gap go giua khoa hoc va phat giao - phan tan hung

8/3/2019 Gap Go Giua Khoa Hoc Va Phat Giao - Phan Tan Hung

1/24

GP G GIA KHOA HC V PHT GIOPhan Tn Hng

---o0o---Ngun

http://thuvienhoasen.orgChuyn sang ebook 9-8-2009

Ngi thc hin : Nam Thin [email protected] Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org

Mc Lc

I. S lc v tin trnh tr thnh ca kin thc khoa hcII. Phng php nghin cuIII. Hng tm v i tng nghin cuIV. Ci nhn nn tng

V. Phng php 'ph nh thc s' v 'ci nhn' nn tng ca Pht gio

---o0o---Cuc gp g gia khoa hc thi i v Pht gio, c xem l bt u tthp nin 30, vi nhng tn tui nh N. Bohr, A. Einstein..., em nnhiu iu b ch cho kin thc thi i t my nm va qua. Trong quynPasserelles - Entretiens avec le Dala-Lama sur les sciences de l'esprit (Cuni - m lun vi t-lai Lt-ma v cc khoa hc tm thn), Jeremy W.Hayward vit : "Nhng ngi (rt t) va c kin vn khoa hc va c

nghin cu Pht gio u nhn thy c nhiu im chung, trong nhng cchtip cn vn v nhng phng php ca khoa tm thn hc ny v cakhoa hc. - c hai pha, ngi ta khng chp nhn c tin m qung v khost mi s mi vic trong hng siu vt mi nhng tin kin c nhn."1

Cuc gp g ng-Ty ny ang l nim hy vng ca nhn loi. Nhng vn ca chng ta l phi c mt cch tch cc trong cuc gp g ny. Chngta c th bt u t ch kho st nhng im ging v khc nhau gia khoahc hin i v Pht hc.

---o0o---

I. S lc v tin trnh tr thnh ca kin thc khoa hc

Sau s suy tn ca hai nn vn minh Hylp v Rma, t th k th 4 n thk th 10, chu u chm m trong thi k c nhiu s gia gi l en ti(tnbres). Kin thc huy hong ca hai nn vn minh u chu ni trn b
http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/


2/24

thu ct trong nhng tu vin Cat gio. u chu b ng tr bi quan nim catn gio c ngun gc Trung ng ny, cho rng th gian l gh tm v cmt th gii khc c gi l 'Vng quc ca cc Tng Tri' (Royaumedes Cieux). Sau , vo u th k 11, u chu bt u thc dy, nh phnln ni vic khm ph li nhng ti liu c ca vn minh Hylp, nht l caAristote. Mt trong nhng hu qu ca vic c li trit hc ca Aristote lngi u chu bt u tm thy li nn vn minh truyn thng ca mnh, btu nhn nh li th gian c nhng thc ti ring ca n, nhng phngcch v nhng qui lut vn hnh ring, m con ngi c th hiu c nu

bit s dng tt kh nng quan st ca gic quan v kh nng suy lun ca ltr. Ngi Hylp c kh nng quan st thin nhin rt tinh t, nhng vo thi ngi u chu hon ton tin tng ni nhng ti liu xa va tm thyli v xem nh l ngun ca mi kin thc. H ch bit hc li bng cchsao chp nguyn bn, thay v hc cch quan st thin nhin ca ngi xa.

T sinh ra s i u gia hai loi c tin : mt bn l tin ni mt thinquc (royaume cleste), c th nhn bit c bng c tin v mc khi, vi

bn kia l tin ni mt a quc (royaume terrestre), c th nhn bit cbng gic quan v l tr.

Cuc tranh lun ko di, nhng nh c hai, trn thc cht, u xy nn trnquan im xc nh (hay thng hng) v v tr nn, vo th k 13, Thomasd'Aquin c th tng hp c hai quan nim v hai th gii ni trn, an l thuyt v mt v tr vi tri t nm trung tm, bao quanh bi 9vng cu l ni di ng ca cc hnh tinh, vi vng cu th 10 xa hn v

bt ng (n nh) l ni c ng ca Thin Cha. Tr vng cu ni MtTrng di ng, 8 vng cu kia c xem gn nh hon chnh, v cchnh tinh di ng chm v u hn. Di cng ( trung tm) l a quc,hon ton khng n nh v khng hon chnh, v Tri t c cu thnh

bng t, cht liu nng nht, k n l nc, kh v la. V nm trongkhung cnh bt n ca Tri t, cc cht liu ny u khng c nm vtr n nh t nhin ca chng, v tt c lun tm mi c hi tr v v trn nh t nhin; iu ny gii thch s hn lon, s di ng khng u; vcng gii thch v sao ri xung v la bay ln, khi khng c g km gi.

Th l t tng ca Aristote c hi nhp vo ch thuyt ca Gio hiCat gio. V tng hp ca Thomas d'Aquin ny tr thnh t tng nntng ca u chu thi trung c.

Nhng ngay khi Thomas d'Aquin a ra tng hp ca ng, nhng nhthng thi khc khai qut ra c, t nhng ti liu ca Aristote, mt snghch l. Cc nghch l ny, khong 3 th k sau, tr thnh mn mng lm


3/24

sp ton b h thng t tng u chu thi trung c. Vo th k 16,Galile mun kim nghim li quan im ca Aristote, d l nhng ium ngi ng thi ca ng cho l chn l. Theo Aristote, mi vt u ri,nhng vi nhiu vn tc khc nhau ty theo trng lng ca mi vt. Galilemun kim nghim nh lut ny. ng th cho ln trn mt mt phngnghing nhiu vin trn c ln bng nhau nhng c trng lng khcnhau; v ghi nhn rng tt c u ln vi cng mt vn tc nh nhau (cngkhong cch, vi cng thi gian). Th l nh lut cho rng : "vt cng nngcng ri nhanh hn, v chng tm v v tr ca chng trung tm v tr" b

ph nhn.

Cng vo thi i , ngi ta va ch to c ln u tin loi knh licho php thy xa. Galile thit lp mt vin vng knh. ng nhn Mt Trng,v thy n c nhiu li lm; ng d st Mc tinh, v thy cc v tinh (mt

loi Mt Trng) ca n lun thay i v tr. Kt qu quan st thc t ny lmcho m hnh nn tng v s vn hnh ca cc thin th, theo Mt Trngv Mc tinh phi hon ho v l thnh phn ca thin quc, b t thnh nghivn; tc l ch thuyt ca Gio hi Cat gio, ca Aristote v ca Thomasd'Aquin b nghi ng.

Cng nm 1642 khi Galile mt, Isaac Newton ra i. Newton cho rng Trit vn hnh theo cng mt qui lut vi s vn hnh ca Thin gii, xungquanh Mt Tri. Tc l, khng nh trong th gii ca Aristote vi vai trca mt Thin cha v mt linh hn l cn thit, trong th gii ca Newtoncc hnh tinh vn hnh t ng cch c hc, theo vi nh lut nn tngc vit di dng nhng phng trnh ton hc v khng h c s thamd ca mt Thin Cha no .

