giÁo dỤc, khoa cỬ thỜi mẠc tỪ nĂm 1527 ĐẾn 1592

7/22/2019 GIO DC, KHOA C THI MC T NM 1527 N 1592

1/82

GIO DC, KHOA C THI MC T NM 1527 N 1592

B GIO DC V O TO

TRNG I HC VINH

==========

T Ngc Hng

GIO DC, KHOA C THI MC

T NM 1527 N 1592

Lun vn Thc s khoa hc Lch s

Chuyn ngnh Lch s Vit Nam

M S: 60.22.54

Ngi hng dn khoa hc

PGS. TS. NGUYN TRNG VN

VINH 2011

===========

LI CM N

Ti xin by t lng bit n chn thnh n tt c nhng ngi gip tihon thnh cng trnh ny. Ti c bit cm n PGS. TS. Nguyn Trng Vn,ngi tn tm hng dn, ch bo ti v phng php nghin cu v cu

trc lun vn; gip ti trng thnh hn trong bc ng nghin cu camnh.

Ti cng xin cm n su sc tt c Qu Thy C, nhng ngi o to titrong sut 6 nm di ging ng i hc Vinh v gip ti sa cha, honthin lun vn. Tt c nhng kin thc v s t tin s l hnh trang quantrng ti vng bc trong tng lai.


2/82

Cui cng, ti xin gi li bit n ti gia nh, ngi thn, bn b, cc Trungtm thng tin th vin v nhiu c nhn trong dng h Mc lun ng vin,chia s, gip ti trong qu trnh thc hin ti.

Vi tinh thn cu th khoa hc, ti mong nhn c nhng kin xy dng

ca Qu Thy C, cc bn lun vn c hon chnh hn. Ti xin trntrng cm n!

Vinh, thng 12 nm 2011

Tc gi

T Ngc Hng

NHNG CH VIT TT TRONG LUN VN

nht gip Tin s cp nht danh: Trng nguyn.

nht gip Tin s cp nh danh: Bng nhn.

nht gip Tin s cp tam danh: Thm hoa.

nh gip Tin s xut thn: Hong gip.

tam gip ng tin s xut thn: Tin s.

GS: Gio s

PGS: Ph gio s

TS: Tin s


3/82

M U

1. L do chn ti

1.1. Nhn loi ang bc vo th k XXI, th k ca ton cu ho v ca nnkinh t tri thc, trong chc chn mi lnh vc ca i sng x hi, ca micng ng dn tc cng nh ca tng c nhn s c nhng thay i su sc,mau l v din ra theo nhng phng thc hon ton mi. Trc nhng chi to ln v nhng thch thc ht sc phc tp , nhiu quc gia dn tcang ra sc hoch nh li chin lc pht trin ca mnh, trong nhiu vn trn thc t v ang vt ra khi khun kh ca tri thc v li t duytruyn thng.

Trong bi cnh , vi t cch l mt nc i sauv hi nhp, hp tc,pht trin mt cch bn vng, Vit Nam cng phi quan tm thit thc hnna ti chin lc gio dc, o to, pht trin nhn ti. Mc ch ca cngtrnh nh ny l kho st mt cch khoa hc gio dc khoa c thi Mc trncc phng din c th c ci nhn khch quan, h thng; rt ra nhng bihc kinh nghim hu ch, gp phn xy dng lun c khoa hc cho chinlc gio dc nc ta hin nay v trong tng lai.

1.2. T na sau th k XX, nht l nhng nm u th k XXI, Nho gio c nhiubin i cho ph hp vi tnh hnh mi. Nhng mt hn ch khng

cn ph hp ca n cng tng bc c khc phc ri ngy nay chngta c chng kin s tri dy mnh m ca nhng nc c truyn thngNho gio v Nho hc Chu - Thi Bnh Dng, c bit l cc nc

ng v ng Bc m ngi ta gi l th gii Hn ho mi. khacnh no , s pht trin thn kca cc quc gia ho rng Chu nh ls thng hoa ca tri thc, ca m hnh o to theo phng thc ng. Do vic nghin cu, nh gi vai tr ca Nho hc; phn tch nhng nhhng ca n i vi i sng x hi ng thi a ra nhng gii php nhmbo tn v pht huy nhng gi tr tch cc ca Nho hc ang l xu th chung,l mt vic lm cn thit v cp bch trong giaion hin nay.

