda birok dzenleme

gerekletirilmitir (akr, 2001: 10).

Osmanl Devleti, Tanzimat Fermannn ilanyla mali alanda birok reform

gerekletirmitir. Merkezi otorite bu reformlar iin temel hedef belirlemitir. Birinci

hedef, deme gcn dikkate almayan vergi sisteminin yerine dorudan gelirin

vergilendirilmesidir. kinci hedef, herkesin vergi ykmls haline getirilmesidir.

nc hedef ise Osmanl lkesinde sistemli bir mali tekilat yaps kurmaktr7.

7 http://www.obarsiv.com/guncel_vct_2003_tevfikg.html (15.06.2006).


29/130

29

Bu hedeflerin gerekletirilebilmesi iin, maliye tekilatnda, vergi sisteminde ve

btede dzenlemeler yaplmtr.

a) Maliye Tekilatnda Yaplan Dzenlenmeler

Osmanl Devletinde maliye tekilat ilk olarak 1838 ylnda, yani Tanzimat

Fermanndan bir yl nce, Maliye Nezareti eklinde kurulmutur. Tanzimat dneminde

Maliye Nezaretine yardmc olmak zere mstearlk grevi ve nezarete bal eitli

kalemler oluturulmutur. Maliye Nezaretine bal bu kalemlerin ierisinde 8 adet

muhasebe kalem tekilat bulunmaktadr. Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte maliye

nezaretine bal kalemlerin saysnda art yaplmtr. 1842 ylndan sonra bu

kalemlerin bana Anadolu ve Rumeli Defterdarlklar atanm ve mali tekilat sistemli

bir ekilde ifa edilmitir (Pakaln, 1977: 2627). 1835 ylnda ise bu defterdarlklar

kaldrlarak btn hazinenin idaresini de kapsayacak biimde Umur- u Maliye

Nezareti kurulmutur. Nezaretin bana ise Nazr (Bakan) atanmtr. Ayrca nazra

vezirlik rtbesi yan sra paa unvan da verilmitir (Karal, 1988: 124).

Mali tekilat ierisinde yaplan bir dier nemli deiiklik ise muhassllk

uygulamasdr. 1840 ylnda, iltizam sistemi terk edilerek yerine muhassl ad verilen

geni yetkiler ile donatlm kamu grevlileri, vergilerin toplanmasnda yetkili

klnmtr. Sancak ve eyaletlerde grevlendirilen muhassllar tahrir ileminin yan sra

Tanzimat ferman ile halka yenilikleri anlatmak grevini de stlenmektedirler.Muhassllar, blgelerde tahrir ilemleriyle o blgelerdeki nfus ve halkn emlak ve

arazilerini kayt altna almtr. Muhassllara ilerinde yardmc olunmas iin katipler

ile birlikte, tahriri yaplan blgedeki kadlar ve din adamlar grevlendirilmitir. Sadece

iki yl kadar sren bu uygulama gerek vergi memurlarnn saysnn azl gerekse

devletin bu uygulamasndan rahatsz olan mltezimler tarafndan benimsenmemesi

dolaysyla baar salayamamtr. Bunun zerine tekrar iltizam sistemine dnlmtr

(akr, 2001: 4547).

b) Vergi Alannda Yaplan Dzenlemeler

Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte vergi alannda da birok deiiklik

yaplmtr. Bu deiiklikler rfi ve eri vergilerin toplanmas veya niteliin deimesi

eklinde yaplan dzenlemelerdir. lk dzenleme rfi vergiler zerinde

gerekletirilmitir.


