gemeente leeuwarden - duurzame leverancier · stadsbeheer en -onderhoud van de gemeente. het...

Gemeente LeeuwardenOp weg naar een circulaire gemeente

1 maart 2019

Project Grondstofstromenanalyse en circulaire kansen Opdrachtgever Gemeente Leeuwarden

Versie Definitief

Auteur(s) StefandeGraaff(Witteveen+Bos) SandravanderLee(Witteveen+Bos) JannekevanderLeer(Sweco) IreneRobberegt(AnteaGroup)

Met dank aan PieterBoon(Movares) RobDijcker(Witteveen+Bos) JorisvandenAcker(Witteveen+Bos) PetraGarlich(RoyalHaskoningDHV) PaulMul(RoyalHaskoningDHV) JohanLukkes(Sweco) WouterSchik(Arcadis) MatthijsWithagen(Movares)

Projectleider MaartenSchäffner(Witteveen+Bos)

Projectdirecteur FrankvanBuuren(DuurzameLeverancier)

Datum Maart2019

Adres CoöperatieDuurzameLeverancierU.A. Daalseplein101 3511SXUtrecht +31(0)302655555 www.duurzameleverancier.nl KvK53075579

Inhoudsopgave

1 Introductie 41.1CirculaireEconomie 41.2CirculaireambitiegemeenteLeeuwarden 41.3Kanseninkaart 6

2 Grondstofstromenanalyse 82.1Input 82.2Output 102.3Grondstofstromenkaarten 12

3 Circulaire kansen 183.1Organisatorischekansen 183.2Praktischekansen 20

4 Conclusie 30

4 Grondstofstromenanalyse en Circulaire kansen Gemeente Leeuwarden

1 Introductie DeprovincieFrieslandprofileertzichdeafgelopenjarensterkalsontwikkelregiovoor bedrijven en kennisinstellingen. Het doel is om in 2025 dé circulaireontwikkelregio van de Europese Unie zijn. In het behalen van dit doel speeltde gemeente Leeuwarden een faciliterende rol door onder andere circulaire innovaties op verschillende manieren te stimuleren. Zoals het programmaVolhoudbaar(5december2018)vandegemeenteLeeuwardenluidt,willenzijeenklimaatbestendige en klimaatneutrale samenleving creërenmet een duurzameen concurrerende economie. De transitie van een lineaire naar een circulaireeconomie betreft één van de drie programmalijnen, waarbij de gemeenteinzet op de onderwerpen watertechnologie, agri-food, duurzaamheid, energie,grondstoffen en het beantwoorden van maatschappelijke opgaves. Daarnaastrichtzij zichopdegrondstoffenvandeeigenorganisatieenhet inkoopbeleid.HiervoorheeftdegemeenteLeeuwardendeDuurzameLeveranciergevraagdomhaar eigenmanier vandenkenendoeneens kritischonderde loep tenemen.Verandering begint immers bij jezelf, ook voor de gemeente Leeuwarden.

1.1 Circulaire Economie Watbetekentdatnueigenlijk,eencirculaireeconomie?Eencirculaireeconomieis een economie waarbij herbruikbaarheid van producten en grondstoffengemaximaliseerdwordt.Hierbijwordtbeoogddewaardevangrondstoffenoverdelevensduurtebehoudenenzelfstevergroten.Het‘butterflymodel’vandeEllenMacArthurFoundation(afbeelding1)isdemeestegebruiktevisueleweergavevandecirculaireeconomie.Omeencirculaireeconomietebereikendienteenaantalprincipestewordennagestreefd.

Heteersteprincipegaatervanuitdateencirculaireeconomiebereiktkanwordendoorhergebruikvanachtereenvolgenshetheleproduct(éénopéén),verschillendeonderdelenendegebruiktegrondstoffentevergemakkelijken.Meercirculariteitvan grondstoffen betekent dat er minder grondstoffen voor de productie vanmaterialennodigzijnwaardoorschaarstevoorkomenwordt.

Het tweede principe waarmee een circulaire economie bereikt kan worden,

maakt onderscheid tussen de kringloop van biologischematerialen (groen) envan technische materialen (blauw). In een biologische kringloop kunnen rest-enverbruiksstoffennagebruikveiligenschoondenatuur instromen. Inanderewoorden: verbruiksproducten moeten biologisch afbreekbaar zijn. Voor detechnischekringloopishetnoodzakelijkdatproductenzoontworpenzijndatzenagebruikgemakkelijkgedemonteerdengescheidenkunnenworden.Inanderewoorden:gebruiksproductenmoetenwordenhergebruiktzonderkwaliteitsverlies,zodat de economische waarde zoveel mogelijk behouden blijft. Een circulaireeconomieisdusgerichtophetoneindighergebruikenvangrondstoffenwaarmeeverspillingtotdeverledentijdmoetgaanbehoren.

Het derdeprincipebeschrijft dat een systeemmetminder afval (lekkage) leidttoteenlagereimpactophetmilieueneenbesparinginhetgebruikvanschaarsegrondstofbronnen.Hierinzijngrondstoffenonderdeelvaneengeslotensysteemwaarbijdeuitvoervandeenelevenscyclusinvoerisvooreenvolgendecyclus.Dezegrondstofbesparingheeftbetrekkingopmeerdereketens,binnenverschillendesectoren, op uiteenlopende locaties en vindt op verschillende schaalniveausplaats.Hierdoor isketensamenwerkingeenvandebelangrijkstesuccesfactorenvancirculaireeconomie.

Uiteindelijk is de circulaire economie breder dan alleen het tegengaan vanschaarste. Een hoger doel is het behouden en vergroten van de mondialebiodiversiteit en een toekomstbestendige, leefbare aarde voor de huidige entoekomstigegeneraties.Hetgaatomhetcreërenvanwaardedieverdergaatdanbehoudvaneconomischekapitaal.Ketensamenwerkingspeelthiereenbelangrijkerolinenkanwaardebehoudenwaardecreatiebereiken.

1.2 Circulaire ambitie gemeente Leeuwarden DegemeenteLeeuwardenheeft inhetprogrammaVolhoudbaargestelddatzijeenklimaatbestendigeenklimaatneutralesamenlevingwilrealiseren,waarbijeenduurzameenconcurrerendeeconomieontstaat.Eenvandedrieprogrammalijnenishet inzettenopde transitievaneen lineairenaareencirculaireeconomie. In


afbeelding1:Butterflymodel


dezeprogrammalijnkomendeSustainableDevelopmentGoals(SDG)samenenontstaat verbinding (zie afbeelding). Daarnaast wordt een nieuwe manier vankijkennaardeeconomiegehanteerd,gebaseerdopdeDoughnutEconomy(2017)van Kate Raworth. Daarbij wordt gezocht naar een balans tussen economisch,ecologisch en maatschappelijk kapitaal. Via deze weg draagt de gemeentebij aan de ambitie van het Rijk om volledig circulair te zijn in 2050. Om detransitiewerkelijkheid te latenworden, heeft degemeente een visie opgesteldmet partijen als Vereniging Circulair Friesland, Innovatiepact Fryslân, Omrin,kennisinstellingenenverschillendecirculairebedrijven. Samenwillen zij vanuiteensterkeuitgangspositiestappenzettenrichtingeencirculaireeconomie.HetdoelisomFrieslandin2025demeestgunstigeontwikkelregiotelatenzijnophetgebiedvandecirculaireeconomie.

Hiertoe zijn de operationele doelen het nuttig toepassen en hergebruikenvan afvalstromen van huishoudens en de gemeentelijke organisatie, sterkerecampussen/clustersenmeerlivinglabs,vakerlaunchingcustomerworden,meercirculairinkopenenmeercirculairebedrijvigheid.

Naast de externe kringen werkt de gemeente Leeuwarden aan haar eigen grondstofstromen-eninkoopbeleid,omuiteindelijkeencirculaireorganisatieteworden.Hetinbeddenvandecirculaireeconomiegebeurtonderanderedoorditdocument, geïnspireerdop het circulaire plan van het festivalWelcome to theVillage.

DaarbijisMaatschappelijkVerantwoordInkopen(MVI)iseenbelangrijkonderdeelvan de verduurzaming van de gemeente. In dat kader heeft de gemeenteLeeuwardenhetGrondstoffenakkoordondertekend.

DaarnaastheeftdegemeenteplannenomdeambitiewatkrachtbijtezettenmeteenambitiedocumentinsamenwerkingmetandereFriesegemeenten.Daarinzijnonderanderedevolgendedoelstellingenopgenomen:• In2020kopenalleFriesegemeenten10%circulairin;• Inhetherinrichtenofinrichtenvandeopenbareruimtewordtgebruikgemaakt

vancirculairstraatmeubilair;• Er worden alleen nog maar voertuigen aangekocht die op hernieuwbare

brandstoffenkunnenrijden.

