geÇmİŞten gÜnÜmÜze uluslararasi dİnÎ mÛsİkÎ...

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ULUSLARARASI DİNÎ MÛSİKÎ SEMPOZYUMU

FROM PAST TO PRESENT INTERNATIONAL RELIGIOUS MUSIC

SYMPOSIUM

03-04 KASIM 2017 ● AMASYA

BİLDİRİLER KİTABI

Bu sempozyum T. C. Amasya Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenmiştir.

AMASYA ● 2017

AMASYA MÜCAVİRİ SİVAS'TA DİNÎ MÛSİKÎ

Mehmet TIRAŞCI

Özet

İslam’da dinî mûsikîsi Kur’ân-ı Kerîm tilâveti, Ezan, Kamet, Tekbir, Tehlil, Salavât ve Telbiye gibi

türlerle ortaya çıkmış, zamanla çeşitlenerek farklı tarz ve uslûplarla devam etmiştir. Türkler de

İslamlaşmasından sonra kendi bilgi ve kabiliyetleri ölçüsünde bir kültür oluşturarak bu alanda oldukça

önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Bunlara ait ilk örneklere, Ahmed Yesevî’nin Anadolu’ya gönderdiği

dervişlerde rastlıyoruz. Bu dönemden sonra temelleri Hz. Peygamber dönemine uzanan Cami mûsikîsi

ve hicrî ikinci yüzyıldan sonra görülmeye başlanan tekke mûsikîsi türleri Türklerde görülmeye

başlanmıştır. Asıl gelişme ise Türk mûsikîsinin bestekârlık açısından ilerleme kaydettiği XVI. yüzyıldan

sonra olmuş ve bugüne gelindiğinde diğer Müslüman milletlerle kıyaslandığında oldukça yüksek bir

kültür ve medeniyet nişanesi haline gelmiştir. Bununla birlikte bu kültür ve medeniyetin izleri halen

Anadolu’da araştırılmayı bekleyen pek çok konu ile karşımızda durmaktadır. Bu manada Anadolu

şehirlerinin dinî mûsikî kültürlerinin araştırılıp incelenmesi önem arz etmektedir. İşte biz bu

tebliğimizde, Türk mûsikîsinin Anadolu’daki önemli merkezlerinden sayılabilecek Sivas’ta, dinî mûsikîye

dair bazı açıklamalarda bulunacağız.

Anahtar Kelimeler: Sivas, Dinî Mûsikî, Cami Mûsikî, Tekke Mûsikîsi.

Religious Music in Sivas which is the Neighbour Province of Amasya

Abstract

Religious music emerged with a kind of music like Azan, Qur’an, Takbir, Salawat, Talbiyah and and

continued in a different styles. After Turkic people who lived in the middle east became Muslims they

have been in important work in this area. The first example is dervishes of Ahmed Yesevi. After this

period mosque and tekke music began to be seen in Anatolia. The real development is after the 15th

century and compared too their nations is a very high level. But this issue still needs to be

investigated. Here we will have some clarification about the religious music of Sivas in this paper.

Keywords: Sivas, Religious Music, Mosque Music, Sufi Music.

Giriş

Sivas, tarihinde önemli bir merkez olmuş, kültürü ve konumu ile müstesna bir Anadolu şehri

olarak günümüzde kadar bu varlığını sürdürmüştür. Tarihte bu şehrin bilinen isimleri, Sebaste, Sipas,

Megalopolis, Kabira, Diaspolis (Tanrı Şehri), Talaurs, Danişment İli, Eyalet-i Rum, Eyalet-i Sivas ve

Sivas’tır. Osmanlı egemenliğinde eyalet merkezi haline gelmiş, Amasya, Çorum, Tokat, kısmi olarak

Malatya ve Kayseri illeri Sivas’a bağlı birer sancak olmuştur. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi'nde

belirtildiği gibi Sivas, 40 İlkokul, 1000 dükkân, 18 Han, 40 kadar çeşmesi ile zamanın en önemli

eyaletlerinden biri olmuştur.1

Günümüz coğrafyasında ülkemizin en büyük ikici yüzölçümüne2 sahip olan Sivas, Buruciye

Medresesi, Gök Medrese, Çifte Minare ve Divriği Ulu Camii gibi tarih ve turizm açısından önemli bir

kültür mirasına sahip olduğu kadar Anadolu âşıklık geleneği açısından mûsikîmiz açısından da önem arz

Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, [email protected].