30/130

30

rfi vergi8, Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte yerini Ancemaatin vergi

olarak adlandrlan tek bir vergi eklinde dzenlenmitir. Ancemaatin verginin tahriri

muhassllar tarafndan yaplmtr. Muhassllar, kylerden balamak suretiyle, herkesinad, ii, emlak ve arazi durumu ve mkellef esnaf veya ticaret ile urayorsa kazancnn

tespitini yapmlardr. Ancemaatin vergisi, iltizam sisteminin kapsamna alnmayarak,

kylerdeki muhtarlar ve din adamlar araclyla tahsilat gerekletirilmitir (Sayn,

1999: 363). Ancemaatin vergisi, 1860 ylndan sonra kaldrlarak yerine emlak, arazi ve

temett vergileri getirilmitir (akr, 2001: 50 ).

ba) Emlak Ve Arazi Vergilerinin Getirilmesi

Emlak ve Arazi vergisi uygulamas, Osmanl mali tarihinde servetin

vergilendirilmesi asndan uygulanan ilk vergi trdr. Bu vergi, nceleri

muhassllklar tarafndan tahriri yaplan arazi ve arsalar zerinden binde 4 orannda

alnmaktadr. Eer arazi veya arsa kira geliri getiriyorsa eski orana binde 4 oran daha

eklenerek tahsil edilmektedir9.

bb) Temett Vergilerin Getirilmesi

Temett kelimesi, anlam itibaryla Kar etmek, Fayda grmek demektir.

Temett vergisi herkesin kazanc tutarnda devlete dedii vergidir (Sayn, 1999: 441).

Yani temett vergiler gelir vergisi uygulanmasnn ilk rneidir. Halkn yllk gelirinin

yan sra cret ve maa demeleri de bu verginin kapsamna alnmtr. Bu vergi ilk

olarak 1860 ylnda %3 orannda belirlenmitir. Bu oran daha sonra 1878de %4e ve

1886da %5e ykseltilmitir10.

bc) eri Vergilerde Yaplan Deiiklikler

eri vergilerde ilk deiiklik cizye vergisi zerinde yaplmtr. zellikle

Tanzimat Ferman ncesi dnemlerde Avrupallar cizye vergisinin kaldrlmas

8 rfi vergi, eri vergilerin dnda padiah tarafndan konulan vergilerdir. lkede ba gsteren mali

skntlar yznden hkmdarn iradesi ile konulmu fakat skntlarn devam etmesi zerine zorunlu hale

gelmitir ( ner, 2005: 156157).9 http://www.obarsiv.com/guncel_vct_2003_tevfikg.html (15.06.2006).10 http://www.obarsiv.com/guncel_vct_2003_tevfikg.html.(15.06.2006).


31/130

31

konusunda Osmanl Devletine bask yapmlar ancak devletin gelir ihtiyac bu verginin

kaldrlmasn engellemitir. Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte cizye vergisinin

sadece tahsil usul deitirilmitir (akr, 2001: 51).

bca) Cizye Vergisindeki Yaplan DeiiklikTanzimat ferman ile gayri mslim tebaadan alnan cizye vergisi hemen

kaldrlmamtr. Tanzimat Fermannn ilanndan sonra da 17 sene kadar sren cizye

uygulamas, 1856 ylndaki Islahat Ferman ile bedel-i askeri vergisine dnmtr

(Sayn, 1999: 467). Tanzimat Fermannn ilan ile cizye vergisinin toplanmas ve

gelirin hazineye ulatrlmas grevi cemaat liderlerine braklmtr. 18401842 yllar

arasnda bu ekilde toplanan cizye vergisinin toplam gelirinde azalma grlmtr. Bu

durum 1856 ylndaki Islahat Fermanna kadar bu ekilde yrtlmtr (akr, 2001:

51).

bd) Aar Vergisinde Yaplan Deiiklik

Aar vergisi, Tanzimatn ilanna kadar iltizam sistemi ile tahsil edilmitir.

ltizam sisteminin kaldrlmasndan sonra aar vergisi, muhassllar vastasyla

toplanmaya balanmtr. Ancak bu uygulama uzun srmemi ve yl sonra yeniden

iltizam sistemine dnlmtr (akr, 2001, 51). Tanzimat Fermannn ilanyla birlikte

aar vergisinde yaplan deiiklik, aar vergisinin orannn sabit olarak belirlenerek

tahsil edilmesidir. Daha nceden eitli oranlarda alnan aar vergisi, TanzimatFermannn ilan ile birlikte 1/10 orannda sabit olarak tahsil edilmitir (Falay, 1989:

