GEORGETHOMSON

LK FLOZOFLAR

EVREN: MEHMET H. DOAN

2. BASIM

PAYEL YAYINLARI: 83 Bilim Kitaplar : 30

ISBN: 975-388-099-5

DizgiDzeltiBaskKapak filmleri Kapak basks Cilt

Payel Yaynevi Birgl Kl zal Matbaas Ebru Grafik pomet Matbaas Esra Mceilithanesi

GEORGE THOMSON

ESK YUNAN TOPLUMU STNE NCELEMELER

LK FLOZOFLAR

ngilizce aslndan eviren MEHMET H. DOAN

payel

PA YEL YAYINEV s ta n b u l

Yaptn zgn ad: Studies in Ancient Greek Society The F irst Philosophers

Trke birinci basm: Mays 1988

kinci basm: Kasm 1997

George Thomson'n bu yapt, Lawrence and Wishart Yaynevinin 1961 tarihti ikinci basmndan Trkeye evrilmitir. Kitabn ngiltere'deki birinci basuru 1955'de yine ayn yaynevi tarafndan yaplmtr.

Yunan Direniinin Kahraman MANOLS GLEZOS'a

1941 Maysnda, on dokuz yanda, Akropolis'e trmand ve Nazi'lerin birka gn nce Atina'ya girdiklerinde ektii gamal hal bayra yrtt. Tutukland ve lme mahkm edildi, hapisten kat, direniilere katld. Savatan sonra yeniden tutukland ve 1948'de bir kez daha lme mahkm edildi. Dnya lsndeki protestolar karsnda cezas mr boyu hapse evrildi: 1954 Temmuzunda salverildi, vereme yakalanmt. Aralk 1958'de yeniden tutukland.

Dipnotlar ve Metin indeki Gndermelere likin Bir Aklama

George Thomson, eski Yunan ve Latin yazarlaryla onlarn yaptlarna degin notlan sunarken, Liddel ve Scott'n Greek-English Lexicon m daki (Yunanca-ngilizce Szlk) ve Lewis ile Short'un Latin-English Dictionary&indeki (Latince-ngi- lizce Szlk) ksaltmalan olduu gibi korumutur. Biz de Trkeleri yaymlanan bazlan dnda, ounu bu ksaltmalarla verdik.

Metinde, parantez iinde sayfa numaralan verilerek yaplan gndermelerde. Tarihncesi Ege sz konusu olduunda, I. cilt iin (C. I), II. cilt iin de (C. II) ksaltmalarn kullandk. Yalnzca sayfa numaralan verilen gndermelerde lk Fi- lozoflar'm Trke basm sz konusudur.

NDEKLER

n s z ................................................................................................... KNC BASIMA N S Z .................................................................... 13GR .................................................,...................................................... 15

Birinci Blm KABLE DNYASI

I. KONUMA VE DNCE1. nsanlar ve H ayvan lar......................................................................... 232. El ve B ey in ............................................................................................ 273. B ilin ...................................................................................................... 294. b irli i...................................................................................................365. Cmle .................................................................................................39

II. KABLE EVRENBLM

1. Doal ve Toplumsal likiler ............................................................. 472. By ve M i t .......................................................................................... 503. Kabile Dzeni ve Doal Dzen ......................................................... 544. Amerikan Yerlileri Evrendoum lan................................................. 57

kinci Blm DOU DESPOTZM

III. N

1. Yunanistan ve in ................................................................................ 672. Byk T o p lu m ......................................................................................693. Doal F e lse fe ......................................................................... 75

IV. YAKINDOU

1. T a rm .......................................................................................................792. Msr Krall ........................................................................................ 823. Mezopotamya K ra ll .........................................................................874. Babil Yeni Y l ......................................................................................955. lkel i f t ................................................................................................. 996. Kralln le v i.................................................................................... 1017. brani Peygam berleri.......................................................................... 105

nc Blm BABL'DEN MLETOS'A

V. YUNAN TAKVM

1. Suriye ve G ir it ......................................................................................1152. Msr ve Mezopotamya Takvim leri...................................................1203. Yunan Takvimi: Asl K keni.............................................................1224. Yunan Takvimi: lk K ken i...............................................................1255. Tam am lam a.......................................................................................... 1296. iftinin Y ll ................................................................................... 1377. Sekiz Yllk Sre ve K rallk ............................................. 139

VI. KADMOSOULLARl

1. Yunan Szbiliminin Kkenleri ......................................................... 1432. Thelidai .................................................................................................1483. Tarihncesi B oeotia ............................... ............................................ 150

VII. YUNAN TANRI DO UM U

1. K antlar ........................................................................................... 1532. Tanrlarn Douu..............................................................................1553. Tanrlar Arasnda Savam................................................................. 1574. Tanrlarn K ral....................................................................................1595. Hesiodos Evrendoumu......................................................................1626. Toplumun ve Doann Birbirinden Ayrl.................................... 168

VIII. MLETOS OKULU

1. on Evrenbilim i....................................................................................1712. Thales ve Anaksimandros............................................. :....................1733. Anaksim enes........................................................................................ 1804. Burnet ve C om ford ............................................................................. 181

Drdnc Blm YEN CUMHURYETLER

IX. EKONOMK TEMEL

1. Meta re tim i................... 1932. Tun a'nda Temel ve styap............................................ 1973. F enikeliler............................................................................................ 1994. Yunan Ticaretinin B ym esi........................................................... 2095. Metal P a r a ........................................................................................... 2146. K lelik .................................................................................................. 2177. B irey ..................................................................................................... 227

X. DEMOKRATK DEVRM

1. Eski D em okrasi.................................................................................. 2312. O ligari.................................................................................................2333. T iran lk .................................................................................................2394. Kleisthenesin D evrim i...................................................................... 247

XI. DEMOKRATK DEOLOJ

1. Toplumsal A dale t............................................................................... 2532. Moira ve M etro n ................................................................................ 2573. O rfec ilik ...............................................................................................2604. kiciliin Kkeni ................................................................................ 266

Beinci Blm KATKISIZ AKIL

XII. SAYI

1. Krotonlu Pythagoraslar.................................................................2752. Pyhagoras D in ................................................................................ 2813. Say Kuram ........................................................................................ 2854. O rtalam a...............................................................................................291

XIII. OLU

1. Herakleitos: Politik Konumu ............................................................2992. Herakleitos ve M ysterialar................................................................3013. L ogos.................................................................................................... 3044. Nesnel D iyalektik............................................................................... 3105. Tragedya ..............................................................................................312

XIV. VARLIK

1. Elea O kulu ............................................................................................3182. Parmenides ve M ysterialar................................................................ 3193. B i r ......................................................... 3224. kinci sa iah ......................................................................................... 3265. Parmenides ve H erakleitos................................................................ 3296. deoloji ve P a r a ...................................................................................332

XV. MADDECLK VE DEALZM

1. Felsefe ve Bilim ..................................................................................3352. Atom K uram ...................................................................................... 3423. znel D iyalek tik .................................................................................3494. Tanrlarn ve Devlerin Sava ...........................................................3585. Doal Felsefenin S o n u ........................... 367

XVI. YANLI BLN

1. Kuram ve P ra tik ..................................................................................3762. an Y anlsam as..............................................................................382

K A Y N A K LA R....................................................................................... 389SREL YAYINLAR....................... 401D Z N .................. ..................................................................................... 403

HARTALAR

I. Msr.....................................................................................................83II. M ezopotamya.................................................................................... 90IH. O rtadou........................................................................................... 107IV. Suriye ile Filistin..............................................................................109V. Bat Akdeniz.................................................................................... 205

VI. Kuzey Ege........................................................................................ 221VII. Gney E g e ........................................................................................225

VIII. Gney Yunanistan.......................................................................... 235IX. Attika ve Boeotia............................................................................ 242X. Gney talya ve Sicilya.................................................................. 276

NSZ

m U ikinci cilt, birincisiyle (Tarihncesi Ege I-If) ayn plan izliyor. Aiskhylos ve Atina'nn daha da geniletilmii olup kleliin gelimesi ve bilimin kkeni zerinde duruyor.

Kleliin sistematik bir incelemesine girimedim bu kitapta. Bu. bugn elimizde olan btn bilgilere dayanarak yaplacak ortak bir aratrmann konusu olabilir. Byle bir almann, smrgeci bask altnda, klelerin ve onlardan da ok kle sahiplerinin aalandn anlayamaz duruma gelmi olan burjuva aratrmaclarn altndan kalkamayaca bir i olduu gittike daha iyi anlalyor. Yine de. Yunan uygarlnn bunsuz anlalm ayacan gsterecek kadar eyin sylenmi olduunu umuyorum.

Yunan biliminin teknik kaynaklarn da aratrmadm. Bu da uzmanlarn konusudur. Amacm, ilkel dnce ile bilimsel bilgi arasnda bir halka oluturan doac filozoflarn yaptlarnn temelinde yatan fikirleri incelemek oldu. Tragedyann ekonomik temelini Aiskhylos ve Atina'da verilmi sonularla birlikte incelerken, vardm sonularn eski demokrasinin teki ideolojik rnlerine de ayn ekilde uygulanabileceini fark ettim. Bu nedenle, bu ciltte, meta retiminin ve parann dolamnn Yunan felsefesinin geliiminde oynad rol inceledim.

Bunu byk lde. Kafa ve El Emei adl yaptnda yaymlanacak olan Kant zerine almasnda benden bamsz olarak benzeri sonulara ulam olan Dr. Alfred Sohn-Rethel'e borluyum. Kendisi, kitabn daha baslmadan nce okumama izin vermekle kalmayp, benim kardm sonular benimle tartarak Kapital'in a blmlerinin felsefi nemini gereince deerlendirmeme yardm etmitir.

in zerine olan blm, Yunan ve in felsefesinin karlanrmal bir incelemesine bir yaklam denemesidir, nc ciltte bunu srd

12 NSZ

receimi umuyorum. Hint felsefesi hakknda da bir eyler sylemeyi dnmtm, fakat Hint tarihindeki zamandizinsel glkler engel oldu bu giriime. Marx'ln Hindistan'da yaylmasyla bu sorunlarn zlecei umudunu tayorum.

Eletirileri iin Profesr Benjamin Farrington ve Mr. Maurice Comforda; ayn zamanda Prag. Charles niversitesi Klasik Dilbilim Blm'nden alma arkadalarma teekkr borluyum; kendileriyle yaptm uzun ve ateli tartmalardan kazandklarm szlerle anlatmam olanaksz.

Birmingham, Ocak 1955 GEORGE THOMSON

KNC BASIMA NSZ

IE>U kitap Marx'lar arasnda geni bir biimde tartld: bunlardan bazlar, kitabn, meta retiminin rolyle ilgili ana tezine henz inanm deiller. Bu ve tartlan dier sorunlar zerindeki nihai sonu ne olursa olsun, kitabn, felsefe tarihine daha az dogmatik, daha ok diyalektik bir yaklama olan gereksinmeye dikkatleri ekmi olduuna inanyorum.

Yeni fikirlerin o kadar iyi karlanmad burjuva evrelerde kitabn etkisi daha az belirgin oldu. yle grnyor ki, birok niversite retim yesi onu ya grmezlikten gelmekte ya da (daha lszce) sulamakta: fakat btn bunlar, kitabn kitaplklardaki kopyalarnn rencilerce okunmaktan ypranmasn nlememitir. Bundan baka, klelik zerine son tartmalarda, IX. Blmde ileri srlen fikirlerden bazlar, alnd yer belirtilmeksizin de olsa tekrarlanmaktadr. Bundan nceki cilt de. zellikle Homeros zerine olan blmler, ayn yazgya uramt. Bunu bir vg olarak kabul ediyorum.

Bu basm, Japonca basks dnda. eke, Rusa, spanyolca ve Almanca basmlarna alnm birok ekleri ve dier dzeltmeleri iermektedir.

Birmingham, 1961 GEORGE THOMSON

GR

LIDiRNC cildin giriinde. Tarihncesi Ege'nin incelenmesine bir temel olsun diye Mezopotamya. Msr ve Dou Akdeniz'deki snfl toplumun evrimi zerine ksa bir zet verilmiti. O zamandan bu yana, Vestnik drevtei istorii'dt, yeni bir dnya tarihi iin bir taslak plannn bir paras olarak, eski tarihin dnemlere ayr mas konusunda bir ema nerisi yaymland.1 Bu blme balarken, bu emann bir blmn ksaltlm biimde burada tekrarlamak ve bana zerinde biraz daha dnlmesi gerekiyor gibi gelen baz noktalara dikkati ekmek istiyorum.

emann ilgili blmn yle zetleyebiliriz.Dnya TarihCnin ilkel ortaklamaclkla ilgili kesiminin, onun

btn halklara zg geliiminin temel izgilerini aklamas gerekir. retim aralarnn toplumsal mlkiyetindeki temel meydana karlmal ve bu dzende onu toplumcu mlkiyetten ayran snrlamalar aklanmaldr. Bu snrlamalar, retim glerinin gelimesinin dk dzeyine ve ilkel komnlerin kk ve birbirinden ayr oluuna baldr. retim glerinin yava fakat dzenli geliiminin, ilkel komnn erken tipinden kabile toplumuna doru gelimeyi aklayacak biimde zmlenmesi gerekir.