1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Evliya Çelebi, Seyehatname, c. 3-4, Üçdal Yayıncılık, İstanbul, 1980. 2 Sivas İlinin büyük bölümü İç Anadolu Bölgesinde yer alır. Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesinde de toprakları bulunur. İl

topraklarının büyük bir bölümü Kızılırmak, bir bölümü de Yeşilırmak ve Fırat havzalarına girer. 35°50’ ve 38°14’ doğu boylamıyla 38°42’ ve 40°16’ kuzey enlemleri arasında kalan İl, 28.488 km2’lik yüzölçümü ile Konya’dan sonra Türkiye’nin 2. büyük ilidir.

48 | Geçmişten Günümüze Uluslararası Dini Mûsiki Sempozyumu

etmektedir. Bugün TRT repertuarında en fazla türküsü bulunan şehir Sivas’tır.3 Biz, Sivas’ta dinî mûsikî

hayatına ve formlarına ait açıklamalarda bulunacağımızdan bunlara girmeyeceğiz. Fakat bu konuların

pek çok yönüyle halen çalışılmayı beklediğini ifade edelim.

Tebliğimizde, Sivas’ta günümüzde icra edilen tüm dini mûsikî formlarını ele almayacağız.

Bunların pek çoğu zaten ülkemizin genelinde icra edilmektedir. Örneğin, ezan icraları incelendiğinde

bunun diğer bölgelerden farklılık arz etmediği müşahede edilebilir. Dolayısıyla bu türden konulara

girilmeyecek, yalnızca Sivas’a has, tabir-i diğerle Sivas’ta görülen dinî mûsikî türlerine değinilecektir.

A. Sivas’ta Cami Mûsikîsi

Cami mûsikîsi, Türk din mûsikîsinin iki ana kolundan biri olup insan sesi ile icra edilir4 ve pek

çok formu Anadolu’da birbirine benzerlik arz eder. Bununla birlikte kimi türlerde farklılık

görülebilmektedir. Sivas’a has olanlara dair şunlar ifade edilebilir:

a. Salavatlama

Hz. Peygamberin ismi anıldığında veya muayyen zamanlarda ona olan hürmeti dile getirmek

için salât ü selâm getirilir.5 Bunun Sivas'taki bir örneğini "Salâvatlama" ismi ile görüyoruz. Bu gelenek

üç farklı zamanda icra edilir; ekinin hasadı sırasında, düğünlerde ve güreş müsabakalarında. Ekin

salâvatlamasına Divriği'den bir örnek verecek olursak: "Adem baba ekti ekini, Cebrail kesti kökünü,

Peygamber bunun vekili, Verelim Muhammed'e salâvât. Güzün ekerler ekini, yazın sökerler kökünü,

Peygamber bunun vekili, Verelim Muhammed'e salâvât. Hâbil ekti Kâbil biçti, Çütçü Musa çütün koştu,

Evlek alıp tohum saçtı, Verelim Muhammed'e salâvât. Eken biçer konan göçer, Cennet kapısı cömertler

açar, Cömertler yüzü gözü hürmetine, Verelim Muhammed'e salâvât. Kara kazanın kaynaması, Göllük

çömçenin oynaması, Bu da ekinin sonlaması, Verelim Muhammed'e salâvât. Pîrime rahmet, rençbere

kuvvet, tarlaya bereket, Sallâllâhü Muhammed, Allah Allah Hü."6

b. Mevlid

Anadolu’da en yaygın olarak icra edilen mevlid, Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât’ıdır. Türk

İslam Edebiyatı’nın da önemli örneklerinden olan bu eser, Sivas’taki mevlid törenlerinde de aynı şekilde

(makam ve üslûp olarak) icra edilmektedir. Bunun haricinde Şemsettin Sivasî’nin bir mevlidi

bulunmaktadır ki, bu mevlid Sivas’ta bir süre unutulmuş, Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde7 icra

edilmesine rağmen Sivas’ta itibar edilmemiştir. Fakat son yıllarda Sivas Belediyesi tarafından bu

mevlidin tekrar canlanması ve tanıtılması için kutlu doğum haftasında bazı mevlid merasimleri

düzenlenmiştir. Elimizde kayıtları bulunan bu mevlidlerin ilki 17 Nisan 2015 tarihinde Şemseddin

Sivasî’nin kabrinin yanında bulunan Meydan Camii’nde Hadi Duran, Yunus Balcıoğlu ve Aziz Hardal

hocaların iştiraki okunmuştur.

c. Cuma Gülbankı

Cuma gülbankı ülkemizde halen uygulaması devam etmekle birlikte sıkça rastlanmayan

formlarımızdan biridir. Genelde büyük camilerimizde görmeye alışık olduğumuz Cuma gülbankı Sivas’ta

küçük mahalle camilerinde dahi rastlayabileceğiniz şekilde yaygın bir uygulamadır. Bazı farklı gülbank

türleri olmakla birlikte biz bir tanesini örnek olarak vermek istiyoruz: “Hazret-i Rasûl-i Ekrem ve Nebiyyi

Muhterem sallâllahu teâlâ aleyhi ve sellem efendimizin mübarek ruhları üzerine salavât-ı şerîfe

getirenlerin âhir ve âkibetleri hayrola. Pirimiz müezzin-i Bilâl-i Habeş-î ra. Ruhu içün, hulefâ-i râşidîn,

eimme-i müctehidînin ervâhı içün, ulemâ-i âmilîn, sulehâ-i sâlihîn ervâhı içün, sâhibü’l-hayrât ve’l-

hasenât ervâhı içün, kâffe-i ehl-i iman ve ehl-i İslam ervâhı içün, Allah rızası içün el-fâtiha.”

