genetički tesursi u stočarstvu

8/18/2019 Genetički tesursi u stočarstvu

1/33

BIOTEHNIČKI FAKULTET - PODGORICA

Genetički resursi u

stočarstvu

- pisana predavanja -

II dio

Podgorica, 2016.


2/33

UPRAVLJANJE GENETIČKIM RESURSIMA u STOČARSTVU

Upravljanje genetičkim resursima u stočarstvu usmjereno je na održavanje – očuvanje

genetičkog diverziteta domaćih životinja. MeĎutim, većina naučnih metoda i tehnika usavremenoj stočarskoj nauci (odgajivanje, genetika i selekcije i sl.) nisu usmjerene u tom pravcu.Tako da nema dobro definisanog seta metodologija koje obuhvataju upravljanje genetičkimresursima.

Upravljanje (menadžment) AnGR obuhvata sve tehničke, političke i logističke operacijeuključene u karakterizaciju, korišćenje, razvoj i održavanje (konzervaciju) AnGR.

U poslednje vrijeme se kao ključna komponenta uspješnog upravljanja AnGR ističe njenoodrživo korišćenje.

Održivo korišćenje AnGR predstavlja korišćenje komponenti biološkog diverziteta ustočarstvu na način i u obimu koji ne dovodi do dugoročnog opadanja diverziteta, adoprinosi održanju njegovog potencijala u susret potrebama sadašnjih i budućih

generacija.

U susret tom osnovnom cilju, tj. održivom korišćenju AnGR FAO je izdao preporuke:

- široko korišćenje AnGR bez iscrpljivanja, odnosno urušavanja diverziteta domaćihživotinja;

- veći obim korišćenja AnGr sa visokim nivoom životne sposobnosti prilagoĎavanja;

- razvoj sveukupnog stočarstva, a time i genetičkih resursa u stočarstvu ( AnGR) morauključiti široku kombinaciju brojnih aktivnosti koje moraju biti dobro planirane i uspješnoizvedene.

Prema tome, važan element održivog korišćenja AnGR je obezbjeĎenje uslova da lokalnoadaptirane rase zauzimaju značajan dio proizvodnih sistema. Osobine prilagodljivosti su naročito

značajne kod lokalnih rasa, kao njihov genetički kompleks i ne mogu biti lako dostižne koddrugih rasa u kratkom vremenskom periodu. Korišćenje AnGr neizbježno uključuje njihov razvoji mijenjanje sa svakom novom generacijom u interakciji sa fizičkim okruženjem i premaselekcijskim kriterijumima njihovih vlasnika – čuvara.

Postojeće genetičke varijacije u sposobnosti životinja da koriste lokalno raspoložive resurse,preživljavaju, proizvode i razmnožavaju se u uslovima sa relativno niskim inputima treba dabudu iskorišćene primjenom dobro dizajniranih odgajivačkih programa. Komplementarne mjerekao što su unapreĎenje u pogledu ishrane, tretmana od bolesti i parazita i upravljanjerazmnožavanjem biće razmatrano u strategijama unapreĎenja proizvodnih osobina ovih rasa.

Metode genetskog unapreĎenja predstavljaju stub razvoja rasa. Naučne metode za odgajivačkeprograme su meĎutim uglavnom uspostavljene u proizvodnim sistemima sa visokim inputima i u

vrlo povoljnim proizvodnim uslovima. Odgajivački programi obično ne uključuju održavanjegenetičkog diverziteta unutar i izmeĎu rasa, kao jasno i precizno definisani cilj.

Idealan odgajivački program bi trebao da bude strategija za održivu intenzifikaciju proizvodnihsistema i unapreĎenje postojećeg stanja proizvoĎača.

Održiva intenzifikacija proizvodnih sistema predstavlja sistem manipulacija od ulaznih sirovinado krajnjih primarnih proizvoda usmjerena ka povećanju proizvodnje i promjeni kvalitetaproizvoda, dok je dugoročno održavanje integriteta sistema zasnovano na zadovoljenju potrebasadašnjih i budućih generacija. Intenzifikacija održive poljoprivrede poštuje potrebu lokalnog


3/33

stanovništva, uzima u obzir ulogu i vrijednost njihovih lokalno adaptiranih genetičkih resursa irazmatra potrebe njihove dugoročne održivosti unutar i izvan agroekosistema.

Adresiranje ovih geneneralnih principa za razvoj AnGr nije samo stvar korišćenja i razvojanaučnih metoda, nego zahtijeva i efikasnu kombinaciju metodologija i tehnika sa odgovarajućimrazvojnim politikama usmjerenim prema AnGR.

Kao podrška razvojnoj politici neophodne su ekonomske analize koje ukazuju na ekonomskiznačaj lokalno adaptiranih rasa, posebno sa aspekta malih farmera, zatim da se definiševrijednost stočarskog genetičkog diverziteta i da se upored efikasnost različitih strategijaupraljlanja AnGR.

Pristupačnost i raspodjela svih potencijalnih koristi od AnGr predstavlja glavno područjerazvojne politike. Razvoj i primjena metoda biotehnologije je omogućilo promjene u korišćenjugenetičkih resursa, otpočelo se sa identifikacijom gena koji regulišu odreĎene proizvodneosobine i nudi nove mogućnosti za korišćenje genetičkog materijala.

Klasifikacija stanja rizika

Ocjena stanja ugroženosti rasa i populacija domaćih životinja je veoma važan element uplaniranju upravljanja AnGR. Stanje ugroženosti neke rase ustvari upozorava držaoca ili farmerada li i koliko hitno treba preduzeti neke mjere eventualnog poboljšanja stanja. ''Stepenugroženosti'' predstavlja jedno mjerilo vjerovatnoće ili izgleda da u postojećem stanju možedoći do nestanka neke rase.

Potpuno poznavanje sadašnjeg stanja i veličine populacije pojedninih rasa predstavlja veomavažan faktor u determinisanju potencijalnog rizika. Male populacije su u većem riziku. MeĎutimčisto brojanje broja grla ili čak broj i starost priplodnih životinja ne daje kompletnu sliku o stanjurizika ili stanju ugroženosti.

Odgajivanje i parenje izmeĎu individua unutar jedne male populacije dovodi u sljedećimgeneracijama do smanjenja varijabilnosti alela, odnosno do povećanja homozigotnosti, a time ido smanjen ja genetičkog diverziteta populacije. Eventualno nagomilavanje štetnih recesivnihgena (usljed takvog uzgoja) može ugrožiti životnu sposobnost populacije i negativan efekat nareproduktivne sposobnosti i do povećanja rizika od nestanka. Stoga se u posledn je vrijemepristupilo izražavanju stanja rizika u obliku ''stepena uzgoja u srodstvu'' (∆F) u populaciji, koji jemjerilo očekivanih promjena u frekvenciji genau populaciji usljed genetičkog drifta (genetičkogskretanja).

Stepen uzgoja u srodstvu je često utvrĎen iz efektivne veličine populacije. (Ne), gdje je

Ne = 1/(2 ∆F).

Vreijednost efektivne veličine populacije je često procijenjena na osnovu jednačine:

Ne = 4MF/(M+F), gdje M i F predstavljaju broj priplodno sposobnih muških i ženskih grla.Metod je zasnovan na pretpostavki da je parenje izmeĎu priplodnih životinja slučajno. MeĎutimova pretpostavka je rijetko primjenljiva u stočarskoj populaciji, kao individualni doprinosdisproporciji broja potomaka u sljedećoj generaciji.

Način na koji se upravlja odgajivanjem, kao npr. implementacijom odgajivačkih programadirektno utiče na efektivnu veličinu populacije.


4/33

Sakupljanje demografskih podataka neophodnih za izračunavanje efektivne veličine populacije je često vrlo problematično jer postoje brojne nelogičnosti u bazama podataka i rezultatimapopisa.

Drugi važan element ili potencijalni problem koji se javlja kod obračuna stanja rizika je vremenskiinterval u toku koga je izvršen obračun Ne. Usljed različitog generacijskog intervala kod različitihvrsta domaćih životinja obračun sprovoden na osnovu broja generacija proizvest će različiteprioritete od obračuna zasnovanog na godinama.

Neke posledice promjena na efektivnu veličinu populacije su veoma važne i neophodno ih jeevidentirati.

Na niskom nivou Ne, posebno manjem od 100, nivo gubitka genetičkog diverziteta sedramatično povećava. Npr. za otprilike 18, 10, 6, 4 , 1,6 i 0,8% genetičkog diverziteta izgubi seu toku 10 generacija kad Ne ekvivalentno iznosi: 25, 50, 125, 250 i 500.

Radi potrebe planiranja i definisanja prioriteta ispostavilo se kao neophodno izvršiti klasifikacijurasa u kategorije stanja rizika. Numerička granica izmeĎu različitih kategorija korišćena odstrane FAO-a je namijenjena da bude indikator potrebe preduzimanja akcija.

Za ocjenu stepena ugroženosti pojedinih rasa domaćih životinja FAO je upotrebio sljedećuklasifikaciju:

1. Nestala rasa: slučaj kad nije duže moguće opet uspostaviti populaciju neke rase.Nestanak je apsolutni kad nema priplodnjaka ili nema sjemena, nema plotkinja ilikonzerviranih jajnih ćelija ili nema embriona.

2. Kritična rasa : rasa kod koje je ukupan proj pr iplodnih životinja manji od 100 ili je ukupnabroj priplodnjaka manji ili jednak 5; ili je opšta veličina populacije tako mala, ali neštomalo iznad 100 i u opadanju je, a broj čistorasnih ženskih grla je ispod 80%.

3. Ugrožena rasa: Rasa kod koje je ukupan broj priplodnih životinja izmeĎu 100 i 1000 ili jeukupan broj priplodnjaka manji ili jednak 20 i veći od 5; ili ako je opšta veličina populacije

blizu , ali iznad 100 i povećava se i broj čistorasnih ženskih grla je iznad 80 %.4. Kritično održiva rasa i ugroženo održavanje rase: su kritične ili ugrožene rase koje se

održavaju aktivnim javnim odgajivačkim programom u komercijalne ili istraživačke svrhe.

5. Rasa nije u riziku : rasa kod koje je ukupan broj priplodnih ženskih životinja veći od1000 i muških veći od 20 životinja; ili veličina populacije je oko 1000 a broj čistorasnihženskih grala je oko 100%, a opšta veličina populacije je u porastu.

Ovo nije jedina postojeća klasifikacija rasa prema stepenu ugroženosti. Druga klasifikacija jeuspostavljena od Evropske asocijacije za stočasrku proizvodnju (EAAP) koristi se od straneEFABIS –a. Ova klasifikacija pokriva bivole, goveda, koze, ovce, konje, magarcesvinje i

zečeve u 46 Evropskih zemalja i zasnovana je na genetičkom riziku sa očekivanimkumulativnim nivoom uzgoja u srodstvu tokom 50 godina (∆F – 50).

Kalkulacija je zasnovana na jednačini: Ne = 4MF/(M+F).

Rase su prema (∆F – 50) razvrstane u pet kategorija:

1. nije ugrožena, < od 5%;

2. potencijalno ugroženo, 5 do 15%;


5/33

3. minimalno ugrožena, 16 do 25%;

4. ugrožena, 26 do 40%;

5. kritično ugrožena, > od 40%.

Rase mogu biti svrstane u viši stepen ugroženosti i na osnovu drugih kriterijuma, kao što su:visok stepen ukrštanja sa drugim rasama, prisustvo trenda opadanja broja priplodnihživotinja, ili mali broj priplodnih stada.

Evropska unija je, u svrhu obeznjeĎenja podrške farmerima, vlasnicima ugroženih rasa, ana predlog Evropske komisije definisala pragove – granice ugroženosti.

Obračun je zasnovan na broju pr iplodnih ženskih grla neke rase zbirno na teritoriji zemaljaEvropske Unije. Za različite vrste domaćih životinja različit je i definisani prag:

- goveda: 7500 grla,

- ovce: 10000 grla;

- koze: 10000 grla,

- konji: 5000 grla,

- svinje: 15000 grla i

- živina: 25000.