El letlerinin tatan olduu kadar bakrdan da yapld bakrta dneminde. Nil, Frat, Dicle ve ndus Vadilerinde byk ilerlemeler grrz. Buralarda ilk kez, ilkel ortaklamaclm son buluunu, kleliin ve snf savamnn byyn ve devletin oluumunu gzleriz.

Kle toplumunun gelimesinde, erken ve gelimi olmak zere iki aama fark edilebilir. Erken aamada, klelik ataerkildir ve meta re

1 VDI, 1952,1.

16 GR

timinden ok ilk gereksinimlerin doyurulmasna ynelmitir. Ticaret pek gelimemitir. Bor karl kleletirme yaygndr, daha ok henz toprandan atlmam kyllerden oluan nemli bir kk reticiler snf vardr. Mlkiyet dou tipindedir. Devlet tipik despotluk biimini almtr, kltrel gelime yavatr. Gelimi aamada, retim glerindeki daha ileri gelimelere bal olarak, klelik meta retimine yneltilmitir ve temel retim alanlarnda zgr el emeinin yerini kle emei almtr. Kk reticiler yoksullamr; ticaretin daha da gelimesiyle para ilikileri, ze! mlkiyet, zel olarak sahip olunan klelerin says artar ve dier kategorilere stn duruma gelir. Devletin tipik ekli, kleci demokrasinin en yksek derecesine ulat polis'tir. Kltrel gelime hzldr, szcn gerek anlamnda bilgiye gtrr.

Bu iki aamay birbirinden ayrrken, onlar birbirinden kesin biimde ayrym gibi dnmemeliyiz. Tersine, gelimi kleci toplum erken kleci toplumla birlikte bulunuyordu: tpk erken kleci toplumun, komu birok blgede egemenliini srdren ilkel ortakla- maclkla birlikte oluu gibi. Onlar, yukarda sz edilen btn zellikleriyle her yerde ayn derecede gelimi olarak bulmay da um- mamalyz. Tipik rnekler vermek gerekirse, erken aama iin Msr ve Mezopotamya'y, gelimi aama iinse Solon sonras Atina'y gsterebiliriz.

Kleci toplumun tm tarihini gzden geirirken alt dnem grrz.Birinci dnemde (.. otuzuncu-onaltnc yzyllar) Msr, Me

zopotamya ve ndus kleci devletleri ortaya kt. Bu dnemde in'de, yani Yin ya da Shang Hanedanndan nce, ilkel ortaklamacln son bulduunu fakat bir kleci devletin henz ortaya kmadn gzleriz. Bu dnemin son ksmnda, Msr'da Orta Kralln. Mezopotamya'da ise Amorite krallklarnn ortaya k, Msr ve Babil kltrnn alp serpilmesiyle ayn zamana denk dmtr. Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Kappadokia'daki ilkel kabileler, bu merkezlerle ilikileri yoluyla kleci toplum yrngesine ekildiler ve Filistin, Fenike ve Ege'de snfl toplum biimleri gelimeye balad. Bu arada, metal kullanm Avrasya steplerinin ilkel halklarna yaylmt. Bu ise oralarda kleci toplumun olumasna deil, gebe kabilelerden etnik gruplarn hzla birlemelerine yolat. Dnemin erken blmnde Hint-Avrupa ge

GR 17

be kabileleri Hither Asya'da (Hititler) grndler, daha sonra da Hindistan'a kadar uzandlar (Ariler).

kinci bin yln ortalarnda Yakndou'nun kleci devletleri bir bunalma girdi: bu. bir yandan bor kleliinin artmas ve ky komnlerinin youn smrsyle, te yandan ilkel komnal ilikileri bu merkezlerle iliki yoluyla dalm olduu iin, yama ararken oralar igal etmeye zorlanm evre kabilelerle (triblerle) olmutu.

kinci dnem (.. onaltnc-yedinci yzyllar) ksmen, geni alanlar yneten asker devletlerin (Asur. Mitanni. Hitit Krall) ortaya knn. ksmen de Dou Akdeniz'de yeni kle sahibi topluluklarn oluumunun etkiledii erken kleci toplumun toprak ynnden genilemesiyle belirgindir. Erken kleci toplum en yksek noktasna Giritte (ge Minoan) eriti ve Yunan anakarasnda (Mykenai) gelimeye balad. Daha sonra kendi ilkel komnal ilikilerinin dalmasyla harekete geen Dorlar ve kuzeybatdan gelen dier Hellen kabileleri Yunanistan' ve Girit'i istila etti ve Mykenai uygarlna son verdi. Bu. ilkel ortaklamaca ln son bulmas, kleliin ve mlk eitsizliklerinin bymesi ve polis 'in ykseliiyle belirginleen Yunanistan'n z tarihinin balangcdr. Uzakdou'da Shang Hanedan onbeinci yzyl iinde Chou kabileleri tarafndan devrildi ve yerini Chou Hanedan ald; Chou Hanedan ynetiminde Sar Nehir vadisinde bir erken kleci devlet geliti. Sekizinci yzyldan sonra, kle sahibi soylularn ortaya kyla zayflayan Chou imparatorluu bylece bir sra bamsz devletlere blnd (Dman Devletler).

nc dnemde (.. yedinci-drdnc yzyllar) Yunanistan'da retici glerin hzla gelimesine dayanan, ticaretin bymesine ve madeni parann bulunmasna yolaan gelimi bir kleci toplumun ortaya ktn gryoruz. Madeni parann ortaya k nce bor kleliinin birden art sonucunu verdi; ama en ilerlemi topluluklarda bu (Solon yasalaryla) hemen ortadan kaldrld ve yerini barbarlarn kleletirilmesine brakt. Alnp satlabilir kleliin amnas iin bu gerekliydi; nk, zgr insanlar kleletirilebilecei srece bunlarn smrc snfa kar klelerle birleebilme tehlikesi vard. Kleci toplum talya, Kuzey Afrika ve Ispanya'da birok merkezde, fakat

18 GR

Yunan kolonileri dnda, ounluuyla erken biimiyle kuruldu. Mezopotamya'da ve Msr'da gelimi kleci toplumun baz zellikleri daha Pers istilas zamannda ortaya kmt, ama tmyle kle sahibi olma ilikilerinin erken aamas Pers ynetimi altnda srdrld.

Yunanistan'da gelimi kleci toplumun daha ileri derecede gelimesiyle. kk reticiler ortadan silindi ve toprak sahipliinin merkezilemesi olay balad. Birok yurtta topran yitirdi ve kle edinme ans da olmad iin lumpen proletarya dzeyine dt. Bu yolla, artk kle sahibi toprak sahiplerinin sivil topluluu olmaktan kt iin polis 'in temsil ettii politik biim toplumsal ze uymuyordu. Sonuta, ykc bir sivil savam dneminden sonra Yunan devletleri, salt geriliklerinden dolay zgr ve varlkl bir kyl snfn devam ettiren MakedonyalIlar tarafndan ele geirildiler.

Tasan plan (msvedde plan) eski tarihin, bu cildin amac dnda kalan, dnemiyle devam ediyor.

Planda nerilen ema aslnda doru, ama baz noktalarda eletiriye ak; bunlardan en nemlileri unlar

Erken kleci devletlerde meta retiminin geliimi tasar plann izin verdiinden daha byktr. Bu devletlerin birounda dsatm iin retilen mallarn gerek hacmi, zellikle Babil'de. nemli derecedeydi; ama bu ticaret, sulamann denetimini ellerinde tutan ynetici snfn tekelindeydi. Kyllerin vergi olarak teslim ettii rn fazlasna dayanyordu; bunlar da. komisyoncu olarak i gren tccarlarla birlikte, toprak sahipleri ynetici snfna baml kalyorlard. Bu devletlerin snf yaps, meta retiminin ve para ilikilerinin daha fazla geliimine engeldi.

Ayrca plan, demir ilemeyle ilgilenmiyor. Kk reticilerin retkenliini ykselterek hem iftileri hem zanaatlar bamszlatran ey demirin ortaya kyd. Meta retimi madeni parann bulunuunun mmkn ve zorunlu hale geldii noktaya kadar geliti; bylece yardmla, toplumun btn katlarna girerek, eski komnal ilikilerden geriye kalan ne varsa yok ederek her zamankinden daha hzl geniledi. Yeni mallardan en kazanls insand; dolaysyla bu aamada klenin bir kullanm deeri olduu ataerkil kleliin yerini, klenin bir deiim deeri olduu tanabilir klelik alr ve klelik, "retimi gerekten avucu iine alr."

GR 19

Nihayet, erken kleci toplumdan gelimi kleci topluma gei srasnda snf savamnn ald biimler aka tanmlanmamtr; Atina'da gelimi kleci toplumun ortaya k Solon zamannda deil, yarm yzyldan daha sonraya. Kleisthenes zamanna konmak gerekirdi; ya da Solon'dan Kleisthenese kadar olan olaylarn tm akna, retim ilikilerindeki yava deiikliklerin politik bir devrimde en yce noktasna ulat bir tek sre olarak baklmak gerekirdi. Bu. srecin tasar plandakinden daha uygun ve tutarl bir tablosunu veren Engelsin Atina devletinin douuna degin aklamasnda aka bellidir. Ana noktalar yle.

nce, tm srecin anahtar, meta retiminin artmasdr:

Hayvan srleri ve lks maddelerdeki zel mlkiyetin gelimesi, bireyler arasnda dei tokua, rnlerin meta'ya dnmesine yolat. Daha sonraki tm kargaann tohumlan da burada yatyor. reticileri, rnleri artk dorudan kendileri tketmeyip deiim iinde ellerinden kmasna izin verince, onun denetimini de yitirdiler. rnlerinin bana ne geldiini artk bilmiyorlard; rnn bir giin reticiye kar, onu smrmek ve bask altna almak iin kullanlabilme olasl vard. Bu nedenle hibir toplum, bireyler arasndaki dei to- kuu ortadan kaldrmadka, ne kendi rnne sahip olma hakkn ne de kendi retim srecinin toplumsal etkileri zerindeki denetimi devaml olarak elinde tutamaz.

Atinallar, bireyler arasnda dei toku bir kez balaynca ve rnler meta'ya dnnce, rnn retici zerinde sahiplik hakkn ne abuk iste\eceini ok gemeden renecekti. Meta retiminin ortaya ktyh bireyler topra kendi hesaplarna ilemeye balad, bu da ok gemeden topran bireysel sahipliine yolat. Geriye kalan her eyle deitirilebilir genel meta. Para, bunu izledi.2

Engels, Solon'un reformlarn taninlayarak srdrr. Onlarn etkileri eski gentile (soysal) yapy zayflatacak fakat yok edemeyecekti.

2Origi o f the Family. Private Property and the State (Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni), Londra 1940, s. 124.

Onun tmden yok oluunu, ancak yzyln sonunda, meta reminin daha da gelimesi, kleliin daha da artmas ve bamsz bir tccar snfnn douu salayacakt:

Tanabilir mlk, para, kleler ve gemiler eklindeki zenginlik durmadan artyordu, fakat artk eski durgun gnlerde olduu gibi tanamayan mlk edinmenin bir yolu deildi yalnzca; bal bana bir ama olmutu. Bir yandan eski aristokratik g imdi zengin sanayiciler ve tccarlardan oluan yeni snftan gelen baarl rekabetle savamak zorundayd; te yandan, eski gentile (soya dayanan) yapnn son kalntlarnn altndan da toprak kaymt... Bu arada, partiler arasnda kavga devam ediyordu. Soylular eski ayrcalklarn yeniden kazanmak istiyorlard, bir an iin stn geldiler de, ancak, Kle- isthenes'in devrimi (.. 509) sonunda onlar ve onlarla birlikte gentile yapnn son kalntlarn da ytktncaya kadar}

Kleisthenes'in devrimini anlattktan sonra:

imdi, temel zellikleriyle tamamlanm olan devlet, servetin, ticaretin ve sanayinin hzla byynn de gsterdii gibi. AtinalIlarn yeni toplumsal koullarna tpatp uydurulmutu. Toplumsal ve politik kurumlanl dayand sn f kartl, a ttk soylularla sradan insanlarn deil, klelerle zgr insanlarn, korunan kiilerle yurttalarn kartl idi.4

Yunan felsefesinin temelinde yatan sre budur. Anaksimandros. Solonla ayn snfsal bak ortaya kor; Pythagoras, soylularla sradan insanlar arasndaki snf atmasnn grnte zld ksa dnem srasnda "zengin sanayiciler ve tccarlardan oluan yeni s n fn bakn dile getirir; Herakleitos, yeni koullarn deitirdii biimiyle, eski soylularn bakn; Pannenides'ten sonraysa onlarn ardllarnn yaptlarnda, yurttalar arasnda, zgr insanlarla kleler arasndaki temel ztln belirledii snf savamnn daha ileri geliimini izleyebiliriz.

20 GtRt

3 Ayn yerde, s. 129.4Ayn yerde, s. 132.

Birinci Blm

KABLE DNYASI

nsan, Doa'nn yardmcs ve yorumlaycsdr. Ancak, onun barnda alarak ve onu gzleyerek onun dzenini kavrayabildii kadar anlayabilir onu ve hareket edebilir. Bunun tesinde ne bilgisi ne gc vardr.

