Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

STOWARZYSZENIE na rzecz EKOLOGICZNEGO I ROLNICZEGO POSTĘPU(Society for Ecological and Rural Progress)

Jacek J. Nowak

Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna

a konkurencyjność rolnictwa i żywności ekologicznej

Warszawa, kwiecień 2008

Spis treści

1. Wprowadzenie – Dotychczasowe uwarunkowania konkurencyjności żywności ekologicznej

i najpoważniejsze jej zagrożenia 2

2. Podstawowe pojęcia związane z żywnością genetycznie modyfikowaną (GM żywnością) 3

3. Potencjalne korzyści – oczekiwania względem GM żywności 4

4. Faktyczne korzyści z upraw i żywności transgenicznej 5

5. Potencjalne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną 6

6. Faktyczne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną 9

7. Uwagi końcowe 11

Summary 13

Bibliografia 13

1

SERP

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Jacek J. Nowak*

Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgenicznaa konkurencyjność rolnictwa i żywności ekologicznej

STRESZCZENIE W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera nowa jakość w otoczeniu sektora żywności ekologicznej, jaką stanowi rolnictwo i przetwórstwo bazujące na organizmach transgenicznych, tj. genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified organisms – GMO). W zasadniczej części pracy analizujemy potencjalne i faktyczne korzyści i zagrożenia związane współcześnie z GMO i żywnością transgeniczną. Analiza ta służy dostarczeniu przesłanek do: 1) odpowiedzi na pytanie czy nowa żywność, jaką stanowi żywność genetycznie zmodyfikowana, spełnia warunki bezpieczeństwa zdrowotnego i ekologicznego oraz 2) sformułowania wniosków na temat konkurencyjności żywności ekologicznej.

1. Wprowadzenie – Dotychczasowe uwarunkowania konkurencyjności żywności ekologicznej i najpoważniejsze jej zagrożenia

Wychodzimy z przesłanki, że żywność ekologiczna posiada najwyższą wartość biologiczną, spośród rodzajów żywności produkowanej różnymi agrotechnikami1 z uwzględnieniem także technik inżynierii genetycznej. Można więc stwierdzić, że żywność ekologiczna spełnia w najwyższym stopniu kryteria żywności odpowiedniej dla zdrowia. Wynika stąd, że badanie i wspieranie konkurencyjności żywności ekologicznej powinno być priorytetowo traktowane jako działalność pro publico bono i stanowić postulat racjonalnego podejścia do polityki żywnościowej oraz względem rolnictwa.

Przypomnijmy, że przez żywność ekologiczną będziemy rozumieć żywność wyprodukowaną bezpośrednio metodami ekologicznymi2 lub wytworzoną z surowców (np. płodów rolnych) wyprodukowanych takimi metodami potwierdzonymi certyfikatem zgodności. Tak zdefiniowana żywność ekologiczna jest w praktyce reprezentowana poprzez płody rolnictwa ekologicznego i ich przetwory.

Dotychczasowe uwarunkowania konkurencyjności żywności ekologicznej na podstawie dotychczasowych danych i ich analiz (Nowak, 2006) przedstawimy w dotychczasowej formie poniższego, zbiorczego zestawienia SWOT.

Tablica 1. Elementy analizy SWOT dla polskiego sektora żywności ekologicznej

* Dr, profesor kontraktowy w Szkole Wyższej im. B. Jańskiego w Warszawie (Wydział Zarządzania) oraz przewodniczący Stowarzyszenia na rzecz Ekologicznego i Rolniczego Postępu; e-mail: Jacek.Nowak3@wp.pl1 Fakt ten został już szeroko udokumentowany w odniesieniu do wartości żywności konwencjonalnej; por. np. dokumentację w pracy Nowaka (2006).2 Bliższe określenie metod ekologicznych zob. np. w pracy Nowaka (2006).

2

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Szanse Zagrożenia

1. Utrzymująca się w świecie tendencja znacznego przyrostu popytu na żywność ekologiczną z roku na rok.2. Upodobnianie się krajowego rynku żywności do Zachodnich rynków.3. Malejąca w krajach Zachodu tendencja wzrostu, a w części krajów zahamowanie i ujemny przyrost areału upraw ekologicznych.4. Potencjalnie olbrzymi rynek wynikający z niezadowolenia nabywców z jakości żywności konwencjonalnej.5. Upowszechnianie się wiedzy prozdrowotnej.6. Upowszechnianie się wiedzy nt. degradacji środowiska przez rolnictwo konwencjonalne. 7. Degradacja gleb w świecie.8. Znacznie mniej niż na Zachodzie schemizowane gleby w rolnictwie konwencjonalnym.9. Duża liczba rolników konwencjonalnych znających lub nadal stosujących metody rolnictwa tradycyjnego, bardzo zbliżone do ekologicznych.10. Duża liczba rąk do pracy w polskim rolnictwie.11. Duża przedsiębiorczość polskich rolników.12. Proekologiczna polityka władz i prawodawstwo (potencjalnie)

1. Rozwój rolnictwa ekologicznego w krajach o znacznie niższych kosztach produkcji.2. Słaby rozwój popytu wewnętrznego.3. Słaby rozwój rynków zagranicznych.4. Upowszechnienie upraw roślin transgenicznych (GMO).5. Rozwój zapotrzebowania na inne użytkowanie ziemi.6. Niedorozwój właściwej edukacji prozdrowotnej.7. Utrzymanie się lub rozwój obecnych wzorców odżywiania na Zachodzie.8. Utrzymanie się niższych cen żywności konwencjonalnej i transgenicznej niż ekologicznej.

Silne strony Słabe strony

1. Żywność o najwyższej jakości zdrowotnej.2. Zmniejszanie ryzyka zachorowań poprzez niewprowadzanie do gleby i wody pozostałości sztucznych nawozów i pestycydów.3. Utrzymywanie lub zwiększanie żyzności gleby na dowolny w praktyce okres.4. Kompleksowa ochrona zasobów naturalnych, zwłaszcza gleby, wody, różnorodności biologicznej.5. Przyczynianie się do znacznie mniejszego zużycia paliw kopalnych.6. Przyczynianie się do zmniejszania bezrobocia.7. Mniejsze nakłady zewnętrzne w produkcji żywności, a zwłaszcza zmniejszanie zależności od importu.8. Szybsze z reguły niż na Zachodzie przestawianie się gospodarstwa na ekologiczne wskutek mniej schemizowanych gleb.9. Znacznie lepiej przechowujące się płody rolne.10. Duża różnorodność odmian roślin uprawnych.11. Rolnik ekologiczny uzyskuje (odzyskuje) poczucie większej wartości i sensu tego, co robi.

1. W większości słabe ekonomicznie gospodarstwa.2. Mała liczba i rozproszenie terytorialne gospodarstw ekologicznych.3. Niechęć (lenistwo) sporej części rolników do poszerzania swojej wiedzy o ekologiczne metody produkcji.4. Słaba współpraca, np. w organizowaniu grup producenckich.5. Niedorozwój sieci dystrybucji.6. Zbyt wysokie ceny detaliczne.7. Brak systematycznej i szerszej promocji żywności ekologicznej.8. Nieduży asortyment produktów.9. Nierozwinięte przetwórstwo żywności ekologicznej.

Źródło: Nowak (2006).

3

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

We współczesnym świecie szczególnie dynamicznie rozwija się w ostatnich latach rolnictwo i przetwórstwo bazujące na organizmach transgenicznych, tj. genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified organisms – GMO). Stanowi ono nową jakość w otoczeniu sektora żywności ekologicznej, jak i konwencjonalnej (tradycyjnej). Analizując wstępnie znaczenie poszczególnych zagrożeń, wymienionych w tablicy 1, stawiamy tezę, że na zagrożenia pierwszej rangi dla rolnictwa i sektora żywności ekologicznej, nabierające coraz większego znaczenia, wyrastają zagrożenia związane z GMO – wymienione w punkcie 4 zagrożeń w tablicy 1. I nimi zajmiemy się w niniejszej pracy.

2. Podstawowe pojęcia związane z żywnością genetycznie modyfikowaną (GM żywnością)

Organizmy transgeniczne (GMO) definiuje się w Polsce następująco: Organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO) – „organizm, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji, w szczególności przy zastosowaniu: a) technik rekombinacji DNA z użyciem wektorów, w tym tworzenia materiału genetycznego poprzez włącze- nie do wirusa, plazmidu lub każdego innego wektora cząsteczek DNA wytworzonych poza organizmem i włączenie ich do organizmu biorcy, w którym w warunkach naturalnych nie występują, ale w którym są

zdolne do ciągłego powielania, b) technik stosujących bezpośrednie włączenie materiału dziedzicznego przygotowanego poza organizmem, a w

szczególności: mikroiniekcji, makroiniekcji i mikrokapsułkowania, c) metod niewystępujących w przyrodzie dla połączenia materiału genetycznego co najmniej dwóch różnych

komórek, gdzie w wyniku zastosowanej procedury powstaje nowa komórka zdolna do przekazywania swego materiału genetycznego odmiennego od materiału wyjściowego komórkom potomnym.” (Hałat, 2004 i Ustawa, 2001).

Pojęcie „GM żywności” można z kolei zdefiniować posługując się określeniami:1) żywności i rolnictwa molekularnego albo2) żywności oraz produktu genetycznie zmodyfikowanego.