Sut hai th k sau Newton, mi n cui th k 19, quan im xc nh cah thng t tng c sinh ra bi Galile v Newton hon ton c tintng v thnh cng. Trong vt th hc (physique, dnh ch 'vt l hc' cho

physiologie) v ha hc, tc trong lnh vc ca nhng i tng nghin cukhng phi l sinh vt, nhiu s kin c gii thch nh l thuyt ca

Newton, v ngi ta thc hin c nhiu thnh qu nh . Trong sinh hc,c thnh hnh t th k 18, ngi ta cng tin rng sinh vt c to thnh

bi nhng t bo (cellules) v chc nng sinh hc ca n cng da trn hotng ca nhng n v nh c bn, tc cng xy dng trn mt loi lthuyt nguyn t. n th k 19, cng t ci nhn t ng v c hc ca

Newton, Charles Darwin xy dng thuyt tin ha, cho rng, trn thi onrt di, nhng sinh vt n gin v th thin t ng pht trin cch t


4/24

nhin, khng cn n s hng dn ca mt sc mnh thn b no c, trthnh nhng sinh vt ngy cng phc hp v thng minh hn. Cng cngha l, trong s to thnh loi ngi, vai tr ca Thin Cha khng cncn thit na. T a n cuc i u gay gt gia nhng tn trungthnh Kyt gio vi nhng mn ca thuyt tin ha; v cuc i u vncn tip din.

Tm li, k t Newton n u th k 20, kin thc khoa hc pht trinkhng ngng, v pht trin trong lng cuc tranh lun rng ln gia mt bnl quan im Kyt gio, vi mt Thin Cha l ng Sng To, v bn kial quan im khoa hc. S tin tng ni kin thc khoa hc tng mi, khngngng lm gim nh vai tr ca Thin Cha. Nhng s tin tng ny c

phn hi b gin lc ho, xy dng trn t tng v s c tht ca mt thgii hon ton khch quan, ch gm khng gian, thi gian v nhng ht vt

cht. Khoa hc tr thnh mt loi c tin ch o, Ty phng trc, rilan ra ton th gii, cho rng khoa hc thc s c kh nng tm thy chn lca th gii thc ti.

n nay c tin ny tuy vn cn tip din, t ra trnh i chng, v c mt b phn khng nh trong gii khoa hc khng suy ngh nhiu v nhngg h lm, nhng cng gim bt nhiu, v t nhng nm 20, thuyt tngi ri s pht trin ca 'c hc lng t' (mcanique quantique) tng t

ph mn dn nhng nguyn l nn tng ca thuyt Newton c in v tli nghi vn trn kh nng nhn bit gi l hon ton khch quan ca nginghin cu, cha k n nhng khm ph ca cc ngnh khoa hc mi, nh'tm l hc v s bit' (psychologie cognitive), 'thn kinh hc'(neuroscience), 'di truyn hc', 'sinh hc bo t' (biologie molculaire) v.v...

---o0o---

II. Phng php nghin cu

Trc nht, trn bnh din phng php lun (mthodologie, v cha ni

n nhng khc bit trong cch thc hnh cng nh trong mc tiu v itng nghin cu), chng ta c th khng nh c rng gia phng phpnghin cu khoa hc ngy nay v Pht php c nhiu ch tng ng. Chai u rt c ch cho vic tin t tr tu, hay vic tin dn n trnh kinthc ngy cng m rng v chn tht hn.


5/24

Theo quan nim c in ca th k 19, ch vi phng php nghin cukhoa hc ngi ta mi c th vt khi chng ngi ca suy on ch quan khm ph tng bc th gii thc ti. n th k 20, thp nin 20, nhiunghi vn c t ra trn tnh khch quan khoa hc, nhiu nh khoa hc tmcch hon chnh cc nn tng ca khoa hc, nht l bnh din phng phplun. Nh th, vo nhng nm 30, mt phng php lun mi c thnhhnh, v tr thnh khuynh hng ch yu ca khoa hc hin nay, c gi l

phng php 'thc nghim thun l' (empirisme logique), cn gi l 'tri thclun' (l'pistmologie).

Ch 'pistm', gc Hy Lp, ng ngha vi ch 'science', c ngha l 'cibit', hay 'tri thc'; cng c ngha l 'ci hc', c chia thnh nhiu 'khoa',hay nhiu 'mn', nn cng c gi l 'khoa hc'. M "khoa hc l l thuyt(hay l l) v thc ti - la science est la thorie du rel", v phng php

lun ny, mt cch ngn gn, gm 2 b phn nn tng : quan st thc ti vthun l ha; vi 4 giai on ni tip nh sau :

1/ quan st v thu thp d kin quan h n i tng;

2/ ghi chp li nhng iu quan st c di dng mt ngn ng thun l,tin n vic thnh hnh gi thuyt khi qut (c th di dng cng thcn gin) nhm gii thch cch thun l tng quan gia nhng d kinquan st c;

3/ t gi thuyt c thnh hnh, tin on nhng g s xy ra, nu tin trnhtr thnh ca i tng c din ra cch bnh thng hoc trong nhngiu kin n nh trc;

4/ kim nghim thc t xc chng nhng tin on . Trn bnh dinphng php lun th ch n gin nh vy. Nhng trong thc t li c nhiucch tip cn vn khc nhau, ty theo loi i tng v ty theo trnh khc nhau ca ngi nghin cu.

C th chia trnh ca ngi nghin cu lm 3 loi. Loi ngi th nht,ch bit tin theo nhng g do ngi khc truyn b ra, hay ca ngi xa li, v xem l chn l. Chng hn nh, thi Trung c, h ch bit tintheo nhng khng nh c Gio Hi Cat gio truyn b; hoc nh, khitip nhn c nhng g ca Aristote li, h cho l ngun ca mi s

bit; sau h cho cc nh lut ca Newton l nn tng ca tt c. Loingi ny lun b 'd ng' vi nhng g mi m, nh hu ht nhng ngi


6/24

ng thi ca Galile, h c a ra nhng quan im hng ph nhn hay pch kt qu quan st c ca Galile, bo v c tin ang hin hnh.Loi ngi th hai c kh nng thch hp ho nhng ch thuyt hin hnh, thch ng vi kin thc mi ca thi i, nh trng hp ca Thomasd'Aquin; hoc ca nhng ngi c tng hp a ra thuyt 'Newtonmi' khi khng th ph nhn c kt qu thc nghim v tnh tng i.V loi ngi th ba l loi ngi c tinh thn t do, dm t li cu hi trnc nhng g m s ng cho l chn l, nh trng hp ca Galile chnghn. Loi ngi th ba rt t, c trong gii hc Pht v gii khoa hc; ch loi ngi ny mi hy vng c nhng khm ph mi m, nhng tic thay, mi thi v bt c u, h li thng b chm p, c khi b hm hi.

Galile lm nhng g ? Th nht, trong khi hu ht nhng ngi cngthi cho quan im ca Aristote l chn l v tin theo cch m qung,

Galile ch cho l gi thuyt cn c kim nghim li. Th hai, ng thitlp nhng iu kin cn thit kim nghim nhng nhn nh . Th ba,sau khi chng nghim rng chn l sai, ng tip tc quan st i tngvi mt tinh thn hon ton t do. V th t, ng hon thnh mt th ngnng (trong trng hp ny l nhng phng trnh ton hc) ghi li cchtrung thc nht nhng g quan st c v tng hp thnh l thuyt mi.

Ngha l, Galile bt u ngay bc th t, ri tr li bc th nht vbc th hai, ca phng php thc nghim thun l ni trn.

