genel d‹lb‹l‹m-ii - dil ve edebiyat · ken y›llara dayanmas›na karﬂ›n, dilbilim ne...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2429

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1410

GENEL D‹LB‹L‹M-II

YazarlarProf.Dr. A. Sumru ÖZSOY (Ünite 1, 2)

Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z (Ünite 3, 4)Doç.Dr. Ümit Deniz TURAN (Ünite 5, 6)

Prof.Dr. Leyla UZUN (Ünite 7, 8)

EditörlerProf.Dr. A. Sumru ÖZSOY

Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör.Dr. Serpil Koçdar

GrafikerlerAyflegül Dibek

Hilal Küçükda¤aflanGülflah Y›lmaz

Ufuk Önce

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Genel Dilbilim-II

ISBN 978-975-06-1099-8

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Sesbilgisi.................................................................................... 2D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹ .................................................................. 3Ses ve Yaz› .................................................................................................... 3Söyleyifl Sesbilgisi.......................................................................................... 4Hava Ak›m› Düzenekleri............................................................................... 5SES OLUfiUMU .............................................................................................. 6Ünsüzler ......................................................................................................... 7Ünlüler ........................................................................................................... 11

Ünlülerin Oluflturulmas›.......................................................................... 11Çift Ünlüler .............................................................................................. 12

DO⁄AL SES SINIFLARI ................................................................................. 12Sürekliler/Süreksizler..................................................................................... 13Engelliler/Titreflimliler ................................................................................... 13Ünsüzler ......................................................................................................... 13Seslemsel Sesler ........................................................................................... 13BÜRÜN ......................................................................................................... 14Vurgu ............................................................................................................. 14Ezgi................................................................................................................. 14Özet................................................................................................................ 15Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 16Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 17S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 17Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

Sesbilim ve Sesbilimsel Süreçler............................................ 18SESB‹L‹M........................................................................................................ 19B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M ............................................................................ 20Biçimbirimlerin Söylenifli .............................................................................. 20Biçim-Sesbilimsel Kurallar ............................................................................ 21SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK Ç‹FTLER ...................................................... 26Sesbirimlerin Da¤›l›m› ................................................................................... 26Bütünleyici Da¤›l›m ve Sesbirimcikler ......................................................... 27Soluklanma Kural› ......................................................................................... 29Do¤al Ses S›n›flar› ve Ay›r›c› Özellikler ....................................................... 31Sesdizim ......................................................................................................... 32BÜRÜNSEL SESB‹L‹M.................................................................................... 33Vurgu ............................................................................................................. 33EZG‹ ............................................................................................................... 34SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER ............................................................................... 35Ses Benzeflmeleri........................................................................................... 36

Ünlü Uyumu............................................................................................ 36Kapal› Ünlü Uyumu ................................................................................ 37Ünsüz Uyuflmalar› ................................................................................... 38

Ses Düflmeleri ................................................................................................ 39Ünlü Düflmeleri ....................................................................................... 39

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Ünsüz Düflmeleri ..................................................................................... 40Ünsüz Düflürülmesi ................................................................................. 42

Özellik De¤iflmesi ......................................................................................... 43Soluklanma .............................................................................................. 43Ünlü Yükselmesi ..................................................................................... 43Genizsilleflme........................................................................................... 44

Ünlü Eklenmesi ............................................................................................. 44Sözcük Bafl› Kümeleri ............................................................................. 44

Seslerin Yer De¤iflimi.................................................................................... 45Dil Sürçmeleri.......................................................................................... 45

Özet................................................................................................................ 46Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 47Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 48S›ra Size Yan›t Anahtar› ................................................................................ 48Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49

Anlam Nedir? ........................................................................... 52ANLAM NED‹R? ............................................................................................. 53Dil, Dünya Gerçekli¤i ve Anlam ‹liflkisi ...................................................... 53ANLAMIN OLUfiUMU: B‹RLEfi‹MSELL‹K ‹LKES‹ ........................................ 59SÖZCÜK ANLAMI VE SÖZCÜKLER ARASI ‹L‹fiK‹LER ................................ 60Alt Anlam ...................................................................................................... 61Efl Anlaml›l›k.................................................................................................. 61Karfl›t Anlaml›l›k ............................................................................................ 62Ters ve Bak›fl›ml› Karfl›tlar ............................................................................ 62Efl Seslilik ve Çok Anlaml›l›k........................................................................ 63E¤retileme ..................................................................................................... 64Parça- Bütün ‹liflkisi ve Ad Eksiltmesi ......................................................... 66Özet ............................................................................................................... 68Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 70S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 71Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 71

Anlambilim: Tümce Anlam›............................................ ....... 72SÖZCE, TÜMCE VE ÖNERME ...................................................................... 73Önermeler ve Do¤ruluk Koflullar›................................................................ 74Önerme Türleri.............................................................................................. 74Önermelerin Do¤ruluk Koflullar›: Zorunlu ve Yeterli Koflullar.................. 75TÜMCE, ÖNERME VE ANLAMSAL ‹L‹fiK‹LER.............................................. 76Gerektirim ..................................................................................................... 76Önvarsay›m.................................................................................................... 77Çeliflki............................................................................................................. 78TÜMCE ANLAMI VE SÖZD‹Z‹M................................................................... 79Anlamsal Roller ............................................................................................ 79YÜKLEM......................................................................................................... 80Yüklem ve Yüklemleme ............................................................................... 80

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Özet................................................................................................................ 84Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85Okuma Parças› .............................................................................................. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 87S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 88

Edimbilim I.................................................................................. 90ED‹MB‹L‹M .................................................................................................... 91Dil, ‹letiflim ve Bilifl ‹liflkisi ........................................................................... 91ANLAMB‹L‹M VE ED‹MB‹L‹M....................................................................... 92BA⁄LAM ........................................................................................................ 94Biliflsel Ba¤lam-(Söylem Modeli) ................................................................ 95‹fiB‹RL‹⁄‹ ‹LKES‹ (GRICE, 1975) ................................................................. 96Sezdirim ......................................................................................................... 99SÖZ EYLEM KURAMI .................................................................................. 101Dolays›z ve Dolayl› Söz Eylemler ................................................................ 104Edimsözlerin S›n›fland›r›lmas› ..................................................................... 105Özet ............................................................................................................... 108Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 109Okuma Parças› ........................................................................................... .. 110Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 112S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 113

Edimbilim II: Bilgi De¤eri, Bilgi Yap›s› ve Dilde Kibarl›k ve Kabal›k......................................................... 116

B‹LG‹ DE⁄ER‹ VE B‹LG‹ YAPISI ................................................................. 117Bilgi De¤eri: Varsay›lan Tan›d›kl›k S›n›fland›r›lmas› .................................. 118Bilgi Yap›s›..................................................................................................... 120

Bilgi Yap›s›n›n Bileflenleri: Konu, Odak, Karfl›tsall›k............................ 120Bilgi Yap›s›n›n Dilbilimsel Kodlan›fl› ..................................................... 123Türkçede Bilgi Yap›s›: Söz Dizilimi ve Di¤er Özellikler ...................... 125

D‹LDE K‹BARLIK VE KABALIK.................................................................... 128Dilde Kibarl›k ................................................................................................ 128

Kibarl›k ‹lkeleri........................................................................................ 129Yüz Kavram› ve Kibarl›k Stratejileri ....................................................... 132Farkl› Kültürlerde Kibarl›k ...................................................................... 136

Dilde Kabal›k................................................................................................. 138Tabu Sözcükler ve Küfür........................................................................ 141

Özet ............................................................................................................... 143Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 144Okuma Parças› .............................................................................................. 145Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 146S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 146Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 148

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar ............................... 152MET‹ND‹LB‹L‹M NED‹R?............................................................................... 153Tümceden Metne .......................................................................................... 153D‹LE DAYALI ‹LET‹fi‹M‹N TEMEL B‹R‹M‹: MET‹N ..................................... 155MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹............................................................................ 156Metin Merkezli Metinsellik Ölçütleri ............................................................ 156

Ba¤lafl›kl›k................................................................................................ 156Kullan›c› Merkezli Metinsellik Ölçütleri ....................................................... 164MET‹N TÜRÜ NED‹R? ................................................................................... 165Söylem - Tür - Metin..................................................................................... 165Metin Türü ve Söylem Toplulu¤u ‹liflkisi .................................................... 166SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ SINIFLAMALARI ............................................... 167Durum ........................................................................................................... 170Niyet/ ‹fllev ................................................................................................... 170Bak›fl Aç›s› .................................................................................................... 171Özet................................................................................................................ 176Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 177Okuma Parças› .............................................................................................. 178Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 179S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 180Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................. 180

Anlat› Çözümlemesi................................................................ 182ANLATI ÇÖZÜMLEMES‹ NED‹R?.................................................................. 183Anlat› Söylemi ve Anlat› Metni .................................................................... 183Sözlü Anlat› Çözümlemesi ........................................................................... 183Anlat› Metninin Yap›s› ................................................................................. 184ANLATININ D‹LSEL ÖZELL‹KLER‹ VE ‹fiLEVLER‹....................................... 187K‹fi‹SEL DENEY‹M ANLATILARI................................................................... 188Anlat› Metinleri ve Dil Aktar›mlar› ............................................................... 189

Dil Aktar›mlar› S›n›flamas› ..................................................................... 190Dil Aktar›m›n›n Boyutlar›........................................................................ 193

D‹L AKTARIMI VE TANIT TÜRLER‹............................................................. 194Tan›t Türleri ................................................................................................... 195

Aktar›m .................................................................................................... 195Ç›kar›m..................................................................................................... 196

ORHUN YAZITLARININ ANLATI YAPISI VE SÖYLEMSEL ÖZELL‹KLER‹ ................................................................................................. 196Tunyukuk Yaz›t›n›n Büyük Yap›s› ............................................................... 203Özet ............................................................................................................... 205Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................207Okuma Parças› ........................................................................................... .. 208Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 209S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 209Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................. 210

Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi................................. ...... 211

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Bir bilim dal› olarak 19. yüzy›l›n ortalar›nda geliflmeye bafllam›fl olan dilbilim,

son yüzy›l içinde büyük geliflmeler göstererek diller uzerinde çok genifl kapsaml›

araflt›rmalara yol açm›fl olan, dillerin yap›s›n› incelemeyi amaçlayan bir bilim da-

l›d›r. Bilim dal› olarak di¤er bilim dallar› gibi, dilbilimin de kendi inceleme yön-

temleri vard›r. Bu yöntemlerle yürütülmüfl olan dilbilim araflt›rmalar›n›n bir k›sm›

dünyada konuflulan ve say›lar› 5,000-7,000 aras›nda oldu¤u tahmin edilen dillerin

kendilerine özgü özelliklerinin niteli¤ini betimlemeyi amaçlarken, son 50 y›l için-

deki çal›flmalar birbirlerinden çok farkl› gibi duran bu dillerin asl›nda bir çok ya-

p›sal özellikleri bak›m›ndan birbirlerine büyük benzerlikler sergiledi¤ini ve diller

aras›nda gözlemlenen ayr›mlar›n yaln›zca yüzeysel düzeyde oldu¤unu ortaya ç›-

karm›flt›r. Bu aç›dan özellikle 1950'lerden sonra dilbilim alan›nda yürütülen çal›fl-

malar dil evrenselleri üzerine odaklanm›fl, bu evrensellerin niteli¤ini, ozelliklerini,

birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yap›s›n› belirleyen evrensel ku-

ral ve ilkelerin ne oldu¤unu irdelemeyi amaçlam›flt›r.

