gazİosmanpaŞa Ünİversİtesİ tokat tarİhİ ve kÜltÜrÜ...

11
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU 25-26 EYLÜL 2014 TOKAT BİLDİRİLER CİLT I Yayına Hazırlayanlar Prof. Dr. Ali AÇIKEL Yrd. Doç. Dr. Samettin BAŞOL Yrd. Doç. Dr. Murat HANİLÇE Yrd. Doç. Dr. Emel HİSARCIKLILAR TOKAT-2015

Upload: others

Post on 06-Mar-2020

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİTOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ

SEMPOZYUMU25-26 EYLÜL 2014 TOKAT

BİLDİRİLER

CİLT I

Yayına HazırlayanlarProf. Dr. Ali AÇIKEL

Yrd. Doç. Dr. Samettin BAŞOLYrd. Doç. Dr. Murat HANİLÇE

Yrd. Doç. Dr. Emel HİSARCIKLILAR

TOKAT-2015

Page 2: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

Tokat Garipler Camii Mihrabı ve Hat Sanatındaki YeriM. Hüsrev SUBAŞI*

Özet

Anadolu’nun ilk Türk camilerinden biri olarak bilinen Tokat Ga-ripler Camiinde bulunan mihrab, üzerine oyma tekniğiyle uygulanmış beş asır öncesine ait yazı kuşağı sebebiyle hat sanatının bu coğrafyada-ki tarihini araştıranlar açısından ayrı bir değer ve önem taşımaktadır.

Osmanlı öncesi Anadolu camilerinin mihraplarında yoğun yazı ile karşılaşmak alışılmış bir husus olmamasına rağmen, buradaki ya-zının boyut ve puntosu ile mihrap etrafında var oluş şekli, uygulama-da seçilen yazı türü ve mihrap kuşağında o güne kadar görülmemiş tirfil ve tırnak benzeri tezyînî amaçlı dolgu unsurları, Garipler Camii mihrabını hat estetiği açısından olduğu kadar belgesel açıdan da önemli kılmaktadır.

Hicrî 933 senesinin Şevval ayında (Temmuz 1527) Resul b. Mu-hammed tarafından camiye sonradan eklendiği yazının alt kısmına konan iki satırlık Arapça ifadeden anlaşılan mihrabın bu özelliği ile bugüne kadar dikkat çekmemiş ve araştırmacılara konu olmamış ol-ması ise şaşırtıcıdır.

Bildiri, Garipler Camii mihrabını bu yönleriyle Türk Hat Sanatı Tarihi ve Hat estetiği açısından tarihe bir kayıt düşme anlamında bi-lim ve sanat dünyasına slaytlar eşliğinde tanıtmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler: Garipler Camii, Tokat, hat, Danişmend, sanat.

Tokat’ın tarihî açıdan önemli eserlere sahip olduğunu biliyoruz. 900 adım yürü-yerek, Türklerin Anadolu’daki mimarlık serüveninin görülebileceği tek şehrin Tokat olduğunu belirten Vakıflar Bölge Müdürlüğü Şube Müdürü Ekrem Anaç’a hak ver-memek mümkün değil.1 Bunların içerisinde biri var ki, Anadolu coğrafyasındaki İs-lam varlığının en eski yapıları arasında sayılan Garipler Camii. Ancak camideki mih-rap en az cami kadar önemli. Çünkü o üzerinde çevre illerden Sivas, Amasya, Kay-seri, Erzurum ve Konya dahil bölgede eşine rastlanmayan bir kitabeyi barındırıyor. VIII. Yüzyıldan XIV. yüzyıla kadarki Anadolu mihraplarının hiçbirinde bu özellik yok2. Bildiri, bu mihrap kitabesini ve hat tarihi açısından önemini konu edinecektir.

Öncelikle camii kısaca tanıtmaya çalışalım.* Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi. Email:

[email protected] http://www.sabah.com.tr/yasam/2012/04/15/garipler-camisi-tarihe-meydan-okuyor2 Ömür Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, TTK Yayını (2.Baskı), Ankara

2000, s. 1-110.