BACON

IKONUMA VE DNCE

1. nsanlar ve Hayvanlar

E B T N insanlk tarihinin ilk ncl kukusuz, canl insan bireylerinin varoluudur. Bylece saptanacak ilk olgu bu bireylerin fizik yaplar ve onlarn, bunun sonucu, doann geriye kalanyla ortaya kan ilikileridir." Marx ve Engels, Marx'lk zerine ilk tam cmlelerinde byle yazmlard.1 Yllarca sonra Engels yle yazyordu: "Dnce ve bilin insan beyninin rnleridir."2 Bu cmlelerdeki gerek o denli aktr ki. zerinde durulmaya demez gibi grnebilir, ama filozoflar onu yadsmak, arptmak ya da rtmek iin ciltlerle kitap yazmlardr.

Platon, diyaloglarndan birinde, Protagoras'm azna, insann kkeni zerine bir masal verir.3 Canl yaratklar, tannlarca ateten ve topraktan yaplmlard. Yaratldktan sonra, Prometheus ve erkek kardei Epimetheus, her tr, kendini savunacak araca sahip olabilsin diye, trnak, kanat ya da yer altnda barnaklar vererek kendi yeteneklerini balad onlara; soua kar korunmak iin hayvan krklerine, derilerine sard onlar; bazlarna, dierlerinin doal av olma yazgsn verdi, ama ayn zamanda onlar son derece dourgan yaparak yaam srdrmelerini salad. Btn bunlar, kardeinin ynetimi altnda Epimetheus tarafndan yapld, ama grevinin sonunda farkna vard ki,

*Marx-Engels, The German Ideology (Alman deolojisi), Londra, 1938, s. 7.2Engcls, F., Anti-Diihring, Londra 1934, s. 44.3Platon, Pr. 320-2.

24 KABLE DNYASI

eldeki btn yetenekleri istemeyerek (hayvanlara) balam, insanlara hibir ey kalmamt. Prometheus da insan yok olup gitmekten korumak iin atei verdi ona.

Bu bir mittir. Bir mitin ne olduu sorusu daha sonra kacak ortaya. Hibir mit. sunulduu biimde gerek deildir; ama birok mit, hakikati ierir. Bizim rnekte, insan atei Pronetheus'tan ya da herhangi bir baka tanrdan hediye olarak almamtr. Kendi us gcyle kendi iin bulmutur onu. Yunanllarn kendileri de biliyordu bunu, nk Prometheus figrn insan zeksnn bir simgesi olarak yorumluyorlard. Ayrca zeknn bir baka yetenekten, ayn zamanda zellikle insann konuma yeteneinden ayrlmaz olduunu da biliyorlard. nsan, logos' a sahip olmakla hayvanlardan aynim; us'tur bu. anlaytr ve konumadr. Onu yaratklarn efendisi, doann sahibi, kartaldan daha hzl, arslandan daha gl yapan da budur. Nasl elde etti bunu? Mit in verdii yanta gre, teki hayvanlarn sahip olduu saldn ya da savunmaya yarayan bedensel gelimelerde yetersiz olduu iin elde etti onu. Bunlar olmaynca, yok olup gitme tehlikesiyle yz yze geldi ve bylece. grld gibi onlar gelitirmeye zorland. Bu mitin z. bilimsel bir hakikattir.

Genel olarak, hayvansal yaamn eitli biimleri doal ayklanmayla ok uzun bir sre iinde evrimlemitir; bu yolla, kendilerini az ya da ok baaryla farkl ortamlara ve birbiri ardndan gelen ortam deiikliklerine uydurarak farkllamlardr. klim koullar yeryznn farkl yerlerinde farkl olmakla kalmayp, her yerde, birtakm daha kk ya da daha byk deiikliklere de uramtr. evre deitii iin hibir hayvan tr hibir zaman evresine tam olarak uyamaz; kendisini belli bir dnemin koullarna kusursuz bir biimde uydurmu olan bir tr, daha az zellemi dier trler anar ve oalrken, ayn nedenle bir sre sonra gsz duruma gelebilir.

nsan, hayvanlarn en yksek snf olan kendisinden baka insanslar ve maymunlar da iine alan primatlardan biridir.4 Dier memeli snflar, kedi ve kpei iine alan etoburlarla, at ve sr iine

4Le Gros Clark. From Savagery to Civilisation (Yabanllktan Uyearlja), Londra. 1946, s. 7-31.

KONUMA VE DNCE 25

alan toynakllardr. lk memeliler aalarda yaarlard. Toynakllar ve etoburlar kendilerini toprak zerinde yaamaya eitli yollardan uydurarak bu ata ktnden dal vermilerdir. El ve ayaklarnn daha ince eklemlerini yitirerek, drt ayaklar zerinde daha sk durmay ve hzla hareket edebilmeyi rendiler: boynuz, trnak, omurga, uzun sivri di. ot inemek ve eti paralamak iin diler, uzaktan koklamak iin uzun bir burun gibi eitli saldr ve savunma organlar gelitirdiler. Bu arada bir baka grup, primatlarn atalar aalarda kald ve bylece ilkel memeli yapsn tmyle srdrd. Bunlarn yaam koullar, keskin bir koku duyusundan ok iyi grme duyusunu, hz ve gten ok eviklii ve ustal gerektiriyordu; meyva ve yapraklardan oluan yiyecekleri dilere byk gereksinme gstermiyordu. Gzler tam bir boyutlu gr gelitirirken uzun burun yava yava ufald. Peneler bzlerek duyarl parmaklar iine gml dzlemi trnaklara dnt; parmaklar daha esnek duruma geldi; el ve ayak baparmaklar kk nesneleri yakalayabilmek ve tutabilmek iin teki parmaklara zt ynde hareket edebilir oldu; nihayet, bu gelimelere uygun olarak beyin daha byd ve karmaklat. Beyin, ilevi, dier bedensel organlar d dnya ile etkileimlerinde denetlemek olduu iin bymesi fazla zelleme tehlikelerinden uzak bir organdr. Bylece. Primatlar daha az deil daha ok uyum salayabilecekleri bir biimde evrimleti.

nsann en yakn canl akrabas, insans maymunlardr. Ayaklar zerinde yrmesi, duruu ve daha byk olan beyniyle bunlardan ayrlr. Baz zellikler ynnden, gerekte onlardan daha ilkeldir. Onlarn uzun kollar, ksa bacaklar, kk arka ayaklar ve omams baparmaklar, daldan dala sallanma alkanlklarna bal, olduka yeni gelimelerdir.5 Bu zellikler, Kenyada bulunan, bugnk iri insanslarn atalar olduu sanlan fosil tiplerinde yoktur; Gney Afrika Australopithecuslarnda da. Fosil tiplerinin insanslar gibi nispeten kk beyinlere ve iri enelere sahip yakn bir akraba grubudur bu; ama yalnzca yukarda ad geen zelliklerin olmay ile deil, ayn zamanda dik durularyla da insana benzerler, bu da, ak arazide y

5Aym yerde, s. 334.

26 KABLE DNYASI

rmeye alkn olduklarn gsterir, yaadklar, yetitikleri yerin sk aalkl olmadn dndren yerbilimsel kantlarla dorulanmtr bu. Herhangi bir trden letleri olup olmad hl yantlanmam bir sorudur.6

Pithecantropus'un, zellikle Pekin yaknnda bulunanlarn kalntlar daha da nemlidir. Burada, beyin yine olduka kktr ve kafatasnda insanslara benzer birok zellikler vardr, fakat vcut insan biimindedir. Bu ilkel insanlarn maaralarda oturduklar, geyik avladklar, kuvarstan let yaptklar ve atei kullanmay iyi bildikleri saptanmtr.7

Bu nedenle, hayvanlardan insana farkllamann ilk adm, bugn hl tanmlanmam olan bir evresel deiime yant olarak, insanslardan bazlarnn aata yaama alkanlklarn terk edip yerde yaamaya baladklar zaman atlm gibi grnmektedir. Etoburlarn ve toynakllarn ilk atalarnn milyonlarca yl nce yapm olduklar eydir bu; fakat insan onlarn rneini izlediinde ok daha yksek bir evrim dzeyinde yapt bunu, dolaysyla deiikliin sonulan btnyle farklyd. Grdmz gibi, baka herhangi bir hayvandan daha iyi bir beyni vard o zaman; ve toprak zerinde yrmeyi renirken, yaam srdrmesinin tek ansnn beynini daha da gelitirmesine bal olduu bir yaam biimine balanm oldu. Bu noktada, bir baka sylence geliyor aklmza:

Bayapt eksikli henz, sonuO gne dek yaplanlarn bir yaratk ki, ne yere yatay Ne de kaba teki yaratklar kadar, ama akl Balanm kendisine, kaldrabilir Gvdesini yerden, ve dimdik tertemiz alnyla Ynetebilir geriye kalanlar, kendini bilerek...8

6Aym yerde, s. 63-5.n

Ayn yerde, s. 80-3; daha fazla bilgi iin bkz. Pci Wen-chung, New Light on Peking Man (Pekin nsan zerine Yeni Bilgiler). ChR. 3 .4 .33 .

8Millon, Paradise Lost (Kayp Cennet), s. 7.505.

KONUMA VE DNCE V

2. El ve Beyin

Hayvanlar doa'nn bir parasdr. Onlarla evreleri arasnda meydana gelen etkileim, kendileri ynnden, tamamen edilgen ve uyum- saldr. Bu bakmdan, kendileriyle organik yaam m daha alt biimleri arasnda nitelik ynnden bir fark yoktur. Herhangi bir blgenin bitki rtsnn, zerinde otlayan sr srlerinin bozucu etkisiyle deimesinde olduu gibi, doa zerinde kar tepkileri olduu gerektir; fakat hayvanlarn kendileri, yaptklar konusunda, ak yollar boyunca vadileri oyan nehirlerden daha bilinli deillerdir. Ar kovanlar, ku yuvalan ve kunduzlann su setleri de bunun dnda deildir. Bu tr etkinlikler biyolojik olarak kuaktan kuaa tanan uyum birimleridir.

Yine de, en alt dzeydeki hayvanlarla en st dzeydekiler arasnda derece farkllklar vardr. Az ya da ok uyumsaldrlar. Hayvanlarn en st dzeydekileri, insan olmayan-primatlar bu stnlklerini, teki organlardaki zelleme noksanlnn mmkn kld nispeten byk beyinleri sayesinde btn dier hayvanlardan daha uyumsal olmalarna borludurlar. Onlara ellerini uzattklarnda yiyecek veren ve dmanlarna kar snacak bir yer salayan aalarda yaadklar iin bu ekilde evrinleebilmilerdir.

nsann ilk atalar bu doal stnlklerini terk edince, organik yaamn evriminde, hayvanla doa arasndaki ilikinin niteliksel bir deiime urad yeni bir aama balam oldu. Dileri, kollan, bacaklar ynnden tamamen savunmaszdlar, bunlara kalsalard kukusuz yok olurlard. Fakat bizimkinden kk de olsa, insans maymunlarda- kinden daha byk bir beyin balanmt kendilerine; aynca, ayakta durmalan sayesinde bir ift elleri vard: beynin klavuzluundaki bu eller, kendilerini doasal koullara uydurmak yerine doay bilinli olarak kendi gereksinimlerine uydurma olanan veriyordu onlara. Hayvanlarn aksine insan "kendini tanr" ve buna uygun olarak doayla ilikisi yalnzca edilgen deil etkendir, zneyle nesne arasndaki bir ilikidir. Engels'in yazd gibi:

28 KABLE DNYASI

Ksaca, hayvan d doay yalnzca kullanr ve ondaki deiiklikleri yalnzca varl ile etkiler. nsan onu kendi amalarna hizmet ettirebilecek gibi deitirir; onun efendisi olur.9

nsan, vcudunun tm arln ayaklarna verince, ayak parmaklarnn tutma, yakalama duyarlln yitirdi, fakat elleri serbest kalnca. el parmaklar en ince hareketleri yapabilecek duruma geldi. Yava yava ilerleyen bir sreti bu. Yeni duruunun ilk etkisi, eneleri zerindeki basknn hafflemesiydi: yiyecek ve dier nesneleri paralamak. ezmek gibi grevleri ellerine devretmiti. Byle olunca, eneler klmeye balad, dolaysyla beynin daha da genilemesi iin yer alm oldu; ve beyin genileyince, elleri daha yakndan denetleyebilme olanan kazand.

nsann iki asal zelliinin let kullanma ve konuma fizyolojik kkeni konusunda dikkat etmemiz gereken ey. elin ve beynin ite bu kout gelimesidir. nsan-olnayan primatlar doal nesneleri elleriyle idare edebilirler, hatt onlar silah olarak da kullanabilirler, ama onlar lete dndrebilmeyi yalnzca insan renebilmitir. let yapm. hem el ustaln hem zeky, daha da ok. ilerde greceimiz gibi, konumadan ayrlmas g yeni bir tr zeky gerektirir. Ellerin motor organlar ile konuma organlar beynin iki komu alanndan kontrol edilmektedir artk.10 Bu nedenle, ou kez bir blgeden dierine "bulama" denen bir ey grrz. ocuklar yaz yazmay renirken, dillerini yuvarlarlar azlarnda, hatt elin hareketlerini kontrol etmek iin gereken youn aba iinde szckleri yksek sesle sylerler; buna karlk, konuurlarken erikinlerden daha serbest el kol hareketleri yapmak isterler. Bunlar ilkel zelliklerdir. Yabanllar arasnda el kol hareketleri ok bol ve karmaktr, ayrntldr. Baz dillerde, konumayla o denli yakndan balantldrlar ki. szckler, uygun hareketler olmakszn tam anlamlarn iletemezler pek.11 Gerekten

9Engcls. F. Dialectics o f Nature (Doann Diyalektii). Londra, 1940. s. 291.10Winton. F. R. and Bayss, L E.. Human Physiology (nsan Fizyolojisi), 3. bas.