1.3. n nay, gio dc khoa c thi Mc khng cn l vn mi na,nhng vi nhng ng gp m gio dc khoa c mang li cho Vng triuMc ni ring, cho x hi i Vit ni chung nh nh gi ca nh s hcPhan Huy Ch Nh Mc du bn chin tranh m vn khng b thi c v thc nhiu ngi ti gii gip vic chng vi nh L, ko di n hn su


4/82

mi nm. y cng l cng hiu ca khoa c [8, tr.16]; th gio dc khoac thi Mc vn cha c nghin cu su v c c mt v tr xng ng.

1.4. Hn na, t trong xu th i mi t duy lch s vi phng chm khoahc nhn thng vo s tht, ni ng s thtm i hi ln th VI ca ng

ra, t nm 1986 n nay gii s hc Vit Nam c cch nhn khchquan hn, cng bng hn khi nh gi v Vng triu Mc. Lun vn v ths gp thm ting ni trong vic khng nh li nhng ng gp ca vngtriu ny vi lch s dn tc.

Chnh t nhng l do trn, ti quyt nh chn ti Gio dc, khoa cthi Mc t nm 1527 n nm 1592lm lun vn tt nghip.

2. Lch s vn

ti gio dc khoa c Nho hc t lu thu ht c nhiu s quan tmca gii nghin cu, nhng vn gio dc khoa c thi Mc t nm 1527n nm 1592 vn ang cn l mt khong trng, cha c nghin cu klng.

Di thi phong kin, cc s gia c thc ghi chp v vic hc, vic thicng nh tiu truyn ca cc nh khoa bng trong cc th tch c nh: ThinNgh Vn ch trong i Vit Thng sv thin Khoa ctrong Kin vn tiulcca L Qu n. c bit l cc ch nh Vn tch ch, Nhn vt ch; nhtl Khoa mc ch trong Lch triu hin chng loi chca Phan Huy Ch l

nhng phn ghi chp tng i c h thng hn c v lch s gio dc thi cNho hc v ng gp ca k s nc ta t thi L cho n trc triu Nguyn.

Cc b s xa nh Ton th, Cng mc, cc sch thuc a l - lch snh Ph bin tp lcca L Qu n, i Nam nht thng chca Quc squn triu Nguyn cng c mc nhn vt hay lit truyn cp n tiu scc nh khoa bng. Trong nhng nm qua, cng vic nghin cu lch s vnho c y mnh. Mt s tc gi hin i da vo cc cng trnh trn,bin son thnh cc cun sch nh: Lc truyn cc tc gia Vit Nam doTrn Vn Gip ch bin, Nh xut bn Vn hc ti bn ln th ba, H Ni,

nm 2000. Hay sch Cc nh khoa bng Vit nam (1075 - 1919), Ng cTh ch bin, Nh xut bn Vn hc, H Ni, 1993. Trong cc cun sch ny,tiu s, s nghip; nht l s nghip gio dc cng trc tc ca cc nhkhoa bng c cp kh y , h thng.

Ngoi ra, cng c mt s sch lc s gio dc khoa c Vit Nam cxut bn nh: Tm hiu nn gio dc Vit Nam trc nm 1945ca V Ngc


5/82

Khnh, Nh xut bn Gio dc, nm 1985; Khoa c v gio dc Vit NamcaNguyn Q. Thng, Nh xut bn Vn ho thng tin, nm 1993; Nho hc Vit Namca Nguyn Th Long, Nh xut bn Gio dc, nm 1995; Lch sgio dc Vit Nam trc Cch mng thng 8- 1945ca Nguyn ng Tin,Nh xut bn Gio dc, nm 1996; S pht trin gio dc v ch thi c Vit Nam thi phong kinca Nguyn Tin Cng, Nh xut bn Gio dc,nm 1998 Nhn chung trong cc cng trnh trn, ch gio dc khoa cVit Nam c nghin cu kh ton din. Ch gio dc khoa c thi Mchoc t, hoc nhiu c cp, song cn mc khi qut v cha c hthng.

Nm 1985, Hi tho khoa hc nhn ngy k nim 400 nm ngy mt NguynBnh Khimt chc ti Hi Phng, m ra mt khuynh hng nghin cumi v nh Mc. Tin hn mt bc na l Hi tho v Vng triu Mcc t chc huyn Kin Thu, Hi Phng vo ngy 18.7.1994 do Vin Shc, Hi Khoa hc Lch s, Hi nghin cu Lch s Hi Phng ch tr. Ti y,cc nh khoa hc t ra ci m, khch quan hn khi nh gi v Vngtriu Mc. Vn gio dc khoa c thi Mc cng c gii nghin cu ch nhiu hn.