Neki drugi primjeri klasifikacije stepena ugroženosti:

Kategorijaugroženosti

Stanje populacije

Nestala rasa- Rasa je potpuno nestala, tj. nema živih ni ženskih ni muških priplodnih grla, nitikonzerviranog sjemena, jajnih ćelija ili embriona

Kritično stanje - Rasa čiji je ukupan broj ženskih priplodnih grla manji od 100, a ekvivalentnotome broj muških priplodnih grla manji od 5, ili

- Rasa čija je ukupna populacija neznatno preko 100 grla, gdje je 80% grla u čistojrasi i u opadanju je.

Ugrožena rasa - Rasa ili populacija sa brojem ženskih priplodnih grla izmeĎu 100 i 1000 iliekvivalentno tome brojem muških priplodnih grla izmeĎu 5 i 20, ili

- Ukupna populacija je neznatno preko 1000 grla, gdje je učešće grla u čistoj rasioko 80% i populacija je u opadanju.

Osjetljiva - ranjivarasa

- Rasa ili populacija sa brojem ženskih priplodnih grla izmeĎu 1000 i 5000 iliekvivalentno tome brojem muških priplodnih grla izmeĎu 20 i 100, ili

- Ukupna populacija je neznatno preko 5000 grla, gdje je učešće grla u čistoj rasi

oko 80% i populacija je u opadanju.Polustabilnapopulacija

- Rasa ili populacija sa brojem ženskih priplodnih grla izmeĎu 5000 i 10000 iliekvivalentno tome brojem muških priplodnih grla izmeĎu 100 i 500.

Nije ugrožena, ali jetreba posmatrati

- Rasa ili populacija sa brojem ženskih priplodnih grla većim od 10000.


6/33

OCJENA STEPENA UGROŽENOSTI RASA I SOJEVA DOMAĆIH ŽIVOTINJA U

CRNOJ GORI

Podaci o broju ženskih grla u čistoj rasi dati su na bazi procjena zasnovanih na praktičnimiskustvima stečenim pri obilasku farmi. To ne znači da nema više grla navedenih rasa. Svakako

da je populacija znatno veća, posebno kod nekih rasa, ali je dugogodišnje nekontrolisanoukrštanje izmeĎu različitih rasa i sojeva uticalo da, pored visokog učešća raznih meleza (više od50%), postoji i veliki broj grla koja su ''u tipu rase'', ali n ijesu tipični predstavnici rase ili soja.

Tabela 2: Stanje i stepen ugroženosti autohtonih i lokalnih rasa i sojeva u CG

Vrsta Autohtone i lokalne

rase i sojevi stoke

Procjena broja ženskih priplodnih

grla u čistoj rasi

Goveda

- buša

- sivo goveče

≈ 150 - ugrožena populacija

≈ 1500 - osjetljiva (ranjiva) populacija

Ovce*

- pivska pramenka ≈ 4500 - osjetljiva (ranjiva) populacija

- bardoka ≈ 2000 - ugrožena populacija

- ljaba ≈ 1500 - ugrožena populacija

- žuja do 150 - kritično stanje

- ruda ili sora ≈ 1000 - ugrožena populacija

- sjenička ovca > 5000 - polustabilna populacija

Koze domaća balkanska koza -crvena

> 5000 - polustabilna populacija

Konji domaći brdski konj ≈ 2000 - ugrožena populacija

Magarci domaći sivi magarac ≈ 400 - ugrožena populacija

Svinje domaća šiška svinja ** nestala rasa

Živina

domaće kokoši – grašasta, jarebičasta, crvena, crna.

** ne zna se približan broj i procjena je samo da sesigurno radi o ugroženim populacijama, (nisu dovoljnoistražene)

* Prema ranijoj sistematizaciji (po Ogrizeku, Mitiću i dr.) sve ili većina autohtonih populacija ovaca koje sugajene na prostoru bivših YU republika pripadale su velikoj skupini ovaca grube vune, tzv. pramenki, savelikim brojem sojeva, koji su meĎusobno često vrlo različiti. Zbog realno značajnih razlika izmeĎupojedinih sojeva, u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini svi ti sojevi već su dobili status rase. To istotreba ur aditi i sa našim sojevima nakon donošenja novog zakona o stočarstvu.

METODE KARAKTERIZACIJE


7/33

Karakterizacija AnGR obuhvata sve aktivnosti vezane za identifikaciju, opis kvantitativnih ikvalitativni osobina, kao i dokumentovanje svih drugih podataka o populacijama pojedinih rasa,njihovim prirodnim staništima i proizvodnim sistemima na koje su ili nisu adaptirani. Glavni ciljkarakterizacije je bolje sagledavanje i upoznavanje AnGR, stanja populacija, stepen njihovogsadašnjeg i potencijalno budućeg korišćenja za hranu i poljoprivredu.

Karakterizacija AnGR na nacionalnom nivou obuhvata identifikaciju AnGR na nivou države ianketiranje tih resursa. Aktivnosti na karakterizaciji treba da doprinesu objektivnijoj i što realnijojprocjeni proizvodnih sposobnosti tih životinja u odreĎenom ambijentu i da omogući poreĎenjeispoljenosti proizvodnih potencijala u različitim proizvodnim sistemima - na nivou države.

Ključna stvar za upravljanje AnGR na nacionalnom nivou je da li je u nekom momentu i nanekom mjestu neka odreĎena populacija ili rase samoodrživa ili je ugrožena. Ova osnovnaocjena stanja populacije ili rase zasnovana je na informacijama o:

- veličini i strukturi populacije,

- geografskoj distribuciji,

- diverzitet (stepen heterozigotnosti) unutar rase i

- genetska povezanost rase sa istovjetnom populacijom koja se nalazi u drugoj državi.

Osnovna proučavanja treba da obuhvate fenotipsku i molekularno genetsku karakterizacijupriplodnih ženskih i muških grla. Fenotipsku karakterizaciju treba uraditi za 100 odraslih ženskihgrla i 30 odraslih muških grla, a molekularnu karakterizaciju za oko trećinu ovog broja.

Ukoliko se utvrdi da neka rasa nije ugrožena onda nije neophodno odmah preduzimati mjereočuvanja. Ali ukoliko se utvrdi da je neka rasa ili populacija u riziku od nestanka onda se moraprimijeniti aktivna strategija konzervacije ili u protivnom treba prihvatiti gubitak te rase.Prioritetno treba da bude dodjeljivanje ograničenih resursi koji će biti dostupni za provoĎenjeprograma konzervacije. Ova odluka može biti zasnovana na genetskoj osobenosti, osobinamaprilagoĎavanja, relativnoj vrijednosti resursa za hranu i poljoprivredu ili istorijskoj i kulturnoj

vrijednosti rase koja je u pitanju. Ove informacije su neophodne i kod donošenja odluke za kojioblik konzervacije se odlučiti – in vivo ili vitro ili čak kombinacija ova dva načina bi bilo najboljerješenje. Ako se zaštićene rase nalaze u više zemalja tada se odluka o načinu konzervacijedonosi na regionalnom nivou za šta je neophodna tijesna regionalna koordinacija institucija iorganizacija uz jaku podrška nacionalnih politika u aktivnostima implementacije.

Informacije potrebne za uspostavljanje strategije upravljanja:

Pri izboru strategije, odnosno načina konzerviranja (očuvanja) i programa razvojasamoodrživih rasa, neophodno je uključiti što više informacija:

1. opis tipičnih fenotipskih karakteristika o rasi uključujući fizički izgled, ekonomske – proizvodne osobine i neki raspon variranja ovih osobina.

2. opis proizvodnog ambijenta i to kako onog izvornog tako i postojećeg proizvodnogsistema u kojem je populacija čuvana ili gajena – neke populacije je poželjno čuvati uviše od jednog proizvodnog ambijenta, u više država i ponekad i potpuno izvan njenogoriginalnog areala gajenja.

3. slike – fotografije tipičnih odraslih muških i ženskih grla u njihovom tipičnom proizvodnomambijent,


8/33

4. opis postojećeg načina korišćenja i očuvanja,

5. opis poznate genetičke povezanosti izmeĎu rasa unutar ili izvan jedne države, kao i

6. porijeklo i razvoj rasa.

Ove informacije su neophodne, ne samo za izbor načina očuvanja, nego i za kreiranjeodgovarajućeg programa odgajivanja.

Načini karakterizacije

1. Anketiranje

Anketiranje podrazumijeva sistematsko sakupljene podataka neophodnih za identifikovanje rasei opis posmatranih osobina, zatim geografsku distribuciju rase, način korišćenja i odgajivanjakao i proizvodni ambijent. Osnovi podaci u anketama mogu biti uzeti samo jednom, dok nekielelemnti ankete mogu biti ponovljeni u slučaju kad doĎe do neke značajnije promjene upomstranom sektoru stočarstva.

Za tu svrhu, da bi se ujednačio pristup u procesu anketiranja, FAO je izradio i ponudio jedinstvenobrazac, odnosno vodič, za standardnu karakterizaciju sisara i ptica.


9/33

Upitnik za prikupljanje informacija – karakteriyaciju AnGR za nacionalnu

bazu podataka i DAD-IS

Za sisare:Opšte informacije: Posebni kvalitativne osobine:

Vrsta Kvalitet proizvoda

Naziv rase ili lokalno ime Osobine zdravlja

Geografska distribucija Prilagodljivost različitim ambijentima

Podaci o populaciji: Posebne reproduktivne sposobnosti

Osnovne inf : godina i datum prikupljanja Uslovi držanja (gajenja):

Ukupna veličina populacije (tačni podaci iliprocjena od – do)

Sistem gajenja

Trend u populaciji (raste, opada ili je stabilan) Kretanja – paša- nomaĎenje

Dodatne:

broj ženskih i muških priplodnih grla

Način ishrane odraslih grla

Procenat njihovog korišćenja u priplodu Dužina štalskog perioda gajenjaBroj ženskih grla registrovanih u matičnimknjigama (herd book)

In situ kozervacija:

Vještačko osjemenjavanje Opis programa in situ konzervacije

Broj stada i veličina stada Ex situ konzervacija:

Način korišćenja – iskorišćavanja Sjeme za VO i broj bikova korišćenih

Nabrojati redoslijedom po važnosti Embrioni i broj ženskih i muških grla od kojihpotiču embrioni

Porijeklo i razvoj Opis programa ex situ konzervacije

Trenutni status domestikacije Proizvodne osobine:

Taxonomska klasifikacija Porodna masa

Porijeklo odakle potiče Uzrast pri dostizanju polne zrelosti

Uvoz Prosječna starost muških pripl. grla

Godina otvaranja matičnih knjiga Starost pri prvom partusu

Organizacija zadužena za monitoring Dužina produktivnog života

Morfološke osobine: Prinos mlijeka i dužina laktacije

Masa i visina odraslih grla Mliječna mast

Broj, veličina i oblik rogova (ako ih ima) Dnevni prirasti

Boja Težina zaklanih trupova

Specifične vidljive osobine RandmanTip i osobine dlake ili vune Uslovi držanja u momentu prikupljanja podataka

Izvor: FAO/UNEP (2000).

Zasnovano na globalnoj strategiji upravljanja AnGR, anketom AnGr je obuhvaćeno desetkategorija varijabli(porijeklo i razvoj, odnosno evoluciju rase, tipične morfološke osobine,prosječni nivo proizvodnih osobina, specijalne karakteristike i tekuće aktivnosti na konzervaciji).


10/33

2. Monitoring - nadgledanje

Osnovni cilj monitoringa je redovno dokumentovanje svih promjene u veličini populacije istrukturi za sve rase. Ovo se treba izvoditi na godišnjem, eventualno dvogodišnjem osnovu,posebno ako se ima u vidu da primjena modernih tehnologija, prije svega u reprodukciji, zatim

globalnoj trgovini, tražnji tržišta politici favorizovanja odreĎenih rasamože dovesti do rapidnihpromjena u relativno kratkom vremenskom periodu.