Dilbilimin ülkemizde ö¤retilmesi 1930'lara dayanmaktad›r. Tarihi bu kadar er-

ken y›llara dayanmas›na karfl›n, dilbilim ne yaz›k ki hala üniversitelerimizde ge-

nellikle yabanc› dil e¤itimi bölümlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmak-

tan çok ileri gitmemifltir. Ülkemizde halen yaln›zca 4 üniversitede ba¤›ms›z bir

dilbilim program› bulunmaktad›r. Di¤er üniversltelerde ise dilbilim dersleri yaban-

c› dil e¤itimi ya da Bat› Dilleri ve Edebiyatlar› bölümlerinde verilen ve nedense

yaln›zca yabanc› dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alg›lanmakta ve uygulan-

maktad›r. Ancak Türkçe’nin bütün özelliklerinin günümüzdeki dilbilim kuram ve

yöntemleri çerçevesinde incelenmesi, Türkçe’nin daha genifl bir biçimde betim-

lenmesine katk›da bulunaca¤› kesindir. Bunun için de Türk Dili ve Edebiyat› Bö-

lümleri’nde dilbilim derslerinin olmas› büyük önem kazanmaktad›r.

Bu kitapta, dilin yap›s›n› oluflturan bileflenlerin niteli¤ini ayr› ayr› ele al›p ince-

leme f›rsat› bulacaks›n›z. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne oldu¤unu ö¤rene-

cek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallar›n›n nas›l uyguland›¤›n› in-

celeyecek, yap›lar›n niteli¤ini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yaklafl›-

m›n›, dili inceleme yöntemlerini ö¤reneceksiniz. Ve bütün bunlar› yaparken, hem

dünyada konuflulan bir çok dilden örnekler görecek, onlar›n yap›lar›n› inceleme

f›rsat› bulacaks›n›z hem de yüzeyde bu kadar farkl› gibi duran dillerin asl›nda ya-

p›sal bak›mdan birbirlerine ne kadar benzer özellikler sergiledi¤ini göreceksiniz.

Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tan›mak üzere zevkli bir yolculu¤a

bafllarken dilbilime gönül vermifl dilbilimciler kervan›na sizlerin de kat›lman›z

dileklerimizle…

Editörler

Prof.Dr. A. Sumru Özsoy

Yrd.Doç.Dr. Zeynep Erk Emeksiz

‹ ç indek i ler vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ses ve yaz› aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilecek,Ünsüz sesleri oluflma yeri ve biçimi aç›s›ndan betimleyebilecek,Ünlü seslerin nas›l olufltu¤unu aç›klayabilecek,Do¤al ses s›n›flar›n› tan›mlayabilecek,Bürün ve bürünsel özellikleri betimleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ses, Harf• Ses Ayg›t›• Bafllat›c›• Ötümlu-Ötümsüz• Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi• Ünlü-Ünsüz • Ses Düzenekleri• Püskürtmeli, Emmeli Düzenekler• Oluflturucular, Alt Oluflturucular,

Üst Oluflturucular

• Patlamal›, Sürtünmeli,Patlamal›-Sürtünmeli,Genizsil, Ak›c›, Yar› Ünlü

• Dil, Dil Palas›, Diflyuvas›l, G›rtlak,Damak, Artdamak, Dilucu

• Diflyuvas›l, G›rtlaks›l, Damaks›l,Artdamaks›l, Dilucu

• Ton Dilleri, Ezgi Dilleri, Vurgu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Genel Dilbilim-II Sesbilgisi

• D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹ • SES OLUfiUMU• DO⁄AL SES SINIFLARI• BÜRÜN

1GENEL D‹LB‹L‹M-II

D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹

Ses ve Yaz›‹nsanlar kendilerini ifade ederlerken dil kullan›rlar. Dili kullanman›n iki yolu var-d›r: konuflma ve yazma. ‹nsan dili temelde konuflmaya dayal›d›r. Çocuklar› düflü-nün: Çocuklar ancak okula gittikleri zaman ya da yafllar› okul ça¤›na yaklaflt›¤› za-man okuma-yazma ö¤renirler. Ancak dünyada hangi dil ortam›na do¤arlarsa do¤-sunlar, çocuklar duyma duyular›nda bir sorun yoksa ya da çok ileri düzeyde zekageliflimi sorunlar› yoksa, bir yafl›ndan itibaren konuflmaya bafllarlar. Baflka bir de-yiflle, çocuklar yazmay› ö¤renmeden çok önce anadillerini konuflabilmektedirler.Bu da bize göstermektedir ki dil asl›nda konuflmaya dayal›d›r. Ve konuflma tabiisese dayal›d›r. Ayr›ca unutmayal›m ki, dünyan›n bir çok yerinde hala dilleri yaz›yadökülmemifl toplumlar bulunmaktad›r. Yaz›lar› olmamas›na karfl›n, bu toplumlar›nbireyleri birbirleri ile konuflarak iletiflim kurmakta, günlük gereksinimlerini konufl-ma ile gidermektedirler. Böylece yaz›n›n, dil için önemli ama ikincil bir boyutu ol-du¤u ortaya ç›kmaktad›r. Yaz› toplumlarda, birbirlerine sesin eriflemeyece¤i uzak-l›kta olan kifliler aras›nda haberleflmeyi, bilgi aktar›m›n› sa¤lamaya yarayan biraraçt›r. Yaz› ayn› zamanda sesten daha kal›c› oldu¤u için, bilginin bir kuflaktan da-ha sonraki kuflaklara aktar›lmas›n› sa¤layarak insanl›¤›n bilgi birikimi yapabilmesi-ne yol açar. Böylece yaz›n›n temel ifllevi, bilginin kal›c›l›¤›n›, süreklili¤ini sa¤lamakolarak nitelenebilir.

‹flitme engeli olmayan bireyler için dilin konuflmaya dayal› oldu¤unu göz önün-de bulundurursak, konuflulan dil için seslerin önemi ve sesler ile harfler aras›n-daki fark ortaya ç›kacakt›r. Harfler, konuflmak için oluflturulan seslerin yaz›ya dö-külebilmesi için kullan›lan sembollerdir. Her dilin kendi seslerini yazabilmek içinkulland›¤› bir yaz› biçimi vard›r; çivi yaz›s›, hiyeroglif ve alfabe de¤iflik yaz› türle-ridir. Alfabe her sesi ayr› bir sembol ile temsil eden yaz› türüdür. Örne¤in, anadiliTürkçe olan kifliler ben sözcü¤ünün b, e, n seslerinden olufltu¤unu bilirler ve busesler Türkçe alfabede b, e, n harfleriyle yaz›l›r. Ingilizce’de ise this, the, these gi-bi sözcüklerin bafl›nda bulunan th harfleri tek bir sesi simgelemektedir. Diller ara-s›nda ses farkl›l›klar› oldu¤u gibi, alfabelerinde de farklar vard›r çünkü her dil ken-di ses dizgesinde olan sesleri temsil etmek için gerekli olan harfleri kullan›r. Dilbi-lim bütün dillerdeki sesleri kaydetmek ve yazabilme¤i amaçlamaktad›r. Bunun içindiller taraf›ndan kullan›lan alfabeler, dilbilim için yeterli de¤ildir. Dillerin alfabele-

Sesbilgisi

rinde bir harfin temsil etti¤i sesin niteli¤i dilden dile farketmektedir. Türkçede eharfi ile temsil edilen ses ile ‹ngilizcede ayn› harf ile temsil edilen ses farkl›d›r; örn.Türkçede ses, sen, ev ama ‹ngilizce men, women, beet. Ayr›ca baz› dillerde bir seso dilin alfabesi içinde bile de¤iflik harflerle gösterilmektedir; örn. Ingilizcede meet‘buluflmak’ ile meat ‘et’ sözcüklerindeki ünlü ayn›d›r ama yaz›l›fl biçimleri görüldü-¤ü gibi farkl›d›r. Ayn› flekilde, ‹ngilizcede this, the, these gibi sözcüklerin ilk sesle-ri th olarak 2 harf ile yaz›lmaktad›r. Yaz› sistemlerinde görülen bu tutars›zl›klar› gi-dermek, bütün dillerde ç›kar›lan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesinigerçeklefltirmek için dilbilimde Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi (InternationalPhonetic Alphabet) denilen özel bir alfabe gelifltirmifltir. Uluslararas› Sesbilgisi Al-fabesi her bir sesi ayr› bir sembolle göstermekte ve bu sembollerin her biri yaln›z-ca bir sesi temsil etmektedir. Örne¤in, ‹ngilizcede this, the, these sözcüklerinin ilksesi Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi’nde [D] sembolü ile gösterilir.

Dilbilimde seslerin oluflumunu inceleyen alana sesbilgisi denir. Seslerin de¤i-flik özelliklerini inceleyen bir alan olan sesbilgisinin 3 alt alan› vard›r. Akustik ses-bilgisi, ses dalgalar›n›n frekans› ve h›z› gibi fiziksel özeliklerini inceler. Dinleyiflsesbilgisinin ilgi alan› sesin kulak zar›ndan beyne aktar›lmas› ve beyin taraf›ndanduyma merkezine aktar›lan iletinin alg›lanmas› ve içeri¤inin anlafl›lmas›n› sa¤layansinirsel süreçtir. Beyin ile kulak aras›ndaki sinir a¤›nda oluflan bir uyumsuzluk yada beynin duyma merkezinde olan bir hasar bu süreci olumsuz olarak etkilemek-tedir. Sesin beyne aktar›lmas›nda görülen sorunun niteli¤ine ba¤l› olarak, bireyler-de iflitme engellilik gibi fiziksel bir engel ortaya ç›kabilir ya da iletinin do¤ru anla-fl›lmamas› gibi beynin gelen iletiyi çözümleme ifllemini yerine getiren biliflsel sü-reçte bir sorun yaflan›yor olabilir. Dinleyifl sesbilgisi sorunun niteli¤ini saptama-y› amaçlamaktad›r. Söyleyifl sesbilgisi’nin inceleme alan› ise konuflucunun konu-flurken kulland›¤› seslerin oluflturulmas›n› sa¤layan fiziksel hareketlerin niteli¤idir.Konuflurken kulland›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yerde¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Hava ak›m› solunum sistemi içinde yer de¤iflti-rirken, konuflucular dil, dudak ve difller gibi a¤›z içinde bulunan organlar›n de¤i-flik fiziksel hareketleri ile ses olufltururlar. fiimdi konuflmada kullan›ld›¤›m›z sesle-ri nas›l oluflturdu¤umuza bir göz atal›m.