Żywność (środek spożywczy) - każda substancja lub produkt przetworzony, częściowo przetworzony lub nieprzetworzony, przeznaczony do spożycia przez ludzi (Hałat, 2004 i Ustawa, 2001a). Stąd żywnością (lub paszą) transgeniczną – żywnością genetycznie zmodyfikowaną lub GM żywnością3 – można nazwać każdą żywność (paszę) wytworzoną z surowców pochodzących z rolnictwa molekularnego. Rolnictwem molekularnym (ang. molecular farming) nazywa się „uprawę genetycznie modyfikowanych roślin i hodowlę genetycznie modyfikowanych zwierząt w celu uzyskania na skalę przemysłową produktów organizmów genetycznie modyfikowanych” (Hałat, 2007, s. 1). GM żywność stanowi rodzaj tzw. produktów genetycznie zmodyfikowanych. Produkt genetycznie zmodyfikowany – „produkt składający się z GMO lub ich kombinacji, zawierający DNA lub białka z GMO” (Ustawa, 2001a). GM żywność (żywność genetycznie zmodyfikowana) to produkt przetworzony, częściowo przetworzony lub nieprzetworzony, składający się z GMO lub ich kombinacji, zawierający DNA lub białka z GMO, przeznaczony do spożycia przez ludzi. Przygotowaniu przesłanek do odpowiedzi na pytanie: czy nowa żywność (lub pasza), jaką stanowi żywność (pasza) genetycznie zmodyfikowana, spełnia warunki bezpieczeństwa ekologicznego i zdrowotnego, poświęcimy kolejne części pracy.

3. Potencjalne korzyści – oczekiwania względem GM żywności

Potencjalne korzyści według ekspertów FAO (2003):

A. Potencjalne korzyści dla produktywności rolniczej1. Lepsza odporność na stress .

Oznacza to lepszą odporność wobec inwazji szkodników lub na surowe warunki pogodowe, jak zimno, gorąco lub susza. Choć eksperci zastrzegają, że uzyskanie takiej własności przez rośliny uprawne wymaga manipulacji złożonymi kombinacjami genów, by uniknąć nadmiernej presji na świat szkodników.

3 Tu i dalej będziemy analogicznie używać skrótu GM, na określenie „genetycznie modyfikowane”, np. GM rośliny.4

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

2. Produkty żywnościowe o większej zawartości podstawowych składników odżywczych .Przykładem jest tzw. “złoty ryż” o większej zawartości prowitaminy A. Uważa się, że w ten sposób

można zredukować braki witaminy A, co stanowi poważny problem wśród ludności krajów rozwijających się. 3. Uzyskiwanie bardziej produktywnych zwierząt hodowlanych.

B. Potencjalne korzyści dla środowiska1. Więcej żywności z mniejszego obszaru .Korzyść ta może być wynikiem upowszechnienia bardziej produktywnych roślin czy zwierząt.2. GMO mogą zredukować wpływ środowiskowy produkcji żywności i procesów przemysłowych .Odporność na szkodniki i choroby GM roślin powinna zredukować ilość stosowanych pestycydów. Dodatkową korzyścią byłoby polepszenie wskutek tego zdrowotnych warunków pracy robotników rolnych i przemysłowych.3. Restytucja zdegradowanych lub o małej żyzności obszarów ziemi .Będzie to możliwe, np. poprzez opracowanie i zastosowanie:a) GM roślin uprawnych tolerujących zasolone środowisko glebowe,b) GM drzew rosnących w zasolonej glebie i tolerujących susze.4. Biorekultywacja gleby 4.Chodzi o przywrócenie składników odżywczych oraz właściwej struktury zdegradowanej glebie poprzez wprowadzenie odpowiednich GM organizmów.5. Dłuższe przechowywanie . Dłuższe przechowywanie produktów spożywczych, to mniejsze koszty w handlu i transporcie, a stąd rozszerzenie możliwości ekspansji terytorialnych i w czasie handlu takimi produktami.6. Biopaliwa .

C. Potencjalne korzyści dla ludzkiego zdrowia1. Badanie chorób z pomocą metody „genetycznych odcisków palców ”.5

Chodzi tu o dokładną, zwłaszcza wczesną diagnostykę chorób zwierząt i roślin uprawnych z pomocą tej metody.2. Szczepionki i lekarstwa .

Rozwijane są odmiany GM roślin zdolnych produkować szczepionki białka i inne produkty farmaceutyczne. Produkcję taką określa się coraz częściej neologizmem “pharming” albo “biopharming”.6

3. Identyfikacja genów alergizujących.W tym przypadku za zaletę GM organizmów uważa się ich możliwości produkowania genów alergizujących, które następnie mogłyby być wykrywane i usuwane metodami biologii molekularnej wzbogaciłyby naszą wiedzę o potencjalnych alergenach i sposobach ich usuwania.

Twardowski (2007) dodaje, powołując się także na FAO, że „inżynieria genetyczna może:a. przyspieszać normalną hodowlę i dostarczać rolnikom zdrowy materiał rozmnożeniowy b. dostarczyć tanich metod diagnozowania chorób oraz ochronnego szczepienia zwierząt przed

niszczącymi chorobami”.

Jedną z ostatnio ogłaszanych potencjalnych korzyści jest możliwość uprawy GM bawełny, z której nasion udało się ostatnio usunąć gossypol, toksynę niebezpieczną dla zwierząt i ludzi, bez usuwania transgenu zapewniającego produkcję pestycydu przez tę odmianę bawełny. Oznacza to dodatkową możliwość przeznaczenia nasion bawełny, o wysokiej zawartości białka, na pokarm dla zwierząt lub ludzi (Brahic, 2006). Zauważmy, że prawie wszystkie – o ile nie wszystkie (poza specyficznymi korzyściami C1 i C2) – wyżej wymienione korzyści można osiągać, lub osiąga się, znanymi wcześniej, bardziej lub mniej tradycyjnymi metodami. W każdym z powyższych przypadków korzyści warto jednak zadać kilka pytań, jak zwłaszcza (Potential, 2008):

4 W oryginale: bioremediation – por. FAO (2003).5 Ang. DNA or genetic fingerprinting – por. np. FAO (2003) lub Encyklopedia (2007).6 Od słów: farming i pharmaceutical – choć precyzyjniej należałoby określać ten rodzaj działalności jako „produkcja środków farmakologicznych metodami rolnictwa molekularnego” – por. Hałat (2007).

5

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

1. Czy chodzi w danym przypadku o rzeczywiste korzyści pro publico bono, czy głównie o korzyści finansowe podmiotów zainteresowanych upowszechnianiem lub wykorzystywaniem GMO? 2. Czy korzyści uzyskiwane z GMO przeważają nad kosztami i zagrożeniami? 3. Czy wobec zagrożeń związanych z uwalnianiem GMO do środowiska nie istnieją alternatywne a bezpieczniejsze sposoby osiągania danych celów?

4. Faktyczne korzyści z upraw i żywności transgenicznej

W raporcie Institute for Prospective Technological Studies7 (zob. Gómez-Barbero i Rodríguez-Cerezo, 2006), dokonano przeglądu ekonomicznych korzyści z upraw wiodących GM roślin stwierdzając bardzo zróżnicowane efekty, zarówno pomiędzy krajami, jak i w obrębie tych samych krajów, jak i z uwagi na rodzaj GM upraw. I tak, np. w przypadku GM soji (w porównaniu z uprawą tradycyjnych odmian) stwierdzono: 1) brak w ogólnym przypadku istotnie wyższych plonów soji HT, poza Rumunią, gdzie na skutek bardzo słabej dotychczasowej ochrony roślin GM soja dała w 2004 plony o 31% wyższe od tradycyjnych, 2) zredukowane zużycie paliwa na hektar i zmniejszoną kultywację gleby, 3) wyższe koszty ogółem, a dochód z hektara niższy farmerów w USA, zaś niższe koszty rolników w Argentynie8, którzy uzyskiwali dochód brutto z hektara o 8,5% wyższy niż tradycyjni rolnicy. Jednakże wyniki nowszych badań są pesymistyczne, zwłaszcza: 1) 3-letnie badania plenności GM soji Monsanto przeprowadzone w USA przez University of Kansas wykazały, że plenność jej jest niższa o 10% od tradycyjnych odmian (Lean, 2008), 2) zanotowano niższe plony soji w Brazylii, Paragwaju, Indiach, Indonezji, Argentynie, Meksyku, Kolumbii i Afryce (Wiąckowski, 2008),W przypadku GM bawełny: 1) uprawianej w Chinach, Indiach, Argentynie i Afryce Południowej rejestrowano początkowo plony o 10% do 87% (w Indiach) wyższe od plonów odmian tradycyjnych9, zaś przeciętne dochody na hektar istotnie wyższe, 2) w innych latach, niż w raporcie IPTS, olbrzymie straty (na części upraw Indii do 100%, ok. 15 000 samobójstw rolników), stąd ostatnio zmniejszenie kilkakrotne pow. upraw w Afryce, Argentynie, Meksyku i wycofanie upraw z Indonezji (Wiąckowski, 2008) 3) już w USA wyraźnie niższe (Cytaty-Międzynarodowa, 2008). W przypadku GM kukurydzy jest mało wiarygodnych informacji. W Hiszpanii średnie plony w ciągu trzech sezonów oceniono na wyższe o niecałe 5 %, zaś w Afryce na 7% do 12% niż w przypadku upraw tradycyjnych. W przypadku przeciętnego dochodu brutto na hektar uprawy GM kukurydzy: w Hiszpanii oceniono go jako wyższy o ok. 13%, zaś w Afryce o 20 do 124 Euro na hektar, niż w przypadku upraw tradycyjnych. Omawiany raport stwierdza poza tym, że w ogólnym przypadku: 1) zużycie pestycydów: zmniejszyło się istotnie, w przypadku GM bawełny Bt, zaś nieznacznie w przypadku GM kukurydzy, zwiększyło się w przypadku GM soji10, 2) inne korzyści, na które wskazywała część rolników (obserwacje dotyczą USA), wynikały z uproszczenia zarządzania produkcją rolną oraz zwiększonego czasu wolnego. Ogólnie raport IPTS ocenia, że głównymi beneficjentami upraw GMO są uprawiający je rolnicy – tam, gdzie uzyskują dochody wyższe niż tradycyjni rolnicy – (np. w Hiszpanii dochód brutto na hektar upraw GM kukurydzy był średnio o 12% większy niż dla upraw tradycyjnych), następnie firmy handlujące GM nasionami oraz nabywcy, którzy korzystają z niższych cen rynkowych. W praktyce osiągane korzyści z upraw GMO są zróżnicowane lub wcale nie występują.Publikacje ISAAA, wspieranego przez przemysł biotechnologiczny stwierdzają, że GMO podnoszą plony i są korzystne dla środowiska (głównie poprzez mniejsze zużycie pestycydów). Raporty takich organizacji, jak: Friends of the Earth lub Center for Food and Safety stwierdzają, że uprawy transgeniczne dają plony niewiększe niż roślin nie-GM i zużywają więcej pestycydów oraz że rośliny transgeniczne są bardziej wrażliwe na suszę. Z kolei dane Departamentu Rolnictwa USA mówią o wzroście