1.3 Kansen in kaart

Decirculaireambitievandegemeente trefthaareigenbedrijfsvoeringmethetnuttigtoepassenenhergebruikenvanafvalstromen.Eennulmetingisnoodzakelijkominzichtindehuidigegrondstofstromenvandetotalegemeentelijkeorganisatiete krijgen. Denk hierbij aan de eigen bedrijfsvoering en de projecten dieuitgevoerdwordeninopdrachtvandegemeente.DegemeenteLeeuwardenheeftdaaromdeDuurzameLeveranciergevraagdomeengrondstofstromenanalysetemakenomdegrondstofstromenvandegemeenteteverkennen.Daarnaastzijndeuitkomstenvandegrondstofstromenanalyse(ookwelMaterialFlowAnalysisgenoemd) gebruikt om knelpunten en kansen van de ingaande en uitgaandegrondstofstromeninzichtelijktemaken.


afbeelding2:SustainableDevelopmentGoals


2 Grondstofstromenanalyse Om inzichtelijk te maken hoe de gemeente Leeuwarden ervoor staat, iseen grondstofstromenanalyse uitgevoerd. Een ‘Sankey-diagram’ (hierna:grondstofstromenkaart) geeft de resultaten van deze analyse illustratief weer.Hiermee wordt in één oogopslag duidelijk welke stromen het grootst zijn enwaar zich mogelijk circulaire kansen bevinden. De grondstofstromenkaartwordt in dit geval gelezen van links (grondstoffen) naar rechts (afval/reststromen).De relatievemassaenhet energieverbruik isgevisualiseerd indedikte van de stromen. In het midden van het diagram is een onderverdelinggemaakt naar materiaalsoort en eventuele gebruikers. Voor de gemeenteLeeuwarden zijn vier verschillende grondstofstromenkaarten gemaakt. Dezehebben betrekking op achtereenvolgens de bedrijfsvoering en facilitair, hetstadsbeheer en -onderhoud, de gebiedsontwikkeling en het energiegebruik.Deze stromen geven het jaarlijkse gebruik van grondstoffen weer.

2.1 Input Voordegrondstofstromenanalyse isgebruikgemaakt vaneenbreed scala vaningaande stromen. De materialen worden uitgedrukt in massa (kilogram/ton)en energie in gigajoule (GJ) per jaar. Het richtjaar voor de dataverzamelingis 2017. Daar waar nodig is een gemiddelde massa berekend gebaseerd opeen representatief aantal werkzaamheden of projecten per jaar. De data isverzameld door de gemeente Leeuwarden en omgerekend door deDuurzameLeverancier. De input is gecategoriseerd naar een overkoepelende categorie,zoals voedsel ofmaterialen. In elk van de grondstofstromenkaarten is gebruikgemaakt van verschillende input-categorieën. Deze worden hieronder - pergrondstofstromenkaart-toegelicht.Ookdeoutputisgecategoriseerdendaarbijiskortaangegevenwateralgoedgaatenwatbeterkan.

Bedrijfsvoering en facilitair Totale massa: 11.448 ton

Onder de bedrijfsvoering en facilitair vallen de materialen die gebruikt enverbruikt worden voor de interne organisatie van de gemeente Leeuwarden.Hieronder vallen bijvoorbeeld drinkwater, het verbruik van voedsel en hetvastgoedbeheer. De volgende activiteiten vallen niet direct onder de interneorganisatie:zwembaden,scholen,bibliotheek,openbaarvervoer(uitbesteed)enmilieustraten/afvalinzameling(uitbesteedaanOmrin).Metuitzonderingvanhetvastgoedwaardegemeenteeigenaarenbeheerdervanis,datiswelopgenomenin de grondstofstromenkaart. De gemeente beheert 191.061 m2 vastgoed(exclusiefschoolgebouwen).

VoedselDe horecavoorzieningen van de gemeente Leeuwarden geven thee,koffie,soepenbekersuit.Delaatstgenoemdereststroomlevertonderdehorecavoorzieningendegrootstebijdrageaandegrondstofstromen,

namelijk 3.190 kilogramwegwerpbekers.Degemeente telde in 2017ongeveer1300werknemers,watneerkomtopongeveer980wegwerpbekersperwerknemerper jaar.Uiteraardzijnbezoekersaandegemeentedieookgebruikmakenvandezevoorzieningenhiernietinmeegenomen.

WaterDe gemeente Leeuwarden maakt gebruik van drinken regenwater.Drinkwater (7.136 m³) is de meest gebruikte grondstof van debedrijfsvoering van de gemeente. Dit drinkwater wordt met name

gebruiktalsspoelwatervoortoiletten,drinkwaterenafwaswater.Hetovertolligeregenwaterwordtdirectafgevoerdviahetriool.

MaterialenHetmateriaalgebruikvandegemeentekanwordenonderverdeeld inelektronica,karton,papierenmeubels.Deinputvanelektronicabestaatvoornamelijkuitdeaanschafvannieuwecomputers.

VastgoedbeheerHetverbruikvanglas(6.700kilogram)isdemeestgebruiktegrondstofbinnen de grondstofstromen van het vastgoedbeheer. Dit wordt

hoofdzakelijk gebruikt voor het onderhoud aan het vastgoed dat gedeeltelijkwordtbeheerddoordegemeente.


Stadsbeheer en onderhoud Totale massa: 241.090 ton

Onder stadsbeheer en onderhoud vallen de materiaalstromen voor reiniging,beheerenonderhoudvandeopenbareruimte.Naasthetkleinengrootonderhoudvallen hier ook de vervangingen van de assets in de openbare ruimte onder.Hierondervaltookhetvervangenenderenovatievanbestaande infrastructuurassets(ditzijnnamelijkperiodiekewerkzaamheden).

GroenbeheerHet groenbeheer van de gemeente Leeuwarden bestaat grotendeelsuithetbeheerenonderhoudvangras(4.000ton),gevolgddoorbos/bomen(1.225ton)enstruiken(700ton).

StadsreinigingDe reiniging van de stad Leeuwarden bestaat uit straatreiniging enkolkenreiniging.Hierbijwordtvoornamelijkkleinafvalverzameldzoalsetensresten en voedselverpakkingen, naast veel organisch materiaal

(zand,slib,bladerenetc.).

BaggerwerkBaggerwerk iseengrotestroom indegrondstofstromenanalysevoorstadsbeheeren-onderhoudvandegemeente.Hetbaggerwerkdraagt18.000 ton bij aan de input voor deze categorie, wat neerkomt op

ongeveer7,5%vanhettotaalbinnendezecategorie.

Beheer en onderhoudHetbeheerenonderhoudvanoverbruggingsdelen(2.870ton)levertdegrootstebijdrageaandezecategorie.Zowordenbrugdelenvervangenofwordtdedeklaagvanhetasfaltvervangen.Hetbeheerenonderhoud

vanstraatobjectenenrioleringleverenbijdragesvanrespectievelijk2160tonen340ton.

WegcunetDe grondstoffen benodigd voor het beheer en onderhoud van hetwegcunetlevereneenaanzienlijkebijdrageaanhetdegrondstofstroombinnen deze categorie. De grond aan- en afvoer benodigd voor het

onderhoudofdevervangingvaneendeelvanhetwegcunetbestaatvoornamelijkuitzandenpuin.Tezamenleverendezegrondstoffeneenbijdragevan33%aanhettotaalbinnendezecategorie.

GrondverzetGrondverzet benodigd voor het beheer en onderhoud is de grootstegrondstofstroombinnendecategoriestadsbeheeren-onderhoud.Het

beheerenonderhoudvandegrondcategorieën landbouw, industrie,wonenengrondverbeteringlevereneenbijdragevan117.800tonaanhettotaal.Ditkomtneeropeenbijdragevanbijna50%aanhettotaalvandecategoriestadsbeheeren-onderhoud.

WegverhardingVoor het onderhoud van asfaltwegen, klinkerstraten en fiets- envoetpadenzijngrondstoffen indecategorieverhardingnodig.Hierbij

gaathetombeton(3.500ton),asfalt(7.000ton)eneenkleinaandeelklinkersentegels.

Gebiedsontwikkeling Totale massa: 49.400 ton

Onder gebiedsontwikkeling valt het bouwen woonrijp maken van grondbenodigdvoordeaanlegvaneennieuwewoonwijk.Hetbetreftdusnieuwbouwengaatfeitelijkomeenmaligeinkoopvanmaterialendoordegemeente.Ditkanperjaar,afhankelijkvanhetaantal,sterkfluctueren.

BouwrijpDe gemeente Leeuwarden heeft een aantal grote gebiedsontwikkelingen opdeagendastaan.DeontwikkelingvandenieuwbouwwijkZuidlandenis hier een van. In Zuidlanden worden ongeveer 2700 woningen

gerealiseerd. De wijk zal bestaan uit verschillende buurten welke voornamelijkgeplandzijnopmomenteelonontwikkeldegrond.Omdezegrondbouwrijp temaken is veelgrondwerknodig: 43.400 ton.Naast hetgrondwerk is (tijdelijke)verhardingnodigenwordendeleidingenaangelegd.