Gn y nht vo thng 9 nm 2010, Trung tm bo tn khu di tch C Loa -Thnh c H Ni, Vn phng Ban ch o Quc gia 1000 nm Thng Long,Hi S hc H Ni t chc Hi tho khoa hc cp Quc gia Vng triuMc trong lch s Vit Nam. Hi tho gip cho gii s hc Vit Nam nhgi khch quan, ton din v xch li gn nhau hn trong nhn thc vVng triu Mc. V phn gio dc khoa c thi Mc, Hi tho c mt sbi tham lun nh: TS ng Kim Ngc vi bi Nhng ng gp ca Vngtriu Mc trong s nghip pht trin vn ho - gio dc dn tc; Phm Hngvi bi Nt c sc ca gio dc v vn ho nh Mc; hay Minh Thun vibi Gio dc Nho hc v thi c ng Kinh thi Mc; PGS.TS Mc VnTrang c bi My suy ngh v chnh sch gio dc ca nh Mc; NguynQuang H c bi Khoa c v tm thi ca cc nh Nho thi Mc lngun t liu ht sc phong ph mang li cho chng ti cch tip cn mi vgi m nhiu vn trong qu trnh nghin cu.

Bn cnh , trong rt nhiu chuyn kho hay cc hi ngh chuyn ; hoctrn cc sch, bo, tp ch cng c mt s bi vit v gio dc nh Mc nhtrn Tp ch Nghin cu Lch s c Nguyn Hu Tm vi bi Tnh hnh giodc thi c thi Mc, s 6 nm 1991; hay trn Tp ch Thng tin Khoa hc Xhi c L Thnh Ln, Trn Ngc Dng vi bi Tnh li nin hiu cc khoa thiTin s triu Mc trong cun cc nh khoa bng Vit Nam, s 5 nm 1999


6/82

C th ni, nhng t liu trn l c s quan trng chng ti khai thc vchng minh cho nhng tng, lun im ca mnh.

Tm li, cc cng trnh ni trn hoc l gii thiu khi qut gio dc, thi cNho hc c nc; hoc l tm hiu mt kha cnh no v gio dc thi

Mc; ch cha c mt cng trnh no nghin cu mt cch ton din - dinmo gio dc, khoa c nh Mc thi k Thng Long. Vi s k tha ccngun ti liu ni trn, chng ti mun ng gp mt phn nh b ca mnhvo vic khi phc, ti hin bc tranh gio dc khoa c thi Mc t nm 1527n nm 1592.

3. i tng v phm vi nghin cu

3.1. i tng nghin cu

Lun vn tp trung lm r vn gio dc khoa c thi Mc trong khongthi gian t nm 1527 n nm 1592.

Trong lun vn, trc ht chng ti kho st tnh hnh gio dc khoa c thiMc trn nhng ni dung c th: T h thng trng cng trung ng, cco, ph, huyn n trng t cc a phng; Cc tm gng thy trtiu biu; Ni dung gio dc v thi c thi Mc; Tnh hnh cc khoa thi thiMc. T rt ra c im ca gio dc, khoa c thi Mc cng nh nhngng gp ca Nho s thi Mc v chnh tr, ngoi giao, vn ho.

V c mt ci nhn khch quan, tng qut chng ti cn t gio dc khoac thi Mc trong mi quan h vi gio dc trc v sau , tc l giai onL S v giai on u thi L Trung hng thy c s k th a, phttrin ca nn gio dc t thi L S; ng thi ch ra nhng c im vng gp ca gio dc khoa c Nho hc vi Vng triu Mc ni ring, viLch s Vit Nam ni chung.

Lun vn nghin cu gio dc khoa c thi Mc, nhng ch yu l gio dcNho hc, ch khng bn n vn V c. Trong lch s gio dc khoa cVit Nam, Nh nc phong kin c t chc cc k thi v. Tuy nhin, chng ti

cho rng y l mt phng din khc vi i tng lun vn ang bn. Vn V c do xin c bn n trong mt dp khc.