Cch tip cn vn kiu ca Galile ny thch hp cho trng hp ti,hay i tng, nghin cu c xc nh trc bi mt l thuyt hay mtc tin c sn. - y, vic lm ch yu l phi chng minh l thuyt hay ctin c sn khng cn gi tr, trc khi tin hnh vic nghin cu nhmhon thnh l thuyt mi. Trong trng hp i tng nghin cu hon tonmi, vic nghin cu phi c tin hnh tun t theo 4 bc cu phng

php nh ni trn. C khi, i vi loi i tng nghin cu hon tontru tng, nm bt c thc ti ti hu, ngi nghin cu li phi tinhnh tng bc cng vic nghin cu, qua vic xc nghim nhng githuyt trung gian, gip a ra nhng gii p tm thi, n cho php ngi

nghin cu tng bc tha mn mt phn c t m tm hiu ca mnh; ritng bc siu vt khi nhng l thuyt trung gian c thit lp, tin t dn n trnh kin thc ngy cng chi li v phc hp, ngy cngm rng v chn tht hn.

Tin trnh pht trin ca kin thc khoa hc din ra cch tun t nh vy,theo nhp pht trin ca nhng phng tin nghin cu ngy cng tinh


7/24


8/24

1962, Thomas S. Kuhn ghi r iu ny trong quyn The Structure ofScientific Revolution, n.x.b. University of Chicago Press).

Tc l, con ngi khng cn kh nng tip cn thc ti nh chnh n l,trong ton din v trong mi quan h vi ton th : th gii m trong conngi sng b thu hp, b bin mu..., nhng v v minh (danh t nh Pht),hay v khng thc c nh vy, nn con ngi cho l thc ti, gn chon loi ngha v gi tr, gn cho mi s mi vt mt bn th (logos), ri

bm gi vo vi th tnh cm v xy dng l l cho s hin hu camnh, tc xy dng ci gi l bn th, hay 'tiu ng', y o mng ca mnh.n y chc hn mi ngi u c th hiu c ti sao c Pht ku gimi ngi hy 'dit' b ci 'ng' v th gii o nh do thi quen 'tp' thnhny, v l ngun gc ca 'kh' au, gii phng chnh mnh, hu c tht n kin thc chn thc ('o') trn 'thc ti lun sng ng v mi mi

ang tr thnh'.

Ngy nay, khng t nhng nh khoa hc thc rng : ci bit thun lkhoa hc khng phi l ci bit duy nht, nn cng khng th l ci bit tondin, tc cng khng th l ci bit chn thc. ng vy. Nhng, cngkhng th c ci bit chn thc v ton din nu khng c ci bit thun lkhoa hc.

---o0o---

III. Hng tm v i tng nghin cu

Ni n tm ti nghin cu cng l ni n c t m thc mc. M ngungc ca thc mc chnh l c nghi ng, dm t cu hi trn c nhng g mthi thng, ca s ng hay ca chnh mnh, cho l hin nhin, chn l.

Ngn gn, khc vi cc 'tn gio thn khi' (religion) cho rng ngun gcca s bit l c tin, khoa hc cho rng ngun gc chnh l s nghi ng.V Kinh 'i Nghi Tnh' ca nh Pht cng ni : "nghi ln, gic ng ln;nghi nh, gic ng nh; khng nghi, khng gic ng"2 . V chnh c Pht

cng hng lu t ca Ngi hy lun xc nghim thc t mi iu Ngini, khng cn nghi ng g na, ch ng tin ni chng ch v c n oc ca Ngi.

Khng phi ch khuyn, m c Pht cn to iu kin mi ngi gic c nghi ng v tinh thn t do phn xt, bng cch khng tr li, hockhng a ra cu tr li xc nh, v nhng cu hi lin h n nhng vn


9/24

tru tng, nh cc cu hi v 'Nit bn', v ngun gc ca v tr chnghn, v thc rng nhng cu tr li xc nh thng ch to ni ngi nghemt loi c tin. c Pht ch truyn t mt phng php, hay mt conng, theo mi ngi c th t tin t n 'nit bn' bng chngnghim thc t. V vy, trong Pht gio, cng nh trong khoa hc, khng cmc khi (rvlation), khng c nhng li ni c gi tr tuyt i, cngkhng c nhng c tin khng th kim nghim c. Pht gio khng phil mt 'tn gio thn khi'.

Thc ra, ngi ta ch ni 'tin' i vi nhng g cn m h, khng bit chc;khng ai ni 'tin' ni s hin hu ca Mt Tri, chng hn, v l thc tihin nhin m, ai ai cng sng vi nh sng v sc nng ca n, v ai aicng c th kim nghim c bng phng php thc nghim khoa hc.C th ni rng : ci g c thc u c th c t thnh i tng nghin

cu khoa hc, tc l u c th nhn bit c bng tr ('tr tri', d khngton din); ngc li, ci g khng th nhn bit c bng tr, th chc chnn khng c thc. V mi vic nghin cu, v u phi bt u t ch xcnh i tng, nn cng phi bt u t ch phn bit ('cch vt') ci cthc vi ci khng c thc (hay ch l khi nim do con ngi to ra).

V d nh : Thin Cha - xut pht t quan nim cho rng "c mt ng thn to ra v tr vn vt, v to ra con ngi theo hnh nh ca thn"(thomorphisme), Thn Tn Vin ca ni Ba V - xut pht t quan nimcho rng "chnh con ngi to ra cc thn theo hnh nh ca mnh"(anthropomorphisme), tuy u do con ngi quan nim nn, nhng c haiu l khi nim tru tng khng kim nghim c, nn cng khng thl i tng ca t duy thc nghim khoa hc. i vi cc i tng loiny c th gi thi , nh Khng T lm : knh nhi vin chi. Nhngnim tin ca mt s ngi ni Thin Cha ny, v nh hng ca n trncch sng v cch suy ngh ca s ngi , l c thc, khng th ph nhnc. Cng th, ni Ba V v sng T Lch trong cm nhn ca ngi Vit,khc vi ni sng theo a l hc v vt th hc, cng l thc ti kimnghim c, tc l c th nhn bit c bng l tr.

Cng cn phn bit nhng g thuc th gii t nhin (la nature) vi nhng gdo con ngi to ra, cn gi l nhng nh ch nhn vn v x hi (laculture). n ng v n b, chng hn, l thuc t nhin, nhng v vchng (gia nh) l nhng nh ch nhn x. Chnh con ngi to ra nhngnh ch ny iu ha cuc sng x hi; v, qua , con ngui c gii

phng dn khi bn nng th tnh t nhin ca mnh, ngy cng ngi


10/24

hn (tuy cng c nhng nh ch lm cho con ngi tr thnh n l). Nh, u (hnh nh trong quyn Fondement du pouvoir de jugement)Emmanuel Kant c vit, i th nh : con ngi bt u pht trin khi bit tto ra nhng chun mc ( xc nh s vt) v nhng gi tr ( t chccuc sng chung x hi).

Theo tinh thn Pht gio, v theo tinh thn khoa hc ngy nay, cu trn cnphi c thm rng : nhng khng phi nhng chun mc v nhng gi trl quan trng, li cng khng phi l nhng chun mc v nhng gi tr mPht, hay Khng, hay Gisu... a ra cch y 20 hoc 25 th k, iuquan trng chnh l kh nng ni con ngi; m nh con ngi ca mithi i c th to ra nhng chun mc v nhng gi tr t chc cucsng ca mnh, th theo nhng iu kin ca thi cnh v ca trnh tinha. Tng t nh vy : khng phi nhng khm ph ca ngi xa l quan

trng, nhng chnh nhng phng php kho cu m nh ngi xakhm ph c nhng iu mi m mi l iu ng hc. Cch hc nyng cho c gii nghin cu khoa hc v gii nhng ngi hc Pht.