Söyleyifl SesbilgisiKonuflurken ç›kard›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yerde¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Konuflmada kullan›lan sesleri oluflturma süre-cinde kullan›lan organlar flunlard›r:

1. akci¤erler2. hava borusu3. g›rtlak4. a¤›z bofllu¤u5. burun bofllu¤uKonuflurken ç›kard›¤›m›z sesler, bafllat›c› denilen bir organ›n hava ak›m›n›

bafllatmas› ile oluflturulur. Bunu bir emme-basma pompas›n›n havay› d›flar› itmehareketi olarak düflünebiliriz ve seslerin oluflmas›n› sa¤layan düzene¤i bafllat›c› ta-raf›ndan d›flar›ya itilmesini havan›n insan vucüdu içindeki yolculu¤a benzetebiliriz.Dillerde hava ak›m›n› bafllat›c› ifllevini gören organlar, akci¤erler, g›rtlak ve da-makt›r. Tüm dillerde akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler bulunmaktad›r.Baz› dillerde ise akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler yan›s›ra g›rtlak vedamak taraf›ndan bafllat›lan hava ak›m› ile oluflturulan sesler de bulunmaktad›r.

4 Genel Di lb i l im-I I

Yaz› sistemlerinde görülenbu tutars›zl›klar› gidermek,bütün dillerde ç›kar›lansesleri yazabilmek ve ‘birses bir sembol’ ilkesinigerçeklefltirmek içindilbilimde Uluslararas›Sesbilgisi Alfabesi(International PhoneticAlphabet) denilen özel biralfabe gelifltirmifltir.Uluslararas› SesbilgisiAlfabesi’nde her bir sesi ayr›bir sembolle göstermekte vebu sembollerin her biriyaln›zca bir sesi temsiletmektedir.

Afla¤›daki resim hava ak›m›n›n ses ayg›t› içindeki hareketini sa¤layan organlar› vehava ak›m›n›n ç›k›fl yollar›n› göstermektedir:

Bafllat›c› olan akci¤erler taraf›ndan itilen hava ak›m› soluk borusu yoluyla yuka-r› do¤ru hareket eder ve soluk borusunun üst taraf›nda bulunan g›rtlaktan geçereka¤›z ya da burun boflluklar›ndan d›flar› ç›kar. G›rtlakta ses telleri bulunmaktad›r.Ses telleri iki ayr› konumda olabilir. Ses telleri aralar›nda herhangi bir boflluk olma-yacak derecede birbirlerine yak›n duruyorlarsa, hava ak›m› g›rtlaktan geçerken, sestellerinin aras›nda geçmek için onlar› iter ve titremelerine yol açar. Ses tellerinin tit-remesi sonucu oluflan seslere ötümlü sesler denir. Bunu z sesinin oluflturulmas›n-da görebiliriz. ‹flaret ya da orta parma¤›n›z› bo¤az›n›zdaki g›rtlak bölgesinin üzeri-ne koyup z sesini ç›kar›rsan›z, bir titreflim hissedeceksiniz; bu titreflim z sesininötümlü bir ses oldu¤unu gösterir. Hava ak›m› g›rtlaktan geçti¤i s›rada, ses telleri ay-r›k durumdaysalar, yani aralar›nda bir boflluk bulunmuyorsa, oluflturulan ses ötüm-süzdür. Yukar›daki deneyi flimdi s sesiyle yap›n; iflaret ya da orta parma¤›n›z› bo-¤az›n›zdaki g›rtlak bolgesinin üzerine koyup s sesini ç›kartt›¤›n›zda, hiç bir titreflimhissetmeyeceksiniz. Bu s sesinin ötümsüz ses oldu¤unu göstermektedir.

Türkçede fl harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü? Türkçede p harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü? Türkçede b harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü?

Hava Ak›m› DüzenekleriKonuflma sürecinde kullan›lan sesleri ç›karmada birbirlerinden hava ak›m›n› bafl-latan organ›n niteli¤i aç›s›ndan ayr›lan üç ayr› hava ak›m› düzene¤i kullan›lmakta-d›r. Hava ak›m› düzeneklerini ve hava ak›m›n› bafllatan ‘bafllat›c›’ ad›n› verebilece-¤imiz organlar› flöyle gösterebiliriz:

51. Ünite - Sesbi lg is i

Resim 1.1

Burun bofllu¤u

A¤›z bofllu¤u

G›rtlak

Soluk borusu

Ses Ayg›t›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

1

Yukar›da da belirtti¤imiz gibi tüm dillerde akci¤er hava ak›m› düzene¤i ileoluflrurulan sesler bulunmaktad›r. G›rtlaks›l ve artdamaks›l hava ak›m› düzenekle-ri ise baz› dillerde akci¤er hava ak›m› düzene¤i yan›s›ra kullan›lmaktad›r. Türkçe-de yaln›zca akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler kullan›lmaktad›r.Kafkas dilleri ailesine ait olan Abhazca, Kabartayca, Gürcüce gibi dillerde g›rtlak-s›l hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler de bulunmaktad›r. Artdamaks›l havaak›m› ile oluflturulan sesler ise Ewe gibi baz› Afrika dillerinde görülmektedir.

Hava ak›m› düzeneklerinde bafllat›c›lar, seslerin oluflmas›n› sa¤layan hava ak›-m›n› iki ayr› biçimde bafllat›r. Bu biçimler havan›n pompalamay› and›ran hareketiile d›flar› itilmesi ya da emmeyi and›ran hareket ile içeri çekilmesidir. Bunlardanhavan›n d›flar› itilmesi ile oluflturulan seslere püskürtmeli, içeri çekilmesi ile so-luflturulan seslere emmeli ad› verilir. Ancak, hava ak›m› düzeneklerinin her biri ta-raf›ndan her iki biçimle de hava ak›m› bafllat›labilmesine karfl›n, oluflturulan tümsesler insanlar taraf›ndan konuflma sesi olarak kullan›lmamaktad›r. Örne¤in, tümdillerde püskürtmeli akci¤er hava düzene¤i ile oluflturulan sesler kullan›lmaktad›r.Buna karfl›n emmeli akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler hiç bir dil-de konuflma sesi olarak kullan›lmamaktad›r. A¤larken ya da koflarken konuflma¤açal›fl›ld›¤› s›rada ç›kar›lan sesler emmeli akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturul-maktad›r. Emmeli ve püskürtmeli hava ak›m› düzenekleri ile oluflturulan konuflmasesleri Tablo 2’de gösterilmifltir:

Tablo II’de görüldü¤ü gibi emmeli akci¤er hava ak›m› ile püskürtmeli artdamakhava ak›m› düzenekleri taraf›ndan oluflturulan sesler hiç bir dilde konuflma sesiolarak kullan›lmamaktad›r.

SES OLUfiUMUHava ak›m› ses ayg›t› içinde a¤›z veya burun boflluklar›ndan d›flar› ç›kmak üzereyol al›rken, a¤›z bofllu¤unda dilin ve alt çenenin hareketi ile baz› engeller olufltu-rulur. Bu engellerin niteli¤i, yeri ve derecesi, konuflmada kullan›lan iki ana ses s›-n›f›n› oluflturur. Bu iki s›n›f 1. Ünsüzler, 2. Ünlülerdir.

Ünsüzler hava ak›m›n›n a¤›z bofllu¤unda en yüksek derecede engellenmesi ileoluflturulan seslerdir. Ünlüler ise hava ak›m›n›n ünsüzlere k›yasla daha düflük de-recede engellenmesi ile oluflturulur. Bundan dolay›, ünsüzler ve ünlülerin sesbilgi-sel betimlemesinde birbirlerinden farkl› özellikler kullan›l›r. fiimdi s›ras›yla ünsüz-ler ve ünlülerin nas›l olufltu¤una ve seslerin nas›l betimlendi¤ine bakal›m.

Hava Ak›m› Düzenekleri Sesler

Emmeli Püskürtmeli

1. Akci¤er hava ak›m› düzene¤i — Püskürtmeli

2. G›rtlak hava ak›m› düzene¤i Içpatlamal› Durakl›

3. Artdamak hava ak›m› düzene¤i Klik —

Hava Ak›m› Düzenekleri Bafllat›c›

Akci¤er hava ak›m› düzene¤i Akci¤erler

G›rtlak hava ak›m› düzene¤i G›rtlak

Artdamak hava ak›m› düzene¤i Artdamak


Tablo 1.1Hava Ak›m›Düzenekleri

Tablo 1.2Emmeli vePüskürtmeli HavaAk›m› Düzeneklerive Sesler

ÜnsüzlerÜnsüzlerin sesbilgisel özellikleri üç boyutta incelenir:

(i) oluflma noktas› (ii) oluflma biçimi (iii) g›rtlak durumu

Oluflma noktas› hava ak›m› hareketinin a¤›zda engellendi¤i noktay›, oluflma bi-çimi engellemenin niteli¤ini, g›rtlak durumu ise ses tellerinin aç›k ya da kapal› du-rumunu belirtir.

(i) Oluflma noktas›: Ünsüzler hava ak›m›n›n hareketi, a¤›zda bulunan ve olufl-turucu ad› verilen organlar›n birbirlerine de¤mesi ya da de¤iflik düzeylerdeyaklaflmas› sonucu engellenmesi ile oluflturulur. Bir ünsüzün engellemenoktas› o ünsüzün oluflma noktas›d›r.

Oluflturucular alt ve üst oluflturucular olarak ikiye ayr›l›r. Alt çeneye bitiflik olanorganlara alt oluflturucular, üst çeneye bitiflik olan organlara ise üst oluflturuculardenir. Alt oluflturucular hareketlerinde daha serbesttir ve buna ba¤l› olarak üst olufl-turuculara oranla ses oluflumunda daha etkindir. Ünsüzlerin oluflumunda görevalan alt ve üst oluflturucular› a¤z›n d›fl›ndan içine do¤ru olmak üzere flöyle s›ralan›r:

a. alt oluflturucular: alt dudak, alt difller, dilb. üst oluflturucular: üst dudak, üst difller, diflyuvas›, diflyuvas› arkas›, önda-

mak, damak, artdamak, küçük dil, bo¤az, g›rtlak Alt ve üst oluflturucular Resim 2’de gösterilmifltir:

Alt oluflturuculardan dil en oynak organd›r. De¤iflik seslerin oluflumunda dilinde¤iflik bölümleri etkindir. Bu aç›dan dili üç ayr› bölümde incelemek gerekmektedir:

a. dil ucub. dil palas›c. dilard›Ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n birbirlerine de¤meleri ya da yaklaflmalar› so-

nucu oluflur. Buna göre, ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n›n adlar› ile betimlenir.Örne¤in, alt ve üst dudaklar›n birleflmesi ile oluflturulan [p] sesi çift-dudaks›l bir ses,alt duda¤›n üst difllere yaklaflmas› ile oluflturulan [f] sesi dudaks›l-diflsil bir sestir.


Resim 1.2

DamakÖn damak

G›rtlak

Art damakdil ard›

Dil palas›

Bo¤az

Dil ucu

Alt dudak

Difl

Difl yuvas›

Difl yuvas› arkas›

Alt ve ÜstOluflturucular

Alt ve üst oluflturuculara göre seslerin oluflma noktalar› ve örnek sesler Tablo3’te verilmifltir. Oluflma noktalar› a¤›z bofllu¤unun en d›fl noktas›ndan içe do¤ru s›-ralanm›flt›r.