Woonrijp Bijdeontwikkelingvaneennieuwbouwwijkvolgtnahetbouwrijpmakenhetprocesvanwoonrijpmaken.Ditbetreftvoornamelijkdeaanlegvan

klinkerstraten en voetpaden.Hiervoor is verharding benodigdwelke een inputoplevertvan3.320ton.

Energie Totale energiebehoefte: 147.527 GJ

DegrondstofstromenkaartvanenergiebevatdeenergiestromenvandegemeenteLeeuwarden.Onder andere de gebruiktemodaliteiten voorwoon-werkverkeer,hetbrandstofgebruikvoorstadsbeheerendeelektriciteitvoordestraatverlichtingwordenhierinuitgelicht.

OmrinOmrinlevert87%vandeelektriciteitbenodigdvoordestraatverlichtingin de gemeente Leeuwarden. Deze groene stroom is opgewektuit restafval. In totaal was in 2012 ongeveer 76% van de totale

energiebehoefte verbruikt voor de straatverlichting. Sinds 2012 is een deelvan de lantaarnpalen vervangen door LED. Er zijn dus al enkele maatregelengenomenomditaanzienlijkeaandeelindeenergiebehoefteterugtedringen.IndegemeenteLeeuwardenstaanophetmoment zo’n20.000 lantaarnpalen.Demeestelantaarnpalenzijnaangelegdineenperiodewaarinlandelijkebepalingenleidendwaren.

Fossiele bronDe gemeente Leeuwarden maakt gebruik van de energiebronnenelektriciteitengas.Hiermeewordthetgebouwvoorzienvanstroomenwordthetgebouwverwarmd.Inhetstadhuisziteenwaterstofgenerator

van het innovatieve bedrijf Tieluk uit Leeuwarden. Tielukmaakt een generatorwaarmeejehetaardgasindecv-ketelkuntvervangendoorhetbijmengenvanwaterstofgas,hiervooriswelelektriciteitnodig.Hetverbruikvanaardgaswordtdaarmeemet30%verminderd.

BrandstoffenHet vervoer gerelateerd aan het stadsbeheer verbruikt 3.860.000MJ, vergelijkbaar met het gemiddeld energieverbruik van zo’n 360

Nederlandse huishoudens. Dit is 3% van het totale energieverbruik van degemeente.Devoertuigenvandegemeenterijdenvoornamelijkopdiesel (78%)enbenzine(21%).Hetaandeelvoertuigenopaardgasenelektraisrespectievelijkminderdan1%.

Woon-werk verkeerOp basis van de afstanden woon-werkverkeer van medewerkers vande gemeente Leeuwarden is een schatting gemaakt. Deze schattinglevert een aanzienlijke bijdrage aan het energieverbruik 18.506.000

MJ,vergelijkbaarmethetgemiddeldenergieverbruikvanzo’n1710Nederlandsehuishoudens.Ditis12,5%vanhettotaleenergieverbruikvandegemeente.Vandemedewerkersverplaatst52%zichmeteenbenzineauto,30%metdefietsen6%methetopenbaarvervoer.

RestafvalErvindtvoorscheidingplaatsvoorGroente-Fruit-enTuinafval(hierna‘GFT’),papierenrestafval.HetrestafvalvandegemeenteLeeuwarden(bedrijfsvoering en facilitair) wordt in verband met regelgeving

geclassificeerdalsbedrijfsafval.Hetoverigeafvalbestaatvooreengrootdeeluitplasticwegwerpbekers, zo’n3.190kilogram.Dit isongeveer10%vande totalehoeveelheid afval die jaarlijks wordt ingezameld. Het is waarschijnlijk dat derestvanhetafvalafkomstigisvandevoedselverpakkingendiedemedewerkersvan de gemeente weggooien op kantoor. Het overige deel van het restafvalinclusiefdeplasticwegwerkbekerswordtverbrandindeafvalcentralevanOmrin

2.2 Output

Aande rechterzijde vandegrondstofstromenkaarten is deoutputweergegeven.Dezeoutput ishetafvalvandegrondstoffenenbijbehorendgebruik.Deoutputis onderverdeeld in verschillende stromen. Hiermee is de brede stroom ‘afval’opgedeeld in vier beter behapbare afvalstromen: restafval, organisch afval,gescheidenafvalenwater.


waarmee groene stroom wordt geproduceerd. De vrijgekomen energie wordtvervolgensgeleverdaandegemeenteLeeuwarden(vooralvoorstraatverlichting).Regelgeving laat op dit moment andere manieren van verwerking niet toevanwegedeclassificatie‘bedrijfsafval’.Daarnaastzorgthetvastgoedbeheervooreenflinke stroomrestafval:deze sectorproduceert jaarlijks915 tonafval.Dezestroombestaatvoornamelijkuitglas,hout,steenenmetalen.

Organisch afval Hetorganischafval-ofgroenafval-geproduceerddoordegemeenteLeeuwarden bestaat voornamelijk uit compost en baggerafval. Intotaal wordt 6.700 ton organisch materiaal tot compost verwerkt.

Dit is voornamelijk afkomstig van het groenbeheer. Het totale groenbeheerafval is 4.496 ton per jaar. Het grootste gedeelte hiervan is zijn takken (3100ton), daarna plantenresten (800 ton) en bladeren (596 ton). Daarnaast zorgenbaggerwerkzaamhedenvoor18.000tonorganischafval.

Gescheiden afval DegemeenteLeeuwardenscheidteenaantalafvalstromen.Binnendebedrijfsvoering worden de stromen papier, GFT en elektronisch afvalgescheiden.GFTenpapierwordenapartverwerktengeschiktgemaakt

voorhergebruik.ElektronischapparatuurwordtafgevoerddooreenverwerkerdieWEEELABEXgecertificeerdis.MetWEEELABEXwordtelektronischafvalkwalitatiefhoogwaardig verwerkt. In de Regeling Afgedankte Elektrische en ElektronischeApparatuur(AEEA),dieop14februari2014vankrachtwerd,heeftdeNederlandseoverheid,inoverlegmetverwerkersenmetproducenten,beslotenalseenvandeeerstelandenverwerkingvolgensdeWEEELABEX-regelsverplichttestellenper1juli2015.Indecategorieëngebiedsontwikkelingenstadsbeheeren-onderhoudwordendebouwmaterialenbeton,asfalt,tegels,staal,houtenkunststofvanelkaargescheiden.Dezestromenwordenafgevoerddooreenerkendeverwerkerdanweldirecthergebruiktdooraannemers.

Water Hetgebruiktewaterbestaatuitgrijswater(lichtverontreinigdafvalwaterzoalsspoelwater),zwartwater(afkomstigvantoiletten)enregenwater.De afvalwaterstromen grijs en zwart water worden gezamenlijk

ingezameld in het gebouw, waarna regenwater wordt toegevoegd zodra hetwaterhetgebouwverlaat.Vervolgenswordtalhetwatergetransporteerddoorde riolering naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie van Wetterskip Fryslân inLeeuwarden.Hetslibdatvrijkomtbijhetverwerkenvanafvalwaterwordtvergistombiogasteproduceren.voornamelijkafkomstigvanhetgroenbeheer.Hettotalegroenbeheerafvalis4.496tonperjaar.Hetgrootstegedeeltehiervanzijntakken(3100 ton), daarna plantenresten (800 ton) en bladeren (596 ton). Daarnaastzorgenbaggerwerkzaamhedenvoor18.000tonorganischafval.

GFTglaspapier


2.3 Grondstofstromenkaarten


In de output van de grondstofstromenanalyse is te zien dat er ook al veel circulaire kansen benut worden. Hieronder staan enkele circulaire projecten beschreven.

Bedrijfsvoering en facilitair

Circulaire koffie en theeDoor een innovatieve aanbesteding drinken de medewerkers en bezoeker van het stadskantoor en gemeentehuis binnenkort circulaire koffie. De markt wordt in deze uitvraag uitgedaagd om de warme dranken-voorziening zo circulair mogelijk aan te bieden door Rapid Circular Contracting. De gemeente heeft bij deze innovatieve aanbesteding advies ingewonnen bij Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO).

Stadsbeheer en onderhoud

Van Blad naar Boomverbeteraar BokashiEen kansrijke stroom binnen het groenbeheer is het blad van de gemeentebomen. Met behulp van micro-organismen wordt het blad van gemeentebomen omgezet als bodemverbeteraar om vervolgens op weilanden, akkerlanden maar ook op eigen grond gebruikt te worden om vruchtbaarheid van de bodem te verbeteren. Het levert daarnaast een bijdrage aan een gezonde bodem doordat het een drainerende werking heeft in natte perioden en een ‘sponswerking’ in droge perioden. De Bokashi wordt lokaal geproduceerd en lokaal afgezet. Afgelopen jaar zijn er verschillende pilots geweest.