Khi i tng nghin cu c xc nh, mi cng trnh tm ti nghin cuu c im khi u ch t nghi vn. V d nh khi c xt mnh haithanh g kh, la s chy ln. Lm i lm li nhiu ln, kt qu u nh thc. tm hiu la ny t u m c, i th, c hai cch t nghi vn :

1/ c l la t tri xung, hay t u bn ngoi n, v

2/ chc hn c sn trong g, ch cn xt mnh (thc hin mt s iukin) th la s bng ln.

Hai cch t nghi vn trn dn ngi nghin cu theo hai hng khc nhau,cch xa vn dm. Cch th hai l cch ca phng php khoa hc. M cngl cch ca Pht php.

Thin s Khung Vit, i inh v Tin L, trc khi cht, li cho cc

t ca ng v cho cc i sau mt bi k th tch, trong c my cu,nh sau :

Mc trung nguyn hu ha.Nguyn ha phc hon sinh.Nhc th mc v ha.Ton toi h do manh.


11/24

(Th vn L Trn, tp I)

Dch :

La vn sn trong cy.Nn khi la li y.Nu trong cy khng la.Xt mi la chng by.

(PTH)

ng ra, thin s Khung Vit mun mn hnh nh "la c sn trong cy" ni :

Chn l sn trong ta.

Trong tm c Bt .Nit Bn trong ci sng.Khng th. Tm u ra!

(PTH)

Nn ch cn gi s yn tnh ca tm mnh, cho n khi khng cn b khuyng bi tham sn si v phin no khc, th chn l, Pht, Nit Bn... s thin l, cng nh ch cn c xt cy n mt nng no th la t phtsinh. Nhng qua cng thy c s trng hp trong cch t nghi vnca Pht php v ca phng php khoa hc. Vi cch t nghi vn ny, v trau gii kh nng tip cn thc ti, ngi hc Pht v nh khoa hc, chai, u rt d dt i vi mi tn iu, mi ch ngha (ismes), nht l ivi loi ngi "siu phm vt th" lun c sn nhng tr li khng nhtrc khi bit cu hi l g.

---o0o---

IV. Ci nhn nn tng

Ngy nay, nhiu ngi thy : Khng phi khoa hc to ra phng php,m chnh phng php to ra khoa hc, v hu nh bt c ai qua hai nmu i hc u c hc qua 'tri thc lun'. Phng php lun ny, thc ra,cng l kt qu thnh tu c ca con ngi. V cu hi c t ra l :Do u m nhng nh khoa hc thnh tu c kt qu nh vy ? Tha :C mt ci nhn nn tng. Ci nhn ny xut pht t s thc hin nhin : Cig c thc u c nhng nguyn nhn (cng c thc) to ra n. V c th


12/24

khng nh rng : ci nhn nn tng ca t duy thc nghim khoa hc l cinhn theo tinh thn ca thuyt nhn qu 3. Giai thoi ca 'lng khoa hc',di y, cho thy iu ny.

T thi ca Galile, c dng bm (pompe piston) em ncging ln. Nhng bm ny khng th ly c nc t mt nc thp hn10,33 mt. Suy ngh v s kin ny, Galile a ra nhiu gii thch nhngtt c u sai. Cng thi ny, xut pht t c tin v nhng sc mnh ca tnhin do nhng tc nhn v hnh no to ra, mt s ngi a ra giithch cho rng : v bn tnh ca n, thin nhin 'ght khong khng' (horreurdu vide), nn y nc trn ln lp y khong trng c to ra khi

piston c ko ln (thuyt 'huyn nhim'). Sau Galile, hc tr ng lTorricelli a ra gii thch mi, lp lun rng : Qu t nm trong bu khquyn, v chnh sc nng ca ct khng kh trn mt t, trn mt nc

ging, to mt sc p y nc ln trong thn ca bm khi piston c koln. T lp lun ny Torricelli gi thuyt rng : b cao ti a ca ct ncc y ln phi tng ng vi sc nng ca ct khng kh trn mtnc. Gi thuyt ny khng kim nghim c mt cch trc tip, vTorricelli kim nghim mt cch gin tip.

Torricelli ngh rng : nu gi thuyt ca ng l ng, th p lc ca khngkh cng c kh nng lm dng mt ct thy ngn tng ng ngn hn; vv trng lng thy ngn khong 14 ln ln hn trng lng ca nc, th bcao ca ct thy ngn phi bng 10,33 mt chia cho 14, tc khong 76 cm;v ng th nghim gi thuyt ny. Mt nc ging c thay th bng mtchu m ng thy ngn, thn ca ng bm c thay th bng mt ngnghim thy tinh, di 1 mt v kn mt u. ng cho thy ngn vo y ngv bt li bng mt ngn tay. ng lt ngc ng v u m ca ng trongchu thy ngn v rt ngn tay ra. Ct thy ngn trt xung v dng li cao khong 76 cm, nh d tnh. Gi thuyt ca Torricelli c chngnghim. Nhng nhng ngi theo thuyt 'huyn nhim' ni trn vn phn

bc, v cho rng c mt sc mnh v hnh, kiu nh mt si dy v hnh,treo ct thy ngn trong ng nghim.

Pascal mun chng nghim li gi thuyt ca Torricelli. ng lp lun : nuct thy ngn trong ng nghim l i trng ca ct khng kh trn mtthy ngn ngoi chu, th ct thy ngn phi thp hn nu th nghim nyc thc hin trn ni cao, v trn ni ct khng kh ngn hn. V theo yucu ca Pascal, Prier th nghim li cng lc hai cao khc nhau : mt di chn ni Puy-de-Dme (Php), v mt trn ni, cao 1.600 m.


13/24

Prier ghi nhn rng : trn ni ct thy ngn thp hn 7,5 cm, so vi ctthy ngn chn ni vn l 76 cm. Vi kt qu kim nghim c ny,Pascal v Prier c th khng nh rng khng c chuyn 'ght khongkhng' trong vic ny c, v khng l thin nhin di ni 'ght khongkhng' nhiu hn thin nhin trn ni. Chuyn kh tin nhng c tht !

Nhng ngi theo thuyt 'huyn nhim', da trn kt qu kim nghim cbi Prier, a ra gii thch b tc : s "ght khong khng" gim, khi cao tng. Pascal ngh mt th nghim mi. Ln ny ng bm mt qu

bng cng phn na v ct kn di chn ni, khi em ln nh ni, qubng cng y. n y, thuyt 'ght khong khng' mi chu ht l.

Trong n lc i tm l l gii thch s vic, Pascal v Torricelli, trong giaithoi ghi trn, ngh v lm vi ci nhn nhn qu. T. Hobbes, trongLviathan, vit : "L l khng l mt kh nng t nhin ni con ngi; (...)

n khi s da theo qui lut nn tng ca quan h nhn qu 4. V trong quanh nhn qu, s c mt ca mt ng siu nhin no khng cn cn thitna. - thi k cha khai ha, con ngi cha bit din gii nhng hin tngnhn c bi gic quan theo ci nhn nhn qu, nhng theo c tin ni s

phn quyt ca nhng ng siu nhin y quyn nng no , hoc theonhng nh ch nhn x qui nh quan h gia nhng thnh vin ca x thcng ng.

Trongquyn Reine Rechtslehre (c dch ra gn 20 th ting, t u sang), Hans Kelsen nhn nh : "T tng nhn qu c l xa l vi u c cangi cha khai ha v n ch xut hin mt thi k vn minh tin b hn.Vy n khng phi l bm sinh, nh ngi ta tng ngh tng."