3.2. Phm vi nghin cu

Vng triu Mc tn ti trong lch s Vit Nam 156 nm (1527 - 1683) vi 12i vua, tri qua 2 thi k: Thi k Thng Long (1527 - 1592) v thi k


7/82

Cao Bng (1593 - 1683). Trong lun vn chng ti ch gii hn vic nghincu gio dc khoa c khi nh Mc cn Thng Long vi t cch l mtvng triu chnh thc, ngha l t khi Vng triu Mc c xc lp nm1527 n khi nh Mc t chc khoa thi cui cng ti Hnh dinh B nm1592.

Cng trong thi gian ny, t nm 1533, nh L dy nghip trung hng, hotng ch yu t Thanh Ho tr vo. c bit, t nm 1558 c thm s kinNguyn Hong vo trn th Thun Ho, m ra thi k Cha Nguyn ngTrong. Tuy nhin, vng cai qun ch yu ca nh Mc l Thng Long v khuvc T trn. Do , lun vn ch tp trung nghin cu gio dc khoa c trongvng t thuc phm vi qun l ca nh Mc; phn gio dc khoa c Nho hctrong thi k nh Mc Cao Bng, hay phn gio dc khoa c ca nh LTrung hng, ca Cha Nguyn sau ny khng thuc phm vi nghin cu calun vn.

4. Ngun ti liu v phng php nghin cu

4.1. Ngun ti liu

Lun vn c thc hin da trn nhng ngun ti liu ch yu sau:

- T liu trong th tch c Vit Nam nh i Vit S k ton th, i VitThng s, Lch triu hin chng loi ch

- T liu c hu du con chu h Mc lu gi nh Hp bin th ph hMc.

- Nhiu n phm ca cc nh nghin cu gm sch, bo, tp ch lin quann ni dung ti nghin cu.

- T liu trn cc website c xc minh, kim nh nh Mactoc.com,hoaphuongdo.vn.

- Cui cng l cc cng trnh nghin cu, cc loi sch chuyn su v giao

dc khoa c.

4.2. Phng php nghin cu

V phng php lun:


8/82

gii quyt nhng vn do ti t ra, chng ti da vo Ch ngha duyvt bin chng, c bit l Ch ngha duy vt lch s. Chng ti s dngqun trit quan im s hc mcxit nhm nh gi khch quan v chnh schgio dc khoa c thi Mc, cng nh ng gp ca n i vi nh Mc niring, vi lch s dn tc trong th k XVI ni chung. ng thi, quan im shc mcxit cng l kim ch nam chng ti x l ngun t liu, nht l tliu do cc s gia phong kin bin son trn tinh thn khoa hc v m botnh lch s.

V phng phpc th:

L mt ti lch s nn phng php lch s v phng php logic cc bit coi trng. Chng ti s dng phng php lch s trnh by skin, nhn vt; cng nh tnh hnh hc tp thi c thi Mc v ng gp caNho s thi Mc theo trnh t thi gian vi mi tnh cht c th ca n. Bn

cnh , lun vn c ch kt hp phng php logic rt ra bn cht svt, hin tng; t c c mt ci nhn khi qut, ton din hn v qutrnh vn ng pht trin ca gio dc khoa c thi Mc t nm 1527 nnm 1592.

Ngoi ra, chng ti cn s dng cc phng php khc nh phng php sosnh i chiu, phng php nh lng, phng php lin ngnh nhmh tr cho hai phng php ch yu trn.

5. ng gp ca lun vn

Lun vn khi phc, ti hin tnh hnh gio dc, khoa c Vit Nam t khitriu Mc thnh lp Thng Long - nm 1527 cho n nm 1592 - khi nhMc rt ln Cao Bng, nhm a li ci nhn ton din, h thng hn v ch gio dc khoa c thi Mc. Trn c s gp phn l gii khch quannhng vn lin quan n nh Mc ni ring, n lch s dn tc thi kny ni chung.

Lun vn s l ngun ti liu tham kho quan trng, thit thc khng ch chosinh vin khoa S, m cho tt c nhng bn c quan tm n lch s, vn

ho Vit Nam ni chung. Mt phn lun vn cng s c s dng chochuyn gio dc khoa c Nho hc Vit Nam t 1075 n 1919, gp phngip th h tr Vit Nam k tha v pht huy truyn thng hiu hc, tn strng o tt p ca dn tc.