MaaibeleidEr wordt een maaibeleid gehanteerd die gericht is op meer biodiversiteit. Wat praktisch betekent minder vaak maaien van wegbermen en grasvelden resulterend in meer variatie van flora en fauna.

Van Afval naar AsfaltDe reststroom rioolslib een kansrijke stroom voor de productie van afdruipremmers voor asfalt. Afdruipremmers zorgen voor een homogene verdeling van het bitumen in het asfaltmengsel en voorkomt het ontmengen (ook wel afdruipen genoemd) van bitumen gedurende opslag en transport. Het ontmengen van bitumen resulteert in zichtbare vette vlekken in het asfalt die gevoeliger zijn voor schade bij koude weersomstandigheden. Afdruipremmers verhogen de kwaliteit van het asfalt en verlengen de levensduur. Aannemer Jansma uit Drachten gebruikt Recell een product van Cellvation, een samenwerking tussen de bedrijven KNN Cellulose BV uit Leeuwarden en CirTec BV uit Purmerend. In die afdruipremmers zitten cellulosevezels die worden gewonnen uit rioolslib. Het product voldoet aan alle kwaliteitseisen en kan gebruikt worden in verschillende soorten wegen, denk daarbij aan de asfaltsoorten SMA, ZOAB en OSA. De afdruipremmers zijn al op grote schaal toegepast in bijvoorbeeld de aanleg van fietspad Hurdegaryp. Circulair asfalt met Recell als afdruipremmer is voortgekomen uit het project Van Afval naar Asfalt (VANA). De betrokken ketenpartners binnen het VANA-project zijn onder andere het Wetterskip Fryslân, provincie Fryslân, KNN Cellulose uit Leeuwarden en civiele aannemers.

2.4 Wat gaat er al goed?


Gebiedsontwikkeling

Grip op GrondGrip op Grond (GoG) is, in 2010, als een initiatief binnen provincie Friesland gestart. Het heeft als doel om zo efficiënt en strategisch mogelijk met grondstromen om te gaan. Onder andere baggerstromen van de gemeente Leeuwarden zijn hiermee in kaart gebracht zodat samen met projectleiders naar andere toepassingen kan worden gezocht.

Circulair wandelpadDe Prinsentuin is een wandelpad tussen de binnenstad en stadsgracht verdeeld in 4 stukken waarin steeds een ander materiaal wordt toegepast. De verschillende materialen hebben elk hun eigen uitgangspunten en circulaire kenmerken. Ook heeft elk materiaal een ander uiterlijk en uitstraling (beton, kunststof, asfalt, steen) zodat de diversiteit goed zichtbaar is voor het wandelende publiek.

Overig

Launching customerGemeente Leeuwarden speelt voor verschillende innovatieve bedrijven de rol van launching customer. De Shared Service Center heeft bijvoorbeeld als onderdeel van ‘de nieuwe digitale werkplek’ 1.500 laptop sleeves ingekocht. De laptop sleeves zijn gemaakt van doeken (bisonyl) die in 2018 voor allerlei events zijn gebruikt. De sleeves worden in de sociale werkplaats gemaakt. Gemeente Leeuwarden treedt zo op als launching customer van Bøkers. Een ander voorbeeld is de inkoop van 50 Fryske circulaire truien van het circulair textielbedrijf Loop.a life en Social Design Lab It Erfskip. De collectie is gemaakt van oude wollen truien in combinatie met lokaal geteeld vlas.

Innovatiefonds 2018-2019DeregelingInnovatiefondsbiedtondernemersdemogelijkheidomeensubsidie/lening te ontvangen tot €40.000,- en max. 40% van de subsidiabele kosten.Dezeregeling isexclusiefvoorproduct/proces innovaties inbepaaldesectoren,waarondercirculaireeconomie.

Duurzame Innovatie ChallengeDe gemeente Leeuwarden ondersteunt de Duurzame Innovatie Challenge,waarbij jonge studenten/ondernemerswordenuitgedaagdommet innovatieveoplossingen te komen voor duurzaamheidsvraagstukken van bedrijven /organisaties.

Circulair inkopenCirculair inkopen is een belangrijke schakel in de transitie naar een circulaireeconomie. Er valt nog veel kennis op te doen en te leren daarom is circulairinkopenopgenomeninhetActieplanDuurzaamLeeuwarden.


3 Circulaire kansen Degrondstofstromenkaartgeeft inzicht indehuidigesituatievanalle ingaandematerialen en grondstoffen en reststromen van de gemeente. Hoe kunnendeze stromen in de toekomst in zo verre gereduceerd en circulair toegepastwordendat de gemeente kan stellen dat ze volledig circulair is?Opbasis vande input enoutput, degrondstofstromenkaart ende analyse zijn verschillendecirculaire kansen voor de gemeente Leeuwarden in kaart gebracht. Dezekansen worden in dit hoofdstuk toegelicht aan de hand van voorbeelden.

3.1 Organisatorische kansen De gemeente Leeuwarden heeft de circulaire economie hoog in het vaandelstaan.Omkansentekunnenvertalennaaractiesenteimplementereninhettevoerenbeleid is hetbelangrijkdat erdraagvlakwordtgecreëerd.Werknemers,samenwerkingen en opdrachtnemers dienen zo vroeg mogelijk betrokken tewordenbijontwikkelingenenermoetruimtezijnvoorhunideeën.Omditzoveelmogelijktekunnenbewerkstelligenwordtookdegemeentelijkeorganisatievande gemeente Leeuwarden belicht.

Circulair aanbesteden en organisatorische bedrijfsvoering

Oponderstaandeorganogram is te ziendatdegemeente Leeuwardenbestaatuit verschillende domeinen. Daarnaast zijn de verschillende rollen binnen degemeenteendegemeentelijkeorganisatiekorttoegelicht.

HetFysiekDomeinbestaatuitdevolgendesectoren:• Wijkzaken• Gebiedszaken,EconomieenBedrijfsvoering• Bouwen,WonenenMilieu• HistorischCentrumLeeuwarden• RuimtelijkeOrdeningenInrichting• Projectenbureau

HetSociaalDomeinbestaatuitdesectoren:• SocialeZaken• Ondersteuning• StrategieenBedrijfsvoering• Toegang• ZelfenNetwerk

HetVeiligheidsdomeinbestaatuitdesectoren:• Juridische-enVeiligheidszaken• EvenementenenToezicht

afbeelding3:Organogramgemeentelijkeorganisatie


Kans 1: Draagvlak creëren met de OmgevingswijzerDe gemeente Leeuwarden koppelt intern het team Civiele Techniek al aanteam Inkoop, de invulling van deze samenwerking kan vervolgens op gangworden gebracht met de Handreiking Aanpak Duurzaam GWW (speciaal voorgemeentelijke projecten ontwikkeld door Kennisplatform CROW). Zoals in dehandreikingaangegevenleidendezesamenwerkingenvaaktoteenenkelproject,terwijldeambitievanbeleidsmakersisomhetintegraalteimplementerenzodatercontinueverbeteringgeborgdwordt.

Verschillende adviesbureaus kunnen de gemeente hierin begeleiden zodat erdraagvlakontstaatbinnendeorganisatieenhetopgenomenwordtindestandaardbedrijfsvoering.OnderanderehetorganiserenvanOmgevingswijzersessies kanhier onderdeel van zijn. De Omgevingswijzer helpt inzichtelijk te maken hoeduurzaam en integraal een project of gebiedsontwikkeling is of kan zijn. Datgebeurtopeensystematischemanier,metaandachtvoorsociale,ecologischeeneconomischeduurzaamheid.DeOmgevingswijzerfaciliteerteengestructureerdediscussie over dit onderwerp, waarbij zowel het projectteam als stakeholdersbetrokken kunnen zijn. Het instrument is speciaal ontwikkeld voor de grond-,weg-enwaterbouwsector(GWW)ensluitaanbijdeAanpakDuurzaamGWW.

Door succesprojecten uit de GWW te borgen in formele processen, systemenen regels kan het succesvol zijn voor een langere termijn in plaats van eenopzichzelfstaand succes. Hierin is leiderschap, samenwerking, juist gedrag enstuwend enthousiasme essentieel volgens de Handreiking Aanpak DuurzaamGWW. Vervolgens zorgt het delen, evalueren en integraal herhalen van gelijkeprojectenvoordeopnameindestandaardbedrijfsvoering.