(ii) Oluflma biçimi: Oluflma biçimi ünsüzlerin oluflturucular›n birbirlerine yak-laflma derecesini ve oluflma noktas›nda hava ak›m›n›n geçifl biçimini belir-tir. Ünsüzler oluflturulufl biçimlerine göre (i) patlamal›, (ii) sürtünmeli, (iii)patlamal›-sürtünmeli, (iv) genizsil, (v) kay›c› ve (vi) ak›c› ünsüz olmak üze-re 6 s›n›fa ayr›l›r.

a. Patlamal› ünsüzler: Patlamal› ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n birlefliphava ak›m›n› tamamen engellemeleri sonucu oluflur. Oluflma noktas›nda hareketiengellenen hava, bu noktada birikir ve büyük bir bas›nç yarat›r. Oluflturucular›nbirbirlerinden ayr›lmalar› ile, hava, patlamay› and›ran bir ses ile d›flar› ç›kar. Patla-mal› bir ünsüz olan [p] sesinin oluflturulmas›nda alt ve üst dudaklar birbirlerine s›-k›ca de¤dirilerek havan›n a¤›z bofllu¤undan d›flar› ç›kmas› engellenir. Bunun so-nucu olarak kapal› dudaklar›n hemen arkas›nda biriken hava büyük bir bas›nçoluflturur. Dudaklar kapal› kald›klar› sürece bu bas›nç artar. Dudaklar›n aç›lmas›y-la hava aniden d›flar› ç›kar ve ç›karken patlamaya benzeyen bir ses duyulur. Di¤erpatlamal› seslerden baz›lar› [b, t, d, k, g] sesleridir.

b. Sürtünmeli ünsüzler: Sürtünmeli ünsüzlerin oluflumunda alt ve üst oluflturu-cular birbirlerine yaklafl›r, ancak patlamal› ünsüzlerde oldu¤u gibi birbirlerine de¤iphava ak›m› tamamen engellenmez. Birbirlerine yaklaflan oluflturucular›n aras›nda ha-van›n geçebilece¤i dar bir aç›kl›k vard›r. Hava bu dar geçitten sürtünme ile geçer.Oluflma noktas›ndaki bu aç›kl›k genifl olmad›¤› için hava buradan geçerken sürtün-me sesine benzer bir ses duyulur. [s] sürtünmeli bir ünsüzdür. Alt oluflturucu olan di-lucu, üst oluflturucu diflyuvas›na yaklafl›r, ancak ona de¤mez. Dilucu ile diflyuvas›aras›nda havan›n s›zabilece¤i dar bir aç›kl›k bulunmaktad›r. Ci¤erlerden bas›nçla ge-len hava bu dar geçitten geçme¤e çal›fl›r. Bundan dolay› geçerken sürtünme sesinebenzer bir ses oluflur. Di¤er sürtünmeli seslerden baz›lar› [z, S, Z] sesleridir.

c. Patlamal›-sürtünmeli ünsüzler: Patlamal›-sürtünmeli ünsüzlerin oluflmala-r›n› iki evrede incelemek mümkündür. Birinci evre, bafllang›ç evresidir. ‹kinci evreise, bitifl evresidir. Patlamal›-sürtünmeli ünsüzlerin bafllang›ç evresinde, hava ak›m›patlamal› ünsüzlerin oluflmas›nda oldu¤u gibi alt ve üst oluflturucular taraf›ndan ta-mamen engellenir. Ancak, oluflturucular›n birbirlerinden ayr›lmas› s›ras›nda havaak›m› patlamal› ünsüzlerde oldu¤u gibi aniden de¤il, sürtünmeli ünsüzlerin oluflu-

Alt oluflturucu Üst oluflturucu Oluflma noktas› Ses

Alt dudak Üst dudak Çift-dudaks›l [p]

Alt dudak Üst difl Dudaks›l-diflsil [f]

Dilucu Üst difl Dilucu-diflsil [t]

Dilucu Diflyuvas› Diflyuvas›l [s]

Dilpalas› Diflyuvas›-Damak Diflyuvas›l-Damaks›l [S]

Dilpalas› Damak Damaks›l [j]

Dilard› Artdamak Dilard›-artdamaks›l [k]

Dilard› Küçük dil Küçük dilsil [q]

Bo¤az Bo¤azs›l [/]

G›rtlak G›rtlaks›l [h]


Tablo 1.3Ünsüzlerin OluflmaNoktalar›

munda oldu¤u gibi daha yavafl bir h›zla sürtünme ile s›zarak ç›kar. [ b ] patlamal›-sürtünmeli bir ünsüzdür. Bafllang›ç evresinde, dilpalas›, diflyuvas› ile damak aras›n-daki noktaya de¤erek bu noktada hava ak›m›n› engeller. Bitifl evresinde, dilpalas›bu noktadan yavafl yavafl ayr›l›r. Ayr›l›rken hava ak›m› s›zarak d›flar› ç›kar.

ç. Genizsil ünsüzler: Genizsil ünsüzler hava ak›m›n›n burun bofllu¤undan d›fla-r› ç›kmas› ile oluflur. Hava ak›m›n›n engellenme noktas›, patlamal› ünsüzlerin olufl-mas›nda oldu¤u gibi a¤›z bofllu¤undad›r. Ancak, genizsil ünsüzlerin oluflmas›ndaartdamak inik durumdad›r ve hava ak›m›n›n burun bofllu¤una girifli aç›kt›r. Bundandolay›, g›rtlaktan ç›kan hava burun bofllu¤una girer ve burun deliklerinden d›flar› ç›-kar. [m] genizsil bir ünsüzdür. Dudaklar birbirlerine de¤erek havan›n d›flar› ç›kmas›-n› engeller. Bu s›rada artdamak afla¤› çekilmifltir ve burun bofllu¤una girifl aç›kt›r.G›rtlaktan geçen hava ak›m› burun bofllu¤u giriflinin aç›k olmas› üzerine burun bofl-lu¤una girer ve burun deliklerinden d›flar› ç›kar. A¤›z bofllu¤undaki engelleme du-daklar taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i için [m] ünsüzü çiftdudaks›l genizsil bir sestir.

d. Ak›c› ünsüzler: Ak›c› ünsüzler ikiye ayr›l›r: (i) yan ak›c› ünsüz ve (ii) üstda-maks›l ak›c› ünsüz.

(i) Yan ak›c› ünsüz: Yan ak›c› ünsüz oluflum noktas›nda hava ak›m›n›n alt veüst oluflturucular›n iki yan›ndan d›flar›ya ç›kar›lmas› ile oluflturulur. [l] yan ak›-c› ünsüzdür. Oluflum noktas› dilucu-diflyuvas›d›r. Dilucu diflyuvas›na de¤erancak hava ak›m›n› tamamen engellemez. Hava dilin iki yan›ndan d›flar› itilir.

(ii) Üstdamaks›l ak›c› ünsüz: Üstdamaks›l ak›c› ünsüz oluflum noktas›nda altoluflturucunun üstdama¤a do¤ru k›vr›lmas› ile oluflturulur. [r] üstdamaks›lbir ünsüzdür. Dilin ucu diflyuvas›na do¤ru k›vr›l›r. Hava k›vr›k dilucunu s›-y›rarak d›flar› ç›kar.

e. Kay›c› ünsüzler: Hava ak›m›n› engelleme derecesi en az olan ünsüzlerdir.Alt ve üst oluflturucular birbirine dokunmadan yaklafl›r. Aradaki aç›kl›k herhangi birsürtünmeye yol açmayacak geniflliktedir. Hava ak›m› bu noktadan hiç bir zorlamave sürtünme olmadan d›flar› ç›kar. [j] bir yar› ünlüdür. Dilpalas› dama¤a yaklafl›r an-cak de¤mez. Damak ile dilpalas› aras›nda havan›n sürtünmeden ve ses yapmadangeçebilece¤i genifllikte bir aç›kl›k bulunur. Hava ak›m› buradan d›flar› ç›kar.

Türkçedeki kadar sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçiminedir?Türkçedeki hay›r sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi nedir?Türkçedeki sak›n sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçiminedir?Türkçedeki yaz sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi nedir?Türkçedeki lale sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi nedir?

(iii) G›rtlak Durumu: G›rtlak durumu, hava ak›m› g›rtlaktan geçerken ses tel-lerinin durumunu belirtir. Ses tellerinin de¤iflik durumlar›na göre, ötümlü,ötümsüz, f›s›lt›l› sesler oluflturulur.

Ses telleri kenarlar›ndan g›rtla¤a yap›flm›fl, g›rtla¤›n ortas›nda ise aralar›nda birboflluk kalabilecek biçimde serbestçe hareket edebilen iki kast›r. Bu kaslar de¤iflikdurufllarda olabilirler. Kaslar›n temel durufllar› kapal› durufltur. Kapal› durufl kasla-r›n g›rtla¤›n ortas›na gelen k›s›mlar›n›n hafifçe birbiri üstüne örtüfltü¤ü, aralar›ndaaral›k bulunmayan durufltur. Kaslar bu durumda oldu¤u zaman, nefes borusundanyukar› ç›kan hava ak›m›, g›rtlaktan geçerken kaslar› itmek zorunda kal›r. Havan›nbas›nc› ile kaslar dalgalanma hareketine benzer bir hareket ile afla¤› yukar› oynar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

lar. Bu k›p›rdan›fl s›ras›nda g›rtlakta bir titreflim hissedilir. Ses tellerinin titreflimi ileoluflturulan sesler ötümlü seslerdir. [z] ötümlü bir ünsüzdür.

Ses tellerinin baflka bir durufl biçimi de aç›k durufltur. Aç›k durufl kaslar›n g›rt-la¤›n kenar›na do¤ru çekilmifl ve dolay›s›yla g›rtla¤›n ortas›nda hava ak›m›n›n ra-hatça geçebilece¤i bir boflluk b›rakm›fl olduklar› durufltur. Hava ak›m›, ad›na g›rt-lak bofllu¤u denilen bu boflluktan herhangi bir sürtünmeye veya titreflime yol aç-madan rahatl›kla geçer. Ses telleri g›rtla¤›n kenar›nda oldu¤u için dalgalanma ha-reketi olmaz; dolay›s›yla g›rtlakta titreflim olmaz. Hava ak›m›n›n ses tellerinin g›rt-lak kenar›na çekilmesi ile oluflan g›rtlak bofllu¤undan geçmesi sonucu oluflturulansesler ötümsüz seslerdir. Ötümsüz sesler titreflimsizdir. [s] ötümsüz bir sestir. Sestellerinin yar› aç›k-yar› kapal› durufllar›nda oluflturulan sesler f›s›lt›l› sesleridir.