Monitoring se mora sprovoditi najmanje jednom po generaciji neke vrste domaćih životinja,posebno za rase ili populacije koje su klasifikovane da su u stanju rizika ili potencijalnog rizikaod nestanka.

Za to je neophodno obavezno detaljno anketiranje u sljedećim intervalima: 8 godina za konje imagarce, 5 godina za goveda, bivole, ovce i koze, i dvije godine za živinu. 3 godine zasvinje. Danas većina nacionalnih popisa u stočarstvu ili zvaničnih statistika ne sadrži podatkeo pojedinih stanju rasa, ka ni o broju pojedinih populacija, odnosno rasa. Vrste i rase koje suklasifikovane da su u stanju rizika od nestanka moraju biti pod kontinuiranim (godišnjim)monitoringom. Taj monitoring na nacionalnom nivou treba da posluži i kao osnov za tzv. ''rano

upozorenje'' za eventualno naglo pogoršanje situacije i signal za dodatne intervencije.Informacije koje se sakupe tokom monitoringa trebaju da budu osnov za podešavanje iusklaĎivanje planova upravljanja AnGR. Programi monitoringa treba da budu pažljivoorganizovani tako informacije budu dostupne ne samo stručnim servisima i donosiocima odluka već i farmerima. Sistem monitoringa mora biti vrlo fleksibilan i u njega je obično uključenveći broj subjekta, za šta je neophodna dobra koordinacija, jer se često dešava ga su različitisubjekti zainteresovano za različite aspekte ili samo segmente monitoringa (farmer, rukovodilac,donosioc odluka i sl). Cilj monitoringa je ne samo sagledavanje stanja i promjena u stanjunekepopulacije, već i ocjenu rezultata (progresa) implementacije akcionih planova, zatimidentifikacija novih prioriteta i mogućnosti.

SprovoĎenje monitoringa je vrlo često skup segment upravljanja AnGR. MeĎutim za upravljanje

genetičkim resursima koji su u stanju rizika podaci o veličini populacije i njihovoj geografskojdistribuciji su neophodni. Dok s druge strane velike i široko rasprostranjene populacije mogu senadgledati mogu se nadgledati po principu stratifikovanog uzorka, gdje će se nadglesati,odnosno uzorkom obuhvatiti dio populacije sa svakog većeg geografskog rejona na teritoriji

jedne ili više država.

U većini zemalja postoji mogućnost monitoringa AnGR kroz sprovoĎenje i nekih drugihaktivnosti, čime se značajno smanjuju troškovi. Tako npr. nacionalni popis u stočarstvu pružadobre mogućnosti da se na indirektan način izvrši detaljan monitoring stanja populacija ili rasa aistovremeno značajno smanjuje direktne troškove monitoringa.

3. Molekularno genetska karakterizacija

Molekularno genetska karakterizacija je istraživanje i otkrivanje pojava polimorfnih struktura umolekulama proteina ili DNK markerima u cilju mjerenja genetske varijabilnosti na nivoupopulacije.

Postupak genetske karakterizacije sastoji se u uzorkovanju biloškog materijala (krv, dlaka sakorijenom ili drugi materijal), zatim laboratorijska ekstrakcija DNK, amplifikacija DNK,skladištenje i dalje se DNK koristi primjenom raznih molekularnih tehniologija (genotipiziranja,sekvenciranja i sl) za genetsku karakterizaciju jedinki ili populacija, zatim analiza podataka,


11/33

izvještavanje i na kraju uvrštavanje molekularno genetskih informacija u strategije očuvanja iupravljanja AnGR.

Karakterizacija na molekularnom nivou zasniva se na utvrĎivanju genetičkog diverziteta unutarpopulacija i izmeĎu više populacija i utvrĎivanje meĎusobne povezanosti tih populacija. Rezultatilaboratorijskog rada, tj. genetske ili molekularne karakterizacije koriste se za:

• determinisanje parametara diverziteta unutar i izmeĎu rasa,

• identifikacija geografskih lokacija posebnih populacija i/ili mješavina izmeĎupopulacija različitog genetičkog porijekla,

• ObezbjeĎenje informacija o evolutivnoj povezanosti (filogenetsko stablo) iidentifikacija centara porijekla i puteva migracije,

• mapiranju gena, uključujući identifikaciju nosioca poznatih gena,

• identifikacija roditeljstva i genetičke meĎuzavisnosti,

•

podrška pomoćnih markera genetičkom unapreĎenju populacije,

• u populacijama sa limitiranim informacijama ili bez informacija o pedigreumolekularni markeri mogu da se koriste za vrlo uspješnu ocjenu efektivneveličine populacije.

U odsustvu sveobuhvatne karakterizacije rase - podatka i informacija o porijeklu rase,informacije dobijene od molekularnih markera omogućavaju najlakšu ocjenu genetičkogdiverziteta unutar i izmeĎu populacija.

Molekularno genetske metode i markeri koji se koriste za genetičku kar akterizaciju:

- Polimorfizam dugih restrikcionih fragmenata - RFLP metoda - to je jedna od prvih tehnika koja

je u širokoj upotrebi za detekciju varijabilnosti na nivou DNK sekvenci. RFLP markeri daju realnusliku polimorfizma i mogu se koristiti za precizno odreĎivanje razlika izmeĎu genotipova. Ovametoda se zasniva na primjeni restrikcijskih enzima, koji cijepaju molekul DNK na komade, zatimse restrikcijski fragmenti razdvajaju na elektroforezi u skladu sa njihovim dužinama.

- Polimorfizam dužine amplificiranih fragmenata- AFLP metoda (Amplified fragment lengthpolymorphism). Ova metoda je prvi put izvedena 1995. godine i zasniva se na kombinacijirestrikcijskog isijecanja genomske DNK i PCR amplifikacije , kao takva je spona izmeĎu RFLPmarkera i markera zasnovanih na PCR analizi. Polimorfizam se detektuje na osnovu razlike udužini umnoženih fragmenata (od 80 do 500 bp).

- Mikrosateliti ili jednostavne ponavljajuće sekvence- SSRs . Molekularni predstavljaju kratkesekvence DNK koje se često ponavljaju u genomu nekog organizma i najčešće se sastoje od2 do 6 baznih parova. U okviru pojedinih genoma mogu biti zastupljeni u različitom procentu irasporedu (u kodirajućim i nekodirajućim regijama DNK). Mikrosateliti se smatraju idealnimmarkerima za konstruisanje genetičkih mapa različitih organizama. Našli su široku primjenu uidentifikaciji životinja, utvrĎivanju očinstva, otkrivanju bolesti, otkrivanju genetičkih različitostiizmeĎu rasa i u filogenetskim istraživanjima.


12/33

- SNPs (Single nucleotide polymorphism) ili Polimorfizam pojedinačnih nukleotida - SNPmarkeri su relativno nova vrsta molekularnih markera koja je brzo postala veoma popularna, adanas je najčešće korišćen marker u proučavanju genoma. SNP markeri se odnose napromjene u jednoj bazi, koje su prisutne na 200 do 500 baznih parova. SNP se može nalazit iunutar kodirajuće sekvence gena, ali većina se nalazi u nekodirajućim regijama i nemaju uticajna fenotip jedinke.

4. Informacioni sistem

Informacioni sistem ili baza podatka i generalno ona sadrži veoma važne informacije potrebnekako za donosioce odluka, tako i za istraživanja, treninge, planiranje i ocjenu programa i možese koristiti za razne svrhe u procesu očuvanja AnGR.

Glavna svrha informacionog sistema je podrška u donošenju odluka, kako u pogledu uvida usadašnje stanje, tj. sadašnju vrijednost raspoloživih resursa, tako i u mogucnost potencijalnobudućeg korišćenja AnGR na svima nivoima - od farmera, istraživača do donosioca odluka.

Informacioni sistemi se uspostavljaju na nacionalnom nivou i na globalnom nivou.Nacionalna baza podataka treba da pruži sve potrebne informacije o postojećem stanju, veličinipopuplacije i distribuciji, upotrebnoj vrijednosti, performansama AnGR i kao takva predstavljaneophodno sredstvo, odnosno alat, za bilo kakvo planiranje u pogledu očuvanja i korišćenje

AnGR.

Praktično sve informacije do kojih se doĎe kroz prethodno navedene načine karakterizacijeunose se u informacioni sistem.

Informacioni sistem na globalnom nivou objedinjuje sve raspoložive podatke o AnGr cijelogsvijeta.

Postoji više aktivnih globalnih baza podataka:

1. DAD-IS [http://www.fao.org/dad-is] - Domestic Animal Diversity Information System(DAD-IS) je uspostavljen od strane FAO i predstavlja prvu globalnu bazu podataka za AnGR.

1. EFABIS (European Farm Animal Biodiversity Information System – http://efabis-eaap.tzv.fal.de), je informacioni system napravljen modifikacijom DAD-Is i koriste sličan iliskoro identičan softver.

2. DAGRIS [http://dagris.ilri.cgiar.org/] The Domestic Animal Genetic ResourcesInformation System (DAGRIS) je uspostavljen 1999 i vodi se od strane InternationalLivestock Research Institute (ILRI).

3. Breeds of Livestock – Oklahoma State University

[http://www.ansi.okstate.edu/breeds] je informacioni sistem Departmana za stočarstvoOklahoma State University.


13/33

METODE KONZERVACIJE

Razvoj i unapreĎenje AnGR, tj. stvaranje novih i održavanje postojećih rasa predstavlja jedandinamički proces genetskih promjena koji je iniciran različitim uslovima spoljašnje sredine,selekcijskim zahvatima čovjeka, kao i ekonomskom situacijom. Činjenica da su ekosistemidinamični i kompleksni i da čov jek podstiče promjene rezultirao je stvaranjem novih rasa istvaranjem novog neto diverziteta.

MeĎutim u poslednjih 100 godina došlo je do neto gubitka diverziteta usljed gubitka brojnih rasa ivarijeteta. Tako je u Evropi i Kavkazu nestalo 480 rasa sisara, 39 rasa ptica, a 624 rase sisara i480 rasa ptica je u stanju rizika od nestanka. Gubitak rasa pokretan je naglom intenzifikacijomstočarske proizvodnje neadekvatnom zamjenom lokalnih rasa ili meleza sa visokoproduktivnimrasamai primjenom reproduktivne biotehnologije.

Konzervacija (očuvanje) genetičkih resursa u stočarstvu: podrazumijeva sve aktivnostičovjeka koje uključuju razne strategije, planove, politike i akcije koje se preduzimaju da bi seosiguralo očuvanje diverziteta domaćih životinja kako bi doprinijele proizvodnji hrane iproduktivnosti, ili da se očuvaju njihove druge vrijednosti (ekološke i kulturne) za sadašnje i

buduće generacije.

Načini konzervacije:

1. In situ konzervacija: predstavlja način konzervacije domaćih životinja kroz njihovokontinuirano korišćenje od strane vlasnika – farmera i to u uslovima proizvodnogsistema u kome se te životinje uobičajeno nalaze i gaje.

2. Ex s i tu in v ivo konzervacija predstavlja konzervaciju – očuvanje živih životinja, ali izvanambijenta njihovog redovnog, uobičajenog gajenja (npr. u zoološkim parkovima);

3. Ex situ in vitro konzervacija – predstavlja konzervaciju izvan žive životinje, u vještačkomambijentu, npr u uslovima dubokog smrzavanja, kao što je slučaj sa spermom, embrijia,

jajnim ćelijama somatskim ćelijama i drugim biološkim materijalom iz koga se možepotencijalno rekonstruisati živa životinja.