Page 3: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

M. Hüsrev SUBAŞI

118 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

Tokat’ın Pazarcık (eski adıyla Yazıcık) mahallesinde Anadolu’nun en eski camilerinden olarak bilinen ve 1074’e tarihlenen Garipler Camii3, Tokat Kale-si’nin bulunduğu tepenin eteklerine yaslanır. Tokat fatihi Melik Danişmend Gazi tarafından yaptırılan caminin minaresinde yer alan yeşil sırlı tuğlalardan dolayı halk arasında “Yeşil Minareli Cami” olarak da4 bilinir. Buhara yakınlarında 1040 Karahanlılar tarafından yapılan Degaron Camii ile aynı plan tipini sergilemekte-dir. Evkaf defterlerinde Melik Dânişmend Gazi Camii, tapu tahrir defterlerinde ise Câmi-i Melik adıyla anılmaktadır. Asırlar içinde geçirdiği restorasyonlar se-bebiyle yapının özgün biçimi bu değişikliklerden hayli etkilenmiş görünmektedir.

Eser hakkında tanıtıcı ve teknik bilgiler daha önce çeşitli kaynak ve araş-tırmalarda söz konusu edildiğinden5 bunları tekrarlamak yerine, ilmî açıdan pek incelenmemiş olduğu görülen mihrap kitabesine yöneleceğiz.

Bilindiği gibi Türk mimarlık tarihinde Cami iç mekânının tasarlanmasında “mih-rab” çok özel bir yere sahiptir. İmam, Hz. Peygamber’e vekâleten cemaatin önünde orada divana durur. Orası camiin en kutsal köşesi gibidir. Klasik dönem camilerinde mukarnaslı niş, kitâbe kısmı ve taç süslemesiyle Osmanlı mihrabı en mütekâmil şek-lini almıştır denebilir. Bu unsurlar yanında bazı mihraplarda kuşak yazıları da mekâ-nın heybetine ayrı bir değer katarlar. Bu anlamda Tokat Garipler Camii’nin Anadolu coğrafyasındaki taşa mahkûk kuşak yazılı ilk mihrap olduğunu da düşünebiliriz.

R.1.

3 Selçuk Mülayim, “Garipler Camii”, DİA, c. XIII, s. 381.4 http://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/tokat/gezilecekyer/garpler-cam-dansmend-melkgaz-cam5 A.Gabriel, Monuments turcs d’Anatolie, Paris 1934, II, 86-87; Tanju Cantay, “Bir Kuzey-Batı Ana-

dolu Gezisinden Notlar”, Sanat Tarihi Yıllığı, VII (1977), s. 25-27; M. Baha Tanman, “Danişmend-liler [Mimari]”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 474-475; Ersal Yavi, Tokat, İstanbul 1986, s. 52; S. Mülayim, “Garipler Camii”, DİA, İstanbul 1996, c. XIII, s. 381-382.

Page 4: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

Tokat Garipler Camii Mihrabı ve Hat Sanatındaki Yeri

119Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.2 R.3

Mihrabın sağ alt kısmında Besmele ve Âl-i İmrân Sûresi’nin 18. Âyeti ile başlayıp mihrabın üst kısmında devam ederek sol kenarda 19. Âyetin ilk cümle-si ile sonlanan celî muhakkak hattıyla kaleme alınmış bir metin yer almaktadır. Zemin oyma ve yazılı kısım kabartma tekniği ile oluşturulmuştur. “Şehide’llâhü ennehû..” ifadesiyle başlayan âyetin meâli şöyledir:

“Allah’tan başka ilâh olmadığına bizzat Allah şâhittir. Bütün melekler, hak ve adaletten ayrılmayan ilim adamları da Azîz ve Hakîm olan Allah’tan başka ilah olmadığına tanıktırlar…”

Ters U biçimindeki kuşak yazısı, hemen akabinde gelen 18. Âyetin “İn-ne’d-dîne inda’llâhi’l-İslâm” şeklindeki ilk cümlesi ile bitiyor:

Meâli: “Doğrusu Allah katında gerçek din ancak İslâm’dır..”

Yazı kuşağının başlangıç ve bitiş kısımlarında ana metne göre hayli ince bir kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer verilmiştir.

Yazı kuşağının sağ alt kısmında şu kitabe yer almaktadır:

Page 5: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

M. Hüsrev SUBAŞI

120 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.4

Metni şöyle okuyabiliriz:

“Benâ hâze’l-mihrâb Resul bin Muhammed fîŞevval li-sene selâse ve selâsîn ve seb’a mie”.