7 Wspólnego Centrum Badawczego Komisji Europejskiej.8 Wskutek bardzo niskiego kosztu nasion, gdyż prawo Argentyny nie zezwala na patentowanie odmian roślin, a stąd zezwala na ponowne użycie do siewu nasion ze zbiorów GM roślin.9 Te o 87% wyższe plony w Indiach były wynikiem dużych strat w tradycyjnych uprawach bawełny wskutek silnej inwazji szkodników w roku porównań plonów. Omawiany raport IPTS nie bierze poza tym pod uwagę katastrofalnych zbiorów GM bawełny w niektórych rejonach jej uprawy, co sygnalizujemy dalej.10 Przy czym w USA zmniejszyło się nieznacznie, zaś np. w Argentynie zwiększyło z 2.6 do 5.5 litrów na hektar, czyli o ponad 110%. Wszechstronną analizę faktycznych zmian w zużyciu pestycydów daje Benbrook (2001).

6

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

zużycia herbicydu glifosat o 30% w roku 2003 przy uprawach kukurydzy i soji odpornych na ten herbicyd (Narkiewicz-Jodko, 2007). Zużycie pestycydów: 1) zwiększyło się potem istotnie w uprawach GM kukurydzy Bt (wtórny atak szkodników), np. w Chinach na 6 mln ha, w Indiach na 9 mln ha, także w Argentynie, Meksyku, Kolumbii (Wiąckowski, 2008), 3) zwiększyło się w przypadku GM soji: a) w USA początkowo nieznacznie, ale potem kilkunastokrotnie (Żarski, 2009), b) np. w Argentynie zwiększyło z 2.6 do 5.5 litrów na hektar (Wiąckowski, 2008), czyli o ponad 110%. Na podstawie porównań danych statystycznych plonów i dochodów w przeliczeniu na 1 akr 337 upraw i 365 upraw soji w USA, dokonanych dla lat 1998 i 2000 przez M. Duffy’ego z University of Iowa wynika, że:

a) w przypadku GM soji RR plony były niższe o około 4%, zaś dochód niższy o ok. 27% niż w przypadku soji konwencjonalnej (głównie wskutek wyższych kosztów nasion GM soji),

b) w przypadku GM kukurydzy Bt plonu były wyższe o ok. 8%, jednak dochód niższy o ok. 7% niż w przypadku tradycyjnych odmian kukurydzy11.

W ostatnich latach wiele doświadczeń wykazało obniżenie plonów upraw GM soi, rzepaku i transgenicznych buraków cukrowych w granicach od 5% do 10% w stosunku do plonów odmian tradycyjnych tych roślin. To obniżenie plonów wynika z braku ustabilizowania genetycznego w GMO (Narkiewicz-Jodko, 2007).

W niektórych przypadkach obserwuje się nawet całkowitą lub prawie całkowitą utratę zbiorów, czyli nawet do 100%, jak w przypadku GM bawełny od Monsanto na części upraw w Indiach (Vehaag i Kröber, 2004).

5. Potencjalne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną

Potencjalne zagrożenia według ekspertów FAO (2003a):

A. Potencjalne, negatywne skutki dla środowiska1. Geny mogą „przeskakiwać” do nieoczekiwanych miejsc 12.

Oznacza to, że geny mogą przechodzić (nazywane jest to “ucieczką genów – ang. “gene escape”) na inne organizmy tego samego lub innego gatunku. Szczególne zagrożenie powstaje w przypadku przejścia genu oporności na herbicyd z GM roślin na chwasty. Istnieje konsensus naukowy co do dalekosiężnej konsekwencji takiej „ucieczki genu”: otóż, gdy raz takie geny lub sekwencje DNA zostaną uwolnione do środowiska, to nie ma możliwości ich wycofania z niego. 2. Geny mogą mutować ze szkodliwymi tego skutkami dla organizmu.

Oznacza to, że nie jest pewne czy sztucznie wprowadzone geny nie wywołają mutacji w danym organizmie. Nie jest też pewne przez jak wiele pokoleń dany gen pozostanie stabilny.3. „Uśpione” geny mogą przypadkowo zaktywizować się, zaś geny aktywne mogą stać się „uśpionymi ”.

Oznacza to, że wprowadzenie nowego genu do organizmu może stać się powodem aktywacji takiego “uśpionego” genu i to w niewłaściwych (nieprzewidzianych przez Naturę) dla niego okolicznościach. Może to powodować nieprzewidziane skutki. Z drugiej strony wprowadzony gen może zostać “uśpiony”, co oznacza zniknięcie korzyści wiązanych z jego wprowadzeniem.4. Interakcje z dzikimi i rodzimymi populacjami .

GMO mogą wchodzić w antagonistyczne relacje (jak np. konkurencję, pasożytnictwo lub drapieżnictwo) z nie-GM gatunkami. W tych przypadkach podkreśla się zagrożenie inwazyjnością przez nowo wprowadzone do danego środowiska lub rozprzestrzeniające się w sposób niezamierzony organizmy (Wolfenbarger i Phifer, 2000). GMO mogą też krzyżować się z dziko rosnącymi lub uprawianymi czy hodowlanymi organizmami. Skutkiem tego może być zniknięcie całych populacji roślin lub zwierząt z danego obszaru. Oznacza to zmniejszanie bioróżnorodności wraz z negatywnymi tego skutkami, choćby w postaci utraty możliwości produkcji nowych leków, dostosowanych także odmian dostosowanych do różnych warunków (np. do zmian klimatycznych) czy różnych patogenów. 5. Wpływ na ptaki, owady i organizmy glebowe .

Wpływ ten polega na potencjalnym zagrożeniu gatunków innych niż docelowe, zwłaszcza przy uprawie GM roślin. Nikt nie zna skutków przepływu pyłku GM roślin do organizmu pszczoły, albo

11 Wyniki na podstawie informacji z pracy Chorążego (2007).12 Wynika ta możliwość choćby z faktu, potwierdzonego już empirycznie u ludzi, że np. bakterie jelit potrafią wbudowywać w swój organizm materiał genetyczny z GM roślin – por. np. Żarski (2007).

7

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

zmodyfikowanych sekwencji genów z roślin do grzybów lub bakterii glebowych lub żołądków przeżuwaczy. W szczególności oczekuje się pojawienia owadów odpornych na pestycydy.

B. Potencjalnie negatywne skutki dla ludzkiego zdrowia1. Przenoszenie (transfer) alergizujących genów .Takie geny mogą być przypadkowo przenoszone na inne gatunki powodując u ludzi niebezpieczne dla zdrowia lub życia reakcje alergiczne13. 2. Możliwość zmieszania się GM produktów z z tradycyjnymi w łańcuchu pokarmowym 3. Możliwość przeniesienia oporności na antybiotyki . Przy czym okres wytworzenia takiej oporności na antybiotyki u bakterii może być szczególnie krótki (Żarski, 2007).Za najważniejszy obecnie problem dla zdrowia ludzi i zwierząt Żarski (2007) uważa to, „że produkowane pod wpływem wprowadzonego transgenu białka mogą inicjować nieprzewidywalne reakcje mające wpływ na organizm ludzi i zwierząt drogą alimentarną, inne niż w przypadku pokarmu tradycyjnego, tzn. niezmienionego genetycznie.”

C. Potencjalne skutki społeczno-ekonomiczne1. Utrata przez farmerów dostępu do materiału roślinnego .Rozwiniemy istotę tego zagrożenia tłumacząc dosłownie odnośny tekst FAO (2003a):

„Badania biotechnologiczne są prowadzone głównie przez sektor prywatny i istnieją obawy, że rynek sektora rolniczego zostanie zdominowany przez kilka potężnych firm. To mogłoby mieć negatywny wpływ na małych farmerów na całym świecie. Farmerzy obawiają się, że musieliby płacić nawet za odmiany roślin wyhodowanych z materiału genetycznego, który pochodziłby z ich własnych pól, podczas kupowania nasion od korporacji posiadających patenty na szczególne „przypadki” genetycznych modyfikacji. Niektórzy argumentują, że układ World Trade Organization dotyczący Praw Własności Intelektualnej związanej z Handlem (TRIPS) zachęca do tego, choć istnieją opcje ochrony w ramach tego układu tradycyjnych praktyk farmerów.”2. Prawa dotyczące własności intelektualnej mogą spowolnić badania .

„Zastrzegana prawnie własność produktów i procesów biotechnologicznych, która je cechuje, może stanowić przeszkodę dla ich dostępu publicznego sektora badań. Mogłoby to wywołać silniejszy, negatywny wpływ na kraje rozwijające się, w których nie istnieją inicjatywy badań prywatnych. Dodatkowo, większość krajów rozwijających się wciąż nie obejmuje ochroną patentową produktów i technologii biotechnologicznych.