Osnovni razlozi za pokretanje konzervacije

Još sa potpisivanjem Konvencije o očuvanju biodiverziteta (Convencija o Biodiverzitetu, 1992.)otvoren je opšti poziv za konzervaciju i održivo korišćenje svik komponenti biodiverzitetauključujući njihovu upotrebu za hranu i poljoprivredu. Osnovni princiopi programa kozervacijemogu uključiti sljedeće potencijalne argumente:

1. Rase domaćih životinja predstavljaju kulturni i istorijski identitet društva i bile su integralnidio njihovog blagostanja i tradicije. Tako da gubitak nekih ‘’tipičnih’’ rasa predstavljagubitak kulturnog identiteta jednog društva ili sredine ili gubitak dijela nasljeĎa. Postojiistorijska dimenzija u razvoju i nastanku nekih specifičnih osobina rasa, k ao npr osobinaprilagodljivosti koje su nastjale usljed dugotrajne izloženosti promijenjenim uslovimaživotne sredine. Područja sa klimatskim ektremima ili posebnim uslovima po pitanjubolesti doprinijela su genetičkoj adaptaciji samo posebnih lokalnih rasa. Te rase su serazvile u posebnom ambijentu i posebnim sistemu proizvodnje i kao takve predstavljaju


14/33

akumulaciju sa jedne strane genetske komponente i sa druge strane odgajivačke praksei lokanog znanja.

2. ObezbjeĎenje za buduće potrebe

Nepredvidiv razvoj može dovesti do promjena u ekosistemu i do promjena u tražnji

tržišta, a do kojih dolazi usljed promjena nastalih u dostupnosti eksternih inputa, zatim prekopovećanja rizika od bolesti ili kombinacija više ovih faktora. Globalne klimatske promjene ievolucija otpornosti na patogene i razne parazite takoĎe utiče na budućnost proizvodnihsistema u stočarstvu. Mogućnost katastrofalnog gubitka AnGR koja može nastati usljedvećih epidemija bolesti, ratova, pojava bioterorizma ukazuje na potrebu obezbjeĎenjaneophodne rezerve ,kao genbanke za rase i populacije koje imaju ekonomski značaj.

3. Sadašnje stanje i potrebe

Značaj očuvanja ugroženih AnGR nije vezan samo za korišćenje njihovog potencijala ubudućnosti već i za njihovo optimalno korišćenje i u sadašnjosti. Očuvanje diverziteta,uključujući i unutar rasni diverzitet pruža mogućnost očuvanja stabilnosti proizvodnihsistema. Diverzitet populacija pokazuje veliku mogućnost održanja, proizvodnje ireprodukcije u uslovima osciliranja hranidbenih resursa i snabdijevanja vodom, ekstremnihtemperatura, suša i drugih klimatskih promjena.

Razlozi i kapaciteti za kozervaciju su veoma različiti od regiona do regiona. Tako je u većinirazvijenih država tradicija i kulturna vrijednost resursa važna pokretačka snaga zauspostavljanje mjera očuvanja AnGr, meĎutim u većini zemalja u razvoju to nije slučaj, papostoji jaka potreba obezbjeĎenja uslova da se AnGr ne izgube prije nego te države budusame sposobne da ih na pravi način obezbijede, tj. sačuvaju.

Informacije potrebne za donošenje odluke o konzervaciji

Uspostavljanje prioriteta za AnGR konzervaciju zahtijeva identifikaciju rasa koje najviše

doprinose globalnom diverzitetu i mogu imati veliki doprinos u efikasnosti budućegkorišćenja i razvoja diverziteta. Dodatni kriterijum, kao što je kulturalna ili istorijska vrijednostrase će takoĎe bitno uticati na utvrĎivanje prioriteta u procesu konzervacije.

Ocjena genetičkog diverziteta može biti zasnovana na različitim kriterijima:

- diverzitet osobina, koji podrazumijeva i prepoznavanje kombinacije fenotipskih osobina kojedefinišu identit neke rase,

- molekularno genetski diverzitet, zasnovan na objektivnom mjerenju genetske povezanostiizmeĎu rasa na DNK nivou,

- evidencije iz ranijih genetskih i geografske izolacije ili iz odgajivačke politike i kulturalnesklonosti primijenjene u sredinama gdje je rasa uspostavljena – izgraĎena.

Poređenja bioloških, operativnih i institucionalnih faktora koji utiču na konzer vaciju biljih i animalnihgenetičkih resursa:


15/33


16/33

OSNOVNI ELEMENTI GLOBALNOG PROGRAMA OČUVANJA GENETIČKIH RESURSA

U STOČARSTVU

Na osnovu dosadašnjih iskustava, analiza i pretpostavki razvoja proizvodnje hrane FAO je novestrateške smjernice zaštite animalnih genetskih resursa ugradio u Globalni akcioni plan očuvanjaanimalnih genetskih resursa (engl. Global Plan of Action for Animal Genetic Resources ), koji je

usvojen u Interlakenu 2007. Njegovom donošenju prethodila je analiza aktuelnog stanjagenetskih resursa u svijetu od strane FAO-a, što je ugraĎeno u ''Prvo globalni izvjestaj o stanjuanimalnih genetskih resursa (engl. The State of the World’s Animal Genetic Resources for Foodand Agriculture), a 2014. Godine izvršena je nova analiza stanja AnGR u svijetu i to je pretočenokroz drugi svjetski izvještaj: The second report of The State of the World’s Animal GeneticResources for Food and Agriculture). Važan dokument koji je ugraĎen u ''Globalni akcioni planočuvanja animalnih genetskih resursa'' je Globalna strategija opravljanja farmskim genetskimresursima u kojoj su date osnovne odrednice zaustavljanja erozije animalnih farmskih genetskihresursa, preporuke za njihovo održivo korištenje u funkciji proizvodnje hrane i očuvanja tradicijeruralnih prostora.

Analize ukazuju da erozija animalnih genetskih resursa nije zaustavljena, te da je nužnopreduzeti nove korake. Zaštita se uglavnom provodi kroz in situ modele, u kojima su lokalnerase dio agroekološkog sistema, ekonomije i kulture lokalne zajednice, utičući značajno naodržanje ukupne biološke raznovrsnosti. Modeli ex situ konzervisanja i privredne reafirmacijelokalnih rasa često su potcijenjeni, zapostavljeni i nekoordinirani.

Ciljevi Globalnog akcionog plana očuvanja animalnih genetskih resursa su slijedeći:

promovisanje održivog korištenja i razvoja animalnih genetskih resursa, s ciljem postizanjasigurnosti proizvodnje hrane, održivosti poljoprivrede na dobrobit svih ljudi;

osiguravanje očuvanja raznovrsnosti važnih animalnih genetskih resur sa, kao zalogbudućim generacijama;

promovisanje čestite i nepristrasne raspodjele nastale koristi od upotrebe animalnihgenetskih resursa u proizvodnji hrane i poljoprivredi;

prepoznavanje uloge i značaja tradicionalnih znanja, inovacija i običaja u cilju očuvanja iodrživog korištenja animalnih genetskih resursa i, ako je potrebno, njihovo vraćanje u okvire efikasne konzervacijske politike i zakonodavnih mjera;

upoznavanje potreba stočara i farmera, pojedinačnih i zajedničkih;

u okviru zakona podržavanje nediskriminirajućeg pristupa prema genetskom materijalu,informacijama, tehnologijama, novčanim sredstvima, istraživačkim rezultatima,marketinškim sistemima i prirodnim bogatstvima, u cilju nastavljanja poboljšanja animalnihgenetskih resursa i uključivanja u privredni razvoj;

promovisanje agroekološkog pristupa kroz održivo korištenje, razvijanje i očuvanjeanimalnih genetskih resursa;

pomaganje državama i institucijama odgovornim za upravljanje animalnim genetskimresursima kroz uspostavljanje I sprovoĎenje nacionalnih prioriteta za održivo korištenje,razvoj i očuvanje animalnih genetskih resursa;

jačanje nacionalnih programa i institucionalnih kapaciteta – posebno u zemljama u razvojui zemljama s privredom u tranziciji;


17/33

razvijanje relevantnih regionalnih i meĎunarodnih programa koji uključuju obrazovanje,istraživanja i obuku radi sprovoĎenja poslova karakterizacije, inventarizacije, nadzora,očuvanja, razvoja i održivog korištenja animalnih genetskih resursa;

promovisanje aktivnosti na animiranju javnosti o potrebi održivog korištenja i očuvanjaanimalnih genetskih resursa.

Dvadeset tri prioriteta Globalnog akcionog plana očuvanja animalnih genetskihresursa objedinjena su u četiri strateška područja akcionog plana.

Strateška područja akcionog plana su:

I - karakterizacija, inventarizacija, nadzor trendova i pripadajućih rizika (obuhvataprioritete 1. - 2.);

II - održivo korištenje i razvoj animalnih genetskih resursa (prioriteti 3. - 6.);

III – konzerviranje animalnih genetskih resursa (strateški prioriteti 7. - 11.); i

IV - usklaĎivanje zakona i institucija, izgradnja kapaciteta (strateški prioriteti 12. - 23.).

Temeljni strateški prioriteti Globalnog akcionog plana očuvanja animalnih farmskihgenetskih resursa su slijedeći:

1. inventarizacija i karakterizacija animalnih genetskih resursa, nadzor trendova i pripadajućihrizika, utemeljenje javnih sistema za rano upozorenje i sprovoĎenje primjerenih mjera ukriznim situacijama;

2. razvoj meĎunarodnih tehničkih standarda i protokola za karakterizaciju, inventarizaciju inadzor trendova i pripadajućih rizika;

3. utemeljenje i jačanje nacionalne strategije trajnog održivog korištenja animalnih genetskihresursa;

4. utemeljenje nacionalne razvojne strategije i programa po vrstama i rasama;

5. promovisanje agroekološkog pristupa u menadžmentu animalnih genetskih resursa; 6. potpora tradicionalnim i lokalnim proizvodnim sistemima i odgovarajućim sistemima znanja

koji su od značaja za očuvanje i održivo korištenje animalnih genetskih resursa;

7. utemeljenje nacionalne konzervacijske politike;

8. utemeljenje ili jačanje in situ konzervacijskih programa;

9. utemeljenje ili jačanje ex situ konzervacijskih programa;

10. razvoj i implementacija regionalne i globalne dugoročne konzervacijske strategije;

11. razvoj pristupa i tehničkih standarda konzervacije animalnih genetskih resursa;

12. utemeljenje ili jačanje državnih institucija, uključujući nacionalnu kontakt tačku (engl. National Focal Point), u cilju osmišljavanja i sprovoĎenja mjera uključivanja animalnihgenetskih resursa u unapreĎivanje animalnog sektora;

13. utemeljenje ili jačanje nacionalnih obrazovnih i istraživačkih ustanova;

14. jačanje nacionalnih ljudskih potencijala za karakterizaciju, inventarizaciju i nadzor trendova ipripadajućih rizika, za održivo korištenje, razvoj i konzervaciju animalnih genetskih resursa;

15. utemeljenje ili jačanje mogućnosti prihvata meĎunarodnih informacija, uključivanja uistraživanja i programe obrazovanja;


18/33

16. jačanje meĎunarodne saradnje u cilju izgradnje kapaciteta u zemljama u razvoju i zemljamas privredama u tranziciji za:• karakterizaciju, inventarizaciju i nadzor trendova i pripadajućih rizika, • održivo korištenje i razvoj,• konzerviranje animalnih genetskih resursa;

17. utemeljenje regionalne kontakt asocijacije (engl. Regional Focal Point), jačanjemeĎunarodne umreženosti;

18. podizanje nacionalne svijesti o ulozi i vrijednosti animalnih genetskih resursa;

19. podizanje regionalne i globalne svijesti o ulozi i vrijednosti animalnih genetskih resursa;

20. preispitivanje i razvijanje nacionalne politike i zakonodavnih regulatornih okvira koji sedotiču animalnih genetskih resursa;

21. preispitivanje i razvijanje meĎunarodne politike i zakonodavnih regulatornih okvirarelevantnih za animalne genetske resurse;

22. koordiniranje napora komisijske (engl. Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture; CGRFA) i FAO politike na očuvanju animalnih genetskih resursa s drugim

meĎunarodnim forumima; 23. jačanje napora mobilizacije resursa, uključujući novčana sredstva, za konzervaciju, održivo

korištenje i razvoj animalnih genetskih resursa.