7677). Tanzimat Ferman ile birlikte vergilerde yaplan bu deiiklikler Osmanl

maliyesinin gelirlerinde art salamtr. Ancak zamanla giderlerin kontrol

edilememesi, bu reformlarn baarsn glgede brakmtr.

be) Osmanl Devletinde Tanzimat Fermannn lan le Btede Yaplan

Deiiklikler

Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman ncesi dnemlerde modern anlamda

btelerin hazrland sylenemez, sadece o yla ait gelir ve gider hesaplaryla ilgili

cetveller hazrlanmtr (akr, 2001: 55). Tanzimat Fermannn ilanndan sonra

btelerin hazrlanmas konusunda nemli deiiklikler yaplmtr. 1840 ylnda maliye

hazinesinin kurulmas ile birlikte maliye ile ilgili iler Maliye Nezareti ve hazine

tarafndan yrtlmtr (akr, 2001: 56). Bu dnemden sonra gelir ve gider hesaplar


32/130

32

maliye hazinesi tarafndan kontrol edilmeye balamtr. Bu durum btelerin birlik

ilkesi erevesinde oluturulmasn salamtr (Gran, 1989: 7). Bte alanndaki

dier deiiklik ise btede egzersiz usul uygulamasdr. Bu usule gre hazine gelir ve

gider hesaplarn yllk olarak hesaplamaktadr. Gelir ve gider hesaplar hangi yl iinde

tahakkuk edilmi ise o yln bte hesaplarna grlmektedir. Bu durum btedeki

aklarn veya fazlalklarn ortaya kmasn kolaylatrmaktadr. Tanzimat ferman ile

btede yaplan bu deiiklikler nda 1841 ylndan itibaren her yl gelir ve gider

hesaplar dzenli olarak btede gsterilmitir. Tahsilinde d beklenen gelir

kalemleri ise o yln toplam gelirlerinden dlerek net gelir hesaplanmaktadr. Gider

kalemi ise denecek gider hesaplarnn toplamndan olumaktadr (Gran, 1989: 1012)

Tablo 4. 18411861 Yllar Aras Osmanl Devletinin Gelir- Gider Tespitleri

Yllar Gelirler Giderler Bte A

18411842 562.911.000 567.074.000 - 4.163.000

18461847 625.000.000 624.718.145 281.255

18471848 653.500.000 668.763.404 -15.263.404

18481849 666.230.000 704.816.642 - 38.586.642

18491850 710.000.000 798.998.000 - 88.998.000

18501851 715.116.013 777.304.276 - 62.188.263

18511852 724.400.000 782.576.000 - 58.176.000

18521853 772.971.628 794.392.424 - 21.420.796

18531854 757.459.671 779.117.205 - 21.657.500

18561857 888.053.500 929.362.500 - 41.309.000

18571858 1.042.940.000 1.131.580.000 - 88.640.000

18581859 1.133.301.500 1.200.665.500 - 67.364.000

18591860 1.161.376.000 1.367.198.204 - 205.822.204

18601861 1.200.067.485 1.311.636.964 - 111.569.479

18611862 1.221.184.160 1.393.407.544 - 172.223.384


33/130

33

Kaynak: Gran, 1989: 19

Yukardaki tablo 4den anlalaca zere btenin sadece 18461847 ylnda

ak vermedii grlmtr. Btelerin dzenli olarak hazrlanmasyla gelirlerde gzle

grnr art salanrken giderler kontrol altna alnamamtr. Bu durum btedekiaklarn artmasna neden olmu ve btede gelir ve gider dengesi kurulmasn

engellemitir.