Bir ünsüzün betimlenmesinde oluflma noktas›, oluflma biçimi ve g›rtlak duru-mu belirtilir. Buna göre

[p] ötümsüz çiftdudaks›l patlamal› [b] ötümlü çiftdudaks›l patlamal›

ünsüzü olarak betimlenir. Afla¤›daki tablo de¤iflik sesleri ve bunlar›n sesbilgiselbetimlemelerini göstermektedir.

Ses Sesbilgisel betimleme Sözcükler

[p] ötümsüz çiftdudaks›l Tk; pul, pil, paz›, ip, sap

‹ng: put,pill, pick, tap,

[b] ötümlü çiftdudaks›l patlamal› Tk; baba, bafl, abla, tabak

‹ng: but, beat, beet

[T] ötümsüz diflsil sürtünmeli ‹ng. thing, think

[D] ötümlü diflsil sürtünmeli Tk; tek, tiz, at, kat‹ng. this, that, the

[t] ötümsüz diflyuvas›l patlamal› Tk; tafl, tahta, tut, tatl›

‹ng. take, till,tell, but

[d] ötümlü diflyuvas›l patlamal› Tk. dil, dert, ders

‹ng. day, die, deal

[s] ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli Tk. ses,sen,

‹ng. see, sea, this

[z] ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli Tk. zil, zerde, zarf

‹ng. zeal, use

[S] ötümsüz diflyuvas›-ard› sürtünmeli Tk. fley, flahit, flekil, tafl, befl‹ng. she, should,

[Z] ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli Tk. jant, jandarma‹ng. garage, azure,

[ b ] ötümsüz diflyuvas›-ard› patlamal›-sürtünmeli Tk. çeflit, çay›r, çal, taç,‹ng. chair, chat, teach, touch,

[dZ] ötümlü diflyuvas›-ard› patlamal›-sürtünmeli Tk. can, ciddi,‹ng. gentleman,

[j] ötümlü damaks›l kay›c› Tk. yat, yaz, tay,

‹ng. yes, use, union,

[k] ötümsüz artdamaks›l patlamal› Tk. kal, kat, kutla, bak,

‹ng. cat, catch, come, take, Mac


Tablo 1.4Ünsüzlerin SesbilgiselÖzellikleri

Afla¤›daki ünsüzlerin sesbilgisel betimlenmesini verin:[ S ] ___________________________________[s] ____________________________________[T] ____________________________________[l] ____________________________________[N] ____________________________________

ÜnlülerÜnlüler hava ak›m›n›n ünsüzlerin oluflumundakinden daha az bir derecede engellen-mesi ile oluflturulur. Bu engellemenin bir boyutu a¤z›n de¤iflik derecelerde aç›l›p ka-panmas›d›r. Ünlülerin oluflturulmas›nda di¤er bir boyut dilin a¤›z içindeki konumu-dur. Üçüncü boyut ise, dudaklar›n yuvarlak olup olmamas›d›r. Ünlülerin oluflturulma-s›nda etkin olan sesbilgisel özellikleri flöyle belirtebiliriz: (i) a¤z›n aç›kl›k/kapal›l›k de-recesi, (i) dilin a¤›z içindeki konumu ve (iii) dudaklar›n yuvarlak olup olmamas›d›r.

Ünlülerin Oluflturulmas›(i) Dilin konumu: Dilin konumu a¤›z bofllu¤u içinde dilin yatay düzeyde bu-

lundu¤u noktay› tan›mlar. Dilin a¤›z bofllu¤unda yatay bir düzeyde bulun-du¤u noktaya göre a¤›z bofllu¤u ön, orta ve arka olmak üzere üç ayr› böl-geye ayr›l›r. Bu konumlar ünsüzlerin oluflma noktas›ndaki kesinli¤e karfl›ngörecelidir. A¤z›n ön k›sm›na ön, arka k›sm›na arka ve ön ile arka aras›nda-ki k›sma da arka k›s›m denir. Dilin a¤z›n ön k›sm›na do¤ru itilmesiyle olufl-turulan ünlülere ön ünlüler, arka konuma çekilmesiyle oluflturulan ünlülerearka ünlüler, dama¤a yak›n konumda oluflturulan ünlülere ise ara ünlülerdenir. Örne¤in [i] ön, [u] arka ünlüdür.

(ii) A¤›z aç›kl›¤›: A¤›z aç›kl›¤› dilin a¤›z içinde dikey düzeyde bulundu¤u nok-tay› belirtir. Dilin a¤›z içinde dikey düzeyde bulundu¤u noktada a¤›z bofl-lu¤u üç bölgeye ayr›l›r. Dilin dama¤a yak›n oldu¤u konuma üst, a¤›z bofl-lu¤unun alt›nda oldu¤u konuma alt bölge denir. Alt bölge dilin dinlenmehalinde bulundu¤u konumdur. Alt ve üst bölge aras›n› da orta bölge diyeadland›rabiliriz. Dama¤a yak›n konumda oluflturulan ünlülere üst ya da ka-pal› ünlüler, a¤z›n alt bölgesinde oluflturulan ünlülere alt ya da aç›k ünlü-ler, orta bölgede oluflturulan ünlülere de orta ünlüler denir. [i] üst/kapal›,[e] orta ve [a] alt/aç›k ünlüdür.

(iii) Dudak durumu: Hava ak›m› a¤›z bofllu¤undan d›flar› ç›karken dudakla-r›n ald›¤› biçim ünlülerin niteli¤ini belirleyen üçüncü özelliktir. Dudaklar›niki biçimi vard›r: (i) yuvarlak, (ii) düz. Yuvarlak durufl dudaklar›n birbirle-rine yak›n getirilip yuvarlaklaflt›r›ld›¤› biçimdir. Dudaklar›n yuvarlaklaflt›r›l-


[g] ötümlü artdamaks›l patlamal› Tk. göl, gel. Gir

‹ng. get, give,

[m] çiftdudaks›l genizsil patlamal› Tk. mil, men, Marafl, Mardin

‹ng. man, meet, meat

[n] diflyuvas›l genizsil patlamal› Tk. ne, nas›l,

‹ng. night, need

[N] artdamaks›l genizsil patlamal› Tk. denk, renk, hangi‹ng. sing, song

[l] diflyuvas›l yan-ak›c› Tk. lale, lira,‹ng. little, learn

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

mas› ile oluflturulan ünlülere yuvarlak ünlü denir. [u, o] yuvarlak ünlülerdir.Dudaklar yuvarlaklaflt›r›lmadan düz olarak oluflturulan ünlülere düz ünlüdenir. [i] bir düz ünlüdür.

Bir ünsüzün betimlenmesinde dilin konumu, a¤›z aç›kl›¤› ve dudak durumu be-lirtilmektedir. Buna göre [i] ve [ü] ünlülerini sesbilgisel olarak flöyle betimleyebiliriz:

[i] üst ön düz[u] üst arka yuvarlak

Resim 3 ünlülerin oluflmas›nda a¤›z bofllu¤unu ve dil konumunu ve dudaklar›nyuvarlak olup olmad›¤›n› gösteren bir flekildir:

Yukar›daki ünlülerin oluflturulmas›ndaki üç boyutu temsil eden resme bak›n. O flekle gö-re afla¤›daki ünlülerin oluflturulma özelliklerini betimleyin:[e] _____________________________[o] _____________________________[œ] ____________________________[a] _____________________________

Çift ÜnlülerBaz› dillerde ünlüler aralar›nda ünsüz olmadan oluflturulurlar. Bu tür ünlülere çift ün-lüler denir. Çift ünlüler, yukar›da betimledi¤imiz tek ünlülerden, ses oluflturulurkendilin konum de¤ifltirmesi ile ayr›l›rlar. Örnegin, ‹ngilizcede father ‘baba” sözcü¤ününilk seslemindeki ses tek ünlü olarak [faD´r] gibi oluflturulmas›na karfl›n kite ‘uçurtma’sözcü¤ünde ünlü [a] sesiyle bafllar, ancak ünlünün oluflturulmas› s›ras›nda dil [a] ko-numundan [i] konumuna kayar ve [ay] olarak oluflturulur. Ayn› biçimde, ‹ngilizce’debow ‘e¤ilmek’ sözcü¤ündeki ünlü, [a] ünlüsü oluflturulurken dudaklar›n yuvarlaklafl-t›r›l›p [u] ünlüsüne benzer bir flekilde sonland›r›lmas› ile [au] olarak oluflturulur. ‹ngi-lizce’de bu iki çift ünlünün yan›s›ra boy sözcü¤ünde oldu¤u gibi [o] ünlüsü oluflturu-lurken dilin [i] konumuna kayarak [oi] olarak oluflturulan üçüncü çift ünlü vard›r.

DO⁄AL SES SINIFLARIYukar›da ünlü ve ünsüz olarak iki ana s›n›fta inceledi¤imiz sesler, ortak sesbilgiselözellikleri bak›m›ndan alt ana s›n›flar olufltururlar. Örne¤in, bütün ötümsüz ünsüzler,ötümsüz olmalar›ndan dolay› bir do¤al s›n›f olufltururlar; ötümsüz ünsüzler ünsüzle-


Yatay Düzey

Dikey

Düzey

Üst

Orta

Alt

Öndüz yuv düz yuv

Aradüz yuv

Arka

i y

a

o

u

ea

Resim 1.3

Ünlülerinoluflturulmas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rin bir alt ana s›n›f›n›, tüm ötümlü ünsüzler de bir baflka alt ana s›n›f›n› oluflturmak-tad›r. Böylece seslerin, di¤er seslerle ortak olarak paylaflt›klar› özellikleri göz önündebulunduruldu¤unda, seslerin alt ana ses s›n›flar› oluflturdu¤unu görmekteyiz. Sesle-rin alt ana s›n›flar oluflturmas›, dillerde görülen ses de¤iflimlerini aç›klayabilmek aç›-s›ndan önemlidir, çünkü ses de¤iflimleri kendini bireysel seslerde göstermez; ayn›özelli¤i tafl›yan do¤al ses s›n›flar›n›n tüm seslerinde görülür. Ötümlülük/ötümsüzlüközelli¤inin yan›s›ra, do¤al alt ana s›n›f oluflturan di¤er özelliklerden baz›lar› flunlard›r.

Sürekliler/SüreksizlerPatlamal›lar ve patlamal›-sürtünmeliler, oluflturulmalar› s›ras›nda hava ak›m›n›n ta-mamiyle engellenmesinden dolay› süreksizler alts›n›f›n› olufltururlar. Patlamal› vepatlamal›-sürtünmeliler d›fl›nda di¤er ünsüzler ve tüm ünlüler, engel derecesinindaha düflük olmas›na ba¤l› olarak, havan›n a¤›z bofllu¤undan sürekli olarak d›flar›ç›kmas› ile oluflturulmaktad›r. Bu aç›dan patlamal› ve patlamal›-sürtünmeliler d›-fl›nda tüm sesler sürekliler alt s›n›f›n› oluflturur.

Engelliler/TitreflimlilerGenizsil olmayan patlamal›lar, sürtünmeliler ve patlamal›-sürtünmeliler, oluflturul-malar› s›ras›nda hava ak›m›n›n en yüksek derecede engellenen seslerdir. Bu seslerengelliler alt ana s›n›f›n› oluflturur. Di¤er sesler titreflimli alt ana s›n›f›n› oluflturur.Titreflimli s›n›fa ait olan sesler, hava ak›m›n›n daha düflük düzeyde engellenmesiile oluflturulmaktad›r.