Globalni akcioni plan očuvanja animalnih genetskih resursa osigurava važan i efikasanmeĎunarodni okvir za unapreĎivanje napora održivog korištenja, razvoja i očuvanja animalnihgenetskih resursa za proizvodnju hrane i poljoprivredu, što će pridonijeti naporima postizanjaglobalne prehrambene sigurnosti i redukciji siromaštva. SprovoĎenje globalnog akcionog planaočuvanja animalnih genetskih resursa zahtijeva značajna sredstva i dugoročnu nacionalnu,regionalnu i meĎunarodnu podršku za programe i prioritetne aktivnosti. Regionalna imeĎunarodna saradnja su presudne u postupku implementacije.

Glavna odgovornost za sprovoĎenje Globalnog akcionog plana očuvanja animalnihgenetskih resursa počiva na nacionalnim vladama. Svaka država će utvrditi vlastite prioritete uskladu s načelima o kojima su se složili u Globalnom akcionom planu očuvanja animalnihgenetskih resursa. Države će na primjeren način utvrditi prioritete u skladu s poljoprivrednorazvojnim potrebama, dijelom u saradnji s drugim državama i meĎunarodnim organizacijama..

PROGRAMA OČUVANJA GENETIČKIH RESURSA U STOČARSTVU CRNE GORE

Imajući u vidu specifičnosti crnogorskog stočarstva i složenost uslova u kojima se ono odvija (razuĎenost terena, usitnjenost farmi, relativno nizak stručni nivo vlasnika stada i farmi i sl.),očuvanje genetičkih resursa na kvalitetan i održiv način vrlo je zahtjevan posao. Posebno ako seima u vidu da se autohtone rase i sojevi u našim uslovima skoro po pravilu gaje u najudaljenijim ičesto teško pristupačnim područjima.

Bez obzira na navedena ograničenja, značaj genetičkih resursa od svih subjekata traži veomaodgovoran odnos na putu izgraĎivanja održivog sistema njihovog očuvanja i korišćenja, kojimora biti usklaĎen sa meĎunarodnim principima i standardima, prvenstveno onim koje donosiFAO.


19/33

Osnovne smjernice nacionalnog Programa očuvanja AnGR temelje se na prioritetimadefinisanim Globalnim planom akcije, a pretičeni u tzv. Interlakenšku Deklaraciji ''Strateškiprioriteti i aktivnosti upravljanja animalnim genetičkim resursima'' usvojenoj u Interlakenu,septembra 2007.

Nacionalni programi očuvanja genetičkih resursa obično donosi smjernice za period najduže dodeset godina, sa preporukama za održivo korišćenje, a sadrži i druge važne aspekte: prioritete,ciljeve, mjere podrške, institucije i sl.

Imajući u vidu stanje genetičkih resursa u stočarstvu Crne Gore, kao i potrebu usklaĎivanjanjegovih mjera sa novom Strategijom, ovaj se Program odnosi na period od 2008 - 2013.godina.

CILJEVI

Program očuvanja genetičkih resursa u stočarstvu CG ima sljedeće ciljeve (ovi ciljevi su rezimegore navedenih globalnih ciljeva):

- promovisanje održivog korišćenja i razvoja životinjskih genetičkih resursa za obezbjeĎivanje

sigurnosti u hrani, za ostvarivanje održivog koncepta razvoja poljoprivrede i za dobrobitcrnogorskog društva u cjelini;

- sprečavanje nekontrolisanog ugrožavanja i očuvanje od nestajanja važnih genetičkih resursau stočarstvu, kako bi ih koristile i generacije koje dolaze;

- stvaranje uslova da svi učesnici u korišćenju genetičkih resursa ispune očekivanja i ostvareodgovarajuće benefite, farmeri da u tome vide jasnu ekonomsku satisfakciju, a državapromovisanje i zaštitu javnog interesa;

- razvoj institucionalnih kapaciteta za efikanu implementaciju politike očuvanja i održivogkorišćenja genetičkih resursa u stočarstvu;

- podsticaj i promocija aktivnosti na jačanju svijesti o potrebi očuvanja genetičkih resursa,

posebno o preduzimanju neophodnih mjera za sprečavanje gubljenja vrijednih autohtonihrasa i sojeva stoke.

S TRATEŠKI PRIORITETI U OČUVANJU ANIMALNIH GENETIČKIH RESURSA

Shodno prioritetima Globalnog planu kjo ji je obavezujući za zemlje članic i na nacionalnom nivousljedeća su četiri osnovna strateška prioriteta:

1. Inventarizacija i karakterizacija AnGR, praćenje trendova i potencijalnih opasnosti;

2. Održivo korišćenje i razvoj proizvodnih sistema u stočarstvu;

3. Konzervacija;

4. Kreiranje i primjena politika, institucionalno i kadrovsko jačanje.

U osnovi, svaka država (pogotovo članice FAO) svoje nacionalne strategije i programeočuvanja i upravljanja AnGR mora da usklaĎuju sa odredbama FAO dokumenata, uzpoštovanje i uvažavanje svojih specifičnosti.


20/33

U kojoj će mjeri biti zastupljeni pojedini prioriteti, zavisi izmeĎu ostalog, i od karakteristikapojedinog resursa, tj. vrste ili rase, karaktera već primijenjenih sistema proizvodnje, programaupravljanja i sl.

Prioritet 1: Inventarizacija i karakterizacija AnGR, praćenje trendova i potencijalnihopasnosti, tj definisanje statusa rase

Cilj: što bolje razumijevanje značaja diverziteta, upoznavanje stanja, distribucije, osnovnihkarakteristika svih AnGR, a posebno autohtonih rasa i sojeva na koje se prevashodno odnosiovaj Program.

Aktivnosti na nacionalnom nivou:

S obzirom na dosad evidentan nedostatak podataka, ovim bi se stvorile osnovne pretpostavkeza donošenje kvalitetnih odluka za održivo korišćenje, očuvanje i dalji razvoj AnGR. U tom jesmislu potrebno:

o prikupljanje osnovnih podataka o stanju populacije, identifikacija lokacija na kojima senalaze, načina korišćenja, namjeni, osnovna karakterizacija (morfološke odlike) i sl., uzpopunjavanje upitnika preporučenih i kreiranih od strane FAO,

o definisanje institucionalne odgovornosti, organizacije koja će biti zadužen (focal point) zasprovoĎenje aktivnosti očuvanja genetičkih resursa,

o obezbjeĎivanje infrastrukture za kvalitetno sprovoĎenje monitoringa (identifikacija iregistracija životinja, formiranje po mogućnosti pedigrea) te uspostavljanje nacionalnebaze podataka,

o razvijati i usvajati meĎunarodne tehničke standarde i protokole za karakterizaciju, voĎenjeevidencije i monitoring trendova. Imajući u vidu već navedenu razuĎenost prostora i velikudisperziju populacija, vjerovatno nije moguće odjednom uraditi inventarizaciju i

karakterizaciju svih AnGr, a prije svega autohtonih rasa, kako se to preporučuje FAODeklaracijom. Stoga se preporučuje fazna inventarizacija i karakterizacija, kako bi se uroku od 3 godine obuhvatile sve vrste i rase.

Inventarizacijarasaisojevapredstavljapolaznuaktivnostprogramao čuvanja. Njen je cilj da seprikupe informacije o:

- veličini i strukturi populacija pojedinih rasa, odnosno sojeva,

- geografskoj distribuciji,

- prisutnim trendovima u populaciji (da li se populacija smanjuje ili raste).

Na osnovu tako utvrĎene veličine i strukture pojedinih populacija odrediće se efektivna veličina istepen ugroženosti, potom će se definisati odgajivačke metode za dostizanje ili održavanjezadovoljavajuće veličine populacije i željene samoodrživosti u privrednom korišćenju.

Kao što je već navedeno, efektivna veličina populacije će se izračunati po formuli: Ne = 4Nf Nm /Nf + Nm , gdje je Nf - broj ženskih priplodnih grla, Nm – broj muških priplodnih grla.

Imajući u vidu sadašnje stanje AnGR i raspoložive pretpostavke za terenske aktivnosti,inventarizacija će se obavljati fazno, s ciljem da se u roku od 3-4 godina obuhvate sve vrste irase domaćih životinja u Crnoj Gori.


21/33

Karakterizacija, koja podrazumijeva utvrĎivanje osnovnih eksterijernih (morfoloških) iproizvodnih osobina i genetske strukture ugroženih vrsta i rasa, sprovodiće se paralelno sainventarizacijom.

UtvrĎivanjem najvažnijih morfoloških i proizvodnih osobina (mlijeko, meso, plodnost, životnasposobnost i dr.) sagledaće se i ocijeniti stanje varijabilnosti populacija ugroženih vrsta i rasa,kao i mogućnost njihovog privrednog korišćenja u budućnosti, bilo gajenjem u čistoj rasi ilikorišćenjem za ukrštanje sa drugim rasama. Sa otpočinjanjem inventarizacije i karakterizacijeuspostaviće se voĎenje osnovne evidencije za posmatrana grla, što podrazumijeva i obaveznoobilježavanje, za one vrste koje nijesu obuhvaćene zvaničnim sistemom obilježavanja. Sve topredstavljaće polazište za formiranje nacionalne baze podataka.

Primjenom tehnika molekularno genetskih analiza vršiće se analiza genetske strukture, tjgenetska karakterizacija rasa i sojeva stoka. Cilj je da se utvrdi genetička originalnost, odnosnostvarni identitet pojedinih rasa, filogenetska srodnost izmeĎu pojedinih rasa i sl. UtvrĎivanjegenetske strukture vršiće se na proteinskom i DNA nivou (polimorfizam proteina, odreĎivanjekrvnih grupa, genetskih markera, sekvenciranja DNK i dr.).

Za potrebe genetske karakterizacije biće neophodno opremanje laboratorije za osnovnemolekularno genetske analize, a za potpunu karakterizaciju potencijalno uspostavljanje tijesnesaradnje sa nekom relevantnom laboratorijom iz šireg okruženja.

Monitoring

Monitoringćepredstavljati veoma važan integralni dio procedureočuvanja, čija će realizacijaotpočeti odmah po sprovoĎenju procedure inventarizacije i karakterizacije. KvalitetnimsprovoĎenjem monitoringa obezbijediće se redovne i pouzdane informacije o ocjeni stepenaugroženosti populacije, nastalim promjenama, potencijalnim izvorima rizika i uzrocimaeventualnog gubitka genetičke varijabilnosti. Na osnovu podataka monitoringa vršiće seusklaĎivanje programa upravljanja genetičkim resursima, kao i ažuriranje baza podataka.

Procedura monitoringa sprovodiće se najmanje jednom u dvije godine posebno za populacije

koje su klasifikovane kao kritične ili potencijalno kritične, odnosno ugrožene. Monitoring se samou nekim slučajevima (populacije nijesu ugrožene, stabilne su ili postojanje nekogograničavajućeg faktora) može vršiti jednom u toku života jedne generaciji neke vrste.

S obzirom da je procedura monitoringa vrlo skupa u njegovu realizaciju će potencijalno bitiuključeno više subjekata: farmeri za prikupljanje nekih proizvodnih parametara, institucijaodgovorna za genetičke resurse (kompletna inventarizacija, ocjena rezultata implementacijeprograma očuvanja i akcionog plana, definisanje prioriteta), zatim terenske stručne službe iadministracija.

Prioritet 2: Održivo korišćenje i razvoj proizvodnih sistema u stočarstvu

Ovaj se prioritet bazira na snažnom razvoju i širenju održivog korišćenja genetičkih resursa usvrhu bezbjednog snabdijevanja hranom.