Metnin sonundaki kelime, “seb’a-mie” de okunabilir, “tis’a-mie” de. Çünkü “selâsîn” kelimesinde ikinci “se”nin üç noktası ve hemen sonraki “ye” harfinin iki noktası metinde yer almadığı gibi, son kelimede de “tis’a” okumayı sağlaya-cak “te”nin iki noktası yanında “seb’a” okumayı sağlayacak “be”nin noktası da yoktur. Bu durumda ilk okuyuş 733 şeklinde okunacağından milâdî 1332-33’e tekabül eder ve mihrabın yapılış tarihini iki yüz yıl geriye atar; ikinci okuyuş ise 933 şeklinde olacağından 1526-27’ye tekabül eder ve mihrab işçiliğini iki yüz yıl kadar bugüne yaklaştırır. Şimdiye kadar cami hakkında bilgi sunulan çeşitli yayınlarda ilk tarihin tercih edildiği anlaşılmaktadır. Halbuki yazının estetik özel-liklerine bakılırsa “tis’a” sözü daha doğru bir okuma gibi görünmektedir.

Sol alt kısımda ise şu iki satır bulunmakta:

R. 5

Page 6: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

Tokat Garipler Camii Mihrabı ve Hat Sanatındaki Yeri

121Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

Metni şöyle okuyabiliriz:

“Rahima’llâhü men nazara bihî ve deâ

li-kâtibihî ve sâniihî murâden li-binâi

….. bi’l-hayr”.

Anlamı:

“Allah bu mihrabı göreni rahmetiyle yarlığasın; hattatına ve hayırla (bu mescidi/mihrabı) yapan ustasına dua edeni de..”

Üçüncü satırdaki “bi’l-hayr” ifadesinden önce “bu Mescid’i” anlamında “hâze’l-Mescidi” ya da “bu mihrâbı” anlamında “hâze’l-Mihrâb” gibi bir-iki ke-lime olmalı ise de kazınmış gibi görünmektedir.

Mihrap Kitabesinin Hat Özellikleri

Metnin özellikle Âl-i İmran 3/18-19. Âyetlerinden seçilmiş olması, zamanın gayr-i müslim halkına Türklerin hayatlarına egemen kıldıkları din hakkında me-saj iletmeyi hedeflemiş görünmektedir.

Yazının karakterine gelince mîmârî yapılarda fazlaca görmeğe alışılmamış bir yazının (Hatt-ı Muhakkak) celî pozisyonu seçilmiş ve böylece mekâna bir heybet ve ululuk kazandırılması amaçlanmıştır. Zira o yüzyıl camilerinde taş veya çini zeminde müzeyyen tarzda celî kûfî ya da tezyinî yönü sebebiyle celî sülüs hatlar seçiliyordu.

Gerçekten de döneme yakın inşa edilmiş yakın çevre coğrafyasına baktığımız zaman günümüze ulaşmış eserlerin hemen hiç birinde Celî Muhakkak hattıyla böylesine soyut bir güzellikte ve heybette tasarlanmış bir yazıya rastlanmamıştır.

Soyut, sert ve direkt etki kabiliyeti Hatt-ı Muhakkak’ın bâriz özelliğidir. Bu yazı, Sülüs kadar kıvrak ve endamlı değildir. O sebeple görsel etki bakımından güzellikten ziyade heybet ve vekāra îmâda bulunur.

Bu mihrap kitâbesinde bir husus daha var. Yazının tasarımında boşluk-dolu-luk dengesini sağlayan harekeler ile dolgu unsuru olarak yazıda yer alan tezyînî işaretler.

Page 7: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

M. Hüsrev SUBAŞI

122 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.6-7

Özellikle celî sülüs kitâbelerde harflerden kalan boşlukların harekelerle, yine de boşluk kalırsa “tirfil” ya da “tırnak” gibi bir takım tezyînî işaretler ve mühmel harflerle doldurulduğu bilinmektedir6. Bu kitâbede yazının boşluklarında denge unsuru olarak konulan ve âdetâ ilk kez ve sadece burada rastlanılan bir takım işaretler söz konusudur.

R.8 R.9

Bazen harekelerin meselâ bir fetha’nın (bk. R.8), bazen bir kapalı cezm’in (bk. R.9) rûmî gibi tezyînî motiflerle el ele boşluk doldurmaya talip olduğunu gö-rüyoruz (bk. R.21); bâzan da farklı görüntülerle yeni işaretlerin karşımıza çıktığı oluyor. Aşağıda tirfil dediğimiz işarete tasarımda farklı biçimlerde yer verilmiş olduğu görüldü (bk. R. 10-19).6 Tirfil, tırnak ve tezyinî amaçla kullanılan harfler için bk. Mahmud Bedreddin Yazır, Kalem Güzeli,

Diyanet İşleri Başkanlığı yayını, Ankara 1985, c. 3, s. 364-366.