c) Tanzimat Fermannn lannn Osmanl Maliyesine Etkisi

Tanzimat Ferman ile gerekletirilen reformlar sayesinde Osmanl maliyesi ksa

vadede istikrar salamtr. Ancak 1854 ylndaki Krm sava Osmanl maliyesine

byk darbe vurmutur. Bu dnemde o ylki gelirinin yaklak iki kat gider

gereklemitir11. Artan bte aklar ise devleti d borlanma srecine doru

srklemitir. Osmanl Devleti borlanma srecinin balamasyla birlikte birok bor

anlamas imzalamtr. Osmanl Devletinin 1854 ylnda balayan d borlanma

sreci 1875 ylnda Osmanl maliyesinin iflasyla sonulanmtr. Mali iflastan sonra

alacaklarn tahsil etmek isteyen Avrupal sermayedarlar Duyun-u Umumiye idaresini

kurmulardr. Bu idare, Osmanl gelirlerinin yaklak 2/5ine el koymu ve alacaklarn

tahsil etmilerdir.

Osmanl Devletinin Tanzimat Ferman sonras gelir ve gider dengesizliinin

balamas devleti i borlanma ve d borlanma kaynaklarna yneltmitir. Budnemden sonra i borlanma kaynan Galata Bankerleri tekil ederken d borlanma

kaynan da Avrupal Devletler oluturmutur. Tanzimat Ferman sonras devaml

olarak borlanmaya balayan Osmanl Devleti, i ve d borlar sayesinde maliyesini

ayakta tutmaya almtr. Ancak kaynaklarn geri dnnn hesaplanmamas devleti

mali iflasa srklemitir.

d ) Osmanl Devletini D Borlanmaya ten Faktrler

19.yy.a gelindiinde Osmanl Devletinde mali bunalmlar halen devametmektedir. Bu yzyla kadar yaplan slahat almalarnn baarszl, ieride ve

darda yaanan olumsuz gelimeler Osmanl Devletini i ve d borlanmaya doru

srklemitir.

11 http://www.obarsiv.com/guncel_vct_2003_tevfikg.html (15.06.2006).


34/130

34

da) Osmanl Devletini D Borlanmaya ten Faktrler

17. ve 18. yzyllardaki ekonomik bunalmlarn alabilmesi iin sklkla

bavurulan yntemler olan parann tai ilemleri ve i borlanma yntemlerinin bte

aklarnn artn hzlandrmtr (Ylmaz, 2002: 191).

Osmanl Devletinde fetihlerin durmas vergi gelirlerinin azalmasna yol

amtr. Ayrca fetihlerin durmas retimin dmesine ve bte aklarnn artmasna da

neden olmutur. Bte aklar, 1841de 4.163.000 kurua ve 1847de 15.263.404

kurua ykselmitir. 19. yzylda bte alarndaki bu art savalarn Osmanl

maliyesi iin ar bir yk oluturmasndan kaynaklanmaktadr. Bunun yan sra gelir

elde etmek amacyla verilmi olan kapitlasyonlarn srekli hale gelmesi gelirlerde

d yaanmasna neden olmutur. Bylece kapitlasyonlar devlet iin ar bir yk

oluturmutur (Ylmaz, 2002: 191).

db) Osmanl Devletini D Borlanmaya ten D Faktrler

19.yy.a gelindiinde Avrupada meydana gelen bu ar sermaye birikimi

sonucu Fransz ve ngilterede yatrmclar, biriken sermayelerini yatracak karl alanlar

aramakta idiler. Bu da Osmanl d borlar iin elverili bir ortam hazrlamtr (Falay,

1989: 80).

Osmanl Devletinin borlanmaya balamas ile Avrupal sermayedarlar elde

ettikleri komisyonlar sayesinde yksek kazanlar elde etmilerdir. Dier yandan

Osmanl Devleti borlanma ile elde ettii fonlar sanayi mal ithalinde kullanarak

fonlarn Avrupa sanayisine dnn kolaylatrmtr (Pamuk, 2000: 137). Bu durum

Avrupal sermayedarlarn Osmanl Devletine devaml olarak bor vermesine ve

Osmanl ekonomisini kolaylkla kontrol altna almalarna yol amtr (Ylmaz, 2002:

193 ). 1854 yl ile balayan borlanma sreci ile Osmanl Devleti 1875 ylndaki mali

iflasa kadar 15 d borlanma gerekletirmitir. Bu sre 1881 ylnda Duyun-u

Umumiyenin kurulmasna kadar devam etmitir.