Cilj: održivo korišćenje i razvoj AnGR u svim proizvodnim sistemima.

Aktivnosti

Realizacija ovog prioriteta odvijaće se kroz:

o kreiranje nacionalne politike održivog korišćenja AnGR i održive ukupne stočarskeproizvodnje, pri čemi se mora ići u susret zadovoljenju ekonomskih i socijalnih potreba,


22/33

zahtjeva tržišta, a imajući u vidu naučne i tehnološke parametre i zahtjeve. Informacije orasama i sistemima proizvodnje moraju se učiniti dostupnim svim korisnicima ipotrošačima;

o korišćenje autohtonih rasa za upotpunjavanje ponude u seoskom turizmu;

o kreiranje odgajivačkih programa za pojedine vrste ili rase, uključujući sistem kontrole

produktivnosti i podrška formiranju specijalizovanih organizacija odgajivača,;o očuvanje potrebnog nivoa genetičke varijabilnosti, kako bi se izbjegla eventualna

depresija usljed uzgoja u srodstvu;

o promovisanje agroekosistema i njegovo uključivanje u programe očuvanja i procesupravljanja AnGR;

o privredno iskorišćavanje autohtonih rasa najbolji je način njihovog dugoročnog i trajnogočuvanja. Jedan od preduslova ovog oblika trajnog i profitabilnog očuvanja jesteobezbjeĎivanje specifičnih načina plasmana proizvoda tih rasa;

o osmišljavanje programa za ekonomski isplativu valorizaciju proizvoda. Neki od tihproizvoda postoje godinama i već su afirmisani (npr. lokalni tipovi sira, pivski skorup i

jagnjetina sa zanovijeti i sl.).

Prioritet 3: Konzervacija (očuvanje) Animalnih genetičkih resursa

Cilj: uspostavljanje dugoročno održivog sistema očuvanja diverziteta i genetske osnove AnGR,boljom implementacijom i usklaĎivanjem mjera očuvanja ( in situ i ex situ).

Naosnovupodatakaprikupljenihimplementiranjemnavedenihmjerapripremi ćesenacionalnabazapodatakaipristupitikreiranjuodgajiva čkihprogramazapojedinerase.

Implementacija programa i mjera očuvanja odvijaće se na dva načina: tzv. in situ i ex situkonzervacija.

In situ konzervacija je očuvanje ugroženih rasa aktivnim gajenjem u n jihovim izvornimpodručjima gajenja, što predstavlja primarni oblik zaštite. U svom izvornom području gajenjaugrožene rase će uspješno održavati životnu sposobnost i ispoljavati proizvodne karakteristike.U slučaju rasa sa malim brojem (buša ili zetska žuja kod ovaca) jedan od većih izazova bićeizbjegavanje ili svoĎenje na najmanju moguću mjeru uzgoja u srodstvu. Tome će naročitodoprinositi precizno voĎenje evidencije i stroga kontrola parenja.

Ex situ konzervacija u osnovi se odvija u dva vida, i to:

Ex situin vivo - putem gajenja živih životinja izvan njihovog originalnog područja, kao npr. u zoovrtovima, muzejima, nacionalnim parkovima, specijalizovanim farmama i sl. Imajući u viducrnogorske uslove, ovaj vid ex situ se ne planira u narednom periodu.

Ex s i tu in v i t ro je konzervacija genetičkog materijala (sperme, jajnih ćelija, embriona, matičnih

ćelija, odnosno DNK) ili tzv. krikonzervacija. Tkivne ćelije čuvane u tečnom azotu omogućavajudjelimičnu ili potpunu rekonstrukciju neke rase u slučaju njenog nestanka usljed nekihelementarnih nepogoda, zatim omogućava lakši oporavak ugrožene populacije, smanjenjestepena uzgoja u srodstvu i sl. Nakon sprovoĎenja inventarizacije, razradiće se detaljniji plankonzervacije primjenom ovog načina.

Kombinacija in situ i ex situ načina konzervacije je najpouzdaniji i najefikasniji način očuvanja.


23/33

Karakterizacija (morfološka, proizvodna, genetska) je neophodna kod oba načina konzervacije,u protivnom se ne mogu postići pouzdani rezultati na dugi rok, jer nekarakteriziran materijal,posebno kriogeni (in vitro), ima vrlo limitiranu upotrebnu vrijednost.

Kompletna karakterizacija se vrši po meĎunarodnom deskriptoru – upitniku, čija je forma data uprilogu Akcionog plana.

Banka gena

Organizovanje in situ i ex situ konzervacije predstavlja formiranje banke gena, koju operativnotreba da vodi ovlašćena ustanova. Banku gena (in situ konzervacija) može da vodi institucijazadužena za genetičke resurse (Focal point), dok banku genetičkog materijala deponovanog utečnom azotu (ex situ konzervacija) može da vodi centar za vještačko osjemenjavanje ili nekadruga ovlašćena institucija koja raspolaže odgovarajućim tehničkim i kadrovskim potencijalima.S obzirom da Crna Gora nema centar za VO u perspektivi se može napraviti ugovor sa nekim odcentara iz okruženja o deponovanju sjemena, u prvom redu bikova buše, a u daljoj budućnostimože se razmišljati o ex situ konzervaciji drugih vrsta genetičkog materijala. Bez obzira kome ćedodijeliti operativno voĎenje i upravljanje in situ bankom gena ili bankom genetičkog materijala(ex situ ) država Crna Gora je isključivi vlasnik kolekcija.

Mjere podrške programu in situ konzervacije AnGR

S obzirom da se gajenjem autohtonih rasa, koje su skoro po pravilu niskoproduktivne i ukonkurenciji sa produktivnim rasama ne mogu osigurati zadovoljavajući nivo prihoda, što je iglavni razlog opadanja njihovog broja, onda se njihovo gajenje mora materijalno podsticati.

Nivo materijalne podrške treba da bude takav da omogući podizanje konkurentnosti gajenja ovihrasa, ali ne toliki da destimuliše druge aktivnosti u pogledu profitne valorizacije proizvoda tihrasa. Osim neposredne podrške gajenju, država mora da osigurava sredstva kojim će sepodstaći i zainteresovati novi uzgajivači da uĎu u ovaj posao. To se posebno odnosi na rasekoje su u kritičnom stanju ili su vrlo ugrožene (buša i žuja), a način podrške može ići krozkupovinu grla i ugovorno davan je grla na korišćenje.

Prioritet 4:Kreiranje i primjena politike, institucionalno i kadrovsko jačanje

Cilj: Uspostavljanjeefikasne i efektivne politike, odgovarajućeg zakonskog okvira za AnGR,podizanje svijesti o resursima, kao i jačanje institucionalnih i kadrovskih resursa za sprovoĎenjepredviĎenih mjera programa konzervacije i održivog korišćenja genetičkih resursa u stočarstvu.

Aktivnosti

Za realizaciju navedenog cilja predviĎaju se sljedeće aktivnosti:

o Jasna podjela nadležnosti izmeĎu institucija uključenih u sprovoĎenje politike u oblasti

očuvanja AnGR genetičkih resursa;o Definisanje uloge nacionalne institucije (focal point) odgovorne za planiranje i implementaciju

aktivnosti očuvanja genetičkih resursa u stočarstvu;

o Jačanje nacionalnih kadrovskih kapaciteta za provoĎenje monitoringa, inventarizacije,karakterizacije i konzervacije;

o UnapreĎivanje obrazovnih i istraživačkih kapaciteta (obavezna edukacija studenata,opremanje laboratorija za osnovne genetske analize);


24/33

o U saradnji sa meĎunarodnim istraživačkim institucijama izvršiti molekularno genetskaproučavanja za pojedine autohtone rase (filogenetska proučavanja i genetskakarakterizacija);

o Uključivanje u meĎunarodne organizacije relevantne za animalne genetičke resurse istočarstvu i sudjelovanje u njihovom radu, kao što su:

- FAO – budući da je Crna Gora nedavno postala članica FAO, najvažnije meĎunarodne

organizacije za AnGR, potrebno je sačiniti plan aktivnosti i obaveza Crne Gore premaFAO zahtjevima u oblasti očuvanja uključujući: listu prioritetnih zadataka, vidove imodalitete tehničke podrške koju pruža FAO, priprema za izradu nacionalnogizvještaja, imenovanje nacionalnog koodinatora za AnGR;

- EAAP – Evropska zootehnička federacija sa sjedištem u Hohenhajmu,

- SAVE fondacija za očuvanje biodiverziteta u poljoprivredi Evrope (Švajcarska);

- EFABIS

- Dagene

- Institut za monitoring autohtonih rasa domaćih životinja (Njemačka);

o Podizanje nacionalne svijesti o značaju očuvanja genetičkih resursa kroz brojna stručnapredavanja, izradu reklamnog materijala (obavezno dvojezično) da bi se ponudilo i turistima,popularizacija proizvoda od autohtonih rasa i sl.,

o Izrada zakonske regulative kojom će se regulisati očuvanje i korišćenje animalnih genetičkihresursa;

o Priznavanje novih autohtonih rasa domaćih životinja, takoĎe mora biti Zakonski regulisano – kroz zakon o stočarstvu čija izrada slijedi po donošenju Zakona o poljoprivredi i ruralnomrazvoju;

o ObezbjeĎivanje finansijskih sredstava za sprovoĎenje mjera zaštite biodiverziteta ustočarstvu i to za potrebe:

- monitoringa stanja, sistematskog pripremanja i analize podataka (u skladu sa DAD-ISpreporukama), a koje će se regulisati zakonskim aktima,

- podrška (premije) za uzgajivače grla autohtonih rasa, organizovanje nukleusa, in s i tu konzervacije i sl. Visina i kriterijumi za ostvarivanje premija za držanje grla autohtonihrasa definisaće se odgovarajućom pravnom regulativom o podsticajnim mjerama upoljoprivredi.

Metode procjene ekonomske vrijednosti AnGR

U postupku očuvanja i genetskog unapreĎenja velikog broj AnGR koje su u stanju rizikaposebno u zemljama u razvoju, gdje su često limitirana finansijska sredstva opredijeljena za tesvrhe, ekonomska analiza njihove vrijednosti ima veoma značajnu ulogu u realizaciji tog cilja.To uključuje:

- utvrĎivanje ekonomskog doprinosa koje pojedini AnGR imaju u rezličitim segmentimadruštva,

- podržavanje ocjene prioriteta kroz identifikaciju rentabilnosti mjera koje se preduzimajuza očuvanje diverziteta domaćih životinja,


25/33

- pomoć u dizajniranju ekonomske podrške i institucionalne podrške individualnimfarmerima ili zajednicama – regionima u promociji očuvanja AnGR.

Narušavanje i gubitak AnGR može se posmatrati u smislu zamjene postojećih životinja (rasa isojeva) sa niskim nivoom specijalizacije proizvodnje sa produktivno visokounaprijeĎenimrasama.To se manifestuje ne samo čistom zamjenom rasa već i visokim stepenom ukrštanja kao ismanjenjem stočarske proizvodnje zbog promjena nastalih u sistemima proizvodnje.

Sa ekonomske tačke gledišta erozija AnGR se može posmatrati kao rezultat kretanja, odnosnopromjena, koje su generisane podrškom usmjerenom u pravcu specijalizacije genotipova i kojana kraju rezultira sa stvaranjem većeg broja novih rasa. Ekonomsko obrazloženje zainvestiranje u tom pravcu može se determinisati relativnom profitabilnošću dvije moguće opcije ito:

- preuzimanje odgovornosti za neutralizaciju potencijalnih rizika i

- dobro funkcionisanje tržišta.

Za farmere gubitak neke lokalne rase biće ekonomski racionalan samo u situaciji ako će teaktivnosti na stvaranju novih rasa donijeti povratno veći dobitak od aktivnosti koje sekompatibilno tome sprovode na očivanju genetičkih resursa, a posebno ako one kasnije imaju itu ne tržišnu korist za farmera i društvo.