"Khi con ngi cha khai ha cm thy cn gii thch nhng hin tng tnhin, h cho l nhng ban thng hoc nhng trng pht, ty theonhng hin tng c ch hay c hi cho h. (...) S din gii nh th v tnhin, tht vy, khng phi l nhn qu, nhng c tnh qui ch, da trn quinh x hi v s 'tng thng' ."5

Trong lnh vc t nhin, quan h nhn qu din ra cch trc tip : khi bnung nng, thanh st di ra; ngc li, trong lnh vc nhn vn v x hi, thlun lun c s tham d ca yu t con ngi. V vy, cng bng ci nhn vnguyn tc nhn qu, cc ngnh x hi hc, nhn vn hc, chng tc hc, shc, tm l hc v.v... tm hiu c tnh con ngi v c tnh x hi, nhngvi phng cch khc. Trong o c hc, lun l hc v lut hc (hay phpch hc) nguyn tc nhn qu c bin ci thnh 'nguyn tc qui h'


14/24

(principe d'imputation), th d nh : "mt ngi phm ti, phi b trng tr","mt ngi khng thanh ton ht n, phi chu s cng hnh trn ti sn";cch tng qut "mt hnh pht s phi c thi hnh, khi mt hnh vi btchnh (bt hp php) tng ng phm phi".

'Nguyn tc qui h' cng thit lp mi tng quan gia hai s vic, nhngy khng phi l tng quan nhn qu ca th gii t nhin : s phm tikhng phi l nguyn nhn ca s trng tr, v hnh pht khng phi l huqu ca hnh vi bt chnh. - y, mi quan h c thit lp bi nhng quinh hon ton do con ngi lm ra, iu ha cuc sng x hi v cgi l : phong tc, lut php, quyt n, quyt ngh hnh chnh v.v... Thmna, nu nhng mt xch nhn qu ca lut t nhin ni tip nhau trngtrng ip ip, to thnh chui ko di n v tn, chui tng quan 'quih' ch c hai mt xch : vic lm tt c qui h vi s tri n, ti li vi

trng pht, n cp vi b giam; mt nguyn nhn a n mt h qu, v chai u l im cng (u v cui) ca tng quan qui h. Tc l : khi strng pht xong th ti li c xa, khi hn giam mn th ti n cpkhng cn; nhng nht nh l : "n (on) c u, oan (n) c ch", "C tith phi n, c n th phi tr", "Ai lm ny chu, ai ct ny g", ch khngth khc c.

Nguyn tc ca quan h nhn qu l : Ci g c thc u c nhng nguynnhn (cng c thc) to ra n. Nhng nguyn nhn ny c th c phnthnh hai loi, to thnh hai th quan h khc nhau :

1/ quan h trc sau (tri trong thi gian) v

2/ quan h ng thi (tri trong khng gian, mi thi im hin ti).

Nu A l mt thc ti, th mi thi im (tn) A c to thnh bi (=)chnh A trc ( thi im tn-1), kt hp vi (#) nhng tc ng caquan h ng thi vi mi trng (hm f(m) thi im tn ); v, mc con ngi, cn c tc ng ca mi trng x hi (hm f(h) thi im

tn ) cng vi tc ng ca ch v nng lc ca con ngi (Ng.) ngthi (tn). Vy quan h nhn qu c th c vit di dng phng trnh,nh sau :

Atn = Atn-1 # f (mtn) # f (htn) # Ng.tn


15/24

C nhiu iu cn lu ni hai tc t x hi(f(h)) v con ngi (Ng.) v nikiu kt hp (#), nhng trc mt, theo l-gch ca phng trnh ny, chtrong nhng iu kin rt c bit mi c xy ra hai trng hp : 'A thiim sau', hoc l bn sao, hoc l ph nh, ca ' A thi im trc'. Tcl, phng trnh ny chng nhng khng loi tr, m cn bao hm c 'l-gch hnh thc' - A ch c th hoc l A, hoc l Khng-A, theo 'ci nhnsng to' truyn thng ca cc tn gio thn khi - v 'l-gch ph nh' ca

bin chng php Hegel. Trong iu kin thng thng, 'A mi thi im'u va l k tha va l bin thin ca chnh 'A thi im trc'. V l ktha nn c 's tnh', v v l bin thin nn c 'tin trnh'. Ni cch khc :Ci g c thc u c s tnh v u l mt bc trong tin trnh mi miang tr thnh. V vy, t duy khoa hc cng l t duy vi 'ci nhn tintrnh' v theo 'l-gch s quan'.

S tnh v tin trnh tr thnh cng l thc ti khch quan, nn cng c thnhn bit c bng tr. Ch cn hai im cn lu :

1/ tin trnh tr thnh khng phi ch c mt chiu i ln, khng phi c lci sau (mi) th nht nh phi tt hn ci trc (c), v

2/ thng thng bin thin l tim tin, ch khng nht nh phi l t bin,tt c u ty ni nhng iu kin c th ca hon cnh.

Cho nn :

1/ quan im 'ph tc l xy' l hon ton duy tng (idaliste), v

2/ 'lm cch mng' (t bin) khng phi l cch duy nht, cn c cch khcl ci thin lin tc (tim tin, hay 'din tin ha bnh'). Ni cch khc, hini ha, hay thi i ha, l s bin thin t nhin ca s sng. Nhng "thng hoa mt cch lin tc" bn sc c th ca nn vn ha - vn minhVit Nam th phi c ch v nng lc ca ngi Vit, trong vic nhhng i ln (thng hoa) cho cng cuc hin i ha v ha gii mi khc

nghit ca iu kin, hu trnh dn ti tnh trng cc oan, hay trnh dn ticch mng v.

My im gp g nn tng gia khoa hc v Pht gio, vit trn, thc rakhng xa l g vi cc nn tng t tng ca vn ha Vit Nam. Trn ych l mt cch din t theo hon cnh mi m thi iu ny cho thymt cch tng qut : C s gp g gia nn tng ca vn ha Vit Nam vi


16/24

nn tng ca t duy khoa hc hin i. Gia sn vn ha ny vn cn ,trong mi ngi Vit Nam, v lun lun c th vn dng c. Nhng cngcn xt n mt vi im khc bit nn tng.

---o0o---

V. Phng php 'ph nh thc s' v 'ci nhn' nntng ca Pht gio

Kin thc khoa hc vn khng ngng pht trin, v pht trin ngy cngnhanh, nht l vi cc ngnh khoa hc mi i su mi vo cc lnh vc trithc, tm l v tinh thn. V t thi i ca Einstein n nay, khng tnhng nh khoa hc thc rng khng th c s quan st khoa hc honton khch quan. Nhng kt ch l, nu c theo truyn thng Ty phng,

khi s hin hu mt th gii thc s khch quan b nghi ng, ngi ta chcn gii php duy nht l quay v bm vo th gii ch quan, v cho rng ttc u da trn ch th tnh ca mi c nhn, cho rng mi ngi ch nhn

bit i tng theo t duy ca mnh, hay cho rng th gii l ci do chnhmi ngi to ra trong u.