Sonu olarak bu blmde Osmanl Devletini i ve d borlanma srecinin

balamasna neden olan sebepler ele alnmtr. Bu sebepler Osmanl Devletinin

kuruluundan itibaren koruduu klasik yapsnn bozulmaya balamas ile birlikte

Tanzimat Ferman ile batlama abalar ierisine girmi ancak bunda baarl

olamamtr. Ayrca 19.yy.n balarnda Avrupada sanayi devriminin yaanmas,


35/130

35

Osmanl Devletinin mali adan olumsuz etkilemi ve bu olumsuz gelime 19.yy.n

ikinci yarsnda itibaren Osmanl Devletini i ve d borlanma srecini balatm ve bu

sreler Osmanl Devletinin ykln hzlandrmtr.


36/130

36

KNC BLM

OSMANLI DEVLETNDE VE DI BORLANMANIN

SRECNN BALAMASI VE GALATA BANKERLER

I- 19. YZYILDA DNYA EKONOMSNDEK GELMELER VE

OSMANLI DEVLETNE ETKS

kinci blm, ksmdan olumaktadr. Birinci ksm 19.yy ile birlikte

Avrupada yaanan ekonomik ve siyasi gelimeler ve bu gelimelerin Osmanl

Devletine etkilerini anlatmaktadr. kinci ksmda ise Osmanl Devletinde i

borlanmann evrimini, Galata Bankerlerinin ortaya klarn ve Galata Bankerlerinin

Osmanl ekonomisindeki faaliyetlerini ele almaktadr. Son ksmda ise Osmanl

Devletinin d borlanma srecinin balamasna ve Duyunu Umumiyeye giden srece

deinilmektedir.

Monarik ynetimlerin basklar neticesinde 1789 ylnda Fransada ortaya kan

Fransz htilali nce Avrupa devletleri daha sonra tm dnya lkelerinde milliyeti

fikirlerin yaylmasna neden olmutur. Bu gelime Osmanl Devleti gibi ok uluslu

devletlerin monarik ynetimlerden milli devlet kavramna doru gemelerinde etken

olmutur. Fransz ihtilali ayn zamanda Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda

balayan bamszlk hareketlerinin balamasn ve Osmanl Devletinin dalma

srecini hzlandrmtr (Akura, 1940: 7). Fransz htilalinin etkileri sadece siyasi

alanda deil ayn zamanda ekonomik alanda da kendini gstermitir. Bu dnem ile

birlikte dnya ekonomisinde emperyalist gr etkili olmaya balamtr.

A) AVRUPADA MERKANTLZM VE SANAY DEVRMNN ORTAYAIKII

Merkantilizm; Avrupa devletlerinin zenginleme yolu olarak ithalat azaltp,

ihracat arttrmak suretiyle d ticaret fazlas oluturmak, lkelerinin snrlar dndaki


37/130

37

topraklarda koloniler kurarak pazarlarn geniletmeye ynelik bir politikadr (Kazgan,

2004: 14). Bu politika ile Avrupa devletleri,

.. zenginleme ve srekli ithalat fazlas yaratarak lkeyi ve daha sonra da hazineyi zengin etme

politikalar izlediler. Sermaye birikiminin tek hedefinin altn ve gm gibi kymetli maden stoklarnn

oaltlmasna bal klnmas, bu madenlerin dier mallara kar satn alma gcnn dmesi gibi

beklenmeyen bir sonu yaratt.. Bu sonu, Avrupann gl devletlerini, zenginlii altn ve gm gibi

varlklarnn arttrlmasyla deil, mbadele hadlerini kendi lehlerine evirecek mal ve hizmet retimine

gemeye zorlad (Kazgan vd. 1999: 355).