Ponieważ patenty mają zakres krajowy, to wchodzenie w posiadanie produktów rozwijanych z pomocą biotechnologii podlegających prawu własności byłoby zapobieganie na tych zewnętrznych rynkach, na których funkcjonuje ochrona patentowa.” (FAO, 2003a).3. Wpływ technologii typu “terminator ”.Technologia “terminator”14, jeśli zastosowana, pozbawi rolników możliwości wykorzystania do siewu w następnym sezonie ziarna uzyskanego z własnych zbiorów GM roślin i trwale uzależni ich pod tym względem od koncernów biotechnologicznych posiadających patent na takie ziarno.

Inni specjaliści dodają jeszcze inne rodzaje lub rozwijają dotychczasowe zagrożenia, jak poniżej.

A. Zagrożenia zdrowia ludzi i zwierząt, jak np.: 1) zagrożenia, jakie niosą ze sobą pestycydy wbudowane w GM rośliny, tzw. biopestycydy, jak podkreśla Hałat (2007). W krajach, gdzie organy rejestrujące dopuściły do obrotu GM żywność, jak w USA, konsumenci nieświadomie spożywają biopestycydy w takiej żywności15, 2) możliwość tworzenia się nowych typów cząsteczek patogennych w wyniku stosowania bakteryjnych i wirusowych wektorów (nośników transgenów). Np. „gen oporności na antybiotyk włączany do wektora transgenu (…) może się przenosić na organizmy bakteryjne powodując nieprzewidywalne skutki. Zjawisko takie spostrzegano w bakteriach jelit u człowieka” (Chorąży, 2007), 3) możliwości wystąpienia:

13 Szerzej takie zagrożenia omawiają, np. Żarski (2007), Hałat (2007) i (2004)14 Technologia „terminator” znana jest także pod nazwą Technology Protection System (TPS) – por. FAO (2003a).15 Listę takich biopestycydów w dopuszczonych do obrotu środkach żywnościowych, sporządzonych w 2006 r. przez amerykańska Agencję Ochrony Środowiska (EPA) zob. np. w pracy Hałata (2007).

8

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

a) koncentracji metali toksycznych (niektóre nowe geny mogą powodować pobieranie metali ciężkich z gleby i doprowadzać do ich koncentracji w jadalnych częściach roślin) oraz

b) rozszerzenie środowiska, w którym powstają trujące grzyby, jak dodatkowo podkreśla raport Union of Concerned Scientists (Risks, 2008).

B. Zagrożenia ekologiczne ze strony GM roślin:1) przenoszenie cech GM roślin na nie-GM rośliny, co

a) powoduje eliminację dotychczasowych, naturalnych odmian roślin przystosowanych do naturalnych warunków i klimatu,

b) narusza prawa rolników do stosowania konwencjonalnych lub ekologicznych upraw,c) stwarza nowe, oporne na herbicydy chwasty, tzw. superchwasty, d) sama GM roślina może zachowywać się jak chwast (Chorąży, 2007),

2) niszczenie nie tylko docelowego szkodnika, ale też innych, także pożytecznych owadów,3) uodpornianie się szkodników i innych owadów na toksynę Bt i powstawanie superszkodników

(Chorąży, 2007; Tomiałojć, 2007),4) zanieczyszczanie i wyjaławianie gleby przez toksynę Bt (Chorąży, 2007),5) zaburzenie łańcuchów pokarmowych (Chorąży, 2007),6) zmiana całych ekosystemów wraz z zanikiem ich podstawowych funkcji, co grozi katastrofą

ekologiczną, np. po uwolnieniu do środowiska GM drzew (jak osika, topola i świerk), których uprawy są zbiorowiskami krótko żyjących drzew, falujących na wietrze jak zboża (wskutek niskiej zawartości ligniny), „bez całego bogatego runa (podszycia), bez owadów, bez ptaków, bez innych zwierząt (…), w okresie wiosennym milczące (…). To może być koniec życia na ziemi i nie pomoże tu technika ‘genu terminatora’ ” (Chorąży, 2007),

7) ‘gen terminatora’, wskutek zdolności przeskakiwania genów na organizmy nie-GM, może spowodować także niezdolność do kiełkowania nasion roślin tradycyjnych. W przypadku rozszerzenia się takich zmutowanych odmian roślin może to oznaczać koniec rolnictwa tradycyjnego, w tym ekologicznego. W takim przypadku jeszcze groźniejszej wymowy nabiera wypowiedź Chorążego z poprzedniego punktu…,

8) możliwości tworzenia nowych lub groźniejszych wirusów, jak dodatkowo podkreśla raport Union of Concerned Scientists (Risks, 2008).

9) inne zagrożenia różnorodności biologicznej, zwłaszcza w Polsce (Tomiałojć, 2007).

Przy czym należy zdawać sobie sprawę z nieodwracalności rozprzestrzeniania się GMO w przyrodzie, przed czym przestrzega wielu wybitnych naukowców w kraju i na świecie (por. np. Tomiałojć, 2007). Niestety, jak dotąd badania skutków uwolnienia GMO do środowiska są niewystarczające, a w szczególności zbyt krótkotrwałe, zbyt fragmentaryczne i pomijające wiele możliwych sytuacji16.

C. Zagrożenia społeczne:a. możliwość zawładnięcia ziemiami rolniczymi,b. możliwość zawładnięcia zasobami słodkiej wody, a stądc. możliwość opanowania produkcji i rynków żywności przez wielkie koncerny

biotechnologiczne,po wprowadzeniu na wielkich obszarach upraw transgenicznych (Chorąży, 2007).

D. Zagrożenia prawno-ekonomiczne: Zagrożenia ekonomiczne rolnictwa tradycyjnego, a zwłaszcza rolnictwa i żywności ekologicznej wynikają z przytoczonych wcześniej zagrożeń, tj. głównie:

1) możliwości (i obserwowanych faktów) zanieczyszczania upraw i żywności GM roślinami lub transgenami z nich pochodzącymi. Tak zanieczyszczone płody rolne lub żywność nie mogą być już klasyfikowane jako ekologiczne, rolnik ekologiczny utraci rynek zbytu,

2) możliwości pociągania przez właścicieli patentów na GMO do odpowiedzialności prawnej i finansowej rolników tradycyjnych i ekologicznych, których pola zostały zanieczyszczone GM roślinami, za naruszenie patentów na użytkowanie tychże GM roślin17,

16 Szerzej charakterystykę i krytykę takich badań zob. np. w: Tomiałojć (2007), Narkiewicz-Jodko (2007), Żarski (2007), a wcześniej Wolfenbarger i Phifer (2000).17 Jeżeli GMO wysieje się na polach rolnika, który tego nie siał (i nie chciał siać) i zostanie to stwierdzone, to będzie ten rolnik musiał ponosić opłaty licencyjne za korzystanie z GMO (Wojciechowski, 2006).

9

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

3) związane z nieuczciwą konkurencją, jak poprzez możliwości wprowadzania na rynek GM żywności lub GM paszy w sposób niejawny – czasem zresztą wbrew warunkom licencji – przez niektóre firmy biotechnologiczne i branży spożywczej18.

Oznaczać to może szybkie, po wprowadzeniu już na pewną skalę upraw roślin transgenicznych, wyeliminowanie płodów rolnictwa i żywności z rynków pasz i żywności ekologicznej (szerzej: żywności dla zdrowia czy żywności funkcjonalnej) wskutek utraty właściwej jakości i niezależnie prawno-finansowe podważenie bytu takich rolników lub producentów. Oznacza to zagrożenie konkurencyjności polskiej żywności ekologicznej i konwencjonalnej 19, które nastąpi po uwolnieniu do środowiska upraw GMO w dotychczas czystej ekologicznie i genetycznie produkcji rolnej w Polsce, jak zauważają Tomiałojć (2007) czy Żarski (2007).

6. Faktyczne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną

Zaobserwowano m. in. następujące zagrożenia bioróżnorodności ze strony GM roślin:- powstawanie superchwastów, jak w przypadku trawy rajgras, i nowych chwastów, GM roślin, jak np. GM soja oporna na Roundup (Chorąży, 2007) czy GM rzepak, który zanieczyszcza pola wielu tradycyjnych oraz ekologicznych rolników20,- pojawienie się odpornych na toksyny wytwarzane przez transgen Bt szkodników po wprowadzeniu do upraw GM roślin (por. np. Tomiałojć, 2007).- zanieczyszczanie i wyjaławianie gleby przez toksynę Bt, np. obserwowano padnięcie owiec po wypasaniu na polach po zbiorze bawełny Bt (Chorąży, 2007),- zaburzenie łańcuchów pokarmowych, jak w przypadku upraw GM buraka, które spowodowały zanik chwastów na dużych obszarach w Wlk. Brytanii, co z kolei spowodowało wyginięcie owadów, żywiących się nektarem tych chwastów oraz ptaków, żywiących się nasionami chwastów (Chorąży, 2007),- skalę zagrożenia inwazyjnością przez nowo wprowadzone do danego środowiska lub rozprzestrzeniające się w sposób niezamierzony organizmy ilustruje, m. in. następujący fakt: ocenia się (w 2000 r.), że około 50 000 gatunków w USA nie jest gatunkami rodzimymi, czego bezpośrednie i pośrednie skutki wycenia się na około 137 miliardów dolarów strat rocznie (Wolfenbarger i Phifer, 2000),- uwalniane są zwierzęce GM organizmy cechujące się większą agresywnością w zachowaniach rozrodczych i w zdobywaniu pożywienia oraz większymi rozmiarami, co pozwala im łatwo wypierać naturalne gatunki, jak w przypadku GM łososia, 2-krotnie większego od dzikich21. Uwolnienie tylko za jednym razem – wskutek sztormu – około 100 000 sztuk (Vehaag i Kröber, 2004), zaś w sumie w ciągu 10 lat ucieczka z farm rybnych około miliona sztuk, spowodowało umiejscowienie się tych nienaturalnych łososi w strumieniach północno-zachodnich wybrzeży Pacyfiku Ameryki Północnej (Aquaculture, 2006),

Jeśli uświadomimy sobie skutki powyższych faktów, narastające od parunastu lat, to nie należy się dziwić, że zagrożenie inwazyjnością zostało uznane w przeglądowej pracy 19 biologów nt. zagrożeń bioróżnorodności do końca XXI wieku za jeden z trzech najważniejszych czynników zmian (Sala et al., 2000).