3 Ender Doğan, Sivas Türkülerinde İrfanî Boyut, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Terzi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, İstanbul, 2015, s. iii. 4 Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Tıraşcı, Türk Din Mûsikîsi Ders Notları, Dört Mevsim Kitap, İstanbul, 2015. 5 Salavat hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Fatih Koca, İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Salâlar ve Salavâtlar, Yayınlanmamış

Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2013. 6 Doğan Kaya, "Sivas'ta Salâvatlamalar", Millî Folklor, 2011, sayı: 89, s. 180-181. 7 Bunlardan biri Durmuş Çarpın tarafından Kilis civarında okunan ve kayıtları elimizde bulunan bir örneğidir.

Geçmişten Günümüze Uluslararası Dini Mûsiki Sempozyumu | 49

d. İlâhi

İlâhi, günümüz dini mûsikî formlarından en yaygın olanların başında gelmektedir.8 Hatta pek

çok ilâhi örneği halen araştırılmayı ve derlenmeyi beklemektedir.9 Biz burada konunun uzamaması için

birkaç örnekle yetineceğiz. Bunlardan üçü Ramazaniye biri de cenaze ilâhisidir. İlk olarak günümüzde

albümlere de taşınan ve uzun yıllardır Ramazan ayında teravih namazlarında Sivas’ta cumhur olarak

okunan, bestesi ve güftesi anonim olan Ya Hannan Ya Mennan isimli Uşşak ilâhidir. Bu ilâhinin teravih

namazlarında okunmasının bizzat Şemseddin Sivâsî döneminde başladığı düşünülür. Eserin merhaba

bölümü Ramazanın ilk on beş günü okunur, kalan on beş günde ise bu kısımlar elveda şeklinde

terennüm edilir. Bu eser, TRT repertuarına da girmiş fakat kanaatimizce şema açısından diğer ilahi

örneklerine benzemediği için burada üzerinde oynanmıştır. Biz günümüzde Sivas’ta okunan şeklini

notası ile aşağıda vereceğiz.

Bir diğer ramazaniye örneği güftesi ve bestesi anonim olan Uşşak ramazaniye Efendimiz

Muammed’e Salât ile Selâm Olsun ilâhisidir. Bu eser, yatsı namazının kılınmasının ardından cumhur

halde olunarak teravihe kalkılır. Sözleri şöyledir: “Efendimiz Muammed’e Salât ile Selâm Olsun. Ona

izzet ile ikram, teravihe kıyâm olsun.”

Üçüncü ramazaniye örneği ise bestesi ve güftesi anonim olan Hüseynî makamında “Gelin

Gönderelim Şehr-i Sıyâmı” isimli eserdir. Uğurlama ilahisi diyebileceğimiz eser, bir müezzin tarafından

Ramazan ayının son günlerinde okunur.

İlâhi türüne son örnek olarak tarafımızdan derlenen güftesi Yunus Emre’ye ait, bestesi ise

anonim olan Biz Dünyadan Gider Olduk mısraı ile başlayan Hüseynî Cenaze ilahisini vermek istiyoruz.

Bu ilahi Sivas’ın köylerinde cenaze salası sırasında okunur. Fakat ilâhi, Salâ’dan sonra değil Salâ’nın

cümle aralarında birer kıta olarak şekilde icra edilir. Bu ilahîlerin notaları şöyledir:

8 İlahi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Fatih Tüysüz, Türk Din Mûsikîsi Formlarından İlahi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2017. 9 Sivas’ta aşıklık geleneği ve halk müziği pek çok şehirle kıyasla oldukça gelişmiştir. Bu geleneğin meyvesi olan türkülerde de

tasavvufî düşüncelere ulaşmak mümkündür. Bu konu hakkında Ender Doğan tarafından Sivas Türkülerinde İrfânî Boyut isminde bir çalışma yapılmıştır. Bkz. Ender Doğan, a.g.e. Ayrıca bkz. Doğan Kaya, Sivas’ta Âşıklık Geleneği, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 1988.