6. B cc calun vn


9/82

Ngoi phn M u, Kt lun, Ti liu tham kho v Ph lc, ni dung lunvn c trnh by trong 3 chng:

Chng 1. S thnh lp Vng triu Mc v chnh sch gio dc, khoa cthi Mc

Chng 2. Tnh hnh gio dc, khoa c thi Mc (1527 - 1592)

Chng 3. ng gp ca Nho s thi Mc (1527 - 1592)

NI DUNG

Chng 1S THNH LP VNG TRIU MC V CHNH SCH GIO DC, KHOA

C THI MC

1.1. S thnh lp Vng triu Mc

1.1.1. Bi cnh lch s x hi i Vit cui thi L S

Cui th k XV u th k XVI, trong i sng kinh t - x hi v chnh tr iVit din ra nhiu bin i. S bin i bt ngun t nhng chuyn bintrong ch s hu rung t nng thn. Ch Qun in ca nh L khng ngn cn c qu trnh t hu ho rung t. S pht trin carung t t hu v i cng vi n l qu trnh thu hp rung t cng lngx lm suy yu b kinh t ca b my tp quyn quan liu. Thm vo l s suy sp ca chnh quyn trung ng, ko theo tnh trng phn tn,ct c ca cc th lc phong kin a phng va c sc mnh v kinh tva c quyn hnh v chnh tr. X hi i Vit cui thi L S bc vo thik khng hong su sc, ton din.

1.1.1.1. Tnh hnh kinh t

Mt trong nhng nhn t gip Hong quyn ca nh L S tn ti v c gi tr

lu bn l chnh sch Qun in. Ci hn hn trong chnh sch rung tca triu L S so vi cc triu i khc l: Dn chng i Vit, t quan nhtphm triu nh cho n nhng ngi ngho kh nht sng ni thn cngxm vng u c chia rung t. Vi Qun in, Nh nc nm clng x v dn chng, quan h Hong quyn - thn dn c xc lp tondin, trit . Chnh sch Qun in do ban u mang mt ngha tchcc i vi i b phn nhn dn i Vit v tr thnh cng c c lc


10/82

duy tr Nh nc phong kin tp quyn, mnh m. Thi L S v vy cxem l thi k hong kim ca ch phong kin Vit Nam. Tuy nhin, ch y cng khng trnh khi nhng hn ch v ngy cng ny sinh nhiu yu ttiu cc khin Nh nc suy yu. Ngay t cui th k XV u th k XVI, ch Qun in bc l nhng mt tri khng th khc phc c. S phttrin mnh m ca rung t t hu, cng vi chnh sch Lc in v nnbao chim, kim tinh rung t ca cng ho, a ch v mt s quan li lm cho s din tch rung cng lng x b thu hp. Rung t phn ho gy ra s ph sn ca nng dn ngho v hng trung. Chnh sch Qun intr thnh th tri buc h vo lng x vi su cao thu nng. X hi i Vittr tr, lun qun trong nn kinh t tiu nng.

Mc d v hnh thc, Nh nc cm bin rung cng thnh rung t, nhngtrn thc t qu trnh vn din ra. Cho n nhng nm cui th k XV, spht trinca ch s hu ln a ch v rung t tr thnh mt nguyc ln i vi Nh nc trung ng. Tnh hnh cng tr nn nghim trngvo nhng nm u th k XVI, nm 1510 L Tng Dc phi ban hnh scch quy nh r: Khi ban cp cc hng rung t, bi du, ao m th cho

php cc x cp vo nhng ch cn lt dn, cha vo s quan; cho quanThi bc t mnh i tm, lm bn tu ln, i nhn ch chuyn giao cho b L,vng mnh thi hnh, lm sc cp cho cc cng, hu, b theo th bc khcnhau[19, tr.54]. Sc lnh ny phn nh thc trng cp ot rung t mtcch cng khai ca giai cp thng tr, m rng s rung t m chng chimc, ng thi thu hp rung cng lng x, khin ngi nng dn cngthm kh.

gii quyt thc trng ny, Tng Dc ban hnh Tr bnh bo phm,trong , iu 2 quy nh vic lp mc gii, khm thc rung v cm c hiprung ca dn. Nh nc cng nhiu ln ban b nhng iu lut trong Quctriu hnh lutnhm ngn chn nhng t lng hnh v rung t. iu 344quy nh vic x pht nu nhn by rung t ca ngi khc; iu 355, 357quy nh vic x pht ngi c hip mua rung hay xm chim t ai cangi khc. Nhng chnh sch trn chng t thc t tranh chp, ln chim,cp ot rung t tr nn ph bin, Nh nc phi quy nh thnh

nhng iu lut xt x. Tuy nhin hiu qu nhng chnh sch khngcao. Nhng n lc ca Nh nc trong thi gian ny khng khc phc nitnh trng bao chim rung t ca a ch, quan li. S suy yu ca ch nhquyn trung ng va l nguyn nhn, va l h qu ca tnh trng .