Brytyjskie badania środowiskowych skutków upraw GM trzciny cukrowej, kukurydzy i rzepaku w porównaniu z ich konwencjonalnymi uprawami wykazały fakt zmniejszenia się biomasy chwastów i nasion przez nie produkowanych w przypadku GM trzciny cukrowej i rzepaku22. To z kolei stanowi zagrożenie zmniejszeniem populacji ptaków i owadów na takich obszarach (Burke, 2005; Firbank i in., 2003).

18 Co ilustrujemy faktami, przytoczonym w paragrafie Faktyczne zagrożenia…19 O, co więcej, wysokich walorach smakowych i czystszej chemicznie po zmniejszeniu o 80% zużycia pestycydów (Nowicki i Ribbe, 2001).20 Sztandarową jest tu sprawa P. Schmeissera, któremu nie tylko GM rzepak firmy Monsanto, którego nasiona wiatr przywiał na jego pola, zanieczyścił ekologiczne uprawy uszlachetnianych przez 50 lat odmian rzepaku, ale który, pozwany przez Monsanto do sądu za „naruszenie patentu na GM rzepak” zmuszony został do płacenia olbrzymiego odszkodowania (Vehaag i Kröber, 2004).21 Fakty takie zostały nie tylko zaobserwowane, ale też potwierdzone badaniami eksperymentalnymi z pomocą symulacji komputerowych B. Moyera i R. Howarda z Purdue University. W eksperymentach tych „wpuszczano” do środowiska, w którym znajdowało się 60 000 dzikich ryb, 60 sztuk GM ryb, agresywniejszych w zachowaniach rozrodczych i zdobywaniu pożywienia oraz większych od dzikich ryb. Po 40 pokoleniach, tj. po kilku już latach, GM ryby doprowadzały do wyginięcia całej, początkowo 1000-krotnie liczniejszej populacji dzikich ryb (Vehaag i Kröber, 2004).22 Z wyjątkiem GM kukurydzy, na obszarach upraw której obserwowano nieco większą biomasę i ilość nasion chwastów.

10

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Z kolei o faktycznych zagrożeniach zdrowia, zarówno zwierząt, jak i ludzi, świadczy rosnąca liczba obserwacji i doświadczeń laboratoryjnych, stanowiących model odniesienia do zwierząt i ludzi, jak m. in. wyniki23:

1) badań toksyczności GM kukurydzy odpornej na herbicyd totalny BASTA oraz innej, odpornej na herbicyd Roundup (RR), przeprowadzone na szczurach (wyniki zawarte w materiałach Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności, EFSA),

2) badań toksyczności przewlekłej, też przeprowadzone na szczurach, żywionych paszą zawierającą GM ziemniaki ze zmienionym składem skrobi, zwłaszcza wyniki badań A. Pusztaia, a także Faresa i El-Sayeda,

3) paroletnich badań skutków żywienia GM soją RR myszy, przeprowadzanych przez Malatestę i in.24,4) szczególnie niepokojące, badań skutków żywienia szczurów GM soją (RR-Monsanto) przeprowadzonych

przez Ermakową z Rosyjskiej Akademii Nauk. Umieralność potomstwa matek szczurzych karmionych GM soją wyniosła w pierwszych 3 tygodniach życia średnio 55,6% (wahania w miotach wynosiły od 44% do 64%) wobec 9% umieralności w miotach, których matki były żywione tradycyjną soją25,

5) równie niepokojące, badań pewnego elementu struktury genetycznej wykorzystywanej do modyfikacji roślin, przeprowadzonych ostatnio przez Myhre i Fetona z Uniwersytetu w Trompo. Okazało się, że element ten może prowokować ekspresję genów w hodowlach komórek człowieka. Oznacza to, w przypadku tego elementu – będącego fragmentem wirusa, podobnego do wirusa wywołującego AIDS – możliwość spowodowania upośledzenia odporności człowieka i w rezultacie rozwój nowotworu złośliwego lub nowych wirusów,

6) znamiennnym już przykładem faktycznego zagrożenia alergenem pochodzącym z GMO jest śmierć 37 osób oraz wystąpienie poważnych, bolesnych dolegliwości u około 50 000 innych osób w USA w 1989 r. (Wiąckowski, 2007),

7) niższą płodność myszy karmionych żywnością zawierającą GM kukurydzę - (NK 603 i MON 810) – co może sugerować niższą płodność ssaków, a więc i człowieka, karmionych taką żywnością (por. raport A. Velimirov i in., 2008, zamówiony i opublikowany przez Ministerstwo Zdrowia Austrii), 8) jedne z najnowszych badań francuskich naukowców wykazały, że żywienie szczurów GM-kukurydzą (MON 610, MON 863 i NK 603) jest toksyczne dla ich wątroby i nerek oraz wywołuje zmiany pracy serca, gruczołów dokrewnych i innych narządów wewnętrznych (J. Spiroux de Vendômois i in., 2009).

W innych badaniach lub obserwacjach stwierdzono:1) że w produktach z GM ziemniaków RR (opornych na herbicyd Roundup), w których wskutek opylania

plantacji takich ziemniaków tym herbicydem, można znaleźć akrylamid, który jest neurotoksyczny i rakotwórczy. Stąd dużo firm masowego żywienia zadeklarowało, że nie będą używać ziemniaków transgenicznych (Chorąży, 2007),

2) że białko GM kukurydzy wywołuje reakcje uczuleniowe u ludzi, podobnie obserwowano silne uczulenia u myszy na białko GM grochu (Chorąży, 2007),

3) przegląd wielu różnych przypadków alergii oraz zatruć poprzez zarówno GM żywność, jak i środki farmakologiczne z rolnictwa molekularnego oraz zagrożeń wskutek tego nawet życia ludzi podaje Hałat (2004) i (2007),

4) lekki stan zapalny i zaczerwienienie skóry oraz pieczenie oczu i zaburzenia oddychania to skutek dłuższego kontaktu ludzi z GM bawełną (Narkiewicz-Jodko, 2007),

5) wielkie cierpienia wielu GM zwierząt, jak np. hybrydy zwanej Hermanem, byka z genami człowieka, cierpiącego wskutek zwyrodnienia stawów, stworzonego po to, „aby jego żeńskie potomstwo mogło produkować mleko z laktoferyną sprzedawaną zarówno jako środek farmakologiczny, jak i mleko w proszku dla niemowląt (Hałat, 2007, s. 3) lub świni z przeszczepionym ludzkim genem wzrostu: świnia miała zeza, krzywe nogi, była impotentem, mięśnie przerastały całe jej ciało i trzeba było ją podpierać deską, by nie upadła (Vehaag i Kröber, 2004),

6) GM pomidory Flovr Savr wywołują wrzody w przewodzie pokarmowym szczurów (Narkiewicz-Jodko, 2007).

Więcej wyników prawie klasycznych już badań dotyczących zagrożeń zdrowia ludzi i zwierząt ze strony GMO zawarte jest w monografii pokonferencyjnej pod red. Mocha (2006).

23 Por. np. przegląd takich badań w: Żarski (2007),24 Zmiany następowały w strukturach komórkowych wątroby, trzustki i jąder u samców, a więc organów stanowiących podstawę systemu immunologicznego i funkcji rozrodczości. Pozytywnym efektem tych badań było wykazanie, że zaobserwowane zmiany w strukturach komórek wątrobowych cofają się po powrocie do żywienia tradycyjną soją.25 Por. Ermakova (2006) oraz Żarski (2007). Fakty te są tym bardziej niepokojące, że komórki szczura mają budowę biologiczną i morfologiczną bardzo podobną do ludzkich. Zob. też ostatnio gorącą dyskusję pomiędzy Ermakovą (2007), Johnem (2007), Heinemannem i Traavikiem (2007) a niektórymi autorami, jak Chassy i in. (2007) kwestionującymi niektóre aspekty jej badań.