Page 8: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

Tokat Garipler Camii Mihrabı ve Hat Sanatındaki Yeri

123Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.10

R.11

R.12

R.13

R.14R.15

Page 9: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

M. Hüsrev SUBAŞI

124 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.16 R.17 R.18

R.19 R.20 R.21

Page 10: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

Tokat Garipler Camii Mihrabı ve Hat Sanatındaki Yeri

125Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

R.22 R.23

Dönem yazılarında gördüğümüzün aksine sıra dışı olarak farklı tirfil biçim-lerine neden yönelindiği konusunda bir fikir beyan etmek zordur. Bunların aynı şey olmadığı, farklı amaçlarla konan farklı isimlerde işaretler olduğunu söylemek de kolay görünmemektedir. Söz konusu işaretlerin önemli kısmı daha önceki ör-neklerde görülmediği gibi, sonraki asırlarda da karşımıza çıkmamaktadır. Bu yö-nüyle eserin adını bilmediğimiz hattatı bir anlamda bu tezyînî işaretleri hattatlar dünyasına armağan etmiş ve âdeta beğenirseniz uygulayın demek istemiştir.

İşaretlerin fiziksel çehresi üzerinde hat estetiği açısından etüd yapılırsa Sü-lüs yazıya göre Muhakkak’ın biçim felsefesiyle fevkalade uygun içinde olduğu görülecektir.

Eliflerin baş kısmı kalın iken aşağıya indikçe incelmesi ise, yazının dönem-sel özelliğindendir (bk. R.2, 3, 6, 7, 23).

Bazen alan geniş olduğu için noktalar baklava dilimine benzeyecek kadar gerilmiş (bk.R.20), bazense yer darlığı sebebiyle köşelerden vaz geçilerek dairevî biçimde konmuştur (bk. R.21).

Ayrıca “el-İslâm” kelimesindeki “lâm-elif”in buradaki şekliyle bir başka yerde benzerine rastlanmamıştır (bk. R.23).

Ters U biçimindeki kuşak yazısının yukarıdan sola, yukarı soldan aşağıya köşe dönüşleri de ustaca tasarlanmış olduğunu belirtmek gerekir (bk. R.6).

Sonuç

Anadolu’nun ilk Türk camilerinden biri olarak bilinen Tokat Garipler Ca-mii’nde bulunan mihrab, üzerine oyma tekniğiyle uygulanmış asırlar öncesine ait yazı kuşağı sebebiyle hat sanatının genel ya da bu coğrafyadaki tarihini araştı-ranlar açısından ayrı bir değer ve önem taşımakta olduğu açıkça anlaşılmaktadır.

Osmanlı öncesi Anadolu camilerinin mihraplarında yoğun yazı ile karşılaş-mak alışılmış bir husus olmamasına rağmen, buradaki yazının boyut ve puntosu

Page 11: GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ …isamveri.org/pdfdrg/D239094/2015/2015_SUBASIMH.pdf · 2017-08-03 · kalem kalınlığı ile birer Arapça metne yer

M. Hüsrev SUBAŞI

126 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

ile mihrap etrafında var oluş şekli, uygulamada seçilen yazı türü ve mihrap ku-şağında o güne kadar görülmemiş tirfil ve tırnak benzeri tezyînî amaçlı dolgu unsurları, Garipler Camii mihrabını hat estetiği açısından olduğu kadar belgesel açıdan da önemli kılmaktadır.

Yazı mihrap nişinin batı tarafında Besmele ile başlamakta, bunu Âl-i İmran Sûresinin 18. Âyeti ile 19. Âyetin ilk kısmı* kuşak biçiminde mihrabı çevrele-mektedir.

Hicrî 733 ya da 933 senesinin Şevval ayında (Temmuz 1527) Resul b. Mu-hammed tarafından camiye sonradan eklendiği yazının alt kısmına konan iki satırlık Arapça ifadeden anlaşılan mihrabın bu özelliği ile bugüne kadar dikkat çekmemiş ve araştırmacılara konu olmamış olması ise şaşırtıcıdır.

Bildiri, Garipler Camii mihrabını bu yönleriyle gündeme getirmeyi, Türk Hat Sanatı Tarihi ve Hat estetiği açısından tarihe bir kayıt düşme anlamında bi-lim ve sanat dünyasına görsel detaylar eşliğinde tanıtmayı hedeflemiştir. Şurası açıktır ki, bu bapta bildiri kapsamında söylediklerimiz söylenmesi gerekenlerin tamamını kapsamamaktadır. Konu farklı açılardan incelenmeye, üzerinde yapıla-cak yeni değerlendirmelere açık bulunmaktadır.

R.24