Kiu la chn 'hoc ci ny th khng ci kia, hoc ci kia th khng ci ny'(nguyn tc 'khng th c ci th ba - tiers exclus' ca Aristote) nu trn chothy c tnh ca ph nh trong h thng l lun 'nh phn i lp' (hay nh

i - dualisme) l nn tng ca truyn thng Ty phng. - y, ph nhnci ny c ngha l gn nh ng nhin xc nhn ci kia. Nh khi ni'khng l A', th t 'hn phi l B' (i lp vi A), 'khng hu' th t 'hn phil t'. Hay nh khi Nietzsche 'khai t' Thin Cha, hay, mt cch tng quthn, ph nhn t nn tng thuyt tt nh Ty phng, th lin b nh gi lc v cho ch ngha h v (nihilisme); cng th : khng cng sn, th t phil t bn, hoc ngc li. Tc l, trong h thng l lun nh i ny khngc dng ph nh tht s, v mi ph nh u c th b suy din thnh xcnh; v d nhin, ph nh ca ph nh cng l xc nh (cch l lun nyvn cn nh hng mnh trong cch hiu ca nhiu ngi v 'ph nh ca

ph nh' trong bin chng ph nh Hegel).

Cch l lun n gin ny chc chn rt hu hiu trong vic nhn bit thgii vt cht, nhng n gp phi gii hn khi tip xc vi th gii ca sinhvt, v t bn nng ham sng s cht, sinh vt lun c phn ng theo tnghon cnh. C nhiu yu t ni sinh quyt nh cch phn ng ca sinh vt,v v nhng yu t ni sinh ny lun lun thay i, nn phn ng cng lun


17/24

lun thay i, khng th vit thnh cng thc c. Nh khi i din vimt hm da, chng hn. Trong nhng trng hp thng thng, tc khng

phi l mt hm da tuyt i, th khng phi ch c 2 la chn : hoc chinu, hoc chy trn (la lutte ou la fuite, ca Lavoisier), nhng rt c th sinhvt s phi va thch ng vi hon cnh va gi ly bn sc ca n. C thci nhn tuyn tnh (linaire) nh phn l sc mnh nn tng ca h thng llun Ty phng, nhng s khng th trnh c sai lm trong cch hiu vcch din gii, khi cng bng ci nhn ny m ngi Ty phng tip cnvi cc dng ph nh thng gp trong Pht gio : 'v thng', 'v ng', 'vsinh', 'v dit', 'v nim', 'v s tr'...

T tng ca Pht gio c xy dng trong truyn thng l lun n ,gm 4 v : c; khng; va c, va khng; khng c, khng khng. - y, khini 'khng', khng c ngha l 'c', cng khng c ngha l 'va c va

khng', cng khng c ngha l 'va khng c va khng khng' v cngkhng phi l c 3 gii p ny hp li. - y 'khng' ch c ngha l 'khng',ch khng th suy din ri gn cho n mt trong 3 v khc. Tc l, c dng

ph nh thc s trong h thng l lun ny. Nn khi mt ngi hc Pht ni"ti khng l cng sn" th ch bit ngi khng l cng sn, th thi; chkhng th suy din cch gin lc cho rng "t hn ngi theo ch nghat bn", tc "chng cng sn", tc ...; cng th i vi ai t nhn rng "tikhng theo ch ngha t bn". Pht gio, v ngi hc Pht, khng sngtrong th gii nh i, h sng trong mt th gii khc.

Khng i su thm vo vn thun ty lun l, nhng mi ngi u cth nhn thy rng cch la chn khng khch quan th ch quan, nu trn,khng gii quyt c g c. V nu mun tin t tr tu, cn phi nhnthng vo mi quan h gia ch th v i tng (khng hn l khch th, dnhin), v c hai u c tng quan mt thit ln nhau (nu khng c ci nyth cng s khng c ci kia), qun st n tng tn, theo phng phpnghin cu nh ni trn, ng hu c th ci thin tng bc mi quan h.

M mun quan st mi quan h (quan h ni chung, nhng y l miquan h gia ch th v i tng) th, trc ht, phi c ci nhn bao trmv dung cha, khng cc oan, khng phin din (kiu : 'na ci ny cngna ci kia'), chp nhn s hin hu trn vn ca c 2 ('va trn c ci ny,va trn c ci kia'). K n, quan st tnh cht ca mi quan h - theotruyn thng t tng ng phng, c 4 loi quan h : tng sinh, tngkhc, tng thi (y nhau) v tng d (tr nhau); quan st xem mi quan


18/24

h s to ra ci g (nu khng c quan h, s khng c g c to thnh).Ci c to thnh chc chn s c mt s im chung vi 'ci ny' v mts im chung khc vi 'ci kia', tc l : 'va ci ny, va ci kia'; nhngng thi n cng l mt thc th mi : 'khng l ci ny cng khng l cikia', ta nh ngi con so vi cha m vy. n y ta thy tnh trn y ca'bin chng php Pht gio', khc vi 'bin chng ph nh' Hegel.6

Ngn gn, theo li l lun nh i truyn thng Ty phng, ngi ta chiami s thnh hai khu vc : thun l (rationnel, lnh vc ca khoa hc) v

phi l (irrationnel, lnh vc ca thn gio), i khng v ph nh nhau.Trong khi Pht gio, c trnh by mi hin tng di hai mt : 'l'(rationnel) v 'quan h' (relationnel), nhng chng khng i khng loi trnhau v nht thit phi c thng hp trong ci nhn ton nguyn, nm btthc ti trn ton th ca n. Khi ni n quan h l ni n s i i, cch

c x vi nhau; v trnh con ngi, vi l tr c kh nng phn xtng sai cho c i bn mi pha, lun l hay o l c to nn tng

bc. Do quan im v khoa hc kiu ca R. Descartes v ca F. Bacon -i khi cho rng : v s vt c thit lp theo phng thc khoa hc,khng c mt ngh lun l no c, nn khoa hc vt khi lun l v cth i ti mi, v gii hn - c khoa hc ca thi i xem l cn qu giihn, cn phi iu chnh. Vn lun l hay o l cho khoa hc ang ct ra 7.

Vi ngi ng phng, ci nhn nhm vo mi quan h gia Tri (hay tinhthn) v t (hay vt cht) chnh l ci nhn nhm vo Ngi, v Ngic sinh ra t mi quan h gia Tri v t, Ngi bao gm trn c Triv trn c t nhng ng thi cng khc hn vi c Tri ln t. Cngvy, ci nhn nhm vo mi quan h gia Thn tnh v Vt tnh cng chnhl ci nhn nhm vo Nhn tnh. M mi mi quan h u lun lun c thci thin c 8, bi nhng tc nhn nhp cuc (khc vi trong cuc, vtrong cuc cha hn l nhp cuc). V ci thin mi quan h cng l cithin c tnh ca ci s c to thnh t mi quan h . Ci thin miquan h gia ngi cha v ngi m tc l ci thin c tnh ca ngi con

s c sinh ra; ci thin mi quan h, b chi phi bi kin thc c, gia citi ch th vi i tng, cng l ci thin c tnh ca kin thc mi. Kinthc mi c khi 'ging', c khi 'khc', c khi 'va ging va khc', m cngc khi 'khng ging khng khc' vi kin thc c, nhng iu ny khngquan trng. Quan trng nht l ch n thng xuyn v lin tc c cithin, so vi kin thc c. Nh th, kin thc mi s ngy cng nhiu, tng

bc vt qua nhng kin thc sai tri, hn hp v phin din ca ngy


19/24

trc; v, nh ni trn, 'ci bit' n qui nh 'ci ti', nn cng c ngha llin tc ph nh chnh 'ci ti' ca ngy qua, m c th l tnh ch k cnhn, tng bc tin n trnh ca 'ci ti' ngy cng m rng, ngycng trn y v chn tht hn, hu tin t n 'ci bit' ton vn v chntht v 'bn th chn tht', hay 'i ng', ca v tr.