ÜnsüzlerOluflturulma sürecinde hava ak›m›n›n en düflük düzeyde engellenmesi ile olufltu-rulan kay›c›lar, genellikle ünlüler ile ünsüzler aras›nda bir ara s›n›f oluflturmalar›bak›m›ndan ünlüler ile benzer özellikler sergilerler ve dolay›s›yla ünsüzlerdenfarkl› bir alt ana s›n›f olufltururlar.

Ünsüzlerin oluflturduklar› di¤er do¤al s›n›flardan baz›lar› flunlard›r:Dudaks›llar: [p] [b] [m] gibi çift dudaks›l, [f] [v] gibi dudaks›l-diflsil ve [w] gi-

bi dudaks›l-artdamaks›l seslerin oluflturdu¤u do¤al bir s›n›ft›r.Öncüller: A¤›z bofllu¤unda diflyuvas›l bölgede ve o bölgenin önünde bulunan

konumlarda oluflturulan sesler öncül seslerdir. [p] [b] [m] gibi çift dudaks›l, [T] [D]gibi diflsil, [f] [v] gibi dudaks›l-diflsil, [t] [d] [s] [z] [n] gibi diflyuvas›l sesler bu altana s›n›f› oluflturur.

Palas›llar: Dil palas›n›n yükseltilmesi ile oluflturulan seslerdir. [T] [D] gibi difl-sil, [t] [d] [s] [z] [n] gibi diflyuvas›l, [S] [Z] [tS] [dZ] gibi diflyuvas›l-ard› sesler ve [l][r] ak›c›lar palas›l seslerdir.

H›fl›rt›l›lar: [s] [z] [S] [Z] [tS] [dZ] gibi oluflturulurken ›sl›¤› and›ran h›fl›rt›l›, yük-sek frekansl› bir sesle oluflturulan oluflturulan sesler ünsüzlerin h›fl›rt›l› alt ana s›-n›f›n› oluflturur.

Seslemsel Sesler Bir seslemin çekirde¤ini oluflturan sesler seslemsel seslerdir. Ünlüler seslemselseslerdir; ancak baz› dillerde baz› ünsüzler de seslemsel ses özelli¤i sergilerler.Seslemsel ses özelli¤i sergileyen ünsüzler ak›c›lar ve genizsil seslerdir; engelliler vekay›c›lar seslemsel sesler de¤ildir. Örne¤in, ‹ngilizce’de bottle ‘flifle’ sözcü¤ünü ikiayr› biçimde söylemek mümkündür. Bunlardan biri, iki seslemli sözcü¤ün ikinciseslemindeki [l] ak›c›s›ndan once [´] ünlüsü oluflturmakt›r. Bu söyleyifl sesbilgisel


çevriyaz› ile flöyle gösterilir: [bat´l]. Di¤er söyleyiflte ise, [l] ak›c›s›ndan once [´] ün-lüsü oluflturmaz, [l] ak›c›s› seslemsel bir ses olarak gerçeklefltirilir. Bu söyleyifl ses-bilgisel çevriyaz› ile flöyle gösterilir: [batl].

BÜRÜN Dilde sesler kendi bafllar›na anlam tafl›maz, anlam tafl›yan birimleri oluflturur. Dildekien küçük anlam birimi olan biçimbirimden metne kadar sözcük, öbek, tümce, parag-raf ve daha uzun metinler gibi de¤iflik uzunluk ve niteli¤e sahip yap›lar›n seslendiril-mesi s›ras›nda bu yap›lar› oluflturan seslerin oluflumunun boyutlar›ndan biri de bü-rünsel özelliklerdir. Bürünsel özellikler, bir ünlü ya da seslemin di¤erlerine göre da-ha belirgin ve kuvvetli oldu¤unu belirten vurgu, konuflurken ses perdesinin düzeyinibelirten ezgi ve seslerin olufl sürelerini belirten uzunluk gibi parçaüstü ses olgular›d›r.

VurguBürünsel bir özellik olan vurgu, konuflma s›ras›nda bir seslemin di¤er seslemleregöre daha belirgin, kuvvetli ve yüksek tonla söylenmesidir. Vurgu sözcük vurgu-su ve sözdizimsel vurgu olmak üzere iki ayr› dilbilimsel düzeyde incelenir. Sözcükdüzeyinde, birden fazla seslemli sözcüklerde bir seslemin di¤er(ler)inden dahakuvvetli, belirgin ve yüksek bir tonla söylenmesi ile kendini gösterir. Tümce düze-yinde ise vurgu, tümcenin ö¤elerinden birinin tümcedeki di¤er ö¤elerden dahakuvvetli ve belirgin olarak söylenmesi olarak belirir ve sesbilimsel olgu yan›s›rasözdizimsel özellikler tafl›r.

EzgiKonuflma s›ras›nda ses tek düze de¤ildir, konuflma süresince yükselip alçal›r. Birdilde bir sözcenin söylenifli s›ras›nda sesin yükselme-alçalma örüntüsü o dilin ez-gi örüntüsünü oluflturur.

Diller, sesin yüksek ya da alçak perdede ç›kmas› sonucu ortaya ç›kan ezgi fark-lar›n›n dilin hangi düzeylerinde ifllevsel olaca¤›n› belirlemeleri bak›m›ndan iki s›-n›fa ayr›l›r: (i) ton dilleri, (ii) ezgi dilleri. Ton dilleri, ayn› sesbirimlerden oluflansözcükler aras›nda anlam fark›n› ezgi fark› ile belirtir. Ayn› sesbirimlerden oluflanbirimler alçak-yüksek, yüksek-alçak, yüksek-yüksek, alçak-alçak tonlarda söylenir.Her sözcü¤ün belirgin bir ezgi örüntüsü bulunur. Ton dillerinde ezgi, sözcükleraras›nda anlam fark› belirtti¤inden sesbirimseldir. Sino-Burma dil ailesinden Çinceile Hint-Avrupa dillerinden ‹sveççe ton dillerindendir.

Ezgi dillerinde ezgi, sözcükler aras›nda de¤il, sözdizimsel yap›lar aras›nda an-lam fark› belirtmede kullan›r. Bu dillerde düz tümce, Evet-Hay›r sorusu, Soru-Söz-cüklü Sorular gibi de¤iflik yap›lar›n belirgin ezgi örüntüleri vard›r; bir yap›, herhan-gi bir biçimbirimsel ya da sözdizimsel de¤iflikli¤e u¤ramadan yaln›zca ezgi örün-tüsünün de¤ifltirilmesi ile baflka bir yap›n›n ifllevini üstlenebilir. Örne¤in, ‹ngiliz-ce’de ses perdesi sözce sonunda alçalan düz tümce yap›s›, yükselen ezgi ile söy-lendi¤inde Evet-Hay›r Sorusu’nun ifllevini üstlenmektedir:

Düz tümce: You have finally finished the book.Evet-Hay›r Sorusu:Sözdizimsel: Have you finally finished the book?Ezgisel: You have finally finished the book.Ezgi dillerinde, sesin yükselme-alçalma düzeyleri 1-2-3-4 olarak belirtilir. 2 or-

ta perdeyi, 3 konuflma s›ras›nda sesin yükselmesini ve 1 alçalmas›n› belirtir. 4 k›z-g›nl›k ya da sevinç, hayret gibi duygu içeren konuflmalarda sesin ç›kt›¤› perdeyibelirtir.


Bürünsel özellikler, bir ünlüya da seslemin di¤erlerinegöre daha belirgin vekuvvetli oldu¤unu belirtenvurgu, konuflurken sesperdesinin düzeyini belirtenezgi ve seslerin oluflsürelerini belirten uzunlukgibi parçaüstü sesolgular›d›r.

Vurgu, konuflma s›ras›ndabir seslemin di¤erseslemlere göre dahabelirgin, kuvvetli ve yüksektonla söylenmesidir

Konuflma s›ras›nda ses tekdüze de¤ildir, konuflmasüresince yükselip alçal›r.Bir dilde bir sözceninsöylenifli s›ras›nda sesinyükselme-alçalma örüntüsüo dilin ezgi örüntüsünüoluflturur


Ses ve yaz› aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilmek.

Harf yaz› diline aittir ve bir dildeki sesleri yaz› di-linde göstermemizi sa¤layan sembollerdir. Sesile harf ‘ben’ örne¤inde oldu¤u gibi birebir örtü-flebilir; ancak ‹ngilizcedeki ‘this’ yaz›l›m›nda ol-du¤u gibi kimi zaman bir ses birden fazla harf ilegösterilebilir. ‘th’ tek bir sese karfl›l›k gelir. Dola-y›s›yla ses betimlemelerinde yaz› dili için kullan›-lan sembollerin d›fl›nda Uluslararas› Ses Alfabesi(IPA) kullan›l›r.

‹nsan sesleri aras›ndaki temel farkl›l›klar› betim-

leyebilmek.

Sesler aras›ndaki temel farkl›l›klardan biri ünsüz-ünlü ayr›m›d›r. Sesler hava ak›m›n›n a¤›z bofllu-¤unda dil ve alt çenenin hareketleriyle farkl› bi-çimlerde engellenmesiyle oluflur. Yüksek dere-cede engellenmesiyle oluflan sesler ‘ünsüzler’;düflük derecede engellenmesiyle oluflan sesler‘ünlüler’ kümesini oluflturur. Di¤er farkl›l›k da‘ötümlülüktür’. Ses tellerinin titreflimiyle oluflansesler ‘ötümlü’; titreflme olmaks›z›n üretilenlerise ‘ötümsüz’dür.

Ünlü ve ünsüz seslerin nas›l olufltu¤unu aç›kla-

yabilmek ve s›n›fland›rabilmek.

Ünsüzler oluflum noktas› ve oluflum biçimine gö-re betimlenir. Ses ayg›t›nda alt ve üst oluflturucu-lar›n sesi engelledi¤i noktalara göre ünsüzler ‘çiftdudaks›l’ ‘dudaks›l diflsil’ ‘ difl yuvas›l v.b. olaraks›n›fland›r›l›r. Oluflma biçiminde oluflturucular›nbirbirine yaklaflma derecesine göre ünsüzler pat-lamal›, sürtünmeli, patlamal› sürtünmeli genizsil,kay›c› v.b. biçimde s›n›fland›r›l›r. Ünlüler dilin konumuna, a¤›z aç›kl›¤›na ve du-dak durumuna göre s›n›fland›r›l›r. Dil konumunagöre bir ünlü ön, ara ve arkada olabilir. A¤›z aç›k-l›¤›na göre ünlüler üst, orta ve alt olarak s›n›flan-d›r›l›r. Dudak durumunun yuvarlak ve düz oldu-¤u durumda üretilen ünlüler ise yuvarlak ve düzünlüler kümesini oluflturur.

Do¤al ses s›n›flar›n› tan›mlayabilmek.