Londra 1948, s. 432-3.^kinci Cilt/201; Cassirer, E. Pltilosophie der symbolischen Format, Berlin, 1923-

9, s. 1/130.

KONUMA VE DNCE 29

de, konuurken kendi kendimizi gzlemlememiz, "bulama"nn hibir zaman btnyle ortadan kalkmam olduunu grmemiz iin yeter. Bundan, ilk insann ellerinin ilemesine, az ya da ok. ztlklaryla oranl olarak, ses organlarnn bir tepke hareketinin elik ettiini karabiliriz. Daha sonra, ortak almada bu sesil (vocal) hareketler, ellerin ilemesini ynetme yolu olarak bilinli bir biimde gelitirilmi, en sonunda ellerin tepke hareketleriyle desteklenen bamsz bir iletiim arac olarak ortaya kmtr.

3. Bilin

Evrimin gidii boyunca hayvansal yaamn eitli biimleri kendilerini yapsal ve ilevsel olarak, deien doal evrelerine uydurdular, onlarn en yksek dzeyde olanlarysa, evrelerine daha ok eitli ynlerden tepki gstennelerini mmkn klan beyinlerinin bykl ve karmakl ile dierlerinden ayrlm oldular: bir tek szckle, onlar daha zekiydiler.

Zeky beyin gcyle eit tutmak akla uygun gibi grnebilir; ama bu nokta zerinde daha srarla durmak gerekir, yoksa zeky ait o lmad bir yere balar duruma debiliriz. Baz an, eek ans, karnca ve beyaz karnca trleri son derece yksek rgtlenmi topluluklar halinde yaarlar, o derece belirgin bir zekyla davranrlar ki ou kez insan toplumuyla karlatrdklar olur. Fakat inceleyince grrz ki, onlarda zek denilen ey hi de beyin gcne deil, katksz Fizyolojik ilevlerin ayrntl bir biimde blnmesine dayanmaktadr. Daha yksek hayvanlarda bu ilevler, cinsel remenin dnda, trn her bireyinde bir araya toplanm durumdadr; bu bceklerde, toplumsal ilikilerle yzeysel bir benzerlik tayan, fakat bizim retim dediimiz etkinliin yokluuyla onlardan ayrlan bir davran sisteminde dalm ve dzenlenmitir bunlar.12 Yine, kularn g bir yn duyusunu ortaya koyar, bir zek ii olsayd bu insanst bir ey olurdu;

*2Whcelcr. W. M. The Social Insects (Toplumsal gdler), Londra 1928. s. 308; Prenant, M. Biologic et Marxisms (Biyoloji ve Marx'!k), Paris. 1936. Londra 1938. s. 27-30.

30 KABLE DNYASI

ama gerekte, evreye fizyolojik uyumun kaba ve savurgan bir biiminden baka bir ey deildir.

Beynin almasnn da fizyolojik bir sre olduu sylenebilir. Dorudur bu, ama o btn bu trl srelerin en incesi ve en arnmdr. Bir trn yelerinin, bireyler olarak kendi evrelerine tepki gstermelerini mmkn klan bir lettir beyin. Trn farkl yeleri, zor bir durumla karlanca, kendi beyinlerini kullanarak az ya da ok baaryla bu durumdan kurtulmaya alr. Daha yksek memelilerin davrannda grlebilir bu. Ayn durum iine konmu iki kmes hayvan tamamen ayn biimde davranr: ama baz kpekler aka dierlerinden daha zekidir. Bu tr bireysel farkllklar insanslar arasnda daha da bellidir. nsan olmayan primatlar, beyinleri sayesinde evreleriyle etkin bir ilikinin eiinde dururlar.

Ama konuamazlar. Konuma insana zgdr. Farkllk, ses organlarnn yapsnda yatmamaktadr. ou insanslar ve maymunlar, bir dile bol bol yetecek bir ses geniliine sahiptir. Bcr bcr gevezelik ederler: barmalar hi kukusuz anlamldr, ama alk, sknt, korku, fke. arzu, doyumsuzluk gibi ancak edilgen ve znel davranlarn anlatmdr bunlar. Sesleri bir nesneyi gstermek, anlatmak iin szckler olarak kullanamazlar.13 Eklemli konumada dnceleri ifade etmedikleri iin de, kafalarnn iinde kesin dnceler oluturmadklarn karabiliriz bundan. Konuamaynca dnemezler de.

Vcudun kontrol organ olarak beyin, gzler, kulaklar ve eller gibi dier organlardan iletileri alp onlar uzun tepkiyi balatacak bir tarzda ayarlayan mekanizmadr. Onun ayarlama gc, yapsnn karmaklna baldr. yleyse, insan beyni bir insansmnkiyle karlatrlrsa, en byk genilemenin konuma dahil daha yksek sinir sistemini kontrol eden kortekste meydana gelmi olduu grlr. Bu nedenle, daha yksek hayvanlarn davranlarn aratrmakla, konuma ve dnmenin fizyolojik mekanizmas hakknda bir eyler renmek mmkn olacakta. Bu alma, kontroll koullar altnda bir dizi gzlem yapm olan Pavlov tarafndan elli yl nce yaplmta. Koullu tep

13Khlcr, W. The Mentality o f Apes (insanslarn Zeks), 2. Basm, Londra 1927, s.305.

KONUMA VE DNCE 31

keler kuramnda formle edilen sonular Marx' bilin kuramnn, zellikle Lenin'in lnleme (reflection) kuramnn doruluunu kantlamaktadr.1'' Burjuva evrelerde onun yaptlarnn nemi fizyo- loglarca kabul edilmekte, fakat bizim ruhbilimciler ve felsefeciler gzlerini kapamaktadrlar bu yaptlara. Konu, burada ele alnamayacak kadar tekniktir, ancak bundan sonraki tartma iin bir temel olmak zere genel terimlerle yetinilecektir.

Pavlov'un terimi kulland anlamda tepke (refleks), bir uyarana bir tepkidir. Yiyecek azmza alndnda tkrk tarafndan sarlr; tk- rk. yiyecei kayganlatrr ve yutulmasn kolaylatrr. Kpekler zerinde yapt bir dizi sistemli gzlemle, yiyecein aza demesinin. sinir lifleri boyunca geerek beyine giden ve sonra yeniden aza gelen, orada tkrk bezlerini harekete getiren bir hareketler zincirini balattn gsterdi.

Tepkeler koullu ya da koulsuzdur. Demin verilen rnek koulsuzdur. Koulsuz bir tepke yaradltan gelmedir. Onun gelimesi iin gerekli koullar, trn her bir normal bireyinde doutan vardr. Bir civciv gagalamay renmez; bir bebek meme emmeyi renmez. Bunlar koulsuz tepkelerdir. Ruhbilimcilerin igdler diye adlandrd. pek iyi tanmlanamayan tepke gruplarn karlarlar. Fark urada: ruhbilimci iin bir igd, gerek yaps bilinmeyen bir sretir, oysa bir sinir uzman bir tepkeden sz edince, herhangi bir baka grng gibi kaydedilecek bir sreci anlatmak ister. Tepke terimi igdden daha iyidir, nk Pavlovun dedii gibi, "daha batan beri katksz bilimsel bir yananlama (connotation) sahiptir."15

Tkrk, gerek bir dokunma olmakszn aktlabilir. Bildiimiz gibi, bazen yiyecein grn ya da kokusu "az sulandrmak" iin yeterlidir. Bu tr bir tepke, koulludur. Yiyecekle birletirmeyi re-

14Lcnin, V.I. Materialism andEmpiriocriticism, SW 11.I894'te Lenin yle yazyordu: "zellikle ruhsal sreci aklamakszn ruh hakknda

tartlamaz: burada ilerleme, ruhun yaps hakkmdaki genel kurallar ve felsef yorumlan lerk etmek ve olgulann incelenmesini bilimsel bir temele oturtabilmekte yatmaktadr" (WFPA).

15Pavlov, I. P. Lectures on Conditioned Reflexes (Koullu Tepkeler zerine Konferanslar). Londra, 1927, s. 276.

32 KABLE DNYASI

diimiz baz grnt ya da kokular vardr. "rendiimiz"le neyi kastediyoruz? Pavlov'un kpeklerinden biri dzgn aralarla beslenmiti; bu ileme alkanlk kazandktan sonra her beslenme zamanndan hemen nce bir zil alnyordu. O zaman, zilin almyla tkrk salglamann meydana geldii anlald. Uyaran, deneyle yaratlan koullara uygun olarak sese dnmt. kinci aamada, zil alnyor fakat yiyecek verilmiyordu, zamanla tkrk salglama durdu. Salg nlenmiti: yani, yeni koullara uyan zt bir uyaran kurulmutu, daha nce kurulmu olan tepke bastrlmt. Pavlov, bu trl koullu tepkelerin dzenli ilev gren korteksin yokluunda almadn gsterdi. Daha ileri aratrmalar onun sonularn dorulad ve olaya katlan sinirsel srelerin kaydedilmesinde ilerleme kazanld.

Biraz nce, doutan varolan koulsuz tepkelerin aksine koullu tepkelerin edinildiini syledik. Aradaki ayrm mutlak deildir. Bireyin yaam iin geerlidir. ama trlerin evrimi iin geerli deildir. Memelilerin yavrulan iin karakteristik olan emme alkanl bireyde doutan vardr ama memeli-ncesi aamadan kmakta olan ilk memeli iin hi de edimsel deildi. Evrim boyunca koullu tepkeler koulsuz hale gelmitir. Evrim srecini yapan da, bu trl tepkelerin doal ayklanma etkisi altnda bir btn olarak organizmann yaps zerindeki toplu etkileriyle birlikte edinilmesidir. Grleri Pav- lovunkilerle tam bir uygunluk gsteren Lysenko, sorunu yle koymaktadr;

Kaltmdaki deimeler, yeni karakterlerin edinilmesi ve bunlarn birbiri ardndan gelen kuaklarda oalmas ve birikmesi daima organizmann yaam koullaryla belirlenir. Ardk kuaklarda organizmalarn edindii yeni karakterlerin ve zelliklerin birikmesi y o - , luyla kaltm deiir ve karmakl artar.16

lk omurgaszlar. 500 milyon yldan fazla bir zaman nce grndler yeryznde; balklar yaklak 400 milyon yl nce; srngenler

16Lyscnko. T. D. On the Situation in Biological Science (Biyoloji Biliminde Durum). SSCB, Tarm Bilimleri Lenin Akademisi Tutanaklar, Temmz-Astos 1948, s. 34.

KONUMA VE DNCE 33

yaklak 250 milyon; memeliler 200 milyon yldan az; insan 1 milyon yl nce.17 Bu saylardan, yeni karakterlerin birikme hznn, en bata "eref-i mahlukat" denen insann bulunduu evrim cetvelinde yukar ktka arttn grrz. nsann ortaya k evrimin hzndaki artla belirgindir, bu art yle hzldr ki ancak niteliksel bir deiimin sonucu olarak aklanabilir. Bu deimenin, beynin gerek ilev grmesi terimleriyle nasl zmlenebileceini gstermek Pavlov'un baarlarnn en ycesi olmutur.

Belli bir hayvandaki koulsuz ve koullu tepkelerin toplam, Pav- lovun birincil sinyal sistemi dedii, tipin bir organik birliini yapar. Hayvanlara zg, evrim dzeylerine gre az ya da ok gelimi sistemdir bu. nsanda, tamamen yeni trden tepkeler iin bir temel yaratacak kadar karmaklamtr, tekilerle birlikte hareket ederek ikincil sinyal sistemini oluturur.

Pavlov'un rencilerinden biri aadaki deneyi yapt.18 Bir ocuun parmana elektrik akm verildi. ocuk parman ekti. lem yinelendi. Bir sre sonra, akm verilmeden nce bir zil alnd; ilem yinelendiinde ocuk zil sesini duyunca parman ekti. Bundan sonra, zil alma yerine, deneyi yapan, "zil" szcn syledi; ocuksa, szc duyar duymaz parman ekti. Daha sonra, szc sylemek yerine onu bir kart zerine yazlm olarak gsterdi, ocuk, szc grr grmez parman ekti. En sonunda ocua yalnzca zil dncesiyle parma ektirildi. Bu sonular, dnyann her yannda yaplan yzlerce deneyle doruland.19

Bu deney, koulsuz bir tepkeyle: elektrik akm uyaranna yant olarak parman ekilmesiyle balyor ve koullu bir tepkeyle: zil sesinde parman ekilmesiyle sryordu. Bunlar, d armlardan ortaya kan edilgen yantlard. Ama.ocuk ses. grnm ve szcn dncesine tepki gsterdiinde, yantlar farkl bir trdendi. Bu durumlarda, szcn kullanlmasyla, ocuk etkin olarak, "seici" olarak

17Le Gros Clark, Yabanllktan Uygarla, s. 13-6.18Hollitscher. W. The Teachings o f Pavlov (Pavlov'un retisi), CoR 1953, s. 23.19McPherson, A. Recent Advances in Conditioned Reflexes; SSCB ile Kltrel li

kiler Cemiyeti: Bilim Dal, 1949 (Koullu Tepkelerde Son lerlemeler), s. 2.