B. Sivas’ta Tekke Mûsikîsi

Sivas'ta dinî mûsikî, camilerin yanında Halvetî, Rifâî, Mevlevî ve Bektâşî tekkelerinde

şekillenmiştir. Sivas, Anadolu'da kurulan ilk Mevlevîhanelerin birine ev sahipliği yapmıştır. Sultan

Veled'in (ö. 1312) vefatından sonra oğlu Arif Çelebi zamanında Sivas'ta bir Mevlevîhane kurulmuştur.

Halen bu bölge Mevlânâ Mahallesi olarak bilinmektedir. Fakat buradaki Mevlevîhâne günümüze

ulaşmamıştır. Daha yakın dönemlerde asıl ismi Ali Baba Tekkesi olan ve günümüzde Susamışlar Konağı

olarak bilinen mekân Mevlevîliğin Sivas'taki son mekânı olmuştur. Bu tekke, Mevlevîlerden önce

Rifâîlere de ev sahipliği yapmıştır. Bugün tekkede bulunan mihrapta halen Rifâî şişlerini temsil eden

figürleri görmek mümkündür.

Tekke ve zaviyelerin kapatılmasının ardından pek çok dergah faaliyetlerini gizli yürütmüşlerdir.

Bu minvalde Sivas'ta Mevlevîliğin yaşatılması adına ilk resmî faaliyet Sivas Mevlana Tasavvuf Kültürü

ve Sema Derneği ile başlamıştır. Sivas Mevlana Tasavvuf Müziği Grubu üyeleri ve Şemsi Yılmaz

Susamış başkanlığında kurulan bu dernekte halen Sivas'ta çalışmalarını sürdürmektedir.10

Sivas'taki önemli tasavvufî akımlarından bahsederken elbette Şemseddîn Sivâsî'yi de zikretmek

gerekir. Halvetiye'nin dört ana kolundan biri olan Şemsiyye'nin kurucusudur. O dönemde Sivas

topraklarında bulunan Zile'de dünyaya gelmiş, burada oluşan Şemsiyye kolunu, daha sonra Sivas

merkezde devam ettirmiştir. Şemsîler, Cehrî zikir yapılan tekkelerinde pek çok eserin vücuda gelmesine

vesile olmuşlardır. Yunus Emre ve Eşrefoğlu Rûmî gibi mutasavvıfın şiirleri ile beraber Sivaslı şairlerden

Şemseddin Sivasî başta olmak üzere Abdülmecid Sivâsî, Abdülahad Nûrî, Ahmed Sûzî ve Ahmed

Rindî'nin eserlerini bestelemişler ve tekkelerinde icra etmişlerdir.

Sivas Alevî-Bektaşî kültürünün şekillendiği mekânların başında Divriği Bektaşî tekkeleri gelir.

Bunlardan en bilineni Garip Musa Ocağı'dır. Bu tekke, Anadolu'nun ilk Bektaşî tekkelerindendir. Sivas

dışında da pek çok bölgeye mihmandarlık eden bu tekkede, semah kültürünün izlerini rastlanmaktadır.

Semah repertuarının önemli örneklerinden sayılan "Turnalar Semahı (Sivas Semahı)" yine Divriği

Bektaşî ocağı kökenlidir.

Sivas merkezde Ali Baba Mahallesi'nde bulunan cem evinde her Perşembe akşamı cem töreni

düzenlenir. Bilindiği gibi cem törenindeki on iki hizmetten biri semah törenidir. Zâkirin bağlama ile çalıp

söylediği nefes türünden eserlerle on iki tarafından dönerek semah çekilir.11

Kaynakça

Demir, Semra, Sivas'ta Dinî Mûsikî Folkloru, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet

Üniversitesi SBE, Sivas, 2013.

Ender Doğan, Sivas Türkülerinde İrfanî Boyut, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Terzi, İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015.

Evliya Çelebi, Seyehatname, Üçdal Yayıncılık, İstanbul, 1980.

Kaya, Doğan, "Sivas'ta Salâvatlamalar", Millî Folklor, 2011, sayı: 89, s. 180-181.

Koca, Fatih, İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Salâlar ve Salavâtlar, Yayınlanmamış Doktora Tezi,

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2013.

Tıraşcı, Mehmet, Türk Din Mûsikîsi Ders Notları, Dört Mevsim Kitap, İstanbul, 2015.

Tüysüz, Fatih, Türk Din Mûsikîsi Formlarından İlahi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2017.

10 Semra Demir, Sivas'ta Dinî Mûsikî Folkloru, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi SBE, Sivas, 2013, s. 43. 11 Demir, Sivas'ta Dinî Mûsikî Folkloru, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi SBE, Sivas, 2013, s. 40.

geÇmİŞten gÜnÜmÜze uluslararasi dİnÎ mÛsİkÎ...

Documents