HetnetwerkvanVerenigingCirculairFrieslandkangebruiktwordenomcontacttehoudenmetdemarktzodatdevraagdiegecreëerdwordtvanuitdegemeenteook beantwoord kanworden door demarkt. Daarnaast beschrijft het Jaarplan2019 van Vereniging Circulair Friesland de ambitie om minstens 2 projectenrondomcirculairegebiedsontwikkelingoptezetten.Eenmooiekansomhierals‘vrager’ietsmeetedoen!

Kans 2: Ambities stellen met het AmbitiewebDe ambitie van de gemeente Leeuwarden is om een klimaatbestendige enklimaatneutrale samenleving te creëren met een duurzame en concurrerendeeconomie.OmdezeambitietebehaleninallefacettenvandegemeenteishetnodigdatelkesectorenelkteamrekeninghoudtmethetprogrammaVolhoudbaar.De gestelde subdoelen: klimaatneutrale energie- en warmtevoorziening,klimaatadaptievegemeentein2035eneencirculaireeconomiemoetenvertaaldwordennaariederesectoreniederproject.

OmdezeambitiesvoordeGWWduidelijktemakenkangebruikwordengemaaktvanhetAmbitieweb(onderdeelvandeAanpakDuurzaamGWW).HetAmbitiewebis een visuele weergave van verschillende duurzaamheidsthema’s en daaraangekoppeldeambitieniveaus.Hiermeewordtdeambitienietalleenconcreet,maarkanookmakkelijkereenvertalingwordengemaaktnaardeGWWprojecten.HetisdusvoordegemeenteLeeuwardenvanbelangomeenvertaalslagtemakenvandegesteldeambitieszodatdezegeïmplementeerdkunnenwordeninGWWprojecten,ditismogelijkdankzijhetAmbitieweb.

Nieuwe rollen

Kans 3: Circulair regisseurEenCirculairregisseurvoorzietineenmakelaarsfunctievoordegrondstofstromenbinnendegemeenteLeeuwarden.Ditbetekenteenactievebemiddelingtussenpartijen om tot sluitende businesscases te komen. De grondstofregisseurbewaakt als het ware de grondstoffen die verloren gaan als output uit degrondstofstromenkaartenzorgtervoordatvrijgekomengrondstoffenopenbaarinzichtelijkworden,mogelijkdoormiddelvaneen‘Grondstoffenhub’:platform.Nauw contact met intern aan te sturen werkgroepen, maar ook met externegroepenalsVerenigingCirculairFriesland,isessentieelomdesamenwerkingtebevorderenenopgangtebrengen.

Innovaties via samenwerkingsverbanden kunnen op gang worden gebrachtwanneerereengrotehoeveelheidvaneenbepaaldegrondstof‘over’is.Ditzoueen duidelijke vraag vanuit de markt kunnen zijn waarbij een organisatie alsVerenigingCirculairFriesland,InnovatiepactFryslânofOmrinkanbemiddeleneen


partnertevindenomdezegrondstofnuttigtoetepassenineennieuwproduct.DeCirculairregisseurspeeltdusdekansendoor,zodatinnovatiewordtaangejaagdbinnenderegio.

De praktische kansen in de volgende paragraaf beschrijven veel kansen voorhetbenuttenvandeafvalstromenwaarbijdeCirculair regisseur indegatenzalhoudenofde‘loops’ookechtgemaaktworden.Hetonderwerp‘Refuse’betreftnatuurlijkdeeersteprioriteit.

DeCirculairregisseurblijftdegrondstofstromenmonitorenvolgenseenjaarlijkseupdatevandeMaterialFlowAnalysisomzodeverminderingencirculariteitvanafvalstromenviaeenPDCA-cyclus(Plan,Do,CheckenAct)continueteverbeteren.

Kans 4: GrondbankregisseurDe functie zoals hierboven beschreven zal opgesplitst moeten worden in eenaantalgrondstofstromen.Zoishetverstandigomdegrondbankgrondstoffentescheidenvandegrondstoffendievrijkomenbijanderegemeentewerken,omdathetbaggerwerkendegronddievrijkomtbijprojectenbehoorlijkspecifiekekennisvergt.DeGrondbankregisseurisdusverantwoordelijkvoorallegrondgerelateerdeafvalstoffenenhetcontactmethetprojectGripopGrond.

De Grondbankregisseur zou bij het vrijkomen van specifieke grondstromenwederomkunnendenkenaaninnovatieswaarbijdeafvalstroomeventueelnuttigtoegepastkanwordendooreenvandepartnersvandesamenwerkingsverbanden.

3.2 Praktische kansen

Hetadviesbevateenoverzichtvankansrijkeprojectenenmogelijkondersteunendepartijenom innovatiesbinnende regiovandegrond te tillen.DaarnaastbiedthethouvastenhandvattenvoorimplementatieenrealisatievoordeverschillendesectorenbinnendegemeentelijkeorganisatievanLeeuwarden.

Kansenwordenmeetbaardankzijdematevancirculariteitendehaalbaarheid.Ditisvormgegevendoorhet10-R-modelendeTechnologyReadinessLevels.

10-R-model - De kansen zijn ingedeeld op de 10-R-model om de mate vancirculariteitaantegeven.Het10-R-modelisontworpendoorProf.Dr.J.CramereniseensterkgedetailleerdeversievandeLaddervanLansink.

Technology Readiness Levels - Voorelkekansisaangegevenwathetstartpuntis en daarnaast is de haalbaarheid bepaald door middel van het TechnologyReadinessLevel.DeTechnologyReadinessLevelgeeftdematevanontwikkelingvaneentechnologieaan,waarbijTRL1staatvoortechnologieaanhetbeginvandeontwikkelingenTRL9voor technologiedie technischenschaalbaar is.HoehogerdeTRL,hoehaalbaarderhetproject. Financiëleaspectenzijn inminderematemeegenomeninhetoogstenvankansen.

afbeelding4:Gripopgrondproject(foto:VanderWiel)


afbeelding5:10-R-modelendeTechnologyReadinessLevels


Bedrijfsvoering en facilitair

Kans 5: Wegwerpbekers: reduce & close-the-loop!De wegwerpbekers kunnen worden beschouwd als grootste hoeveelheid afvalvanuit de categorie voedsel. Met 980 wegwerpbekers per werknemer per jaarisheteenenormehoeveelheid.DezewegwerpbekerswordenvernietigdviahetverbrandenvandegrondstofdoorOmrinwaarmeedewaardevandegrondstofverlorengaat.De aanpak kan simpel zijn: reduce& close-the-loop!D.m.v. eengedragsveranderingscampagne waarmee werknemers vaker de koffiebekerherbruiken (i.p.v. na 1 keer weggooien) wordt de hoeveelheid koffiebekersrespectievelijk minder. Als de verminderde hoeveelheid wegwerpbekersvervolgens door een recycler die specifiek de reststroom wegwerpbekersverwerktwordtgerecycled(bijvoorbeeldLIMMRecyclinguitAppelscha),dangajevanwaardevernietigingnaarwaardeverhoging.Doormiddelvandeefficiënteinzameling (de koffiebekerbox)wordendebekers gescheidenopgehaald en inFriesland (lokaal) verwerkt tot nieuwe bekers. De mate van circulariteit wordthiermeeverhoogdvanRecover(9)naarReduce(2)enRecycle(8).DehaalbaarheidiseenTRL9.

Kans 6: Koffiedik opnieuw bestemmenKoffiedik wordt momenteel al gescheiden ingezameld bij de gemeenteLeeuwarden.Het benutten van deze grondstof kan op verschillendemanieren:lokaalbestaaterinLeeuwardenaleenoesterzwammenkwekerijdiehetkoffiedikkan verwerken (Fryslân Fungies), maar koffiedik kan veel meer toepassingenhebben.BedrijvenalsSanremo,Re-worked,Bio-beanenKaffeeformverwerkenhetkoffiedikinproductenalseenkoffiezetautomaat,eenmeubel,warmtevoorzieningvanwoningenen koffiekopjes.Ookwordthet eenenandergeëxperimenteerdmethetopslaanvanmethaangasinkoffiedikwatvervolgensgebruiktkanwordenalsbrandstof voor auto’s. Ten slotte kanhetgescheiden ingezameldekoffiedikals bemesting worden gebruikt voor de groenvoorziening beheerd door degemeenteLeeuwarden.Wellichtdatkennisinstellingenrondomdeagri-foodnogmeerbestemmingenweten te achterhalen en testen. Kortom,genoeg redenen

omhetgescheidenteblijveninzamelen!DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRecovernaarRepurpose(9naar7).DehaalbaarheidiseenTRL9.