Ünlü ve ünsüzler ortak sesbilgisel özellikleri aç›-s›ndan alt ana s›n›flar olufltururlar. Örne¤in ün-süzler kendi içinde ötümlü ve ötümsüz gibi bir alts›n›f oluflturular. Ünsüzler ayr›ca hava ak›m›n›ntümüyle engellenmesi aç›s›ndan sürekliler ve sü-reksizler olarak do¤al bir s›n›f olufltururlar. Ünsüz-ler için di¤er do¤al s›n›flar dudaks›l olma, öncülolma, dudaks›l diflsil olma v.b. olarak tan›mlan›r.

Bürünü tan›mlayabilmek ve bürün özellikleri

aç›klayabilmek.

Dilde sesler kendi bafllar›na anlam tafl›maz, an-lam tafl›yan birimleri oluflturur. Dildeki en küçükanlam birimi olan biçimbirimden metne kadarsözcük, öbek, tümce, paragraf ve daha uzun me-tinler gibi de¤iflik uzunluk ve niteli¤e sahip yap›-lar›n seslendirilmesi s›ras›nda bu yap›lar› olufltu-ran seslerin oluflumunun boyutlar›ndan biri debürünsel özelliklerdir. Bürünsel özellikler, birünlü ya da seslemin di¤erlerine göre daha belir-gin ve kuvvetli oldu¤unu belirten vurgu, konu-flurken ses perdesinin düzeyini belirten ezgi veseslerin olufl sürelerini belirten uzunluk gibi par-çaüstü ses olgular›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ünsüzler ses kümesine aitbir özellik de¤ildir?

a. Arkab. Sürekli c. Patlamal› d. Ötümlü e. Palasal

2. Afla¤›daki seslerden hangileri ayn› oluflma noktas›n-dad›r?

a. [d, t]b. [h, S ]c. [m,N]d. [w, l]e. [p,r]

3. Afla¤›daki seslerden hangisi ayn› oluflma biçimindedir?a. [d, z]b. [h, S ]c. [m,n]d. [w, l]e. [f, dZ]

4. Afla¤›da verilen sesbilgisel s›n›flardan o s›n›fa ait ol-mayan bir ses bulunan küme hangisidir?

a. [-engelli] [n, , z, l, ]b. [-ötüm] [h, T, f]c. [-ön, -arka] [e, œ, E]d. [+engelli, +patlamal›] [ tS, Z, dZ]e. [+palas›l, + diflyuvas›l [S] [Z] [tS] [dZ]

5. Afla¤›daki sözcük gruplar›ndan hangisinde son ses-leri [h›fl›rt›l›] olan sözcükler vard›r?

a. kes, ip, azb. küf, sus, suçc. bej, seç, tekd. sessiz, is, içe. jip, saç, kal

6. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi patlamal› sürtünme-li ses içerir?

a. kolayb. çabukc. fazlad. nane e. hal›

7. Afla¤›daki ses s›n›flar›ndan hangisi oluflturma biçimibak›m›ndan do¤al bir s›n›f oluflturmaktad›r?

a. [f s v z]b. [n, b t k]c. [t d n r]d. [p s tS h] e. [r k l m]

8. Afla¤›dakilerden hangisi art damaks›l genizsil patla-mal› bir sestir?

a. [m] b. [r] c. [n] d. [N]e. [k]

9. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi ön, düz ünlü içerir?a. sokakb. ›rakc. temeld. düz e. uzak

10. Afla¤›dakilerden hangisi bürünsel bir özelliktir?a. ötümlüb. süreklic. vurgulud. h›fl›rt›l›e. engelli

Kendimizi S›nayal›m


1. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

2. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

3. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

4. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünlülerin oluflumuile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

5. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse do¤al ses s›n›flar›ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

6. b E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

7. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse do¤al ses s›n›flar›ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

8. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

9. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünlülerin oluflumuile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.

10. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse vurgu ile ilgili bö-lümü tekrar çal›fl›n›z.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Türkçede fl harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se-sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [S]Türkçede p harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se-sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [p]Türkçede ç harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se-sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [tS]

S›ra Sizde 2

Türkçedeki kadar sözcü¤ünün ilk sesi [k] ötümsüz art-damaks›l patlamal›d›r. Türkçedeki hay›r sözcü¤ünün ilk sesi [h] ötümsüz g›rt-laks›l sürtünmelidir. Türkçedeki sak›n sözcü¤ünün ilk sesi [s] ötümsüz difl-yuvas›l sürtünmelidir. Türkçedeki yaz sözcü¤ünün ilk sesi [y] ötümlü damak-s›l kay›c›d›r. Türkçedeki lale sözcü¤ünün ilk sesi [l] ötümlü diflyuva-s›l ak›c›d›r.

S›ra Sizde 3

[ S ] ötümsüz öndamaks›l sürtünmeli[s] ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli [T] ötümsüz diflsil sürtünmeli[l] ötümlü diflyuvas›l ak›c›[N] ötümlü artdamaks›l genizsil

S›ra Sizde 4

[e] orta ön düz ünlü[o] orta arka yuvarlak ünlü[œ] orta ön yuvarlak ünlü[a] alt arka düz ünlü

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarCatford, J.C. (2001). A practical guide to phonetics. 2nd.

Ed. New York: Oxford University press. Crystal, D. (2003). A dictionary of linguistics and pho-

netics. 5th ed. Oxford, UK: Blackwell Publis-hers.

International Phonetic Association. 1989. Principles ofthe International Phonetic Association, rev. ed.London: IPA.

Lagefoged, P. (2006). A course in phonetics. 5th ed. Bos-ton, MA: Thomson Learning.

__________. (2005) Vowels and consonants. 2nd ed.Oxford, UK: Blackwell Publishers.

Pullum, G.K. and W. A. Ladusaw. (1986). Phoneticsymbol guide. Chicago: University of ChicagoPress.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bir dildeki sesler aras›nda karfl›tsal, bütüncül ve serbest da¤›l›m iliflkisini ta-n›mlayabilecek, Sesbilimsel koflullanmay› ve koflullanmay› ortaya ç›karan ses-biçim iliflkisiniaç›klayabilecek, Bürün, vurgu ve ezgi kavramlar›n› tan›mlayabilecek ve bürünsel özelliklerindilde anlam›n oluflumuna etkisini irdeleyebilecek, Dillerde görülen de¤iflik sesbilimsel süreçlerin türlerini ve kurallar›n›betimleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Sesbilim • Bütünleyici, Karfl›tsal, Serbest

Da¤›l›m• En Küçük Çift, Sesbirim,

Sesbirimcik• Sesbilimsel ve Biçimbilimsel

Koflullanma• Biçimbilimsel Koflullanma• Bürün, Ezgi, Vurgu

• Sesbilimsel Süreçler• Ses Benzeflmesi Kurallar›• Özellik De¤ifltiren Sesbilimsel

Kurallar• Parça Düflüren ve Ekleyen

Kurallar• Sesbirimlerin Yerini De¤ifltiren

Sesbilimsel Kurallar• Dil Sürçmeleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Genel Dilbilim-II

• SESB‹L‹M• B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M• SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK

Ç‹FTLER• BÜRÜNSEL SESB‹L‹M• SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER

Sesbilim veSesbilimsel Süreçler

2GENEL D‹LB‹L‹M-II

SESB‹L‹M1. ünitede, konuflurken kullan›lan seslerin oluflturuluflunu, ses olarak birbirlerin-den nas›l farkl› olduklar›n› görmüfltük. Bütün diller, anlaml› birimlerini yani biçim-birimlerini oluflturmada bu sesleri kullan›rlar; ancak bütün diller geçen ünitede ad›geçen bütün sesleri kullanmazlar. Bunu ressamlar›n yapt›klar› resimlere benzetebi-liriz: Ressamlar resim yaparken, renk yelpazesi içindeki renkleri kullan›r; ancakher ressam yapt›¤› resimlerde de¤iflik renkler kulland›¤› gibi ressamlar aras›nda dakulland›klar› renkler aç›s›ndan fark vard›r. Ayn› biçimde, baz› sesler bütün diller-de bulunmas›na karfl›n, baz› sesler dillerden yaln›zca baz›lar› taraf›ndan kullan›l-maktad›r. Bunlardan birincisine örnek olarak ötümsüz çiftdudaks›l patlamal› [p] se-sini gösterebiliriz; [p] sesi bütün dillerde bulunmaktad›r. Buna karfl›n, ‹ngilizcede-ki ötümlü diflsil sürtünmeli [T] sesi ve diflsil ötümsüz sürtünmeli [D] sesi Türkçedeoldu¤u gibi bir çok baflka dilde bulunmamaktad›r. Diller aras›ndaki bir baflka farkda bir dilde olan baz› seslerin di¤er dillerde bir baflka sesin de¤iflkesi olarak bu-lunmas›d›r; yani, bir ses ad› geçen dilde bulunabilir ancak anadili konuflurlar› ço-¤unlukla bu sesin kendi dillerinde bulundu¤unun bilincinde de¤ildir. O sesi içe-ren bir sözcü¤ü baflka bir sesle söylendi¤inde ise, genellikle konuflan kiflinin söz-cü¤ün söyleniflinde bir de¤ifliklik/yanl›fl yapt›¤›n› farkederler. Örne¤in, ‹ngilizcedew harfi ile yaz›lan sesin Türkçede olmad›¤› düflünülür; onun için ‹ngilizce ö¤renir-ken anadili Türkçe olan konuflurlar was, what, want gibi sözcükleri söylemektezorlan›rlar. Ancak tavuk sözcü¤ünü söylerken dikkat edersek v harfi ile yaz›lan se-si olufltururken asl›nda ‹ngilizce’deki w sesine çok yak›n bir ses oluflturmaktay›z.Asl›nda çiftdudaks›l-artdamaks›l kay›c› [w] sesi, Türkçede de bulunmaktad›r; ancakço¤u anadili konufluru bunun bilincinde de¤ildir. Yaln›zca tavuk sözcü¤ünü çift-dudaks›l-artdamaks›l kay›c› [w] sesi ile de¤il de yaz›da v harfi ile gösterilen diflsil-dudaks›l ötümlü sürtünmeli ses olan [v] sesi ile oluflturuldu¤unda, Türkçe konuflur-lar bu söyleyiflin ola¤and›fl› oldu¤unu farkedeceklerdir. Ayn› biçimde, ‹ngilizcedeson ‘o¤ul’ ve sung ‘flark› söyledi’ sözcükleri s›ras›yla [s√n] ve [s√N] olarak birbirle-rinden yaln›zca sondaki genizsil sesin niteli¤inin son ‘o¤ul’ sözcü¤ünde oldu¤u gi-bi diflyuvas›l genizsil [n] ya da sung ‘flark› söyledi’ sözcü¤ünde oldu¤u gibi artda-maks›l genizsil [N] olmas›yla ayr›lmaktad›r; yani bu sözcüklerde son sesin [n] ya da[N] olarak oluflturulmas› sözcükler aras›nda anlam fark› yaratmaktad›r. Türkçe’deise [n] ya da [N] sözcükler aras›nda anlam fark›na yol açmamaktad›r. Ancak [N] se-si Türkçede [n] sesinin bir de¤iflkesi olarak bulunmaktad›r; banka, tango gibi söz-

Sesbilim ve SesbilimselSüreçler

cükleri dikkatlice söyleyin ve söylerken de n harfi ile belirtilen sesi olufltururkendilinizin nerede oldu¤una dikkat edin. Görece¤iniz gibi, diliniz asl›nda artdamak-s›l bir ses oluflturmaktad›r; baflka bir deyiflle, [N] sesi Türkçede anlam fark› yapma-mas›na karfl›n, Türkçede bulunmaktad›r. Öyleyse, [N] sesi de Türkçenin ses yap›s›içinde bulunan bir sestir, yaln›zca da¤›l›m› aç›s›ndan ‹ngilizce’den farkl›l›k göster-mektedir. Türkçede [N] sesi [n] sesinin bir de¤iflkesi iken, yani sesbirimcikken, ‹n-gilizce’de /N/ ve /n/ iki ayr› sesbirimdir.