34 KABtLE DNYASI

genelletiriyordu onu. Szck yalnzca bir baka sinyal deildir; "sinyallerin bir sinyalidir". Pavlov'un yazdna gre:

Szck, insan iin, hayvanlarla ortak olarak sahip olduu btn teki yantlar kadar gerek bir koullu yanttr. Ayn zamanda, bu yant, baka herhangi bir yanttan daha karmaktr; bu bakmdan niceliksel ya da niteliksel olarak, hayvanlarn koullu yantlaryla karlatrlamaz. Olgun kiinin btnyle beyin kabuunu (cerebral cortex) etkileyen btn d ve i uyaranlarla balantl olan szckler bunlarn hepsini gsterir, onlarn yerini alr ve organizmann bunlara, zgn uyaranlarn kendilerine gsterdii tepkileri gstermesine neden olur?0

Bu yolla insan kendisinde ve hayvanlarda ortak birincil sinyal sistemine dayanan ikincil bir sinyal sistemi gelitirdi, konuma diyoruz buna. Bu sistem tekinden bir ynde farkldr: karakteristik uyaran, duyu organlar zerine etki yapan nesnel bir doal grng deil, toplumsal olarak znel bir deer yklenmi yapay bir sestir.

Marx, "konuma, dncenin dorudan gerekliidir" der.21 Sar dilsizlere, ancak normal bir ekilde gelimi kodeksleri varsa, konuma yerine geebilen iaret dili araclyla dnmenin retilebilecei, bir gerektir. Dnme, normal olarak konumann gelimesiyle kurulmu kortikal hareketlerin temelinde oluan bir i sretir ve konuma ya da

2Hollitscher, W. Pavlov'un retisi, s. 21. Pavlov'un koullu Tepkeler kuram Descartes'a dayanyordu (Pavlov, Seilmi Yaptlar, s. 178). Bunu daha nce Spinoza da grmt: Ethics, Part II, Prop. XVIII: "nsan vcudu bir kez iki ya da daha ok cisim tarafndan ayn zamanda etkilenmise, daha sonra akl bunlardan birini anmsadnda hemen tekileri de anmsayacaktr... te bu yolla, akln bir eyin dncesinden hemen birinciyle hibir benzerlii olmayan bir baka eyin dncesine niin allayacan aka anlayabiliriz: rnein, bir Romal, pomum szcnn dncesinden hemen meyvay dnmeye balard; meyvann, bu eklemli sese benzerlii ya da onunla ortak bir eyi yoktur, ne var ki, o insann bedeni ou kez bu ikisince etkilenmiti; yani, adam ou kez meyvaya bakarken pomum szcn duymutu; bylece insan, alkanlklarnn eyalarn imgelerini bedeninde dzenlcyiine gre tr eyin dncesinden bir baka eyin dncesine geer."

21Slalin,J.V. ML. s. 29.

KONUMA VE DNCE 35

yazyla da iletilir, bu da gzle grlebilir bir biimde konumadr. Konuma ve dnme, kark bir kortikal sinir balantlar a ara- chyla ileyen karmak bir bireim ve zmleme srecine dayanr. Bu srecin ne denli karmak olduu undan anlalabilir: en son mekanik hesap makinelerinde 23 bin kapakk olduu halde, insan kor- teksinde yaklak olarak 15 milyar hcre vardr.22 Sistemin nasl altn daha yeni anlamaya balyoruz, ama onun genel karakteri gittike akla kavuuyor. Plehanov'un dedii gibi, "bilin, maddenin isel bir halidir."23

Birincil sinyal sisteminde uyaranlar belli durumlarda koullu tepkeler kuran maddi grnglerdir. Szckler de fiziksel uyaranlardr, ama farkl trden.

ncelikle, demin belirttiimiz gibi, bir szcn maddi biimi belirlenmitir, ama doal olarak deil, toplumsal olarak. Onun z iin de ayn ey. Zil szc, bir zilin sesinin yannda, bir zilin eklini ve ilevini de anlatr, hem yalnzca u ya da bu zilin deil, btn zillerin, belli zillerin somut zelliklerinden soyutlanm ortak zelliklerin toplamm anlatr. "Sinyallerin sinyalleri" gibi szckler zerine Pavlov unlar yazar

Bunlar gerekliin bir soyutlanmasn temsil eder ve genelletirmeyi de ierir: bizim bileik, zellikle insani, daha yksek bir dnce biimimizdir; nce ortak insani yaanty, daha sonra da evre iinde ve kendi iinde insani ynelmeyi yetkinletirmenin arac olan bilimin kendisini mmkn klar 24

Daha sonra, Pavlov'un bu gzleminin de gsterdii gibi, szck, yalnzca ayn trden daha nceki izlenimlerle ilikili olarak deil, ayn zamanda toplumun birikmi ve konuma yoluyla iletilmi kolektif yaantsyla ilikili olarak bizim duyu izlenimlerimizi rgtlemeye yarar.

55 Young, J.Z. Doubt an Certainity in Science (Bilimde Kuku ve Kesinlik) Oxford. 1951, s. 37.

23Lenin. V. I. Materyalizm ve Ampiriyokritisizm. s. 151.24Hollitscher, W. Pavlov'un retisi, s. 23.

36 KABLE DNYASI

nsan bilinci, bireyle evresi arasnda basit bir iliki olmaktan ok daha te bir eydir; en basit biimlerinde bile bir toplumsal rndr bireyde yansd ekliyle, toplumla evresi arasndaki ilikidir. Gzlemler gstermitir ki, kk bir ocuk bir ey izerken ya da boyarken, o eyin adlandrm ayaca paralarn es geme, atlama eilimindedir; ayn ekilde, kr domu ve daha sonra gzleri alm kimseler nce en ak ekil ve renkleri bile birbirinden ayrmada glk ekerler.25 Her iki durumda da baz zellikler gzden karlr, nk gzlemci iin henz toplumsal bir deer kazanmamtr o eyler.

Marx'in yazd gibi: "nsanlarn varln belirleyen, onlarn bilinleri deildir, aksine, bilinlerini belirleyen, onlarn toplumsal varlklardr."26

4. birlii

Yksek dzeydeki hayvanlarn beynin gelimesiyle balantl bir baka karakteristii, olgunluk ncesi dneminin uzamasdr.27 Toynakllarn ou ok hzl byr. Bir yavru geyik, doumundan birka saat sonra annesini izleyebilir; bir yavru filse iki gnlk olduktan sonra. te yandan, etoburlar aresiz doarlar, aylarca analarna baml kalrlar. Primatlar arasnda gibbonlari1 annelerinin vcuduna yedi ay sreyle yapk olarak kain; orangutan Uk ay k zerinde geirir, sonra yava yava yrmeyi renir, ylda bamsz duruma gelir, tam gelimi duruma gelmesiyse on ya da on bir yl alr. nsan yavrusunun gzlerini bir eye odaklayabilmesi yaklak bir ay alr; nadiren ilk yln sonundan nce yryebilir.

Primatlar daha aa dzeydeki memelilerden daha yava bymekle kalmayp, vcut organlarndan gelimesi en yava olan da beynidir.28 nsanda bu eitsizlik daha da byktr. Beyni, doumdan sonra

25Young, J. Z. Bilimde Kuku ve Kesinlik, s. 91.Marx, K. Contribution to the Critique o f Political Economy (Ekonomi Politiin

Eletirisine Katk), Calcutta, 1904.27Briffault, R. Analar, Londra, 1927, s. 1,96-LIO.^H indistan ve Malezya'ya zg kuyruksuz ve uzun kollu ebek. ev.28Ayn yerde, 1.100-3.

KONUMA VE DNCE 37

vcudun geri kalan ksmndan daha hzl ve daha uzun sreyle arlk kazanmaya balar; bu art, temel olarak korteksin, zellikle nce elleri ve parmaklan, ikinci olarak dili ve dudaklan kontrol altnda tutan iki blgesinin hcrelerini birbirine balayan bir lifler ann bymesi nedeniyledir. Bu blgeler, teki motor blgelere oranla ok geni ve insan olmayan primatlardaki ayn blgelerden ok daha byktr. Sinyal sistemini kuran da korteksteki bu liflerin kurduu iletiimlerdir; olgunluk ncesi dnem srasndaysa, bunlar oluurken, koullu tepkelerin en yaamsal ve en dayankllar meydana gelir. Bylece insan organizmas, koullu tepkelerin birikmesi ve gelimesi iin olaanst frsatlardan yararlanacak biimde evrimlemektedir. lk insann, beyninden baka bedensel savunulardan hemen hemen yoksun olduunu daha nce sylemitik; imdi buna erikinlerin aresiz yavrulan bytmekle geirdikleri son derece uzun sreyi de eklememiz gerekiyor. Bu durumun, letler ve konuma da iinde, kolektif almann gelimesini hem zorunlu kld hem de ona yardm ettii olas grnyor.

Grdmz gibi, koullu tepkelerin olumas, bizim renme dediimiz eyin fizyolojik terimlerle bir tanmdr. Bir hayvan yavrusu taklitle renir. Annesine yapr, annesinin peinden ayrlmaz, annesini kopya eder. Bu yolla, ou kez kaltsal sanlan birok alkanlklar edinir. rnein, stle bytlm bir kpek yavrusu ilk kez et verildiinde tkrk salglamaz.29 Kpek yavrular normal olarak et yiyorlarsa, bunu annelerinden rendikleri iindir. Hayvanlar arasnda renme yetisi, byk ksmyla, olgunluk ncesi dnemle snrldr. Bydklerinde, basit eyleri bile renmekte ok daha yavatrlar, daha nce renebilecekleri birok ey yetenekleri tesindedir.

Bu kuraln nemli bir ayncas vardr. Maymunlar, bilindii gibi, taklitidir. Hayvanlarn ne derece bilinli taklit yeteneinde olduklar ok tartlan bir konudur. Chalmers Mitchell, dikkatli bir aratrmadan sonra u sonuca varmtr:

^Y oung, J. Z. Ad geen yerde, s. 115.

38 KABtLE DNYASI

Dier hayvanlarn zeksna degin saysz ykye ve insann bilinli taklit demek olan dile kaymakszn hayvanlar evcilletirme ve eitme deneyimlerini tanmlama ya da dnmedeki byk gle karn, maymunlar grubu dnda bu konu zerinde gerek kantlar olduunu sanmyorum ben.30

Primatlar arasnda bu yetenein gelimesine hi kukusuz, genellikle diilerden ve onlarn yavrularndan oluan gruplar halinde birlikte yaama alkanlklar yardm etmitir.

ocuklarda grlebilecei gibi, bilinli taklit, ibirliine doru ilk admdr. ocuk, kendi bana bir amam gibi, kendisi iin, bir yetikinin eylemini taklit ettikten sonra, zamanla hareketin amacn kavrar, taklitini buna gre deitirir ve bylece ibirlii yapmay renir. Bu yzden bilinli taklit yetisi kazanldktan sonra ibirliinin doallkla bunu izleyecei dnlebilirdi. nsanlar ve maymunlar byk taklitilerdir, ama rastlant ve amasz taklitler dnda ibirlii yapamazlar.31

Bundan, ibirliinin geliiminin, zellikle insani kabul ettiimiz iki yetiyle yakndan ilikili olduunu karabiliriz: bunlar let kullanma ve konumadr. birlii olmakszn, onun aracs olan konuma olamazd. O zaman, ibirliinin ilevi neydi? ok basit olarak, ok sayda beynin bir tek beyinden daha iyi olduu yantm verebiliriz. Bizim insans benzeri atalarmz, beyni gelitirmede ayakta durmay baaracak kadar ilerleyince, yeni bir aamaya girmi oldular; bu aamada, tek amalar olan hayatta kalma, yalnzca, bu organn daha ileri geliiminde yatyordu. Ya ileri gidecekler ya da yok olacaklard; arkeolojik kaytlarn gsterdii gibi, onlarn birok kua yeryznden silinmitir. Var olmak iin verdikleri savam onlar beyin glerini normal snrlarnn tesine geniletmeye itiyordu. Bunu kolektif olarak dzenlediler. Bu onlara yeni bir silah verdi. evrelerine uymak iin kendilerini deitirecekleri yerde, yava fakat gvenli admlarla, geinecekleri eyi re

30Milchcll, P. C. The Childhood o f Animals (Hayvanlarn ocukluu), Londra, 1912, s. 253.

31 Khler, nsanslarn Zeks, s. 169.

KONUMA VE DNCE 39

terek, evrelerini kendi gereksinimlerine gre deitirmeye baladlar. Bylece, birbirinden ayrdmz zellik letler, konuma ve ibirlii bir tek srecin: retim iin alma srecinin blmleri olmaktadr. Bu sre, zellikle insanidir, onun rgtleyici birimiyse toplumdur.