Kans 7: Theezakjes en soep als compoststoffenNaast de wegwerpbekers en het koffiedik blijven soep en theezakjes over alsafval binnen de categorie GFT. GFT kan op verschillende manieren waardevolzijn: via vergisting kan er door de lokale afvalverwerker (Omrin) biogasgeproduceerdworden.Eenanderemanier,envoordebeeldvormingveelleuker,ishetWormenhotel.GFTwordtviahetWormenhotelomgezettotcompost.DitWormenhotelzouopeenbinnenplaatsgeplaatstkunnenwordenwaarvervolgensdecompostgeleverdkanwordenaanlokalevoedselproducten.DeStreekboeriseenplatformmeteenverzamelingvanlokalevoedselproducenten.OpdezemanierwordthetGFTalshetware‘gerenoveerd’totweereenwaardevolproduct. De mate van circulariteit wordt hiermee verhoogd van Recover naarRefurbish(9naar5).DehaalbaarheidiseenTRL7.

R2 R8 TRL9

R7 TRL9

TRL7R5

afbeelding6:Oesterzwammengekweektopkoffiedik(foto:FryslânFungies)


Kans 8: Sanitair: refuse the use!Hetgrijswater, zwartwater énhet regenwater eindigt samenals afvalwater inde rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Het betreft een grote stroom waterwat momenteel bijna verdubbeld wordt door het toevoegen van regenwater,afkomstigvanhetdak.Hetiszondeomdewc’sdoortespoelenmetdrinkwateralservoldoenderegenwateraanwezigis.Inditgevalisdater:hetzwartewaterbedraagtongeveer3,57miljoenkilogramwaterperjaarenhetregenwater4,28kilogram per jaar. Dit betekent dat er met de hoeveelheid regenwater zoveeldrinkwater bespaard kan worden als dat er nu (als zwart water) weggespoeldwordt. Dé reden om het regenwater goed te benutten door toiletten door tespoelenmet hemelwater!Hiervoor is het nodig omeen regenwatersysteem teinstallerenopdegebouwen,ditkanwatkostenmetzichmeebrengen.BedrijvenalsIntewaenDYKAbiedenditsoortsystemenaan.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRefurbishnaarReuse&Refuse(5naar0).DehaalbaarheidiseenTRL7.

Kans 9: Installatie van de Hydrowashr voor het handenwassenDebesparingvandrinkwater,endaarmee reductievanafvalwater, isdaarnaastmogelijkvianieuweinnovatieszoalsdeHydrowashr.DitFriesebedrijfontwikkeldeeen apparaat datmet een kleine hoeveelheidwater de handen reinigtwaarbijgeenzeepgebruiktwordt.Hetverbruikvanwatervoorhethandenwassenwordtteruggebrachtvangemiddeld1liternaar10mlperhandenwassen,eenbesparingvan99%!DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRefurbishnaarReuse&Refuse(5naar1).DehaalbaarheidiseenTRL8.

Stadsbeheer en -onderhoud

Reststromen uit groenbeheer kunnen worden gescheiden en hoogwaardig wordentoegepast.Opditmomentwordtdeoutput ‘compost’nietgescheiden.Deze reststroom is afkomstig van struiken, grassen, hout, straatreinigingen kolkenreiniging. Op het moment dat deze reststroom gescheiden wordtingezameld,ontstaanerverschillendekansen.

Kans 10: Struiken en grassen voor bio-based productenStruiken en grassen zijn uitstekende producten om te verwerken in bio-basedproducten.ZomaakteBioBoundeerdereenmooiwandelpadgemaaktvanoudbetonpuingranulaatmetolifantsgras indePrinsentuinteLeeuwarden.Debestetoepassingisdanookwanneerdegrassenenstruikenhoogwaardigterugkomeninproductendiedegemeenteinkoopt.ViadesamenwerkingVerenigingCirculairFriesland en de nieuwe catalogus die gelanceerd wordt, zou gezocht kunnenworden naar een snoeiafvalverwerker in de regio om het gras en de struikenhoogwaardig toe tekunnenpassen ineenofmeerdere innovatieveproducten.Graskantoegepastwordenalsstalstrooisel,isolatiemateriaalenverwerktwordeninpapier.AlsafnemerzoudegemeenteLeeuwardenhetproductvervolgensviaderolalsLaunchingCustomerdemarktopkunnenhelpen.Dematevancirculariteit

TRL7R0

TRL8R0

afbeelding7:HandenwassenmetdeHydrowashr(foto:HydrowashrBV)


wordthiermeeverhoogdvanRecovernaarRepurpose(9naar7).DehaalbaarheidiseenTRL6.

Kans 11: Hout als bouwmateriaalDe reststroom hout zou regionaal gebruikt kunnenworden als bouwmateriaalvoor omheiningen, bankjes of speeltoestellen. Tafelboom, een stichting inUtrecht, richt zich op het ambachtelijk, duurzaamen lokaal verwerken van hethoutvangerooideUtrechtsestadsbomen.Zeverkopenstadshoutentafels,kleinestadshouten gebruiksvoorwerpen en organiseren onder andere activiteiten,workshops, Zaagdagen en Open Zaterdagen in de Tafelboomwerkplaats. DegemeenteLeeuwardenkanditconceptuitbreidenenopgrotereschaal(regionaal)implementeren.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRecovernaarRepurpose(9naar7).DehaalbaarheidiseenTRL7.

Kans 12: Van Slib tot LipDe reststroom rioolslib is een kansrijke stroom binnen stadsreiniging. Het isdaarom interessant voor de gemeente om te onderzoeken hoe rioolslib uitkolkenreiniging benut kan worden voor bijvoorbeeld productie van bioplasticwegwerpbekersof biopolymeren straatobjecten. Eerder onderzoek van SNBenWetterskipFryslân,toondeaandathetmogelijkisommetbehulpvanbacteriënPHA-bioplasticteproducerenuitrioolslib.Ditiseeninwaterafbreekbareplastickanalsgrondstofdienenvoorverschillendeproducten.DezetoepassingenkunnendoordegemeentewordengebruiktzodatdegemeentealsLaunchingCustomerhetproductdemarktopkanhelpen.Bijkomendvoordeelisdathetnietconcurreertmet de voedselketen, wat de huidige bioplastic uit bijvoorbeeld mais, biet,suikerrietenaardappelweldoen.SindsenkelejarenspeeltbijWetterskipFryslânhetideeomeen‘grondstoffenfabriek’optezettenwaaronderanderebioplasticsenbiopolymerenkunnenwordengeproduceerd.DegemeenteLeeuwardenzouhierineenrolkunnenspeleninhetleverenvanorganischereststromenmaarookinhetafnemenvanproducten.Hetproductdraagtbijaandecirculaireeconomie

doordathetdeafhankelijkheidvanfossielebrandstoffenvermindertenbrengtdevervuilingdoorplasticterug.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRecovernaarRefuse(9naar0).DehaalbaarheidiseenTRL2.

Kans 13: Bouwen met BaggerMomenteelwordtdebaggerspecie (18.000 ton) engrond inde (bagger)depotopgeslagen.HetprojectGripopGrondvandeprovincieFrieslandisgeenonbekendprojectbijdegemeenteLeeuwarden.ZoalsbijdeuitlegoverdeGrondregisseural verteld, zal de baggerspecie en de vrijgekomen grond bij projecten nuttigtoegepast kunnenworden. Inditgeval kande regisseur, in samenwerkingmetGrip op Grond, alle baggerstromen van de gemeente Leeuwarden in kaartbrengenomzosamenmetprojectleidersnaarandere toepassingen tezoeken.Toepassen van (grondstoffen uit) baggerspecie kanmet name in de GWW: inbouw-enwegconstructies:wegen,spoorwegenengeluidswallen;inophogingenvanindustrieterreinenenwoningbouwlocaties;inlandbouw-ennatuurgrondenvoorhetverbeterenvandebodemgesteldheid;inwaterbouwkundigeconstructies

R7 TRL7

TRL2R0

afbeelding8:VanSlibtotLip(foto:CirculairFriesland)

TRL6R7


en het verondiepen van plassen; in aanvullingen, zoals de herinrichting enstabiliseringvanvoormaligewinplaatsen.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRecovernaarRepurpose(9naar7).DehaalbaarheidiseenTRL5.

Kans 14: Circulair aanbesteden met DuboCalcInkoopiseenkrachtigmiddelomcirculariteittebereiken.Ditvereistaanpassingvan de huidige inkoopmodellen en contracten. De gemeente Leeuwarden kanin beheer en onderhoud (maar ook in gebiedsontwikkeling) kiezen voor hetaanbestedenvancirculairematerialen,zoalsbio-basedmaterialen(bijvoorbeeldbiocomposiet), modulaire elementen, materialen met een lage milieu impact(bijvoorbeeld hout), herbruikbare materialen (bijvoorbeeld gebakken klinkers)of materialen met reststromen als vulmateriaal (bijvoorbeeld waste bricks). Inde afweging van materialen voor beheer- en onderhoudsprojecten kunnende life cycle costs en milieu-impact meegenomen worden door DuboCalc tegebruiken of een levenscycluskosten-analyse van het project te maken. Of deMilieukostenindicator(MKI-waarde),berekendmetDuboCalc,kaningezetwordenalsEMVI-criteriumbijdeaanbesteding.Demilieueffectenvanmateriaalgebruikmee, zoals die van grondstoffenwinning en CO2-uitstoot worden daardoormeegenomenindeaanbesteding.ProjectspecifiekevoorwaardenophetgebiedvanDuboCalcmoetenopgenomenzijnindeaanbestedingsleidraad.DaarnaastisereenProtocolGebruikDuboCalc;ditbevatalgemeneeisenvoorhetopstellenvandeDuboCalc-berekening,inaanvullingopdeprojectspecifiekeeisengenoemdindeaanbestedingsdocumenten.