Böylece görüyoruz ki diller kulland›klar› sesler ve ses yap›lar› aç›s›ndan birbir-lerinden farkl›l›klar göstermektedir. Her dilin kulland›¤› sesler birbirlerinden fark-l›d›r. Her dilin kendine özgü bir ses düzeni vard›r. Bu düzen o dilde hangi sesle-rin oldu¤unu, bunlar›n nas›l s›raland›¤›n›, ne gibi de¤iflimler gösterdiklerini belir-ler. Dilbilimde, dillerin ses düzenini inceleyen, bir dilde hangi seslerin bulundu¤u-nu, o seslerin diziliflini ve de¤iflimlerini, biçimbirimlerin söyleniflini inceleyen vebunlar›n kurallar›n› belirlemeyi amaçlayan alana sesbilim denir.

B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M

Biçimbirimlerin SöylenifliAnadili olarak konufltu¤umuz dilin içsellefltirdi¤imiz sesbilimsel bilgimiz, bize dili-mizdeki sözcüklerin ve sözcükleri oluflturan biçimbirimlerin nas›l söylendi¤ini be-lirler. Biçimbirimler genellikle içinde bulunduklar› de¤iflik ba¤lamlara ba¤l› olarakde¤iflik söylenifl biçimlerine sahiptir. Bu söylenifl biçimleri kurall›d›r ve bu kurallaranadili konuflurunun dili hakk›nda içsellefltirmifl oldu¤u bilgi kayna¤›n› oluflturanö¤elerden biridir. fiimdi biçimbirimlerin söyleniflindeki farkl›l›¤› Türkçeden örnek-lerle görelim.

Ço¤ul ekinin söylenifliTürkçe’de bildi¤iniz gibi ço¤ul ekinin tek bir biçimi de¤il, iki söylenifl biçimi

vard›r. Afla¤›daki sözcüklerden bu iki söyleniflin da¤›l›m›n› görebiliriz.

I IItop-lar ses-lerkap-lar ikiz-lerkitap-lar ütü-lerokul-lar göl-ler

Gördü¤ünüz gibi, ünlünün [e] ya da [a] olmas›, yani ünlünün niteli¤i, ço¤ul eki-nin iki biçiminin aras›ndaki fark› yaratmaktad›r. Birinci s›radaki biçimde arka ünlüolan [a] bulunmaktad›r ve ço¤ul ekinin biçimbirimci¤i [lar]’d›r, ikinci s›radakindeise ön ünlü olan [e] sesi olan ekin biçimbirimci¤i [ler]’dir. Ço¤ul ekinin bu da¤›l›-m›n› flöyle gösterebiliriz:

Biçimbirimcik Da¤›l›m[lar] [okul], [kitap], [kap], [top] gibi sözcüklerden

sonra[ler] [ses], [ikiz], ütü], [göl] gibi sözcüklerden

sonra

Ancak incelememizi flu noktada durdurursak, yapt›¤›m›z çal›flma yaln›zca ço¤ulekinin bulundu¤u sözcükleri listemekten daha ileri gitmeyecektir. Dilbilim çal›fl-malar›nda ise, amaç böyle de¤iflimleri oluflturan genellemeleri, yani kurallar› orta-


Sesbilim dillerin sesdüzenini inceleyen, bir dildehangi seslerin bulundu¤unu,o seslerin diziliflini vede¤iflimlerini,biçimbirimlerin söylenifliniinceleyen ve bunlar›nkurallar›n› belirlemeyidilbilim alan›d›r.

ya ç›karmakt›r, çünkü dil kurall›d›r. Ses de¤ifliklikleri gibi olgular, bireysel seslereuygulanmaz, bir ses s›n›f›n› oluflturan seslerin tümüne uygulan›r. Bu kurallar, ana-dili konuflurlar›n›n bilifliminde olan kurallard›r; yabanc› dil ö¤renen kiflilerin yapt›-¤› gibi bilinçli olarak ö¤renilmifl kurallar de¤ildir. Çocukken anadili edinilirken iç-sellefltirilmifl kurallard›r. Bu kurallar çocuklara anne-babalar taraf›ndan ya da birbaflka yetiflkin taraf›ndan do¤rudan ö¤retilmez; çocuklar, do¤duklar› andan itiba-ren sürekli duyduklar› anadillerinin kurallar›n› içsellefltirirler. Dilbilim incelemele-ri, yetiflkinlerin dilbilgisinin kurallar›n› betimlemeyi ve aç›klamay› amaçlamaktad›r.

Ço¤ul ekinin [ler] ve [lar] biçimbirimciklerinin da¤›l›m›n›n kural›na eriflmekiçin yukar›daki sözcük listesine bakt›¤›m›zda, ço¤ullaflt›r›lacak sözcü¤e hangi bi-çimbirimci¤in eklenece¤inin, sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün niteli¤ine ba¤l›olarak koflulland›r›ld›¤›n› görürüz; örne¤in, av, k›z, ad gibi sözcüklere karfl›nev,kez,et sözcüklerine ço¤ul eki ekledi¤imizde, da¤›l›m av-lar, k›z-lar, ad-lar veev-ler, kez-ler, et-ler olarak gerçekleflmektedir. Baflka bir deyiflle, ço¤ul ekinin bi-çimbirimciklerinin da¤›l›m› sesbilimsel kurallarla belirlenmektedir. Son sesleminde[a, o, u, ›] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendi¤inde ço¤ul eki [lar] olarak söy-lenmekte; son sesleminde [i,e,ü,ö] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendi¤indeise ço¤ul eki [ler] olarak söylenmektedir. Böylece, Türkçede ço¤ul ekinin [ler] ve[lar] olarak iki biçimbirimci¤i oluflturulmaktad›r.

Türkçedeki ço¤ul ekinin biçimbirimciklerini ve bunlar›n da¤›l›mlar›n› yukar›daverilen ses listesinden daha öteye götürmek, bir genellemeye, [ler] ve [lar] biçimbi-rimciklerinin da¤›l›m›n› belirleyen kurala biraz daha yaklaflmam›z› sa¤lam›flt›r. Gö-rüldü¤ü gibi, art›k yaln›zca [ler] ve [lar] biçimbirimciklerinin eklendikleri sözcükle-rin listesini yapmamaktay›z. Yani dilbilimsel çal›flmalarda yaln›zca listelemelerleyetinmeyip, bu listeyi oluflturan bir özelli¤in var olup olmad›¤›n› anlamaya çal›fl-maya biraz daha yak›nlaflm›fl bulunmaktay›z. Bu tür genellemeleri ortaya ç›karmakiçin, seslerin sesbilgisel özelliklerinde bir benzerlik olup olmad›¤› büyük önem ta-fl›maktad›r. Örne¤in, Türkçenin ço¤ul ekinin [ler] biçimbirimci¤inin eklendi¤i söz-cüklere bir bakt›¤›m›zda, son ünlüleri olan [i,e,ü,ö] ünlülerinin ortak bir özelli¤i ol-du¤u görülmektedir; bunlar›n hepsi ön ünlülerdir. Ayn› biçimde, [lar] biçimbirim-ci¤inin eklendi¤i sözcüklerin son ünlüleri olan [a,›,o,u] ünlülerinin ortak bir özelli-¤i de hepsinin arka ünlüler olmas›d›r.

Biçim-Sesbilimsel KurallarYukar›daki inceleme, Türkçede bir sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün ön ya daarka ünlü olmas›n›n, ço¤ul ekinin ünlüsünün niteli¤ini belirlemekte oldu¤unu gös-termektedir. [ler] ve [lar] biçimbirimciklerin da¤›l›m›n› aç›klamak için art›k ilk yap-t›¤›m›z listelemeden daha ileri gidebilir, biçimbirimciklerin da¤›l›m›n› belirleyenkural› yazabiliriz. Bunun sonucu olarak, iki yüzeysel biçim olan [ler] ve [lar]’›n de-rin yap›da tek bir biçimden türetildi¤ini ve [ler]/[lar] biçimbirimciklerin bir biçim-sesbilimsel kural ile oluflturuldu¤unu varsayabiliriz; yani dillerde her biçimbirimsesbilimsel bileflende tek biçim olarak yer almaktad›r. Buna göre Türkçenin ço¤ulbiçimbirimini, derin yap› diyece¤imiz düzeyde [lAr] olarak gösterelim. Buradakibüyük harfle gösterilen ses, asl›nda Türkçede ço¤ul ekindeki ünlünün aç›k ünlü-

212. Ünite - Sesbi l im ve Sesbi l imsel Süreçler

Biçimbirimcik Da¤›l›m

[lar] [a,o.u.›] ünlülerinden sonra

[ler] [i,e,ü,ö] ünlülerinden sonra

Tablo 2.1Türkçede ço¤ulekininbiçimbirimcikleri

Dillerde her biçimbirimsesbilimsel bileflende tekbiçim olarak yer al›r; ancaksesbilimsel koflulland›rmaile söyleyiflte biçimbirimlerinde¤iflkeleri ortaya ç›kar.Türkçede ço¤ul –lArbiçiminin ünlüye ba¤l›sesbilimsel koflullanmas› ile[ler] ve [lar]biçimbirimciklerinin ortayaç›kmas› buna örnek olarakverilebilir.

lerden [a] ya da [e] olarak gerçekleflti¤ini gösterir. Türkçenin ço¤ul ekinin biçimbi-rimciklerini türeten kural› da sözlü olarak flöyle ifade edebiliriz:

1. Son sesleminde ön ünlü bulunan bir sözcü¤e ço¤ul eki [-lAr] eklendi¤i du-rumlarda, ekin ünlüsü orta ön düz ünlü olan [e] olarak gerçeklefltir; di¤er durum-larda ço¤ul ekinin ünlüsü aç›k arka düz ünlü olan [a] olarak gerçeklefltir.

Bu biçim-sesbilimsel kural, Türkçede ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda [lar],hangi ba¤lamlarda [ler] olarak oluflt

genel d‹lb‹l‹m-ii - dil ve edebiyat · ken y›llara dayanmas›na karﬂ›n, dilbilim ne...

Documents