Ako aktivnosti na očuvanju - konzervaciji genetičkih resursa stvaraju ekonomsku vrijednosti kojanijesu prepoznata na tržištu onda se to smatra izvjesnim neuspjehom, a rezultat tog neuspjehase negativno odražava na održavanje daljih aktivnosti na konzervaciji resursa i favorizijeaktivnosti koje indirektno ugrožavaju te resurse.

Parametri ekonomske vrijednosti AnGR

Korist (benefit) vlasnika, odnosno farmera, od konzervacije AnGR ogleda se u njihovim

potrebama za životinjama koje su u mogućnosti da proizvode u različitim ekosistemima uzpotpuno ispoljavanje svih svojih funkcija. Dodatno ih snabdijevaju proizvodnima za tržište ili zapotrošnu u domaćinstvu i obezbjeĎuju im inpute za druge aktivnosti na gazdinstvu (npr. stajnjakza proizvodnju ratarsko povrtarskih kultura, zatim kao radna snaga zamjena za mehanizaciju isl). Stočarstvo i AnGR takoĎe imaju veoma važnu ulogu u održavanju ekosistema, tako je npr.paša veoma važan, praktično najbolji, način očuvanja biodiverziteta biljnih vrsta.

Sve navede vrijednosti i doprinosi stočarstva generalno i AnGR predstvaljaju komponentedirektnih i indirektnih ekonomskih vrijednosti. Druge opcionalne vrijednosti resursa i stočarstvaodnose se na njihovu neizvjesnost u budućnosti i rizik od nestanka i direktni ili indirektni gubitakvrijednosti koji nastaje time.

Tako je totalna ekonomska vrijednost (TEV) jednaka sumi svih direktnih, indirektnih i opcionalnihvrijednosti.

TEV = DUV + IUV + OV + BV + XV

DUV je direktna upotrebna vrijednost – je vrijednost proizvoda, korišćenja kao radne snage,stajnjaka i sl,

IUV je indirektna upotrebna vrijednost a to je doprinos funkciji ekosistema,

OV je opcionalna vrijednost je vrijednost dobijena njenim očuvanjem za buduće generacije,


26/33

BV i XV (bequest value i existance value) su potencijalne vrijednost koje može imati ubudućnosti – kao kulturno nasljeĎe, simbol i sl.

Ove poslednje tri vrste vrijednosti se meĎusobno preklapaju i nema jasne granice izmeĎu njih.

Razvoj metodologija za ekonomske analize

Procjenom ekonomske vrijednosti i dobiti koja se ostvari od neke unaprijeĎene rase u uslovimaintenzivne komercijalne proljoprivrede, zatim vr ijednost i značaj autohtonih rasa u uslovimalimitiranih proizvodnih sistema tipičnih za brojne zemlje u razvoju, kao i značaj bidiverzitetauopšte predmet je proučavanja mnogih istraživanja koja su prezentovana u brojnim literaturnimizvorima. MeĎutim, i pored toga neophodna su i hitna dodatna istraživanja za potrebe boljegpoznavanja osobina pojedinih genotipova i razumijevanje u jednom vrlo dinamičnom kontekstukojeg karakteriše:

- globalizacija tržišta,

- klimatske promjene i degradacija životne sredine,

- pojava novih epidemija bolesti životinja,

- razvoj biotehnologija, i

- razvoj politika koja se odnosi na obaveze iz konvencije o biološkom diverzitetu.

U tom kontekstu istraživanja podržana institucionalnim inovacijama i tehnološkim adaptacijamatakoĎe igraju veoma značajnu ulogu. Takva područja su kritična za upravljanje AnGR i imajuznačajnu socio ekonomsku dimenziju.

Brojni su razlozi za relativno sporo utvrĎivanje nivoa ekonomičnosti AnGR, a neki od njih su:

- mjerenje (utvrĎivanje) koristi koja se dobija od diverziteta germplazme za razvoj stočarstva je veoma teško,

- limitirana je dostupnost podataka neophodnih za sprovoĎenje ekonomske analize,

- potreba i značaj razmatranja ne tržišne vrijednosti stočarstva zahtijeva stalno mijenjanjeekonomskih tehnika za utvrĎivanje njihove vrijednosti.

I pored tih poteškoća postoje brojne analitičke tehnike koje se mogu adaptirati za sprovoĎenjeanalize ekonomske vrijednosti AnGR. Jednu takvu metodologiju uspostavio je Drucker (2001)koji je širok spektar ekonomskih pokazatelja razvrstao u tri osnovne grupe:

1. grupa: parametri koji ukazuju na postojeći ekonomski značaj i vrijednost rasa koja su u stanjurizika,

2. grupa: determiniše troškove, prihode i koristi od progr ama konzervacije AnGR i usmjeravanjefarmera na participaciju u programu očuvanja,

3. grupa: jesu prioritet uspostavljanja odgajivačkog programa za AnGR.

Primjena ekonomskih metodologija u procesu upravljanja AnGR

Odvija se prema prethodno navedenoj Drucker-ovoj raspodjeli pokazatelja u grupe.


27/33

1. Vrijednost AnGR za farmere (1. grupa osobina)

- osobine prilagoĎavanja i nedohodovne funkcije su veoma važna komponenta ukupnevrijednosti autohtonih rasa stoke,

- kriterijumi evaluacije konvencionalne produktivnosti su neadekvatni za procjenu cijeneopstanka neke rase, odnosno održivosti stočarske proizvodnje i teže ka procjenjivanju koristi od

zamjene rasa.

Osim navedenih osobina prilagoĎavanja i nedohodovne funkcije AnGR kao veoma važneosobine mogu se ugraditi u ciljeve programa za unapreĎenje rasa, kao što su: otpornost nabolesti, reproduktivne osobine, dok su osobine proizvodnje mesa i mlijeka sa ovog aspektamanje značajne osobine. Osim toga, brojna istraživanja ukazuju na mogućnost ispitivanjavrijednosti genetičke determinacije osobina, koja nije za sad široko rasprostranjena u stočarstvu,ali je veoma poželjno uključiti u odgajivačke programe (npr. za rezistentnost prema bolestima).

Kada su u pitanju kriterijumi za evaluaciju konvencionalne proizvodnje često je slučaj da se npr.ekonomska vrijednost programa ukrštanja nekih rasa precijeni, pri čemu se zanemare podsticajikoji se moguće dobijaju za lokalne rase, zatim zanemare se veći troškovu gajenja kao št o jeintenzivnije korišćenje usuga veterinara i troškova liječenja, kao i visok nivo rizika i

socioekonomskih troškova koji potencijalno mogu nastati usljed gubitka neke rase.

2. Troškovi i prihodi konzervacije (2. grupa)

- Troškovi implementacije in situ programa konzervacije rasa mogu biti relativno mali, oba, kakou pogledu veličine posticaja obezbijeĎenih za komerijalni sektor stočarstva tako i u pogledukoristi od konzervacije. MeĎutim mali je broj takvih šema konzervacije koje egzistiraju, čak i kad

je prepoznata vrijednost neke autohtone rase i podržana raznim implementiranim mehanizmima.

- slično je i kad su u pitanju troškovi i prihodi ex situ krikonzervacije u stočarstvu, tako da je onaprilično limitirana. Tehnologija kriokonzervacije u stočarstvu stalno se unapreĎuje i već je dobrorazvijena i uspostavljena za najvažnije vrste domaćih životinja. MeĎutim tehničko

osposobljavanje za sprovoĎenje kriokonzervacije stvara visoke troškove kriokozervacije iregeneracije životinjskih vrsta. Ali kad bi se pošlo od predpostavke da su troškovi krikonzervacijena istom nivou kao za konzervaciju biljaka onda nebi bilo dileme oko ekonomske oprvdanostikonzervacije.

3. Uspostavljanje prioriteta strategijama odgajivanja domaćih životinja (3. grupa)

prioriteti se odnose na:

- ekonomskim analizama su utvrĎuje koji je doprinos selekcije genotipova, na bazi selekcijskihparametara, na povećanje produktivnosti,

- ekonomske analize su neophodne ne samo za obračun tekućih ekonomskih parametara

nego i za projekciju i predpostavke budućih potreba,- Korišćenje tzv. ''hedonskog'' pristupa je korisno za utvrĎivanje značaja sigurnih pokazatelja

vrijednosti životinje ili proizvoda te životinje, uključujući nj ihov uticaj na strategiju selekcije.

(Hedonski pristup se zasniva na ideji da ukupna vrijednost životinje može biti rastavljena napojedinačne karakteristike. Statističke metode koje se koriste za ocjenu doprinosa svihpojedinih karakteristika koje čine ukupnu vrijednost zasnivaju se na tržišnoj cijeni životinju sarazličitim kombinacijama karakteristika).


28/33

Metode genetskog unapreĎenja u cilju održivog korišćenja AnGR

1. ELEMENTI ODGAJIVAČKIH PROGRAMA

Elementi sadržani u odgajivačkom programu zavise od izbora tipa odgajivačkog programa.Prema tome, prva odluka je je koju od tri strategije poboljšanja treba primijeniti: selekciju izmedjurasa, selekciju unutar rasa ili linija ili ukrštanje.

Selekcija izmeĎu rasa, najradikalnija opcija, predstavlja zamjanu genetski inferiornijihrasa sa superiornijim. Ovo može da se uradi odjednom ( kada u živinarstvu cijena nijevisoka) ili postepeno ponavljajući povratno ukrstanje sa superiornijom rasom ( kodvelikih životinja )

Ukrštanje, drugi najbrži metod, zasnovan je na heterozisu I komplementarnosti izmedjuosobina pojedinih rasa. Uobičajeni sistem ukrštanja široko je obradjivan ( npr. Gregory iCundiff, 1980.). Inter se parenje je nedavno razvijeno i predlaze se kao alternativa

ukrstanju (Dickerson, 1969; 1972).

Treći metod je selekcja unutar rasa, što daje najsporije genetsko poboljšanje naročitoako je generacijski interval dug. Ovo poboljsanje je trajno i kumulativno sto nije slucaj sa

programima ukrstanja rasa.

Postepeno genetsko poboljšanje je najodrživija forma poboljšanja jer daje vremenaproizvodjačima da prilagode proizvodni sistem predstojecim promjenama. Kada su osobine zakoje se vrsi poboljsanje brojne i neke od njih antagonicticne mogu se napraviti razlicite linije isacuvati selekcijom unitar linija. Ove linije se zatim mogu ukrštati sa životinjama koje sluze zakomercijalnu proizvodnju. Ova strategija se koristi u svinjarstvu i zivinarstvu.Postavljanje odgajivačkog programa obuhvata definisanje odgajivačkog cilja i plana odgajivačkešeme koje ce održati genetski progres u skladu sa ovim ciljem. U praksi to obuhvata upravljanjeljudima i resursima kao i primjenu principa genetike i odgajivanja zivotinja. Pojedini aspekti

odgajivačkog programa uključuju mnoge procese,individualne i ponekad institucionalne. Uspjehtreba da bude uzajaman bolje nego korak po korak. Za unapreĎivanje kritičnih elemenataneophodna je detaljna dokumentacija svih aspakata odgajivackog plana i njegovog punogvremena izvodjenja. Uspjeh zavisi od toga kako se dostupni izvori koriste i kako se njimaupravlja kako bi se ostvarili zadati ciljevi.Nosioci odgajivačkog programa su svi oni koji utiču na bilo koji način na postizanje ovoguspjeha. Ovo uključuje i korisnike produkata nastalih ovim programom, komercijalne kompanije iostale koji diraktno ili indirektno investiraju u plan,vladin odsjek, udruzenja odgajivaca. Ostalinosioci su pomocni korisnici: snadbjevaci, distributeri i prodavci proizvoda.Mnogi programi imaju piramidalnu strukturu sa različitim brojem redova zavisno odsofisticiranosti programa. Na vrhu piramide je nukleus gdje skocentrisana selekcija i odgajivanjepedigriranih grla.