Kans 15: Materialenpaspoort van de openbare ruimteEenmaterialenpaspoortmaaktinzichtelijkwelkematerialenzijngebruiktenhoeze zijn verwerkt. Eenmaterialenpaspoort kanwordenopgesteld voor vastgoedmaar ook voor straatobjecten, overbruggingsdelen, riolering en armaturen.Een materialenpaspoort van de openbare ruimte maakt het hergebruiken enterugwinnen van materialen bij de sloop of demontage veel eenvoudiger enhelptomdewaardeen levenscyclus tekoppelenaandecirculaireambitie.Hetmaterialenpaspoort van de openbare ruimte kan geïntegreerd worden in hetbeheersysteem van de gemeente Leeuwarden. Demate van circulariteit wordthiermeeverhoogdvanRecovernaarReuse(9naar3).DehaalbaarheidiseenTRL3.

R7 TRL5

R3 TRL3

afbeelding9:PrefabrotondeinErmelo(foto:KWS)


Gebiedsontwikkeling

Kans 16: Circulaire gebouwen als normIndeTransitieagendaCirculaireBouweconomie vanhetRijksbredeprogrammaCirculaireEconomiewordtomNederlandcirculairin2050eentussendoelstellinggesteld.In2030dient50%minderprimairegrondstoffengebruikttewordentenopzichtevan2014.OmhiernietachterteblijvenishetnoodzakelijkomcirculairbouwenalsnormtestelleningebiedsontwikkelingindegemeenteLeeuwarden.Eenvoorbeeldwaarincirculairbouwenalwordttoegepast isdeEnergiecampusLeeuwarden.DitiseeninitiatiefvanOosterhofHolmanenEkwadraatwaarineencirculaireinfrastructuureneencirculairgebouwwordtgebouwd.DefietspadenenhoofdtoegangswegwordtgerealiseerdvanasfaltvandevoormaligeprovincialewegN31Marsum-Deinum.Het circulaire gebouw zal bestaan uit hergebruiktematerialen zoals houten pallets voor de wanden en shampooflessen voor degevel.VerenigingCirculair Frieslandheeft eenwerkgroepBouw,het kannuttigzijnomeensessiehiervanbijtewonenomdeambitiesvandegemeenteteuittenaan de bedrijven. Vereniging Circulair Friesland streeft naar een icoonprojectwaarbij koplopers samenwerken en innoveren op gebied van circulairegebiedsontwikkeling.

Kans 17: Circulaire infrastructuurEengebiedsontwikkelinggaatveelalgepaardmeteennieuwtecreërenverbindingvanA naar B.Hierbij is de aanleg van nieuwe infrastructuur noodzakelijk.HierliggenkansenvoordegemeenteLeeuwarden.Eenbrugofrotondekancirculairworden gebouwd door de betonnen elementen zo te ontwerpen dat deze opeenanderelocatieopnieuwbruikbaarzijn.Hetgebruikvanmodulaireelementenkaninveelgevallenbijdragenaandecirculaireeconomie.Zozijnergeennieuwegrondstoffennodigenwordengebruiktegrondstoffenopdemeesthoogwaardigemanier opnieuw gebruikt. Een voorbeeld hiervan is het circulaire viaduct inNederland in Kampen, die nuwordt getest door hetwerkverkeer bij de bouwvandeReevesluis.Ookdecirculairerotondesbestaanal.Eind2017isdeeerstevolledig prefab rotonde van Nederland gebouwd in Ermelo. De Bouwcampus

komt met een platform ‘Leeromgeving Circulair Viaduct’ waar partijen bij aankunnensluitenterkennisdeling.DegemeenteLeeuwardenzouhierbijaankunnensluiten. Een lokaal voorbeeld waarin circulair infrastructuur al wordt toegepastisdeEnergiecampusLeeuwarden.DefietspadenenhoofdtoegangswegwordengerealiseerdvanasfaltvandevoormaligeprovincialewegN31Marsum-Deinum.Opditvlakiscirculairaanbestedenergvanbelang,waarbijdeOmgevingswijzerenhetAmbitiewebkunnenhelpendeambitiesophet themaGWWtevertalennaarprojecten.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRepurposenaarReuse(7naar3).DehaalbaarheidiseenTRL7.

Kans 18: Gesloten grondbalansVeelvuldig komen kleine volumes grond vrij, die niet altijd op de locatie vanherkomst kunnen worden hergebruikt. De grond kan niet rechtstreeks eldersworden hergebruikt en dient naar een depot voor tijdelijke opslag te wordenafgevoerd. Door in een bouwplan uit te gaan van een gesloten grondbalanskan dit transport en de opslag vermeden worden. Een gesloten grondbalanshoudt indatallevrijkomendegrondbinnenhetplangebiedwordthergebruikt.De grondstofstromenkaart wijst uit dat grondwerk een groot aandeel heeft in

TRL8R3

TRL7R3

afbeelding10:Ecozuil(foto:CatrinusvanderVeen)


de input van de grondstoffen gebiedsontwikkeling.Omdit te beperken is hetessentieelomdecirculaireprincipesenafwegingenvroegtijdigoptenemeninhet planproces. Hiermee worden circulaire kansen vroegtijdig afgewogen en,nogbelangrijker,wordencirculairemogelijkhedennietvroegtijdigbeperkt.Eenvoorbeeldwaarineengeslotengrondbalansvroegtijdigismeegenomenisinhetwoonrijpmaken van BlitsaerdHaven te Leeuwarden. Voor de fundering en deriolering zijndenodigegraafwerkzaamhedenverricht.Dewoning is aangevuldmetdevrijkomendegrond.DematevancirculariteitwordthiermeeverhoogdvanRepurposenaar3(7naar3).DehaalbaarheidiseenTRL9.

Kans 19: Leeuwarden als Launching CustomerIndegebiedsontwikkelingwordenveeltraditioneletoepassingenalsbeton,asfalt,klinkersentegelsgebruikt.Inveelvandezemateriaalgroepenvindeninnovatiesplaats welke bijdragen aan de circulariteit van het materiaal. Voorbeeldenhiervan zijn het slim breken van beton en zelf herstellend beton). Met beidetechniekenwordtde levensduurvandezegrondstoffenverlengdendewaardevandegrondstoffenbehouden.Degrondstofstroomasfaltkanbeperktwordendoortesturenopefficiënterecycling(bijv.detechniekvanHERA).DegemeenteLeeuwarden zou in verschillende projecten als pilot kunnen werken met dezenieuwetechnieken.AlsafnemervanhetproductzoudegemeenteLeeuwardenvervolgensviaderolalsLaunchingCustomerhetproductdemarktverderkunnenhelpen.De kansen worden gevonden door de Circulair regisseur, hij/zij ziet welkegrondstoffen ‘over’ zijn enmeldt dit bij samenwerkingsverbanden. Indien er aleenbedrijfbestaatdathierietsmeedoet,dankunnenzijverder.Zoniet,dankanhetneergelegdwordenbijkennisinstellingen,zodatzijereencasusvankunnenmaken.OpdezemanierwordtcontinuegezorgdvoorvraagvanuitdegemeenteLeeuwardenwaaropdemarktvervolgenszalreageren.

Kans 20: Circulaire attractie Eenkoppelingkanwordengemaakttussenhetlastigrecyclebaarplasticafvalenproductenvoordeopenbareruimte,zoalsdamwanden,paaltjesensteigersdiedegemeenteLeeuwardendanweeropkoopt.DegemeenteAlmereheeftditgedaandoor op zoek te gaan naar een ondernemer die een plasticverwerkingsfabriekwildestarteninAlmere.Naasthetdaadwerkelijkopgroteschaaltoepassenishetookbelangrijkdaterbewustwordinggecreëerdwordt.OmdezebewustwordingtecreërenheefthetFriesebedrijfVandeKampEngineeringdeEcozuilontwikkeld.DeEcozuillaatomstandersopeeninteractievemanierziendateenplasticflesjegeenafvalis,maarjuisteenwaardevollegrondstofvooreenvolgendproduct.DeEcozuilmaaktteplaatseeennieuwproductdoorhetgebruikvaneen3D-printer.De Ecozuilen staan op verschillende plekken in het land en zou als echt FriesproductookeenplekjemoetenkrijgeninLeeuwarden.