Cn phn bit cch hiu ch 'bit' theo tinh thn Pht gio vi cch hiuthun l (hay tr thc) ca sch v ngy nay. Theo cch hiu th hai, 'ci

bit' phn bit vi 'ci sng', nn mi c s kin ngh mt ng, ni mt liv lm mt no. Trong khi, vi Pht gio, 'bit' c ngha l thm thu vothc tnh ca thc ti, v lun lun l kt qu thc chng ca bn thn; y khng c s phn bit gia 'ci bit' v 'ci sng', tc l c s thng nhtthn-khu-, hay ngh-ni-lm, v mc thng nht ny biu th khng sailc trnh thc chng ca mi ngi.

Mc tiu ca vic tin t n 'ci bit' ton vn v chn tht v 'bn thchn tht' ca v tr, i vi ngi hc Pht, l sng nh v sng hahp vi 'bn th chn tht' , cng l tr thnh chnh 'i ng' ca v tr;ch khng phi chim ngng, cng khng ni vit lung tung, to ctin khng thc sng (o nh) ni ngi khc, nhng trnh by li phng

php (hay con ng) ngi khc c th theo t chng nghim v tth hin ly. Cho nn, nu 'bn th chn tht' ca v tr c nh ngha lThin Cha, th ngi t n 'ci bit' tr thnh chnh Thin Cha; cngvy nu l Chn l, l o, l Thin , Thng , hay ng Tri (trongt tng truyn thng ng ), l Nit bn, l Pht; hoc l 'cc ct kh', l'chic giy rch'...n y ta thy 4 im tch cc ca Pht php :

1/ da trn nn tng thc nghim ('positif', theo cch hiu ca A. Comte),2/ xc nhn tim nng sn c trong mi ngi (xc nhn bn tnh thin),3/ tha nhn ni mi ngi kh nng tin t v tr thnh 'bn th chn tht'(tha nhn tnh hng thin), v

4/ m ca cho s tin t tr tu, bng cch ch a ra phng php mingi t chng nghim, t thnh tu v t th hin chnh 'bn th chn tht'.

Ci 'bn th chn tht' ni trn chnh l ci ton th ca v tr, c cuthnh bi nhng thnh phn ca n v bi mi quan h nhiu chiu gianhng thnh phn . Bn th ny khng phi l mt 'vt t thn' v bt


20/24

bin. Theo tinh thn Pht gio, khng th quan nim c s hin hu camt 'linh hn' hng hu, cng nh ca mt Thin Cha ton nng ton hov khc bit hn vi ngi, hay ca mt 'ng Sng To' (km vi cc khinim 'con ngi l to phm hon thnh ca Thin Cha', vi mt 'ngysng th' v mt 'ngy tn th'). V th, Pht gio b gn cho l 'v thn'.

C th ni rng : trong khi ton b h thng t tng truyn thng Typhng xy nn trn ch 'sng to', ton b h thng t tng truyn thngng phng xy nn trn ch 'tin trnh', 'tin trnh tr thnh' v mi miang tr thnh. T , quan nim ca Pht gio, ni ring, v con ngicng hon ton khc : con ngi, khng phi l 'n hu' ca Thin Cha, ml mt bc thnh tu ca tin trnh mi mi ang tr thnh ca nhng miquan h chng cht trong v vi ton th v tr t nhin, v con ngi vntip tc ang tr thnh trong v cng vi mi quan h .

Tm li, 'ci nhn' nn tng ca Pht gio l 'ci nhn' nhm vo mi quan hv c xy nn trn ch 'tin trnh'. Ph nh thng thy trong Pht giol ph nh thc s. Phng php ph nh ny l im mnh ca Pht gio,c s dng :

1/ kch thch c nghi ng,2/ bo tn v3/ m rng mi t do t tng ca con ngi, nn tng thit yu ca victin t tr tu.

Phng php ph nh thc s ny cn c s dng c hiu qu nh mt'bc li' cn thit khi s li cun ca cuc sng hng ngy, nhn licuc sng, nhn li vic mnh lm, mt cch c th gi c l t bnngoi. 'Bc li' ny rt b ch cho chnh mi ngi khi bc tr li vo vicuc sng. y l cch thc hin hu hiu nguyn tc "trial and error - chpnhn th v chp nhn sa sai"; khng th, nguyn tc ny s tr thnh mttrong mun ngn khu hiu ca ming khc.

Nhng cng l im yu ca Pht gio, trong lnh vc chnh tr. V, nungha v chnh yu ca hot ng chnh tr l chuyn ch ring r, hay cnhn, thnh ch chung ca tp th, th vic cn lm l lm sao cho nhiungi tin theo mt nh hng t tng, c khi cn phi p t mt nhhng t tng no , tc l, trc ht, phi xc nh mt nh hng ttng. Mc tiu ca Pht gio, trong vic bo tn t do t tng v tin ttr tu, nh ni trn, khng cho php Pht gio lm iu , nn c th


21/24

ni rng Pht gio khng c chc nng lm chnh tr, t ra i vi cc loichnh tr tng c bit n.

Nhng iu c trnh by n y cho thy Pht php th hin nh mt hyvng cho tin trnh i ti ca kin thc thi i, cho s tin t tr tu cami ngi. Nhng ngi hc Pht khng th ch gii hn y, m cn phin lc hin ha hy vng , hin ha tr tu t c vo vic t chc svn hnh ca x hi, khung cnh sng ca chnh mnh, qua vic hoch nhmt nh hng chnh tr cho tp th ca mnh, th theo nn tng ca tinhthn Pht gio; mt cch tng qut, hon chnh mt th gian php bt ly Pht

php Nhiu vic phi lm, nhng tt c u bt u t vic nhn nh li,di dng xc nh, mt s khi nim c bn : ngi l g? mc ch vchc nng ca con ngi ti th l g? x hi l g? mc ch v chc nngca x hi l g?. Cc ti ny s c bn n vo dp khc./.

Paris, 11.1995Phan Tn Hng

________________________________________---o0o---Ht


22/24

1 . trang 21, bn dch ting Php ca Claude B. Levenson (n.x.b. Flammarion, Paris1995) t quyn Gentle bridges - Conversations with the Dala-Lama on the sciences ofmind, ca Jeremy W. Hayward v Francisco J. Varela (n.x.b. Shambhala PublicationsInc., Boston, Massachusetts, 1992).2 . y khng phi l nghi m nghi, nghi sung. Loi nghi ny v ch v, vi Pht

gio, n l mt trong nm tr ngi cho s pht trin tr tu (tham, gin, bun ng, hitic lng xng v nghi). Nhng l ci nghi tch cc thc y vic nghin cu, hc vhnh tin ti ht nghi.3 . Nhng y l nhn qu tuyn tnh v mt chiu, khc vi kiu nhn qu xoay vng :"k l cha cc k, cc k l m k nhng, k nhng l ng k ", hay nhn qu lunhi ca thc ti trong quan im Pht gio. Mi y, khi phi i din vi s phc tp(hay phc hp) ca s sng ni chung, v s sng x hi ni ring, Edgar Morin (trongIntroduction la pense complexe, Paris, 1990, trg. 158) c a ra 3 cha kha c s

phc tp. Cha kha th 2, m ng gi l rcursion oprationnelle, lu rng quan hnhn qu c th din tin theo chiu ngc li : nhn tr li l qu v qu tr li l nhn;