Središnji nivo je razmnozavajući i on je neophodan ako broj nukleus životinja nije dovoljan dazadovolji zahtjeve komercijalnih farmera. Najniži nivo sadrži komercijalne jedinice gdje suzastupljeni finalni proizvodi.


29/33

Aktivnosti koje čine odgajivački program mogu se sumirati u 8 velikih koraka:

Izbor odgajivačkih ciljeva

Izbor selekcijskih kriterijuma

Pravljenje odgajivačkog plana

Praćenje životinja

Genetska ocjena životinja

Selekcija i oplemenjivanje

Praćenje progresa

Širenje genetskog napretka

Ljudi treba da budu svjesni da su planiranje,implementacija i procjena kontinuirani procesi – elementi treba da se primjenjuju uzajamno bolje nego korak po korak. Dalekosezno,najznacajniji element je detaljna dokumentacija sprovodjenja programa .Odgajivacki cilj je lista osobina koje treba genetski da se poboljsaju. Ovaj cilj treba da bude uskladu sa ciljevima nacionalnog razvoja poljoprivrede i proizvodnim sistemima za koje jedefinsan i za rase koje se nalaze u tom sistemu. Državni razvojni ciljevi za poljoprivredutradicionalno sadrže ekonomske varijable, ali treba da uključe etičke aspekte i ostale socijalneaspekte zbog dobrobiti ljudi. Nije lako dobiti ovu ekonomsku vrijednost, dijelom zato štoekonomska vrijednost dosta varira u vremenu i prostoru.

primarni

odgajivaci

stvara se genetski

progres

RAZMNOZAVAJUCI NIVO

proizvodnja pilica lakih ili teskih

hibrida

PROIZVODJACI JAJA I BROJLERA


30/33

Poboljšanje stocarstva je relativno mjerljivo za „osobine od ekonomskog značaja“. Realno,osobine i njihova ekonomska vrijednost široko variraju u odgajivačkim programima. Za mnogestocarske vrste ekonomski važne osobine su one koje uključuju produktivnost, zdravlje,reproduktivnu sposobnost i vijek korišćenja.

Izbor odgajivačkog cilja može biti stalna aktivnost ili se moze mijenjati tokom vremena. Ovu

odluku donose sami odgajivaci sa povratnom vezom sa svim redovima u piramidi. U svinjarstvu izivinarstvu ovu odluku donosi glavni menadzment odgajivackih kompanija. U govedarstvuodluka se donosi u nukleusu ali sa konsultacijama sa ljudima iz ostalh redova ukljucujuci ikomercijalni nivoi na taj nacin se reflektuje partnerstvo u programu.Ishod odgajivačkih programa naročito u proizvodnji mlijeka i mesa može da se pokaze dostagodina nakon utvrdjivanja odgajivackih ciljeva. Cak i u živinarstvu gdje je kratak generacijskiinterval,promjene načinjene u nukleusu neće se pokazati u komercijalnom nivou za tri godinenajranije. Ovo naglasava potrebu za predvidjanje buducih zahtjeva kada se definisu odgajivackiciljevi.Na konkutentnom tržistu kao sto je industrija odgajivanja živine indentifikacija ciljnih osobina nesamo da je visoko uslovljena signalima trzista vec i osobinama konkurentskih programa.

Selekcijski kriterijumiOdgajivacki cilj je vidljiv iz selekcijskog kriterijuma koji se koristi za odluku koje ce zivotinje bitiroditelji sledece generacije. Ova odluka obicno ukljucuje i konstruisanje selekcijskog indeksa.Mjerenje se vrsi na kandidovanim zivotinjama i njihovim srodnicima prateci koeficijent indexakalkulisuci maximalnu korelaciju izmedju selekcjskog indexa i odgajivackih ciljeva. Potrebno jenaglasiti da neki od osobina odgajivackih ciljeva koriste za pravljenje selekcijskog indexa. Naprimjer svinje su selekcionisane na masnocu svinjskih trupova – a ovo je jedna od osobinaodgajivačkog cilja. Dalje, u slučajevima kad se ne može osobina pratiti (mjeriti) na kandidatimaza selekciju što znači da životinje moraju biti zaklane da bi se utvrdila obraslost mascu ilimišićima. Takodje se mjeri i debljina potkozne slanine ultra sondama. Gdje je tesko ili skupodoci do informacija o povezanosto izmedju životinja i gdje osobine imaju visok heritabilitet,selekcija moze biti bazirana na individualnim performansama (masovna selekcija). Konstrukcija

selekcijskog indeksa je tehnicki postupak i zahtijeva osobe sa neophodnim iskustvom.Različite okolnosti uslovljavaju da mnoge osobine nijesu odgovarajuce u trenutku selekcije sapostavljenim selekcijskim ciljevima. Ovo ozbiljno smanjuje aktuelni intenzitet selekcije i posrednosmanjuje genetsko poboljsanje. Ovo je nekada prihvatljivo (genetski nedostatak je velidanarazlog za odabir),dok u drugim slučajevima kriterijumi su losi (velicina trupa je indikator zaproduktivnost i td.).

Pravljenje odgajivačke šeme

Planiranje odgajivačkih programa zahtijeva dovoĎenje širokog opsega odluka u logičan red. Mnoge odluke uključuju razmatranje kako najbolje iskoristiti trenutnu strukturu populacije za

pouzdano generisanje napretka i neophodnu rekonstrukciju. Ekonomska ocjena je integralan dioprocesa, i prenosi se kroz obje preimplementacione faze i za procjenu promjena u toku trajanjaprograma.Investiciona ulaganja u odgajivacki program treba da se podijele na tri komponente doprinosećistepenu genetskih promjena: intenzitet selekcije, preciznost selekcije i generacijski interval.Teoretska znanja kvantitativne genetike koriste se za predviĎanje napredka koji se očekuje oddrugačijeg scenarija. U ovu svrhu, parametri populacione genetike kao sto su heritabilnost ifenotipske varijacije treba da podignu selekcijski indeks. Potreban je podesan plan parenja.


31/33

Mora da se obezbijedi dovoljno pracenja da bi bili upotrebljivi za genetsku ocjenu i dovoljnoelitnih zivotinja da budu proizvedene za nukleus i za nize nivoe u odgajivackoj piramidi.Prilikom planiranja odgajivackog programa ne smije se zaboraviti da mnogi aspekti direktnozavise od repdoduktivne sposobnosti životinja. Vis areproduktivna stopa znaci da je manjezivotinja potrebno. Visa reprodukcija omogucavaju vise tacnih ocjena odgajivacke vrijednosti.

Praćenje i upravljanje podacima

Praćenje performansi i podataka o pedigreima su glavna pokretacka snaga za genetskopoboljsanje. Obilna mjerenja vode efikasnijoj selekciji. Medjutim,u praksi su ogranicen iizvorri.Pitanje je: koje osobine mjeriti i na kojim zivotinjama? Najbolje je da se mjere sve osobineukljucene u odgajivacke programe ali to zavisi od tezine i cijene mjerenja. Ipak, nukleusziotinjima treba da se mjere performanse i pedigre.

Sakupljanje podataka na kojima se baziraju selekcijske odluke, vitalna je kopmonenta bilo kogodgajivackog programa. Zadatak sakupljanja, sredjivanja i koriscenja podataka u genetskoj

ocjeni zahtijeva dobru organizaciju i zacajne resurse.U mnogim slucajevima za pracenje igenerisanje podataka neophodne su specijalne seme. Kostanje i kompleksnost ovih semaveoma zavisi od tipa odgajivacke organizacije,osobina i od metoda testiranja.

Tip odgajivačke organizacije - odgajivačke organizacije u svinjarstvu i živinarstvu imajuolakšice za sakupljanje i čuvanje svih podataka s obzirom da drugre odgajivačke organizacijemogu da se oslone na sopstvene izvore više nego na neke druge. Ovo je slučaj u programuklasičnog mliječnog govedarstva.

Tip osob ina - kada je težina trupa ili trajanje života životinje osobine od interesa onda je jedinošto nam treba vaga, ipak, za mjerenje konverzije hrane potreban je mnogo sofistifikovaniji pribor.

Osobine progenog i sib testiranja – u šemama performans testiranja osobine se mjere direktnona svim životinjama. Na primjer, težina trupa, porast često se prate tokom života tovnihgoveda,svinja, brojlera ili ćurića. Sve životinje se dr že u istim uslovima i za to vrijeme se mjerepotrebne osobine. Ovo se može uraditi na farmi ili u testnim stanicama gdje su grla iz razlicitihstada i direktno se porede u istim uslovima.

Nekada se osobine ne mogu mjeriti direktno na životinjama zato sto su polno uslovljene osobine(proizvodnja jaja i mlijeka) ili se osobine mogu mjeriti tek nakon smrti, odnosno klanja životinja(sastav trupa). U ovim slučajevima primjenjuje se inderektno ocjenjivanje, tj. sib ili progenotestiranje. Ovo se koristi kod osobina sa niskom heritabilnošću koje zahtijevaju nekolikoponavljanja da bi se došlo do pravih rezultata. Ovo se češće primjenjuje kod muž jaka jer je lakšegenerisati veliki broj potomaka od jednog priplodnjaka nego od plotkinje. Naravno, ne testiraju seprogeno svi priplodnjaci već samo oni roĎeni od elitnih roditelja. Progeno testiranje je veomakorisno za povećanje selekcijske tačnosti vrsta sa niskom reproduktivnom stopom, kao i za

testiranje interakcije genotip- okolina.Za mnoge vrste preživara progeno testiranje može biti veoma skupo. Opšta je praksa da seobuhvati sto vise farmera ili komercijelnih proizvodjača. Farmeri treba da prihvate sjeme odgrupe mladih priplodnjaka ko je ce koristiti na svojim plotkinjama. Zbog toga sto mladipriplodnjaci nisu uvijek genetski dokazani da bi ih fermeri koristili u progenom testiranju potrebanim je dobar podstrek.


32/33

Pedigre kao dodatak mjerenju osobina, genetska ocjena zahtijeva i podatke o pedigreu. Kvalitetovih informacije zavisi od obima i kompleksnosti. Odgajivački ciljevi uključuju genetskopoboljšanje i preventivu genetskog izumiranja i gubitka genetske raznovrsnosti.

Informacioni sistemi – kada su resursi dostupni, centralni sistem podataka sudjeluju u uspjehu.Efekti i koristi koje se dobijaju od efikasnog upravljanja bazama podataka i informacijama umnogim sistemima sluzi kao podstrek za unapredjenje šema i sistema za praćenje podataka. Zamale programe može da posluzi jednostavan personalni racunar dok nacionalni programizahtijevaju specijalna odeljenja koristeći moderne infornacione tehnologije.

Genetska ocjena

Progres u odgajivačkim programima znaci da su životinje sa superiornijim genotipom zainteresantne osobine indentifikovane i selekcionisane da stvaraju sledeće generacije. Ovaindentifikacija zahtijeva odvajanje uslova sredine od fenotipskih osobina. Ovo se dostižeprocjenom oplemenjivacke vrijednosti ili genetskom ocjenom. Ovo je srž aktivnosti u svakomodgajivackom programu.

Genetska ocjena treba da bude pouzdana.Sistem genetske ocjene koristeci BLUP temelji se na

dobrom čuvanju podataka i strukturi. Primjena BLUP-a veoma je skupa. Mogućnost primjeneBLUP metoda zavisi od dostupnosti osobina i podataka.

Ocjena izmedju stada ima prednost jer dozvoljava fer raspodjelu očekivanih odgajivačkihvrijednosti životinja u različitim stadima, što rezultira selekcijom više životinja iz genetskisuperiornijih stada.

Jedinstvena indentifikacija svih ž ivotinja je osnovni preduslov. Osoblje od

genetički tesursi u stočarstvu

Documents