TRL9R3

afbeelding11:aftrapLowCarDiet2018(foto:StichtingdeReisbeweging)


Energie

Kans 21: De Gemeente in HarmonieHet stadskantoor en gemeentehuis zijn nog niet energieneutraal. Dit kan welbehaaldwordendoorenergiebesparendemaatregelentoetepassen.Doormiddelvaneenenergiescankanwordenonderzochtwatdemaatregelenzoudenkunnenzijnperkantoor.Hierbijkangedachtwordenaanenergiebesparendemaatregelent.b.v. warmte (en isolatie), straatverlichting en apparaten. Een icoonprojectmet betrekking tot circulaire renovatie is stadsschouwburg De Harmonie vanLeeuwarden.Hetproject‘DeHarmonieinHarmonie’isin2018vanstartgegaantijdensdeCultureleHoofdstadLeeuwarden/Fryslân2018.Destadschouwburgzoualsinspiratiekunnendienenvoorhetstadskantoorenhetgemeentehuis.

Doorenergiebesparingtekoppelenaanhetcirculairleasenvangoederen,kanergedachtwordenaanLight-as-a-service:eenconceptvanPhilips.Ditconceptzorgtervoordatbedrijveneen standaardprijs betalen voor licht,waarbij onderhoudinbegrepen zit. Het bedrijf wordt op deze manier gedwongen producten teproducerendie zo langmogelijkmeegaan enwaarbij het elektriciteitsgebruikzo laag mogelijk ligt. Wellicht zijn dit soort projecten ook mogelijk voorstraatverlichting. Hiervoor kan de samenwerking met een lichtleverancieraangegaanwordenvoorhetstartenvaneenpilotproject.

Kans 22: Low Car DietHetgrootstedeelvandemedewerkersgaatmetdediesel-ofbenzineautonaarwerk. Dit kan anders! Interne gedragscampagnes kunnen ervoor zorgen datmenseneendrijfveervindeninhetkiezenvooreenfietsofhetopenbaarvervoer.De landelijkecampagneLowCarDiet iseen leukewedstrijdomalsbedrijfaanmeetedoen,maarhetkanookhelpenomelektrischepoolauto’senbrommerstefaciliteren.

Kans 23: BiogasHettotalepotentieelaanbiogasdatgeproduceerdkanwordenindegemeenteLeeuwardenopbasisvanverschillendereststromenis42-62GJ/haperjaar(AtlasNatuurlijkKapitaal).Dezepotentiekomtonderanderevoortuithetbeschikbareorganischemateriaal wat nu gecomposteerd wordt. Op het moment wordt intotaal 8.200 ton organischmateriaal tot compost verwerkt. Dit is voornamelijkafkomstigvanhetgroenbeheer.Eénvandemanierenomorganischmateriaalomtezetteninbiogasisvergisting.Bijvergistingwordtbiomassaomgezetnaaronderanderealcohol,melkzuur,methaanenCO2metbehulpvanmicro-organismen.Erbestaansteedsmeertoepassingenwaardoorhethaalbaarisomkleinerevolumesomtezetteninhoogwaardiggroenbiogas,enomditopkleinereschaaltoetepassen.OphetmomentwordtdebestaandeslibvergistingvanRWZILeeuwardengerenoveerd onder andere de biogasmotoren worden vervangen. In 2022 kandeRWZILeeuwardenhetslibvandenoordelijkerioolwaterzuiveringsinstallatiesvergistenenomzetteninelektriciteit.Ongeveer90%vandezeduurzameenergiewordt ingezet voor de RWZI en de overige 120.000 m³ kan worden geleverdaanhetCentrumvoorKinderhandelenMensenhandelgebouwvanFierenhetWetsusgebouw.Metaldezeontwikkelingenliggenerkansenvoordegemeenteom vergisting van overige organische reststromen verder te onderzoeken enmisschienwelmogelijktemaken.


4 Conclusie DegemeenteLeeuwardenheeft inhetprogrammaVolhoudbaargestelddatzijeenklimaatbestendigeenklimaatneutralesamenlevingwilrealiserenwaarbijeenduurzameenconcurrerendeeconomieontstaat.Eenvandedrieprogrammalijnenbetrefthetinzettenopdetransitievaneenlineairenaareencirculaireeconomie.ViadezewegdraagtzijbijaandedoelstellingenvanhetRijkdiedeambitieheeftgesteldomvolledigcirculairtezijnin2050.Omdittebehalenheeftdegemeentede visie opgesteld om samen met partijen waaronder Vereniging CirculairFriesland, Innovatiepact Fryslân, Omrin, kennisinstellingen en verschillendecirculairebedrijveneensterkeuitgangspositieneertezettenrichtingeencirculaireeconomie.HetdoelisomFrieslandin2025demeestgunstigeontwikkelregiotelatenzijnophetgebiedvandecirculaireeconomie.

Deoperationeledoelenomdittebehalenzijnhetnuttigtoepassenenhergebruikenvan afvalstromen van huishoudens en de gemeentelijke organisatie, sterkerecampussen/clustersenmeerlivinglabs,vakerlaunchingcustomerworden,meercirculairinkopenenmeercirculairebedrijvigheid.

Naast de externe kringen werkt de gemeente Leeuwarden dus ook aan haar eigen grondstofstromenen inkoopbeleid,omuiteindelijkeencirculaireorganisatie teworden.Hetinbeddenvandecirculaireeconomiegebeurtonderanderedoorditdocument,geïnspireerddoorhetcirculaireplanvanhetfestivalWelcometotheVillage.

De gemeente Leeuwarden heeft de Duurzame Leverancier gevraagd om eengrondstofstromenanalyse temakenomdegrondstofstromenvandegemeenteteverkennen.Daarnaastzijndeuitkomstenvandegrondstofstromenanalyse(ookwelMaterialFlowAnalysisgenoemd)gebruiktomknelpuntenenkansenrondomde ingaandeenuitgaandegrondstofstromen inzichtelijk temaken.Belangrijk isomaantegevendatditeeneerstepogingisomallestromeninkaarttebrengen.Hetadviesisomeenkeerpertweejaardedatavandestromenteupdaten,endekansenjaarlijksinkaarttebrengengezienhetinnovatiesbetreft.

Er zijn een aantal kansen te herleiden uit de grondstofstromenanalyse, welkeals kans zijn gedefinieerd doormiddel van het 10-R-model en de TechnologyReadinessLevels.Indetabeliseenoverzichtmetdekansenweergegeven.

Circulair regisseurDe Circulair regisseur is een belangrijke schakel als het gaat om het bewaken vandetransitienaareencirculaireeconomiebinnendegemeenteLeeuwarden.De Circulair regisseur zoekt samenwerkingen op rondom afvalstromen binnendegemeente.Eenaantalvandeafvalstromenzijnalgekoppeldaanpraktischekansen,zoalshierbovenweergegeven.VoorveelvandekansenishetTRLhoog,


waardoor verderonderzoeknietmeernodig is ener vrijweldirect contact kanwordengezochtmetdeleverancier.

Inanderegevallen,bijvoorbeeldwanneereengrondstofnoggeenbestemmingheeft of het TRL nog erg laag is, zal de Circulair regisseur op zoek gaan naarbedrijvendiehierietsmeekunnen.

Partijenwaaronder Vereniging Circulair Friesland, Innovatiepact Fryslân, Omrin,kennisinstellingen en verschillende circulaire bedrijven zijn spelers die op zoekkunnengaannaaroplossingen,diedegemeentevervolgenszoukunnenfaciliteren.ViahetopenenvanlivinglabskunnenvervolgenspilotprojectensteedshogerindeTRLterechtkomenwaarnaeenafvalstroomintegraalkanwordenverwerktenereenoplossinggevondenis!

Daarnaast zorgt de Circulair regisseur ervoor dat de grondstofstromenanalyseieder jaar wordt gemonitord. Hierdoor wordt er inzichtelijk of kansen effecthebbengehadenoferwellichtnieuwekansenzichvoorkunnendoen.

Voor de uitvoering op organisatorisch niveau wordt geadviseerd eensysteemanalysetedoenzodatdekansenookeffectiefgeïmplementeerdkunnenwordenindehuidigeorganisatievandegemeenteLeeuwarden.Hetkannamelijkvoorkomendatkansenbelemmeringenmetzichmeebrengendoordathierindeorganisatieopditmomentnieteengeschikteinrichtingvooropgesteldis,ditzalnaderonderzochtmoetenworden.

Met haar hoge ambities en de stappen die reeds gezet zijn is de gemeenteLeeuwarden dus al op de goede circulaire weg. En met het inzetten van eennieuwekansenendeCirculairregisseurwordendezeambitiesookzekergehaald.

gemeente leeuwarden - duurzame leverancier · stadsbeheer en -onderhoud van de gemeente. het...

Documents