mt cch d hiu, y l kiu quan h tng sinh gia con g v trng g (vi cha khath 1 : trong ton th c thnh phn v trong thnh phn c ton th, hay quan h tngdung; v th 3 l quan h tng tc : ch th v i tng ca s nhn bit tc ng lnnhau - Xem thm Thorie gnrale des systmes ca Von Bertalanffy). Th l, quanim nhn qu tuyn tnh ca khoa hc ang tin dn n vi quan im nhn qu lunhi (xoay vng) ca Pht gio. Cn lu rng : Theo quan im Pht gio, mi thc tiu nm trong vng lun qun ca quan h nhn qu lun hi, trong thc ti tt huca mi s mi vt u l KHNG (khng t tnh, khng t hu, nhng v v minh nncon ngi o tng l C). l thc ti khch quan, c Pht hay khng c Pht n

vn vy, nhng nhiu ngi li tng lm l Pht gio - mt sai lm u tr. Trongkhi, bn cnh vng lun qun v thc ti ti hu , Pht ch mt con ng mingi t thng vt chng, bng ch v kh nng ca mnh, i thng n Gic Ng vTn Hu i i - chnh y mi l o ca Pht.4 . La raison n'est pas en lui [l'homme] une facult ou une lumen naturale; (...) qui

procde selon la rgle fondamentale de la causalit" (F. Tricaud dch, Sirey, Paris, 1971,chng III, trg. 23.

5 . lm chng : "L'ide de causalit est probablement trangre la mentalit duprimitif et elle n'apparat qu' un stade de civilisation plus avanc. Elle ne serait donc

pas une ide inne, comme on a pu le supposer." (tr. 30) V : "Quand l'homme primitifsent le besoin d'expliquer les phnomnes naturels, il les considre comme desrcompenses ou des punitions, suivant qu'ils se produisent en sa faveur ou sondtriment. (...) Une telle interprtation de la nature n'est donc pas causale, maisnormative, fonde qu'elle est sur la norme sociale de la 'rtribution'." (tr.31) - TrongThorie pure du Droit, Henri Thvenaz dch, Neuchtel, Thy S 1988.6 . D, cng nh nhiu trit gia c v Anh ng thi, Hegel nghin cu nhiu vPht gio (nhn xt ca c GS. Trn c Tho). Trong Dialectique de la nature - Bin


23/24

chng ca t nhin (Editions Sociales, trg. 225) Hegel vit : "... t duy bin chng -chnh v n cn iu kin tin quyt l c nghin cu bn cht ca bn thn cc khinim - ch c th c ni con ngi; v ngay c vi con ngi, n ch c th c c mt trnh pht trin tng i cao (nh Pht v c Hy Lp)..." (trch v dch bi BiMng Hng, Tm l hc trong o Pht, Din n s 54, Paris, 7.1996).

7 . ng hn, chnh quan nim v th no l lun l, hay o l thay i. C th nirng, trong khi ton b h thng t tng ng phng xy nn trn khi nim 'tintrnh', tin trnh tr thnh v mi mi ang tr thnh, khng c im u cng khng cim cui, th ton b h thng t tng Ty phng c xy dng trn hai ch 'sngto', vi mt ngy sng th v mt ngy tn th, cng vi s c mt ca mt Thn to rav tr theo qui lut do Thn quyt nh v to ra con ngi theo hnh nh ca Thn :mt th gii hon thnh v hon chnh, hay c nh v gn nh tuyt i. T nntng t tng nh vy, ngi Ty phng tin rng trong con ngi c mt linh hn khc

bit vi thn xc v vi v tr t nhin. Thn cn trao cho con ngi quyn thng tr

mun loi v v tr t nhin (Gense I, 27 v 28), ng thi Thn nu ra nhng hm datrng pht buc con ngi phi tun theo nhng qui lut gi l t nhin nhng doThn nh ot. l hai v nn tng to nn quan im lun l ca x hi Ty phngthi ; n chi phi gn nh ton b h thng trit hc Ty phng, cn gi l 'trit hc

bn th' chuyn ch i tm 'hu th thn to' (tre) ni con ngi v trong mi vt; cng l ngun gc ca 'ch ngha d nhn vi trung' (anthropocentrisme) kiu Ty

phng, nng tnh thn gio v phn bit chng loi ri phn bit chng tc. Quan imca Ren Descartes v ca Francis Bacon nu y l th d i biu cho phn ng ca trthc Ty phng t thi Phc Hng nhm ph nhn lun l , khng chu khut phc ch ca Thn v ph nhn lun tnh thn to ni hu th con ngi. Quan im ny cnh gi l c tnh 'cch mng', nhng thc cht l i t cc oan sang cc oan khc,nh tr bnh trng, v vn cn nm trong th gii ca hai ch 'sng to', v vn gi ctin cho rng ni con ngi c mt 'bn th t hu' (tre-en-soi), hay 't th' (nhiu ngidng ch 'hu th'), lm cho con ngi t bm sinh l mt sinh vt c bit v khc bitvi mun loi mun vt v c ton quyn hnh x, thng tr, chn dt v s hu ha ttc - 'quyn ca con ngi' kiu ny b xt li t thp nin 60 (Michel Foucault) vang b ln n khp ni. Quan im c tnh phn ng ny chi phi khoa hc cho mi tign y v ang b ch trch nng n. Vn lun l cho khoa hc ang c nu ra,nhng ln ny t nn trn trch nhim, khng phi quyn, xut pht t thc v mi

quan h sinh tn khng khc bit t bn th gia con ngi vi mi loi v tt c u ltin trnh cng nhau ang tr thnh - nn tng cho mt thuyt nhn bn v nhn quynmi. - y, c s gp g gia tr tu khoa hc thi i vi t tng truyn thng ng

phng, ni chung, v vi 'Nhn Duyn Sinh quan' ca Pht gio, ni ring. M quan h y l sng ng, tng i v h tng, nn trch nhim cng khng th c nh,tuyt i v mt chiu; tc l, v d nh, nu Thn cn c quan h vi ngi th phi c

phn trch nhim ca Thn. V 'o l ca c tin' (l'thique de convic-tion, ch caMax Weber) ang c thay th dn bi 'o l ca trch nhim' (dch: l'thique de


24/24

responsabilit), ng hn, bi 'o l ca t bi' (dch: l'thique de compassion). Mtkhc, 'trit hc t th' (xoay quanh ci 'tre-en-soi') cng b tc v, vi nhng khm

ph mi, khoa hc thi i bc b s hin hu ca mt 'bn th t hu' no ; khinim "t th - Being - tre" vn l nn tng ca ton b h thng trit hc Ty phngn gn y b xem l li thi. V t vi mi nm tr li y thy xut hin Anh

v M mt hc phi mi l 'trit hc tin trnh' (process philosophy), vi nhng Peire,Whitehead, Prigogine, v Hartshorne, xy nn trn khi nim "Tr Thnh - Becomming- Devenir" c chng nghim bi khoa hc thi i v trng hp vi quan im vthc ti ca Pht gio (khc vi o ca Pht). S thay i thc, t tng v ci nhnny, do khoa hc thi i tc ng, l tr ct ca s chuyn hng ang dn cc x hi'tn tin' i vo thi i gi l 'hu tn tin'.

8 . Mi ngi u bit s khng c nc Nht ngy hm nay, nu khng c quc schKaizen (l ci thin v ci thin lin tc).

gap go giua khoa hoc va phat giao - phan tan hung

Documents