5. Cmle

"nce alma balad; onun ardndan ve onunla yan yana, eklemli konuma." Byle diyor Engels.32 ikinci Ciltte (XIV, 2) insandaki ritim duyusunu en basit biimiyle bir grup alann kas abalarn birbirine uyduran iki katl bir sinyal olan i bartlarndan i trkleri yoluyla tremi olduu gsterilmiti. Burada akla gelebilecek soru, alma srecinin elerinin eklemli konumann yapsnda kefedilip kefedi- lemeyeceidir.

Dier ibirlii ekillerinin olduu gibi retimin de zelliidir: tek tek alanlarn hareketleri, bir btnn paralan olarak bir araya toplanr, dolaysyla ancak alanlar birbiriyle olan uygun ilikileri srdrrlerse baanlabilecek alma srecidir bu. zel bir srecin bir tek ii ile yaplabildii durumlarda bile geerlidir bu; nk byle durumlarda gerekli ustalk derecesine ancak, ibirliinin daha geni bir ekli olan iblm ile eriilebilmitir. Bylece, retimde insann doa zerine etkisi, basit ve dorudan deil fakat ii arkadalanyla ilikileri aracl ile gerekleen bir olaydr. Bu ilke Marx tarafndan yle aklanmakta:

retimde, insanlar yalnzca doay deil birbirini de etkiler. Ancak belli bir tarzda ibirlii yaparak ve eylemlerini karlkl olarak dei toku ederek retim yaparlar. retim yapmak zere, birbiriyle kesin balantlara ve ilikilere girerler; doa ve retim zerine etkileri de ancak bu toplumsal balantlar ve ilikiler iinde olur.33

32Engcts. F. Doann Diyalektii, s. 284.33Marx, K. Wage Labour and Capital (cretli Emek ve Sermaye), Seme Yaptlar

I, s. 264.

40 KABLE DNYASI

Bu ilikiler, grdmz gibi, bireysel organizma ile doal evre arasndaki etkileimin toplumsal ilikiler araclyla olmas ynnden birincil sinyal sisteminden aynlan ikincil sinyal sistemi araclyla srdrlr.

retimin daha ileri bir zellii let kullanmdr. Yine Marx'tan alnt yapalm:

Bir alma arac, alann kendisiyle alma konusu arasna koyduu ve eyleminin ileticisi grevi gren bir ey ya da eyler btndr. nsan, baka maddeleri kendi amalarna faydal duruma getirmek zere baz maddelerin mekanik, fiziksel ve kimyasal zelliklerinden yararlanr,34

Bir let doal bir nesnedir, insan onu isteyerek alm ve evresini daha etkili bir biimde kontrol edebilmek iin yapay bir el olarak kendi elleriyle kullanabilecei bir biim vermitir ona.

Bylece doa, insann etkinlik alanlarndan biri olur; Incil'e karn kendisine eklenen bir ey, kendi vcut organlarna ekledii bir organ olur.

Bu yzden retimde yalnzca bir toplumsal ilikiler karmaas olarak konuma araclyla gerekletirilen alma sreci deil, ayn zamanda her alann onun iindeki pay, doa zerindeki bireysel etkisi de dolayldr; buysa, kullanm ve yapm ancak toplumsal ilikiler yoluyla biriktirilebiiecek bir bilgi toplamn gerektiren letler araclyla gerekletirilir.

Dolaysyla, diyebiliriz ki, konumayla retim arasnda, insann doayla ilikisinin toplumsallat ve bu yzden artk yalnzca doal olmad bir durakta (moment) ortak kkenlerine iaret eden asli bir balant vardr. retim, insan insan yapmtr.

34Marx, K. Capital (Kapital), C. I: Londra, 1946, C. II-III; Chicago. 1909-33. s. 158.

KONUMA VE DNCE 41

Marx alma srecinde e grmektedir: nce emek, alann kiisel etkinlii: kincisi, topran en basit biiminde ve onun doal rnlerinde yatan alma konusu; ncyse, alma letleri.35 imdi, bu srele basit cmlenin yapsnda, varsa, nasl bir iliki izleyebileceimize bakalm.

Dnyadaki diller eitlilikleri ynnden o denli artcdr ki, baz dilbilimciler konumann kkenine degin bir ipucu bulma umutlarn yitirmektedir giderek. Bunun aklamas, konumay yapan temel eylerin dilbilim kaytlarmzn en eskisinden ok zaman nce olmu olmasdr. nsan, yaklak bir milyon yandadr; en eski yazl belge alt bin yl ncesine gitmemektedir; dillerin byk ounluu ise bizce, bu dnemin ancak bir blmnden beri bilinmektedir. zleyebileceimiz btn dilsel deiiklikler, toplumun kkeninden deil, toplumsal ilikilerdeki deiikliklerden ortaya kmtr. Konumann kkenini aydnlatmak iin dikkanizi btn dillerin ortak olarak sahip olduu temel zellikler zerinde toplamamz gerekir.

Dilbilgisi ilkeleri dilbilimciler arasnda uzun bir tartma konusu olmaktadr; bu tartmalarn ou, belli bir dile ya da diller grubuna, ou kez de dilbilimcinin kendi diline zg ilkelerin mutlak bir geerlilikle ortaya srlmesi eilimiyle bozulmaktadr. zellikle geen yzyldan birok Avrupal bilgin, Yunanca'ya ve Latince'ye, teki dillerin deerlendirilip, olgunlamam ya da lm olduklar yargsnn verilebilecei evrensel bir ideal ya da norm gzyle bakyordu. Bununla birlikte, son yllarda karlatrmal dilbilimin gelimesiyle alan aydnlatmak iin ok eyler yapld.

Konumann, klasik gramercilerce birbirinden ayrlan sekiz blmden bugn ancak ikisine temel gzyle baklmaktadr: isim ve fiil.36 Bunlardan baka, aka sylersek, hi de szck olmayan yalnzca nlemler ve biimbirimler (morpheme) vardr. Bunlarla balayalm.

nlemlerin zellii, dilin biimbilimsel ve szdizimsel yaplarnda bir yerleri olmamas ve bazlarnn sesbilgisel sistemin de dnda kal

35Ayn yerde, s. 157.36Vendrycs, J. Le Langage (Dil) Paris. 1921 .Language (Dil). Londra 1950, s. 115-

24.

42 KABLE DNYASI

malardr. Eklemsiz barlardr bunlar. Ac lklar gibi katksz duyusal olanlar, ilke olarak, hayvan barlarndan ayrdedilebilir. Birincil sinyal sistemine aittirler. Konumay yapan hammaddedirler.

ounun etkin bir ilevi vardr; susmaya, sessizlie ar olarak kullanlan "Ssh!" gibi; "Ssh!"m yerini "Sessiz ol!" "Sakin ol!" gibi bir szck alabilecei iin bir tek szce, hush szcne klk deitirmitir. Benzer kkenden teki szckler unlardr: boo, pop, tick, quack, tick-tock, quack-quack, pooh-pooh, ding-dong, see-saw, v b .(

Bu rneklerin de gsterdii gibi, birok nlem yansma'dr (onomatopoeic), yani doal seslerin taklitidir, biroklarysa ikilemedir. Ayrca, bebek konumalarnda ve ilkel halklarn dillerinde zellikle yaygndr. Bir rastlant deil bu. Tpk bir embriyonun, trn evriminde ardk aamalara uyan bir sray gsterii gibi, bebek konumas da ilkel konumann baz zelliklerini yeniden ortaya koyar.37

lk dilbilimciler, yansmay, szck materyalinin verimli bir kayna olarak tanmada haklydlar, fakat bu materyalin konuma biimine dnnde arac ortamn alma olduunu, ou gremedi. nlemlerin karakteristii olarak biraz nce szn ettiimiz ikileme, Hint- Avrupa dillerinin, aslnda btn dillerin38 yapsnn derininde yer almaktadr, ve temel bir ilevi varda. Birbirinin ayn ya da benzeri iki sesten olumu iki heceli bir yapy sylemek ve anmsamak, bir ocuk iin, tek heceli bir yapy sylemek ve anmsamaktan daha kolaydr, nk ritmiktir; grdmz gibi, insandaki ritim duyusu, tipik ekliyle iki heceli olan i barna kadar gerilere izlenebilir. Eklemli konumann u blgelerinde yer alan nlem, konumann kkenini gsteren iki zellii yapsnda saklamaktadr.

Biimbirime dnelim imdi de. nlem, hi de dilbilgisel olmayan, tamamen somut bir ileve sahipse, biimbirim de tamamen soyuttur, yalnzca dilbilgisel bir aratr. "John's father" deyiindeki son ek -s, szdizimsel (syntactical) ilikiyi belirleyen bir biimbirimdir; "father

^evrildiklerinde dil zellikleri yznden anlam yitmesine uranlacak yerlerde szckler ngilizce olarak braklmtr. ev.

Le Gros Clarck, ayn yerde, s. 7; Engels, Doann Diyalektii, s. 291.Cassirer. E., ayn yerde, s. 1-143-4.

KONUMA VB DNCE 43

of John" deyiindeki o f esi gibi. Burdaki " o f a kuraJ olarak bir szck gzyle baklr, ama yine de son ekin grd ilevi grr ve onun gibi somut anlamdan yoksundur. Her ikisi de biimbirimdirler.

ngilizce / am, Latince sum, Yunanca eimi'de ortak bir son vardr: -m ya da -mi. ngilizcede anlamsz bir iz'dir, kalntdr bu, oysa La- tincede ve Yunancada, fiilin nc tekil kiisini gsteren hl etkin bir biimbirimdir; balangta m e adlyla ayn idi. ou biimbi- rimlerin bu ekilde yani bamsz szcklerin bitimesinden ve zmlenmesinden domu olmalar olasdr.39 Bu trl oluumlar btn dillerde vardr, kendi dilimizde de hl izlenebilir: like a man, man-like, manly szcklerinde olduu gibi. Bu sre, biimbirimlerin ya da adl adyla "ii bo szckler"in ayn zamanda "dolu szcklsr" olduu ince'de ok belirgindir. rnein kei szc balama gre ya bir fiil olarak. ngilizcedeki give (vermek) gibi, ya da bir biimbirim olarak ngilizcedeki to (ye, ya), ya da fo r (iin) gibi i grr. "Dolu szck" somut anlam boaltlarak bir biimbirime dntrlr.

Bununla birlikte, tam szcklerden tremi olan biimbirimlerin, zorunluluk sonucu, konumann geliiminde ileri bir aamaya ait olduu da sylenmelidir. Szdizimsel ilikiler, szcklerin yeriyle gs- terilerek, cmleler biimbirimler olmadan da oluturulabilir: Koyunlar ot yer. Farkl diller kendi cmlelerini farkl yollardan kurar, ama hepsinde organik birim cmledir. Eklemli konumay oluturan szcklerin cmleler halinde dzenleniidir.

ki tip basit cmle vardn ad cmlesi, eylem cmlesi. Ad cmlesi ngilizcede bir koa'la (copula) birbirine balanm iki addan meydana gelir: "The stream is full". Eylem cmlesi bir ad ve bir eylemden, ya da bir eylemle birbirine balanm iki addan meydana gelir: "The stream rises", 'The stream floods the fie ld ." Bu ayrm bile ksmen keyfidir. Koac cmleye sokarak yapacamz kk bir deiiklik, son iki mei birinciyle ayn yapacaktr: "The stream is rising". "The stream is flooding the field ." teki dillerde bu deiik ekil mmkn deildir. Bununla birlikte. Yunanca gibi baz dillerde, ad cmlesinin en basit eklinde koa yoktun "Full the stream". Bu, koacn kanlmaz

39V e n d y e s .a y n yerde, s. 170.

44 KABLE DNYASI

olmadn gsterir; yalnzca bir biimbirimdir koa.40 Bu cmleleri kendi temel elerine indirmek istersek, btn biimbirimleri atmamz gerekecektir. "Stream full". "Stream rise", "Stream flood field." Bu ifadeler ngilizcede tamamen anlalr eylerdir, ince gibi birok dildeyse basit cmlenin normal biimini temsil eder.

Bu noktada, biimbirimlerin kaldrlmasyla, adla eylem arasndaki fark bile kaybolmaya balar. ngilizce ve ince gibi az bkml (inflection) ya da hi bkm olmayan dillerde, adlar eylem olarak, eylemler de ad olarak kullanlabilir: ''to stream past". "paid in fu ll", "to get a rise", "in flood", "they fie ld well."41 Latince, Yunanca gibi son derece bkml dillerde bile adn tekil seslenme durumu (vocative) ile eylemin tekil buyrumu (imperative) hkmszdr, yani biimbirimleri yoktur. Bu iki biim neden bu ilk halinde kalmtr? levleri ilkel olduu iin biimleri de ilkeldir. Kken olarak nlemdirler, biri dikkate, dieri ise eyleme bir ardr. Ya basite yanyana gelmekle ya da nc bir terimle birletirilmi iki terimli bir cmleyle babaa kalyoruz; bu iki tip cmle iki tip mziksel biimi karlar: ikili ve l (Cilt 2, s. 198-9). Eylem cmlesiyle ad cmlesi arasndaki ayrm buna inmitin ilkinde dikkatimiz eylem ya da srete, kincisindeyse durum ya da sonuta toplanr: Deiim fikri her ikisinin de yapsnda vardr, fakat kincisinde dile getirilmekten ok ima edilir.