Bunun zerine bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupadaki byk kk

birok devletlerin, gl ve merkezi otoriteye geerek, devletin ekonomik ve sosyal

hayatta rolnn artmasna neden olmutur. Bylece Avrupa devletleri, devletin rolnn

artmas ile birlikte, bata eitim olmak zere ulatrma, retim tesisleri kurulmas ve alt

yap tesislerinin ina edilmesi gibi birok kamu hizmetini yerine getirmilerdir (Kazgan,1997: 16). Bu gelimenin etkilerine bir rnek olarak, o dnemde Fransa kral 14.

Louisin gc, hazinesinin altn dolu olmasndan deil devletin kamu grevlerini yerine

getirmesinden kaynaklanmaktadr. nk bu alt yaplar sayesinde salanan dsal

ekonomi Fransaya d ticarette dier Avrupa lkelerine kar stnlk salamasnda

etkili olmaktadr. Bu stnln nedeni, o dnem Fransz limanlarnda yelkenli

gemilere her trl hizmeti salayan birok tesisin mevcut olmasndan ve ehirlerdeki

ulam ann gelimi olmasnn salad avantaj ile bir maln k aylarnda bile

Fransann her tarafna kolaylkla tanmasn salamaktadr. Oysa o dnemlerdeOsmanl Devletinde ulam a gelimediinden Avrupadan rn ithal etmek zorunda

kalmtr. Osmanl Devletinde tren hatt Haydar paadan ancak zmite ulatndan,

Adapazarndan stanbula k aylarnda tarm rn getirilememektedir. Zira

Adapazarndaki Sapanca gl civarndaki dereler, k aylarnda tamakta ve ulam

olanaksz hale getirmektedir. Bu nedenle de stanbulun ihtiyac olan bir ksm tarm

rnleri, Fransann Atlas Okyanusuna bakan limanlardan karlanmaktadr (Kazgan,

1991b: 8).

1. Avrupada Sanayi Devriminin Ortaya k

Avrupa lkelerinde merkantilist politika ile bata eitim faaliyetleri olmak zere

alt yap tesislerinin ina edilmesi gibi gelimeler sanayi devrimine geii

kolaylatrmtr. nk bir taraftan eitim seviyesinin ykselmesi ile birlikte ortaya

kan bilimsel eitim kurumlarnn yan sra meslek eitiminden balayarak iktisat,


38/130

38

ticaret ve mhendislik bilgilerine sahip vasfl insan gcnn ortaya kmas dier

taraftan kentlere balayan g ile vasfsz igcnn ucuzlamas Avrupa lkelerinde

sanayi devriminin ortaya kmasn salamtr (Kazgan, 1991b: 8). Ayn sre

ierisinde buhar makinesinin kefi ile birlikte, buhar gcnn makine ile birletirilmesi

bata tketim mallar reten sanayi kurulularnn yan sra bu sanayide kullanlan ara-

gere ve makine retiminide gerekletiren sanayi kurulularnda faaliyete geirmitir

(Kazgan, 1997: 16). Bylece Sanayi devrimi, retimde insan gcnn yerini makinenin,

kk iletmelerin yerini ise fabrikalarn almasna neden olmutur. Makine sanayisinin

geliimi ilk olarak ngilterede, dokuma sanayisinde kendini gstermektedir12. Bu

sanayi kolunun yan sra ynl tekstil, kmr retimi, demir-elik sanayisi gibi sanayi

kollar nem kazanmaya balamtr. Bylece ilk olarak sanayi devrimini gerekletiren

ngiltereden sonra sanayi devrimi dier Avrupa lkelerine de hzla yaylmayabalamtr. Bu yzylda sanayi devrimi ile dnya ekonomisinde ortaya kan

deimeleri aadaki ekilde sralamak mmkndr; (lolu, 1998: 2526).