11

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Od strony społeczno-ekonomicznej niepokojące są także inne fakty, jak np.: 1) wprowadzanie na europejski rynek GM żywności lub paszy w sposób niejawny przez niektóre firmy biotechnologiczne i branży rolno-spożywczej. Fakt taki, dotyczący wprowadzenia GM mleka w proszku (ze wspomnianą laktoferyną) – zresztą wbrew warunkom licencji – będący wynikiem tajnego porozumienia pomiędzy koncernem spożywczym Nutricia a firmą biotechnologiczną Gene Pharming Europe, został ujawniony w 1994 r. (Hałat, 2007), 2) w Polsce kontrakty na zakup żywca przez wielką firmę mięsną od rolników już uzależnia się od podpisania przez nich umowy na karmienie zwierząt tylko paszą Cargilla (której skład jest niejawny, podczas gdy specjalistom wiadomo, że jest tam GM soja – por. Kryda, 2006). 3) Polska już importuje, m. in. w taki sposób, 1,5 mln ton soji transgenicznej (Kryda, 2006); inni oceniają, że prawie 90% soji na rynku polskim jest genetycznie modyfikowana (Leszyk, 2005), 4) według informacji Inspekcji Jakości Artykułów Rolno-Spożywczych, na 900 próbek żywności w 14 próbkach, w których nie powinno być żadnych elementów GMO, znaleziono GMO (Leszyk, 2005), 5) Cargill i inne korporacje potrafią zatrzymać dostawę żywności, np. statek pełen zboża, na kilka tygodni na pełnym morzu, by poczekać na wzrost cen, a takie opóźnienie może oznaczać głód dla wielu osób (Kryda, 2006), 6) dla części (większości?) polityków rolnictwo stanowi niezbyt ważny element gospodarki. Ilustruje to wypowiedź ministra rolnictwa Wielkiej Brytanii, który stwierdził, że „my rolnictwo możemy poświęcić, bo obrót rolny to 15%, a inne towary to 85%” (cyt. za Kryda, 2006), 7) firma biotechnologiczna Monsanto wytoczyła ok. 100 procesów farmerom za naruszenie jej praw do licencji na GM rzepak, których pola rodzimego rzepaku sąsiadują z polami GM rzepaku, a którym zostały zanieczyszczone (Chorąży, 2007), 8) firmy biotechnologiczne przygotowują masowe zawłaszczenie gatunków roślin uprawianych w krajach rozwijających się; np. oceniano w 2004 r., że w Indiach na co 3-ci gatunek rosnący na polach został złożony patent w biurze patentowym USA (Vehaag i Kröber, 2004), 9) amerykańskie badania skutków środowiskowych uprawy GM zbóż do 2003 r. obszernie przedstawia i dokumentuje raport Union of Concerned Scientists (Mellon i Rissler, 2006), 11) największe, jak dotąd, badania nt. możliwości wyżywienia ludności świata i rozwoju rolnictwa - International Assessment of Agricultural Science and Technology for Development – wykazały, że z pomocą GM żywności nie można problemu wyżywienia rozwiązać, gdyż zbiory GM zbóż wykazują dużą zmienność (IAASTD, 2008). Najobszerniejsze w języku polskim przeglądy wyników badań naukowych i obserwacji w praktyce nt. zagrożeń związanych z uwalnianiem GMO do środowiska lub GM żywności dają książki S. Wiąckowskiego (2008) i (2009), a także J.M. Smitha (2007).

7. Uwagi końcowe

Światowy areał upraw roślin transgenicznych w 2006 ocenia się na 102 mln ha. Jednocześnie podkreśla się bardzo szybki ich przyrost od czasu powstania pierwszych komercyjnych upraw GMO w 1996 r., który ocenia się na średnio 12% rocznie (Raport ISAAA, 2007)26.

Przy czym raport IPTS podaje, że w 2005 r. udział upraw GM roślin w światowych areałach upraw poszczególnych roślin wynosił: 14% kukurydzy, 60% soji, 28% bawełny i 17% rzepaku (Gómez-Barbero i Rodríguez-Cerezo, 2006).

Światowy areał atestowanych upraw ekologicznych w 2006 szacuje się na 31 mln ha, co łącznie z 62 mln ha obszarami dziko rosnących roślin, z których pozyskuje się ich owoce, korzenie, nasiona itd. stanowi areał około 93 mln ha, z których zbiera się aktualnie (Willer i Yussefi, 2007, s. 9-10). Istnieje stała tendencja wzrostu upraw ekologicznych w świecie. Tylko w 2006 przyrost areału certyfikowanych upraw ekologicznych w świecie wyniósł ponad 20%. W Europie od 40-50% rocznego przyrostu w początkach lat 90-tych w EU-15 istnieje od ok. 1995 r. malejąca tendencja przyrostu areału upraw. Ten przyrost areałów upraw jest bardzo zróżnicowany w odniesieniu do poszczególnych krajów w Europie27. Obserwuje się nawet w niektórych krajach, jak we Włoszech i Wielkiej Brytanii, pewne zmniejszanie się areałów upraw ekologicznych (EU Indicators, 2005 i 2007). Udział genetycznie modyfikowanych płodów rolnych w globalnym handlu w 2004 r. wyniósł:

26 Ten wielki przyrost areałów upraw GMO stanowi współcześnie jedną z najważniejszych przyczyn wylesiania na świecie – por. np. Raport Greenpeace (2006).27 Bliższa analiza tych tendencji jest zawarta, np. w pracy Nowaka (2006).

12

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

90% soji, 80% kukurydzy, 70% oleju rzepakowego i 45% nasion bawełny (Brookes i in., 2005). Sprzedaż GM nasion stanowiła w 2005 r. już 18% wartości sprzedaży nasion w świecie (Dubin, red. 2007). Wielkość globalnej sprzedaży żywności ekologicznej szacuje się na 40 mld dolarów dolarów 2006 r. Oznacza to przyrost o prawie 74% w ciągu 4 lat (Willer i Yussefi, 2007, s. 11). Zagrożenia konkurencyjności sektora żywności ekologicznej (szerzej: tradycyjnej) przez uprawy GM roślin i GM żywność wynikają zarówno z dynamiki wzrostu GM upraw oraz udziału płodów rolnictwa molekularnego w handlu światowym, jak i z potencjalnych i faktycznych korzyści upraw GM roślin. Nawet jednak zmniejszenie kosztów upraw GM roślin, pojawiające się przy części GM upraw, a stąd możliwość konkurowania mniejszymi cenami GM żywności (i paszy) nie rozwiązują podstawowych problemów związanych z degradacją gleby oraz wprowadzaniem toksycznych substancji do żywności. Co więcej, pojawiają się nowe zagrożenia związane z możliwością pojawiania się razem z GM żywnością coraz to nowych alergizujących i toksycznych substancji, a nawet nowych odmian chorobotwórczych bakterii i wirusów. Istnieją jednakże inne jeszcze zagrożenia konkurencyjności żywności ekologicznej, a także konwencjonalnej, jak np. (Tomiałojć, 2007):

1) działania władz ustawodawczych i wykonawczych bez uzyskiwania aprobaty społecznej, jak np. decyzja Komisji Europejskiej o nie przedłużeniu moratorium na dostęp upraw i produktów GMO w Unii Europejskiej,

2) praktyki narzucania siłą upraw i pasz z GMO, jak np. w Iraku,3) praktyki wymuszania wprowadzania upraw roślin lub zakupu pasz transgenicznych z pomocą mniej

jawnego nacisku handlowego ze strony USA, WTO i biotechnologicznych korporacji. Tymczasem posłowie Parlamentu Europejskiego planują zaostrzyć przepisy dotyczące dopuszczalnej zawartości produktów genetycznie modyfikowanych w żywności ekologicznej z maksymalnie 0,9 procent do całkowitego zakazu ich obecności (Kurowska, 2007). Zasadnicze zagrożenie konkurencyjności polskiej żywności ekologicznej i konwencjonalnej28 nastąpi po uwolnieniu do środowiska upraw GMO w dotychczas czystej ekologicznie i genetycznie produkcji rolnej w Polsce, jak to zauważają, np. Tomiałojć (2007), Żarski (2007), Sieniarska (2007), czy Narkiewicz-Jodko (2007). Podsumowując zagrożenia sektora żywności tradycyjnej, w tym ekologicznej, Narkiewicz-Jodko (2007, s. 3-4) stwierdza: „W razie wprowadzenia upraw GMO w Polsce trzeba będzie zapomnieć o uprawach ekologicznych i integrowanych, które nie mogą współistnieć z uprawami GMO, tak jak nie może współistnieć hałas z ciszą. Uderzy to w małe i średnie gospodarstwa w Polsce specjalizujące się w uprawach ekologicznych i integrowanych”. Na razie produkcja i handel GM żywnością w Europie jest ograniczana przez ustawodawstwo oraz brak popytu na taką żywność ze strony handlu wskutek nastawienia anty-GMO ankietowanych konsumentów, co wyrażają wyniki szwajcarskiego referendum (Szwajcarskie, 2007) oraz stanowiska wielu organizacji i instytucji w sprawie GMO (Stanowiska (2007). Ostatnie badanie opinii publicznej w krajach członkowskich UE, Eurobarometer z maja 2006, wykazało nie tylko, że miażdżąca większość respondentów sprzeciwia się żywności transgenicznej, ale że nawet zgodę na produkcję środków farmakologicznych z pomocą GM roślin w zamkniętych szklarniach, pod rządami obowiązującego prawa, daje tylko 25% ankietowanych (Hałat, 2007). Przyszłość, a zwłaszcza konkurencyjność rolnictwa i żywności ekologicznej względem rolnictwa molekularnego produkującego GM żywność leży, jak się wydaje, głównie w rękach ustawodawców i konsumentów. Jednym i drugim brakuje, jak się wydaje, podstawowej wiedzy nie tylko o korzyściach i wadach, ale zwłaszcza o zagrożeniach związanych z jednym i drugim rodzajem rolnictwa i produkcji żywności. Brakuje wiedzy zwłaszcza o zagrożeniach związanych z uwalnianiem GMO do środowiska i tym samym wprowadzaniem do lokalnych i globalnych łańcuchów pokarmowych genów, powodujących zmiany, które nigdy by samodzielnie w przyrodzie nie nastąpiły. W tej sytuacji konieczne są przede wszystkim dwa kierunki działań: 1) działania decydentów zdolnych zmieniać prawo lub politykę gospodarczą na różnych szczeblach zarządzania oraz 2) działania edukacyjne. W przypadku polityki gospodarczej zasadnicze znaczenie ma kreowanie krajowego popytu instytucjonalnego na żywność ekologiczną. Jest on w Polsce (i nie tylko w Polsce) potencjalnie bardzo duży i może stać się silnym bodźcem rozwoju. Wskazywał na to jeszcze Górny (1994), wymieniając: żłobki, przedszkola, szkoły, domy

28 O, co więcej, wysokich walorach smakowych i czystszej chemicznie po zmniejszeniu o 80% zużycia pestycydów (Nowicki i Ribbe, 2001).