Bizim alkanlkla, iinden btn deiim dncesi atlm basit cmleler kullandmz, kukusuz, dorudur: "The earth is round" (Dnya yuvarlaktr). Fakat bunlar soyut kavramlardr, dolaysyla ilkel deil. Soyutun tarihsel olarak, berisinde, durmadan kendini gsteren, belli eden somut tarafndan izlendiini gsterecek ok kant vardr. Kendi dilimizde bile, dinlenme, bamllk, umma, boyun eme, erdem, gnahkr, ar, yuvarlak gibi soyut dnceler, stlerinde somut kkenlerinin izlerini tarlar: dinlenmek, devinime direnmektir; baml olmak, sk tutunmak, sebat etmektir; ummak, etraf gzlemektir; boyun emek, dinlemektir; erdem yiitliktir; gnahkr, b-

40Ayn yerde, s. 22.41 Aronta dilinde adla eylem arasnda hibir fark yoktur. Sommerfelt, A. Le Langue

et la Sociiti (Dil ve Toplum), Oslo, 1938, s. 109.

KONUMA VE DNCE 45

yiilenmitir; ar, kaldrmas zordur; yuvarlak, tekerlee benzer. Tasman dillerinde yuvarlak ve sert gibi basit nitelikler iin szck yoktur, bu nitelikler, somut nesnelere yaplan gndermelerle dile getirilir; uygun el kol hareketleriyle birlikte, "ay gibi", "ta gibi" denir.42

Tartmann sonuna gelmi bulunuyoruz. nce, retim, alanlarn etkinliini almalarnn konusuna ileten ileticiler olarak letlerin kullanlnda ibirliidir;

nsann etkinlii alma srecinde, retim letlerinin de yardmyla, zerinde allan gerete daha bandan tasarlanm bir deiiklik yapar. Bu sre rnde kaybolur; bu sonuncusu bir kullanm deeridir, bir biim deiikliiyle insann gereksinimlerine uydurulmu doann gerecidir. alma konusuyla birlemitir: emek mad- delemitir, konusu ise biim deitirmitir,43

kincisi, retim aralarnn, etkinliinin ileticileri olarak alanla almasnn konusu arasnda yer al gibi, konuma da, onsuz retimin olamayaca karlkl etkinlik alveriini etkileyen bir iletiim arac olarak insanla alma arkadalar arasnda yeralr. Sonu olarak, ileri srlebilir ki, toplumsal retim yoluyla elde edilmi d dnyann bir yanss olarak, eklemli konumann organik birimi olarak, cmle iki terimli biri bryle birlemi ya da terimli ncs birincisinin etkisini kinciye ileten temel biimlerinde, alma srecinin esini alann kiisel etkinlii, almasnn konusu ve aralar kendi yaps iinde cisimletirir.

42Smyth, R. B., The Aborigines o f Victoria (Victoria Aborijinleri), Londra, 1878, s. 2-413. bkz. Dawson. J., The Australian Aborigines (Avustralya Aborijinleri), Melbourne, 1881.S.I-IXVIL

43Manc,K. Kapital, 1-160.

II

KABLE EVRENBLM

1. Doal ve Toplumsal ilikiler

l u blmde, insanlarn retimin ilk aamalarnda birbiriyle girdii toplumsal ilikileri inceleyeceiz.

Dnme ve konuma, insanlar ve hayvanlarca ortak birincil sinyal sisteminden gelimi ikincil sinyal sisteminin ayrc etkinliklerini oluturur. Bu geliimin koullarndan biri, grm olduumuz gibi, bireyin koullu tepkelerin olumasna uygun durumda kald olgunla- mamlk dneminin, uzamasdr. Fizyolojik olmayan dilde yle an- latlabilir bu: primatlarn karakteristii olan bilinli taklit yetisi, insanda yeni bir tr ilikinin, doal deil fakat toplumsal olan ve konumayla dolaymlanan (mediated) bir ilikinin temelini oluturacak kadar geliti.

ki tip doal iliki vardr: cinsel ve atasal; yksek hayvanlar arasnda bunlar karlkl olarak birbirini dlama eilimindedir. Dii, gebelik ve st verme srasnda cinsel birlemeye kardr, erkekse yavrularn beslenmesinde ve bakmnda ya ok az rol oynar ya da hi oynamaz. Bu, insanslar dahil tm memeliler iin geerlidir genellikle: insann maymun benzeri atalar iin de doruysa, o zaman taklitten ibirliine ilerlemenin, ana-baba ilikilerinin gelimesinden, zellikle analarla yavrulan arasndaki ilikilerin gelimesinden etkilendii sonucu kar. Dolaysyla, retimin gelimesinin bir koulunun, insansdan insana geite analarla yavrulan arasndaki ilikilere zellik veren, taklite dayal ibirlii alkanlklannm daha da yaylmas ve

48 KABLE DNYASI

biim deitirmesi olduu ileri srlebilir. nsanslar arasnda olgunluk dneminde yerini cinsel ilikiye brakan anne ilikisi, insanda cinsel olmayan bir toplumsal iliki iinde grubun btn yelerini kapsaym- caya kadar uzamtr. nsanlar bu yolla bir akrabalk duygusu, anne ile ocuklar arasndaki doal ilgiden doan bir karlkl ykmllkler ve ballklar bilinci elde etmilerdir. Khasi atasznde gerek bir doruluk var: "Klan, kadmdan ortaya kmtr (Cilt I, s. 161)."

Marx'in da gzlemledii gibi ilk iblm cinse ve yaa dayal olmak gibi fizyolojik bir temele sahipti.1 Kadnlar erkeklerden daha az hareketliydi; kk ocuklar ve yallar kendilerini savunamazlard. Mzran bulunuu yeni bir etkinlik biimini, avcl ortaya kard; bu etkinlik, doallkla, uzak krlarda av peinde dolaan erkeklere dyordu, kadnlarsa yerleme yerlerinin yaknlarnda yiyecek toplama iini srdrrler. Cinsel ilikilerin dzenlenmesinde ilk adm belki de bu iblm ile atlacaktr.

Bu aamada klan zorunlu olarak iten evlenmeci (endogam) idi. Erkek ve kz kardeler serbeste iftleiyordu. Bununla birlikte, ana- babalann kendi ocuklaryla iftleip iftlemediklerini sorarsak, yant, ileri srdmz koullara uygun olarak, olumsuz olmaldr; nk bir kuaktan kadnlarla teki kuaktan erkekler arasnda serbest cinsel birleme var olsayd, cinsel olmayan ibirliinin gelimesi iin bir alan kalmazd. Bu nedenle, cinsel birlemenin ayn kuaktan erkek ve kadnlarla snrlandn varsaymak zorundayz. Bu, en basit ve en ilkel biimiyle, ardk kuaklar arasnda ve konuann kuann iki cinsi arasnda bir ayrm yapmaya yarayan, bizim akrabal snrlandrma sisteminin zmlenmesine de uymaktadr. (Cilt I. s. 59-63).

kinci adm, bu ilk grubun dtan evlenen ve aralarnda evlenen iki klana blnmesiydi. Bir klann erkekleri teki klann kadnlaryla iftleiyordu. ayn zamanda retimlerinin bir blmn onlara veriyordu. Bu yeni birim, iki klanl kabile, eskisinden daha etkindi. Bununla birlikte. onu aklamak iin bu yaran ileri srmek yeterli deildir. ten evlenmeci klan iinde, onu bir baka klanla balaklk kurmaya iten bir etken aryoruz; dier bir deyile, daha nceki rgtlenme biiminin.

lMarx-Engels, Alman deolojisi, s. 20.

KABLE EVRENBLM! 49

baka trl zlemeyen bir i eliki gelitirmi olduunu varsay- maya zorlanyoruz.

Morgan'tn soruna Engels'ce de kabul edilen zm, onlarn zamannda hi sorusuz kabul edilen u varsayma dayanyordu: devaml yakn evlenme, trlerin fiziksel bozulmas sonucunu vermektedir. Bugn bu varsaymn yanl olduu bilinmektedir. Fakat iten evlenme fiziksel olarak zararl olmayabilirse de, toplumsal bakmdan zararl olmaktadr; ayrca, doal ilikilerden toplumsal ilikilerin ortaya kn akladmz mantk izgisini izlersek, onun bizi gtrecei sonu da budur. birliinin gelimesi, ardk kuaklar arasndaki cinsel birlemenin yasaklanmasn zorunlu klmtr. Toplumsal ilikiler, cinsel ilikileri yadsyarak, retim ise remeyi yadsyarak gelimitir; fakat bu yadsmann kendisi yadsnmadka, klan aka yok olmaya yarglyd. Onun geliiminde var olan eliki bir tek koulla zlebilirdi: artk, kendi kendine yeten yeniden retme birimi olmaktan kmas kouluyla. Bu koul, dtan evlenme kurumuyla karland. Cinsel ilikiler klann dna karlmakla toplumsal kontrol altna sokuldu; ayn zamanda, klanlar arasnda bir ba gelitirerek toplumsal rgtlenmenin daha yksek bir biiminin temelini yaratm oldu.

Aralarnda kz alp veren iki klan arasndaki ba. klann dna atlm olan ayn akrabala dayanmakla, ayn klann yelerini birbirine balayan bn tersi oluyordu. Bir klann erkekleriyle teki klann kadnlan arasndaki birlikte, klann isel ilikileri yadsnyordu. Bu nedenle bu tr birlikler, bir akrabalk ba oluturmad, oluturamazd. ocuklar annenin klanna, yani babann bir yabanc olduu klana ait oluyordu; babannsa kendi ynnden onlara kar bir ykmll ya da onlarla ilgisi yoktu. ocuklar kendi yakn deildi. Kabile sisteminin, ilk iki klann iki dtan evlenmeci klanlar grubuna, ya da yarmlara altblmlenmesi yoluyla evrimi sonucunda bu eliki geniledi ve geliti, iki yarm birbirine zt olarak sralanyordu. Grup evlenmesi yerine bireysel evlenmenin gelimesiyle yerini bir birimin: ailenin olumas iin eler yaratlm oluyordu; ailede cinsel ve ekonomik ilikiler arasndaki ztlk, sonunda mutlaka yenilecekti; fakat, bu ge-

50 KABLE DNYASI

me ancak klann dalmasyla olaca iin, klann dayanmasndan ortaya km olan btn o duygularn ve geleneklerin direnciyle karlat. Her klann i birlii, d ilikileri, klann yaamn srdrmesi iin gereken ilikiyle snrlandrmakla srdrlyordu; bundan dolay, yalnzca olumsuz dtan evlenme kuralna bal olan cinsel birleme, uzun sre, toplumsal-ncesi bir karakter tamaya devam etti. Erkeklerin, iftletikleri kadnlara yiyecek getirdii doru; bylece, nesnel olarak, iki klan ekonomik olarak birbirine baml oluyordu ve kabile toplumunun daha yksek aamalarnda bu ekonomik ilikiler iblmlerine dnyordu; ama. znel olarak, klanlar arasnda birincil ve en kalc iliki, dosta rekabetten ak dmanla kadar uzanan ztlk ilikisiydi. Ayn kabilenin yeleri olarak birlemi, fakat kendi i dayanmalaryla birbirinden ayrlm durumdaydlar. Kabile bir ztlar birimiydi.

Kabile toplumunun yapsnda var olan bu eliki, ancak klan ailelere paraland ve kabile uzlamaz snflara blnm daha geni bir topluluk iine karp kaybolduu zaman zlm oldu.

2. By ve Mit

kincil sinyal sistemi, organizma ile evre arasndaki etkilemeyi, evreyi insann kontrolne sokacak biimde ayarlamas iin insana zg bir mekanizmadr; bunun balama noktas, yine insana zg bir yeni alkanln olumasyd: geinme aralarn basite kendine mal etmek gibi bir hayvansal alkanla eklenmi ve onun yerini alm olan retim alkanlyd bu. Ya da baka bir biimde koyarsak, retimin gelimesi, grup iinde, cinsel ya da ana-babasal deil fakat toplumsal olan, konumann ve dnmenin temelini oluturmu olan yeni bir iletiim sisteminin araclk ettii yeni bir ilikiler sisteminin olumasn zorunlu kld.

Sonu olarak, insann d dnyaya ilikin bilinci, balangtan beri bireyle onun evresi arasndaki ilikilerle deil, retimin gelimesi iinde arkadalaryla oluturduu ikilerle berleniyordu. nsanlar ve

KABLE EVRENBLM 51

hayvanlar, duygularmz zerine kendi damgasn vuran ayn dnyada yaarlar; fakat bizim dnyaya ilikin bilincimiz onlarnkinden sonsuz lde daha derindir, nk bizde duyusal izlenimler annda, tmyle bakalaryla toplumsal ilikilerimize borlu olduumuz karmak bireim ve zmleme srecine urar. D dnyann, farkl kltr dzeylerinde bulunan halklara niin o kadar farkl grndn ancak bu yolla aklayabiliriz. Hl yaayan Amerikan yerli kabileleri bir kabile grnm tarlar: ama atalan AvrupalI kle tccarlar tarafndan Afrika'dan karlm olan Amerikan zencileri. Amerikan halknn geriye kalan ksm kadar uygarlamtr bugn. Ayn ekilde, Sovyetler Bir- liinin daha nce geri olan halklar: Sibirya "aborijinleri" dediklerimiz son zamanlara kadar amanist alkanlktan ve inanlar nedeniyle bu- dunbilimcilerin zel ilgilerini eken bir konuydu; ama bugn, onlarn dnyann en ileri niversitelerinde yksek renim frsatlanna sahip oullan ve kzlan, yaama baklarnda bir zamanlar kendilerini inceleme konusu yapan burjuva budunbilimcilerinden daha bilimsel ve insanidirler.2 Bu trl gelimeler, ancak insann evresindeki dnyaya ilikin bilincinin toplumsal bir imge, toplumun bir rn olduunu anladmz zaman anlalr hale gelir. Bu dnceleri insann kkenine uygulayarak diyebiliriz ki, insan bilinci alma sreci iinde, let kullanm ve konuma yoluyla domutur; sonu olarak, yeryz ve onun doal rnlerinin insann almasnn konusu kendilerini onun bilincine sunduu biim, insann toplumsal retim ilikilerince belirlenmitir.