Teknolojik gelime ile birlikte retimin artmas Kmr, demir-elik ve deerli madenlerin retiminin artmas Hammadde, yar mamul ve mamul retiminde art D ticaretin gelimesi Sermayenin uluslar aras boyut kazanmasdr.Yukarda saylan bu gelimeler, Avrupada retimin artmasna ve artan retime

pazar bulmak iin Avrupa devletleri arasnda pazar araylar ve smrgecilik yarnn

hz kazanmasna neden olmutur (Pamuk, 2005: 185). Bu gelimeler Avrupa

devletlerinin Osmanl devleti ile olan d politikalarn da deitirmelerine neden

olmutur. Bu politika deiiklii ile daha nceden d politikalarnda Osmanl

Devletinin yklmasn savunan ngiltere ve Fransa, Osmanl Devletinin yklmas ile

kendileri asndan olumsuz sonularn ortaya kacan, bu nedenle de Osmanl

Devletinin varln srdrmesinin karlarna daha uygun olaca konusunda fikir

birliine varmlardr (Kazgan, 1991b: 8).

2. Sanayi Devriminin Osmanl Devletine Etkileri Ve Sonular

12ngilterede makine sanayisinin ilk olarak dokuma sanayisinde gereklemesi, ortaya kan teknik bir

sorundan kaynaklanmtr. Bu sorun, iplik eme ve dokuma arasndaki verim dengesizliidir. Bu

verimsizlik aamal olarak iplik makinesinin icadna neden olmutur (Hobsbawm, 1998: 5455).


39/130

39

Sanayi Devriminin en nemli etkisi; Osmanl Devleti gibi sanayileemeyen

lkelerin sanayileme yolunu kapatt gibi bu lkeleri sanayileen lkelerin pazarlar

haline getirmesidir. nk Avrupa devletleri 19.yy. da sanayileemeyen lkelerde

pazarlar oluturabilmek iin smrgecilik yarna girmilerdir. Bu smrgecilik yar,

Osmanl Devleti gibi sanayilemekte ge kalan lkeleri olumsuz etkilenmitir. Osmanl

Devletinin sanayi devriminden olumsuz etkilenmesinin ilk nedeni, sanayilemekte ge

kalm olmasndan dolay Osmanl lkesinin ak pazar haline gelmesi ve snrlarnda

smrgecilik yarnn hz kazanmasdr

Sanayi devrimi bata Avrupa devletleri asndan olumlu bir gelime gibi

grnse de zamanla Avrupa devletlerinde baz olumsuz gelimelerin yaanmasna neden

olmutur. Avrupa devletleri ilk olarak hammadde, ii, teknoloji bakmndan birok

sorunla karlamlardr. Ayrca bu sorunlara ilave olarak pazar bulma ve mamulfiyatlar konusundaki sorunlarda ba gsterince, sanayilemi lkeler bu sorunlar

aabilmek iin damping, tekel, moda gibi birok pazar politikalarna girimek zorunda

kalmlardr. Dolaysyla bu politikalarda Osmanl Devleti gibi sanayilemekte ge

kalm olan lkelerinin sanayilemesine engel tekil etmitir (Kazgan, 1991b: 12).

zellikle buhar makinesinin icad ile denizlerde vapurlar ve karada ise

demiryollar vastasyla hammadde, mamul tamacl ve navlun cretlerinde d,

mamul maliyetlerinin dmesine neden olmutur. Bylece sanayi lkeleri arasnda

rekabet, sanayi lkelerinde krize yol amas gerekirken daha ok hammadde satabilecekOsmanl Devleti gibi lkeleri ayn zamanda birer mamul alcs haline getirmektedir. Bu

dnemde Osmanl Devleti ile Fransa ve ngiltere ile yaplan ticaret anlamalar ile

drlen gmrk vergileri daha fazla nihai rn ihracat olanan ortaya karmtr.