13

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

dziecka, szpitale, sanatoria, hotele, zakłady gastronomiczne, catering PLL LOT. Wskazywaliśmy na ten czynnik, po analizie uwarunkowań i czynników konkurencyjności żywności ekologicznej dokonanej w pracy (Nowak, 2006) dodając do tej listy inne zakłady użyteczności publicznej oraz instytucje władzy i administracji państwowej i samorządowej, których pracownicy lub klienci są żywieni w tychże instytucjach. Bez zaistnienia jednak drugiego czynnika, powszechnej edukacji na temat żywności i rolnictwa ekologicznego, ich zalet i wad, ale przede wszystkim na temat potencjalnych i faktycznych korzyści, a zwłaszcza zagrożeń, jakimi cechuje się GM żywność i rolnictwo molekularne, trudno o odpowiednie, pro publico bono decyzje władz i polityki gospodarcze oraz o właściwe wybory konsumenckie i obywatelskie. Istotnym zwłaszcza faktem, przemawiającym w szczególności na rzecz rolnictwa ekologicznego, jest, że korzyści płynące z GMO można uzyskać (i uzyskuje się) – bywa, że znacznie większe niż z pomocą GMO – innymi metodami, czasem trudniejszymi, ale za to bezpiecznymi dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska naturalnego. Znamiennym tego przykładem jest uzyskiwanie w wielu gospodarstwach w Chinach znacznie wyższych plonów ryżu – wyższych niż z konwencjonalnych upraw o 89% - przy jednoczesnym zupełnym wyeliminowaniu pestycydów przy użyciu technik agro-ekologicznych (Zhu i in., 2000)29. Nowsze dane na temat zużycia pestycydów i plonów w uprawach GM ryżu w Chinach mówią, że choć obserwuje się w tych przypadkach zmniejszenie o prawie 80% zużycia pestycydów, to zwiększenie plonów GM ryżu – w stosunku do konwencjonalnych upraw – następuje jedynie o 3,5% - 9% (Huang J. i in., 2005), która to efektywność upraw GMO ma się nijak do efektywności upraw ekologicznych. I na zakończenie. W kontekście zwłaszcza zagrożeń, jakie pociągają za sobą decyzje o uwolnieniu GMO do środowiska oraz o dopuszczaniu do obrotu GM żywności lub paszy nasuwa się pytanie: czy zasada Primum non nocere ma obowiązywać tylko lekarzy? W działalności gospodarczej, która ma wpływ na środowisko, rolę analogiczną do powyższej zasady winna pełnić zasada ostrożności30, sformułowana przez ministrów rządów wielu krajów jeszcze w 1990 r.:

„Przedsięwzięcia środowiskowe muszą przewidywać, zapobiegać i zwalczać przyczyny degradacji środowiska. Tam, gdzie istnieją zagrożenia poważnej lub nieodwracalnej szkody, brak pełnej naukowej pewności nie powinien służyć jako powód zaniechania przedsięwzięć zapobiegających degradacji środowiska”.

O ile trudno nie dostrzegać korzyści dla medycyny i różnych branż przemysłu płynących ze współczesnej biotechnologii, (zob. np. raport pod red. Dubina, 2007) – pod warunkiem niedopuszczenia do uwolnienia się do środowiska jakichkolwiek genetycznie zmodyfikowanych organizmów – to w przypadku rolnictwa lub żywności, która jak GM żywność może prowadzić do poważnych lub nieodwracalnych szkód na zdrowiu lub w środowisku, zasada ostrożności nabiera szczególnego znaczenia.

SUMMARY

Jacek J. Nowak

Genetically Modified Organisms (GMO’s) and Transgenic Food and Competitiveness of Organic Farming and Food

Summary. In the last years a new quality in the environment of organic food sector is becoming more and more important. This new element of environment is agriculture and industry functioning on the basis of transgenic or genetically modified organisms (GMO’s). In the main part of this paper the analysis of potential and real benefits and risks connected nowadays to GMO and GM food. The aim of this analysis is to produce premises to: 1) answer the question: does this new food (which GM food is) fulfill the conditions of ecological and health safety and 2) formulate findings on competitiveness of organic food.

29 Podaję za Margulis (2006).30 Tzw. precautionary principle. Cytuję sformułowanie tej zasady - jeszcze w 1990 r. - w Bergen Ministerial Declaration on Sustainable Development (cyt. za Shaw and Schwartz, 2005, s. 9 – tłum. moje - JJN).

14

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Bibliografia

Aquaculture (2006), Is Aquaculture the Answer? “Mother Jones Magazine”, March-April, (http://www.motherjones.com/news/featurex/2006/03/aquaculture_faq.html - dostępny 26.04.2007).

Benbrook C. (2001), DO GM CROPS MEAN LESS PESTICIDE USE? “Pesticide Outlook”, October, pp. 204-207.

Brahic C. (2006), Edible cotton breakthrough may help feed the world, “NewScientist.com news service”, 20 November 2006 (http://www.newscientist.com/channel/life/gm-food - dostępny 2.04.2007).

Brookes G., N. Craddock i B. Kniel (2005), The Global GM Market. Implications for the European Food Chain (http://www.agbios.com/docroot/articles/05-266-001.pdf - dostępny 8.05.2007).

Burke M. (2005), Managing GM crops. with herbicides. Effects on farmland wildlife, Farmscale Evaluations Research Consortium and,the Scientific Steering Committee, London (także na www.defra.gov.uk/environment/gm/fse/results/fse-summary-05.pdf - dostępny 14.04.2008).

Chassy B. i in. (2007), Response to GM soybeans - revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”, Vol. 25 (1 December), pp. 1356 - 1358 (też na http://www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1356b.html - dostępny 26.02.2008).

Chorąży M. (2007), Zagrożenia roślinami transgenicznymi, w: Konferencja (2007).Dubin A., red. (2007), Stan i kierunki rozwoju biogospodarki - raport. Min. Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa

(też na (www.nauka.gov.pl/mn/_gAllery/33/69/33696/20071224_Raport_Biogospodarka.pdf - dostępny 31.03.2008Encyklopedia (2007), Encyklopedia WIEM. (http://portalwiedzy.onet.pl).Ermakova I.V. (2007), GM soybeans - revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”, Vol. 25 (1

December), pp. 1351 - 1354 (też na www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1351.html - dostępny 26.02.2008)

Ermakova I. (2006), Influence of genetically modified soya on the birth-weight and survival of rat pups, w: Moch K., ed. (2006), s. 41-47 (też na www.oeko.de/oekodoc/277/2006-002-en.pdf - dostępny 26.02.2008).

EU Indicators (2005), EU Environment Related Indicators 2005. European Commission, DG Environment, Brussels.

EU Indicators (2007), EU Environment-Related Indicators 2007. European Commission, DG Environment, Brussels.

FAO (2003), Weighing the GMO arguments - for (http://www.fao.org/english/newsroom/focus/2003/gmo7.htm - dostępne – 26.02.2008).

FAO (2003a), Weighing the GMO arguments- against (http://www.fao.org/english/newsroom/focus/2003/gmo8.htm - dostępne 26.02.2008).

FAO (2002), World agriculture: towards 2015/2030. An FAO perspective. Summary Report. FAO, United Nations Organization. (http://www.fao.org/documents/show_cdr.asp?url_file=/docrep/004/y3557e/y3557e09.htm - dostępny 12-06-2006).

Firbank, L.G. i in. (2003) The implications of spring-sown genetically modified herbicide-tolerant crops for farmland biodiversity: A commentary on the Farm Scale Evaluations of Spring Sown Crops. ISBN 0-85521-036-2. (także na www.defra.gov.uk/environment/gm/fse/index.htm - dostępny 14.04.2008).

Gómez-Barbero M. i E. Rodríguez-Cerezo (2006), Economic Impact of Dominant GM Crops Worldwide:a Review, (report of Institute for Prospective Technological Studies) European Commission, Directorate-General, Joint Research Centre, Seville December 2006 (też na http://ftp.jrc.es/eur22547en.pdf - dostępny 8.05.2007).

Górny M. (1994): Czy żywność ekologiczna może być szansą dla Polski? W: „Czy żywność ekologiczna może być szansą dla Polski?” (Materiały konferencji). Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa.

Hałat Z. (2007), GMO w rolnictwie. GMO w środkach farmakologicznych, w: Konferencja (2007).

Hałat Z. (2004), Alergeny organizmów genetycznie zmodyfikowanych, "ALERGIA", Nr 3/21, str. 19 – 26 (także na http://www.halat.pl/gmo.html - dostępny 24.04.2007).

Heinemann J.A. i T. Traavik (2007), GM soybeans - revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”, Vol. 25 (1 December), 1355 - 1356 (też na www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1355c.html - dostępny 26.02.2008)

Huang J. i in. (2005), Insect-Resistant GM Rice in Farmers' Fields: Assessing Productivity and Health Effects in China, “Science”, Vol. 308, no. 5722, pp. 688 – 690. (też na www.sciencemag.org/cgi/content/full/308/5722/688 - dostępny 26.02.2008).

15

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

IAASTD (2008), International Assessment of Agricultural Science and Technology for Development - Executive Summary of the Synthesis Report, Johannesburg, April 2008 (http://www.agassessment.org/index.cfm?Page=IAASTD%20Reports&ItemID=2713 - dostępny 2.12.2008).

John B. (2007), GM soybeans—revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”, Vol. 25 (1 December), pp. 1354 - 1355 (też na www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1354.html - dostępny 26.02.2008).