Buradan, Birinci Ciltte (Blm Ide) tartlm olan ilkel by konusuna dnelim: orada, yabanllarn yaamna, bysel uygulamalarn ve inanlarn egemen olduu gsterilmiti. Bir by etkisi, temelde yanslamadr (mimetic). Byye katlanlar, bu yolla doann, kendine gerekli olan eyi yapmaya zorlanaca inancyla, arzulanan gerekliin yapln taklit eder, tmdi, biraz nce, almann insann primatlardan kalt olarak ald o bilinli taklitin bir gelimesi olarak kkeninde yanslama olduu gsterilmiti; bu yzden bynn, alma sreci iinde onun znel grnm olarak ortaya km olduunu sy-

2Rytkheu, Ten Days in the Train (Trende On Gn), ASJ. s. 15-2.

52 KABLE DNYASI

Ieyebiliriz. alma ortaklaa kald srece, sre zorunlu olarak tek tek katlmclarca anlalamazd. Kendini kolektif ve dzenlenmi beden hareketlerinin organik bir sonucu olarak, birey bilincine, srecin sonunda kendi doal ve zorunlu sonucuna ulaan birleik bir isten eylemi olarak sunuluyordu; ou kez olduu gibi, bunu baaramazsa, baarszl, kendine zg bir istenci olan, yenilemeyecek kadar gl alma konusundan gelen direnten ortaya kyor gibi grnyordu. Bu durumlarda sre, alanlarn alma konulan zerine kendi istenlerini bir yanslama eylemiyle zorlamaya altklan bir atma eklini alyordu. Kuaklar boyunca, baz srelerin nesnelliini tanmay, dolaysyla gerek alma tekniiyle yanlsamac by tekniini birbirinden bir dereceye kadar ayrmay renmilerdi. Bu ayrmla birlikte by treni, avclk ekip-bime ve baka alma trleriyle birlikte olan danslarda olduu gibi ya gerek grev iin hazrlamada bir n alma biimini alarak ya da az ok bilinli olarak doast bir amaca ynelmi bamsz bir sre gibi ortaya kmaya balad.

alma, kendini byden kurtardka, iki ayrm daha ortaya kt. alma sreci iinde, ses elii onun gerek bir paras olmaktan kt ve uygun ynergeleri alanlara ileten geleneksel bir by oldu (Cilt II, s. 181-184); bu yolla, yava yava bir zanaat bilgisi birikmi oluyordu. By treni iinde sesli blm, yaplan i zerinde yorumlayc bir ynerge grevi gryordu, artk alma srecinin bir paras da olmad iin kendini-aklayc deildi; bu yolla, bir mitler topluluu ortaya kyordu. Kukusuz, gerekte ayrmlar o kadar keskin izgilerle izilmemiti. alma ve by, akmay srdryordu: zanaat bilgisi mitsel inanlara batmt; mitlerse, uzak da olsa retim iiyle tannabilir bir iliki tayordu.

Ksacas, bugn yeniden kurabildiimiz kadaryla, ilkel ortakla- maclk aamasna ait olan snflar ncesi ideolojinin temel zellikleri bunlardr. Salt hayvansal varln aksine, bir dereceye kadar insann dndaki dnyann nesnelliinin bilincine varldn gsterir bu; fakat bu bilin, tamamen klgsaldr. Snfl toplumun ideolojisiyle karlatrldnda onun en gze arpan zellii, soyutlama gcndeki ye

KABLE EVRENBLM 53

tersizliidir. Bu snrll belirleyen ey onun ekonomik temelidir. Kullanm deerlerinin retimiyle snrlanan ey, ortak mlkiyete ve ok dk bir retim dzeyine dayal bir toplumun ideolojisidir. Mallar, dei toku iin deil kullanm iin retildii srece kendilerini reticilerin bilinlerine sunma biimi hkim bir ekilde niteliksel ve zneldi. Bu. daha sonra dneceimiz temel nemde bir noktadr. Bu arada, biraz nce yaplm olan gzlemlere somutluk kazandrmak iin canl bir rnek verelim.3

mlekilik sanat, su tama ve yemek piirme iine bir ek olarak kadnlarca bulunmutur. Su kabann ve baka doal kaplarn kilden modelleri olarak balam, sepet yapm tekniinden yardm grmtr. Ya kil plastiktir, fakat iindeki su alnnca sertleir. Temizlendikten, gerekli kvama kadar nemlendirildikten ve kum ya da ince aklla kartrldktan sonra hamur haline getirilir; oluan hamura ortak merkezli daireler ekli verilir, ya da parmaklarla ii oyulup kazyc bir letle biimlendirilir, gnete kurumaya braklr, en sonunda da ak bir atete ya da frnda piirilirdi.

Birok kimyasal ilemlerle kontrol de kapsayan olduka gelimi bir teknikti bu. Fakat mlek yapclarn olaya bak byle deildir. Onlar iin, bir yaratma iiydi bu hibir erkein hazr bulunamayaca, kadnlara ait bir giz. Onlardan biri bir modeli bitirince bakalarnn hayranlna sunard onu ve "yaratlm bir ey" adn verirdi ona. Gnete kuruttuktan sonra kazycsyla hafife vurur, n n t- triird onu. Yaratlan eyin konumasyd bu. Frna koyunca yanna yiyecek de kordu. Atete atlarsa iinde yeteri kadar kum ya da ince akl yoksa atlard kard yksek ses. yaratn kaarken kard sesti. atlam bir kabn bir daha hi mlamay bunu gsterirdi. Bundan dolay kadnlar her gn yaptklar ilerin aksine, mlek yaparken hibir zaman ark sylemezlerdi; varlk haline getirdikleri bu yaratklarn yant vermeye kandrlp mlekleri kumasndan korkarlard. Bu yzden onlara gre, yaplp bitirilmi bir eya bir mlekten daha fazla bir eydi. Sesi, kendine zg bir istenci olan canl bir kapt. Ayrca, hayat veren su iin, yeryznn meyvalar iin bir kap.

3Karsten, R., The Civilisation o f le Sontlt American Indians (Giiney Amerika Kzlderililerinin Uygarl). Londra, 1926. s. 34-5 , 240-1, 251-2; Briffault. R Analar, Londra, 1927, s. 1,466-77.

54 KABLE DNYASI

belki de sonunda bir ocuk iin bir tabut olarak kullanldndan yapclarnn kafasnda dl yatann, dii dourganlnn, kutsal anann, yaamn kaynann bir simgesi haline geldi ate tanrsnn topraktan ve sudan yaratt ve iini insan sesiyle doldurduu Pandora.4

Bundan sonra mleki tezgh bulundu. zerinde kilin biim- lendirildii taban, ayakla dndrlyordu bu tezghta. Byk bir mlee elle ekil vermek birka gn alr. Tezghtaysa birka dakika iinde yaplabilir. Tezghta yaplan mlek, toplu retimin ilk ekliydi. Bu teknik ilerleme retim ilikilerindeki deiiklikleri harekete geirmi oldu. mlekilik, kadnlarca yaplan bir ev zanaat olmaktan kt ve ky iin ya da daha sonra ak pazar iin retim yapan erkek zanaatkarlarn eline geti.

Bu deiikliklerle birlikte mlek-ana miti kknden kesilmi oldu; dolaysyla yeniden yorumland. mlek eklindeki kadn. Pandora, elinde mlek tutan bir kadn, ataerkil toplumun ayartc, aldatc, ktln kayna, bask altndaki kadn oldu, mleiyse belalarla dolduruldu. Mit kkeni hi anmsamakszn btn toplulukta anla- tladuran ders verici bir masal oldu; bu arada, mit ve by yklerinden kurtulan mlekiler, iin iindeki nesnel sreleri daha derinden anlamaya baladlar ve ustalklarn gelitirdiler.

3. Kabile Dzeni ve Doal Dzen

Marx, Kapital'e. yle yazyordu:

nsann geliiminin afanda, avclkla yaayan insanlar arasnda ya da. diyelim, Kzlderili topluluklarnn yapt tarmda bulduumuz haliyle iblm, bir yandan retim aralarnn ortak mlkiyetine, te yandansa bireyin, kabilesi ya da topluluu ile gbek ban henz her arnn kovanla ilikisini kesmesinden daha fazla koparamay olgusuna dayanr,5

4Hesiodos, Op. 60-82.Mant, Kapital 1,325.

KABLE EVRENBLM 55

Daha nce de unlan yazmt:

Kan, dil, gelenek... vb. birliine dayal olan kabile komn, ya da istenirse, ilkel sr, yaamn nesnel gerekliliklerinin elde edilmesi iin obanlar, avclar, topra ileyenler... vb. olarak yelerinin yeniden retim ve retim etkinlikleri iin ilk kouldur. Yeryz, alma gerecini olduu kadar alma letlerini de salayan byk laboratuvar ya da g kaynadr; topluluun oturduu yerdir, temelidir. Bu aamada insanlar yeryzne na if bir gzle bakarlar: almalar yoluyla retim ve yeniden retim srecinde toplumlarnn maldr o. Bireyin bu mlkte ancak topluluun bir yesi olarak bir pay vardr; o, topran yalnzca bu lde sahibi ve oturandr. alma sreci yoluyla bu gerek mlk edini, emein rn olmayan fakat onun altta yatan doal ve tanrsal temeli gibi grnen bu n koullara dayanarak gerekleir.6

Marx bu sonulara ekonomi politik zerine almas srasnda ulamtr. O zamandan bu yana totemcilik zerine bulunan eyler bunlar doruluyor.

Aa yabanllk aamasnda birey kendini kabilesiyle olan gbek bandan koparamam olmakla kalmyordu, kabilesi de ayn ekilde toprak-anaya balyd. Bir klan oluturan bireyler, nesnel bir insani iliki olarak birbirleriyle yaknlklarnn bilincinde deillerdir, kendilerini belli bir hayvan ya da bitki tryle yakn hissettikleri daha geni bir iliki iinde bulurlar dierleriyle. Gney Avustralya'da bir Annta erkeine, kendisinin bir fotoraf gsterildiinde yle syledii kaydedilmi: "Tpk bana benziyor bu; yleyse bir kanguru"7 Kanguru, kendi klannn ttemiydi. Klan arkadalaryla yaknlk duygusu, hepsinin kanguru olduu inanc ile dile geliyordu.

Konuyu daha nceki tartmada, totem klannn belli bir hayvan ya da bitki trnn, zerinde beslendii yetime toprana gelen kk bir

6Marx. K., Formen die der kapiralistischen Produktion verhergehen, Berlin, 1952 s. 6-7.

7Spencer, B.. ve Gillen. F. H. The Arunta (Aruntalar), Londra,.1927, s. 80.

56 KABLE DNYASI

gebe topluluk olarak ortaya ktn ileri srmtm (Cilt I, s. 29- 30). Bu sonucu yeniden gzden geirdikten sonra dnyorum da, durum yeniden yle konabilin Klann ilk yedii eyler, belli bir yrede elde edilebilir eitli hayvan ve bitkilerden ibaretti; byle iki klan arasnda kalc bir yaknlk kurulduundaysa bu, yiyecek dei to- kuuna dayandrld, her klan tekinde olmayan eyi salyordu. Balang dneminde klann beslendii btn trleri kendileriyle bir tuttuklar, yani doann geri kalan ksmndan ayr bir ey olarak kendinin bilincinde olmad varsaylabilir; fakat iki klan arasnda ekonomik ve toplumsal ilikilerin gelimesiyle birlikte her klan kendi ayr kiiliini tekinin tersi olarak ileri srd; kendini, ortak yiyecek kaynana tekinden farkl katksn oluturan trlerle bir tuttu.

Bu sonu konusunda, AvustralyalI kabilelerden olumlu kantlar var. Belli bir klann totemiyle birlikte, birok durumda klan iindeki blmlere uygun den, ou kez birbirine bal birok alt totemler var. Bylece, Arunta kabilesinde kanguru cockatoo papaannn baz trleriyle eti, nk her iki hayvan da sklkla birlikte bulunuyordu; kurbaa. deliklerinde yuva yapt stma aacyla e tutuluyordu. Ayn ekilde, Unmatjera kabilesinin bir geleneine gre, bokbcei kurtuu klann ilk atalar bokbcei kurtuklaryla yaard, nk o zamanlar dnyada bokbcei kurtuklarndan ve thippa-thippa diye bilinen trden kk beyaz bir kutan baka hibir ey yoktu. Kk beyaz kuun varlk nedeni, yerlilerin onu kurtuk ararken bir kl