Bu durumda mamul fiyatlarnn dmesine ve Osmanl Devletinde mamullere olan

talebin artmasna neden olmutur. Bu talep art yani pazar paynn genilemesi,

sanayileen lkeler arasnda rekabetin artmasna ve damping usul ile maliyetinin

altnda sat yapmaya imkan tanmaktadr. nk damping usulnde i piyasada sanayi

mamullerinin fiyatlarn yksek tutmak ve bu sayede d piyasada fiyatlar drmeksuretiyle pazar payn geniletmek olana bulunmaktadr. Sanayi lkeleri bu politika ile

Osmanl Devletinde sanayi giriimlerinin baarszlkla sonulanmasnda etkili

olmulardr. O dnemde stanbul, Bursa ve Beyrut gibi kentlerde alan kat

fabrikalar, talyan fabrikalarnn birleerek damping uygulamas ile fiyatlarn


40/130

40

drmeleri karsnda rekabet edemez hale gelmi ve fabrikalarn kapatmak zorunda

kalmlardr. Yine ayn usul ile Badat, Diyarbakr, Mardin blgesindeki ipekli ve

pamuklu kuma dokuma tezgahlar, Akdenizden Osmanl lkesine gmrksz getirilen

Fransz ve talyan mallar karsnda rekabet edemeyerek ilerini terk etmilerdir

(Kazgan, 1991b: 13).

Sanayi devriminin Osmanl lkesinde bir dier olumsuz etkisi ise tekel

uygulamasdr. Bu uygulama sanayilemi lkelerin Avrupadaki sanayileen lkelerde

baz retim dallarnda sanayilemeyi geciktirmeleri bylelikle piyasada tekel konumuna

geerek fiyat farkllatrmas yapmalardr. Sanayileen lkeler tekel durumunun sebep

olduu kapasite kaybn ise ayn mal d lkelere daha dk fiyatlar ile satarak telafi

etmeye almaktadrlar. Bylelikle bu uygulamalar sayesinde Osmanl Devletinde

ayn mal reten sanayicilere byk darbe vurmulardr. rnek olarak, OsmanlDevletinde aznlklarn tarm aletleri imalat iin kurduklar fabrika ve atlyeler kalite

bakmndan sanayilemi lkelerin imalatlar ile yarabilecek dzeyde olmalarna

ramen fiyat asndan rekabet edemediklerinden iyerlerini kapatmak zorunda

kalmlardr. Sanayi devriminin Osmanl lkesindeki bir dier olumsuz etkisi ise moda

riskidir. Moda riskinin domas, sanayilemi lkelerde modas geen mallarn

sanayileemeyen lkelerde kolay alc bulmasndan kaynaklanmaktadr. Bylece

Avrupann modas geen tekstil rnleri ve yan sra birok aksesuar Osmanl

Devletinde kolay pazarlanma imkan bulmutur. Bu durum Osmanl Devletinde esnafve loncalarn rekabet gcn zayflatarak, retim faaliyetinden yava yava ekilmesine

neden olmutur (Kazgan, 1991b:1314).

a) Osmanl Devletinde retim Yapsnn Bozulmas

Sanayi devrimi ile birlikte birok sanayi kuruluunun faaliyete gemeye

balamas, sanayilemi lkelerde parann dolaysyla da finansman talebinin artmasna

neden olmutur. Ancak o dnemde her ke banda tezgah aan sarraflar, bu talebi

karlayamamaktadrlar13. Bu nedenle de devletlerin finans sektrne girmesi zorunlu

olmaktadr. Ayrca sanayileen lkelerde demokrasinin gelimesi ve ii haklarnn

geniletilmesi gibi sosyal haklar, iyerlerine maliyetleri arttrc bir sonu olarak

13 Sarraf, lgate gre sarf eden, harcayan demek olup, para ve sermaye piyasalarnda hisse senedi, tahvil,

hazine bonosu gibi tanr deerlerin alm, satm ve pazarlanmasna araclk eden, ayn zamanda altn alm

satm ile de uraan kimselerdir (Tademir, 2000: 466).

7/31/2019 Galata B

galata bankerlerinin osmanli devlet maliyesi sistemine etkileri baltazzi baltaci ailesi ornegi the...

Documents