Konferencja (2007), Materiały na konferencję nt. „GMO – szansą rozwoju polskiego rolnictwa? Fakty i mity”, zorganizowaną przez Senat RP, 15 lutego 2007 w Warszawie. Biuro Informacji i Dokumentacji, Kancelaria Senatu, luty 2007 (dostępne też na www.senat.gov.pl/arch.htm).

Kryda (2006), Wywiad z dr. Markiem Krydą, dyrektorem Instytutu Ochrony Zwierząt, w: Rozmowy niedokończone: „Obrona przed GMO”, emitowane w Telewizji TRWAM dn. 27.04.2006.Kurowska O. (2007), Ekożywność ze wspólnym unijnym logo, „Życie Warszawy”, 30 marca 2007.Lean G. (2008), Exposed: the great GM crops myth, “The Independent”, 20 April 2008

(http://www.independent.co.uk/environment/green-living/exposed-the-great-gm-crops-myth-812179.html - dostępny 24.11.2008).

Leszyk A. (2005), Nie wiesz, co jesz, „PRZEGLĄD”, 25. kwietnia 2005. Margulis C. (2006), The Hazards of Genetically Engineered Foods, “Environmental Health Perspectives”, Vol.

114, No. 3 (March): s. A146–A147 (też na www.ehponline.org/docs/2006/8602/letter.html - dostępny 26.02.2008).

Międzynarodowy (2007), Międzynarodowy szczyt anty-GMO na Wawelu (nota prasowa ICPPC z 23.04.2007- www.gmo.icppc.pl).

Mellon M. i J. Rissler (2006), Environmental Effects of Genetically Modified Food Crops -- Recent Experiences (http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/environmental-effects-of-genetically-modified-food-crops-recent-experiences.html - raport Union of Concerned Scientists of USA - dostępny 13.04.2008)

Moch K., ed. (2006), Epigenetics, Transgenic Plants & Risk Assessment. Proceedings of the Conference at December 1st 2005 (Institute for Applied Ecology, Freiberg), Literaturhaus, Frankfurt am Main (też na www.oeko.de/oekodoc/277/2006-002-en.pdf - dostępny 26.02.2008).

Narkiewicz-Jodko J. (2007), GMO – na razie dziękujemy, w: Konferencja (2007).Nowak J.J. (2006), O uwarunkowaniach konkurencyjności żywności ekologicznej, w: M. Stawicka, red.

“Integracja a konkurencyjność przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia”, Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego, Warszawa 2006, ss. 231-246.

Nowicki M. i L. Ribbe (2001), Problemy ekorozwoju Polski. Agencja A. Grzegorczyk, Warszawa.Połanecki P. (2007), Konferencja w Bolonii (sprawozdanie) (http://icppc.pl/pl/gmo/index.php?id=132 –

dostępny 24.04.2007).Potential (2008), Potential Benefits of Genetic Engineering

(http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/potential-benefits-of-genetic-engineering.html - publikacja Union of Concerned Scientists z USA dostępna 13.04.2008).

Raport Greenpeace (2006), Eating up the Amazon, Greenpeace International, Amsterdam April 2006 (http://www.greenpeace.de/fileadmin/gpd/user_upload/themen/waelder/AmazonSoya.pdf - dostępny 3 IV 2007).

Raport ISAAA (2007), ISAAA Brief 35-2006- Executive Summary http://www.isaaa.org/Resources/Publications/briefs/35/executivesummary/default.html - dostępny 5.05.2007)

Risks (2008), Risks of Genetic Engineering (http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/risks-of-genetic-engineering.html - raport Union of Concerned Scientists z USA dostępny 13.04.2008)

Sala O.E. et al. (2000), Global Biodiversity Scenarios for the Year 2100, “Science”, 10 March 2000: Vol. 287, no. 5459, pp. 1770 – 1774.

Shaw S. and R. Schwartz (2005), Trading Precaution: The Precautionary Principle and the WTO - UNU-IAS Report, United Nations University, Institute of Advanced Sudies, November 2005 (http://www.ias.unu.edu/binaries2/Precautionary%20Principle%20and%20WTO.pdf – dostępny 7.05.2007).

Sieniarska E. (2007), Wpływ upraw GMO na produkcję w gospodarstwie ekologicznym, w: Konferencja (2007).Smith J.M. (2007), Nasiona kłamstwa, czyli o łgarstwach przemysłu i rządóqw na temat żywności

modyfikowanej genetycznie, Oficyna Wydawnicza 3.49, Poznań.

16

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

Spiroux de Vendômois J., F. Roullier, D. Cellier and G.-E. Séralini (2009), A Comparison of the Effects of Three GM Corn Varieties on Mammalian Health, „International Journal of Biological Sciences”, No. 5(7): 706-726.

Stanowiska (2007), Stanowiska organizacji i instytucji w sprawie upraw GMO i żywności GMO , w: Konferencja (2007).

Szwajcarskie (2007), Szwajcarskie referendum w sprawie zakazu stosowania technik inżynierii genetycznej w uprawach żywności, w: Konferencja (2007).

Tomiałojć L. (2007), Ekologiczne i ekonomiczne źródła obaw przed szybkim wprowadzeniem upraw GMO, w: Konferencja (2007).

Tomiałojć L. (2006), O uprawach GMO i zmodyfikowanej żywności, „AURA”, nr 3.Twardowski T. (2007), GMO – trzy kolory; biotechnologia podstawą biogospodarki przyszłości, w:

Konferencja (2007).Ustawa (2001), USTAWA z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. (Dz. U. z

dnia 25 lipca 2001 r.).Ustawa (2001a), USTAWA z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63,

poz. 634 z p. zm.).Vehaag B. i G. Kröber, reż. (2004), Life Running out of Control – film dokumentalny, prod. Denkmal Films i

Haifish Films.Velimirov A., C. Binter, J. Zentek (2008), Biological effects of transgenic maize NK603xMON810 fed in long

term reproduction studies in mice - Report, “Forschungsberichte der Sektion IV Band 3/2008”. Bundesministerium für Gesundheit, Familie und Jugend, Wien (http://polska-wolna-od-gmo.org/doc/forschungsbericht_3_2008_letztfassung.pdf - dostępny 17.11.2008).

Wiąckowski S. (2009), Genetycznie zmodyfikowane organizmy - zagrożenia dla rolnictwa, zdrowia i środowiska, Kielce. 

Wiąckowski S. (2008), Genetycznie modyfikowane organizmy – obietnice i fakty, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok.

Wiąckowski S.K. (2007), Żywność genetycznie modyfikowana a problem alergii, w: Konferencja (2007).Willer H. and Minou Yussefi, eds. (2007), The World of Organic Agriculture 2007

Statistics and Emerging Trends, IFOAM i FIBL, Bonn i Frick (http://orgprints.org/10506/ - dostępny 19.04.2007)

Wojciechowski (2006), Wywiad z Januszem Wojciechowskim, wiceprzewodniczącym Komisji Rolnictwa w Parlamencie Europejskim, w: Rozmowy niedokończone: „Obrona przed GMO”, emitowane w Telewizji TRWAM dn. 27.04.2006.

Wolfenbarger L.L. i P.R. Phifer (2000), The Ecological Risks and Benefits of Genetically Engineered Plants, “Science”, 15 December, Vol. 290, no. 5499, pp. 2088 – 2093.

Żarski T. (2009), GMO – Mity i fakty, Materiały międzynarodowej konferencji nt.: „Genetycznie zmodyfikowane organizmy a środowisko przyrodnicze”, 29 luty 2009, UKSW, Warszawa.

Żarski T. (2007), Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi, w: Konferencja (2007).

Zhu Y. i in. (2000), Genetic diversity and disease control in rice, “Nature”, Vol. 406, No. 6797, s. 718-722.

Powyższe studium jest uzupełnioną i zaktualizowaną wersją pracy autora opublikowanej w monografii:

P.F. Borowski, red. „Zmiany jakościowe w otoczeniu a konkurencyjność przedsiębiorstw – ujęcie regionalne i sektorowo-branżowe”. Wyd. Szkoły Wyższej im. B. Jańskiego, Warszawa 2007, ss. 259-289.

Autor pozwala zainteresowanym na kopiowanie i dalsze udostępnianie powyższej pracy – wraz z danymi bibliograficznymi – w dowolnej formie i na dowolnym nośniku. Jacek J. Nowak, e-mail: jacek.nowak3@wp.pl

The study above is enhanced and updated version of author’s paper published in monograph”P.F. Browski, ed., „Zmiany jakościowe w otoczeniu a konkurencyjność przedsiębiorstw – ujęcie regionalne i

sektorowo-branżowe”(in Polish). B. Jański Graduate School, Warsaw 2007, pp. 259-289.

17

Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...

It is allowed by the author to copy and further disseminating this study in any form.

Jacek J. Nowak, e-mail: jacek.nowak3@wp.pl

Jacek J. Nowak*

Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgenicznaa konkurencyjność rolnictwa i żywności ekologicznej

STRESZCZENIE W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera nowa jakość w otoczeniu sektora żywności ekologicznej, jaką stanowi rolnictwo i przetwórstwo bazujące na organizmach transgenicznych, tj. genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified organisms – GMO). W zasadniczej części pracy analizujemy potencjalne i faktyczne korzyści i zagrożenia związane współcześnie z GMO i żywnością transgeniczną. Analiza ta służy dostarczeniu przesłanek do: 1) odpowiedzi na pytanie czy nowa żywność, jaką stanowi żywność genetycznie zmodyfikowana, spełnia warunki bezpieczeństwa zdrowotnego i ekologicznego oraz 2) sformułowania wniosków na temat konkurencyjności żywności ekologicznej.

* Ph.D., B. Jański Graduate School in Warsaw (Faculty of Management) and Society for Ecological and Rural Progress (chairman), Poland; e-mail: Jacek.Nowak3@wp.pl

18