S pht trin ca rung t t hu thi L S phn nh xu th pht trinkhch quan v rung t trong lch s Vit Nam, xc lp quan h sn xutphong kin ph bin a ch - t in trong x hi. Tuy nhin, y l mt qu


11/82

trnh t hu ho khng t nhin,dn n tnh trng khng hong rung t.iu trc tip e do cuc sng ca nng dn, nh hng xu ti snxut nng nghip.

Thi k ny nng nghip sa st. Nh nc khng cn quan tm n nng

nghip nh trc, cng tc tr thu do cng li lng. Hin tng hn hn,l lt, v thng xuyn xy ra. Nm 1512 hn hn, trong nc i to[19,tr.64]; nm 1513, v phng Yn Hoa[19, tr.71] gy nn nn lt ln. Nhnc bt lc, nhn dn iu ng. Nm 1517 trong nc i to, xc ngicht i nm gi ln nhau. Nhng ni tri qua binh la cng i d [19,tr.86].

Nh nc khng gii quyt c nhng mu thun ngy cng tr nn gaygt trong nng nghip v nng thn. Nhn dn i kh, b y n bcng cng; trong khi kinh t cng thng nghip nh b, b km hm khng

pht trin c.

Thi L S kinh t cng thng nghip tin thm mt bc. Nhng Nhnc L S l mt nh nc trng nng. i i vi chnh sch trng nng lchnh sch c thng theo quan nim trng bn, c mtca Nho gio. Nhnc t trm kim sot cc cng khu, tra xt nghim ngt thuyn bunnc ngoi; ng thi nm c quyn giao thng. Nm 1467, ngi Xim(Thi Lan) n cng Vn n dng biu bng vng l v hin vt phmnhng L Thnh Tng t chi. V th, yu t kinh t hng ho mi manh nhab km hm nn pht trin chm chp, cha sc dn n s hnh thnhcc th.

Kinh Thng Long vn l ni giao lu, trao i ln nht c nc. Dn c vthng nhn cc ni v ngy cng ng. Trc s pht trin , nm1481 L Thnh Tng ch trng ui nhng ngi tp c Thng Long vnguyn qun, ch cho nhng ngi c hng ch ph x li. Thng Long l th ln nht c nc khng c pht trin v m rng, khng c khnng tc ng ln n quan h sn xut phong kin ang thng tr. Chcnng ch yu ca n vn l trung tm chnh tr - vn ho truyn thng.

a phng, cc trn l cng khng c vai tr kinh t - x hi ln. Thnh thkhng pht trin, m ho tan trong nng thn, to nn loi hnh lng nng -cng - thng. Kinh t hng ho tri u trong cc ch nng thn lm cho ktcu kinh t v c dn cha c s chia tch r thnh hai khu vc thnh th vnng thn. Kt cu x hi L S ch yu vn l nng nghip - nng dn -lng x. Hay ni cch khc, nn kinh t tiu nng chi phi ton b x hi,trong kinh t hng ho ch l mt b phn nh b sung cho nng nghip.


12/82

Cng v sau, vic km hm s pht trin thng nghip nht l hot ngngoi thng, cng vi cc hot ng sn xutphi nng nghip khc khngc ch trng lm cho nn sn xut ngy mt suy yu. V khi ch Qun in ph sn, nn nng nghip ri vo khng hong th nn kinh t khc th gng dy c.

Nh vy cui thi L S, ch qun ch chuyn ch bc l nhng hnch m Nh nc kh c th khc phc ni. Kinh t cng thng nghipkhng c thnh tu g ng k, khng th cu vn ni s khng hong cax hi i Vit ang cn k. chnh l mt trong nhng nguyn nhn dnn s khng hong ton din ca t nc cui th k XV u th k XVI.

1.1.1.2. Tnh hnh chnh tr, x hi

Khi nh gi v x hi i Vit cui th k XV u th k XVI, cc nh nghin

cu u c chung mt nhn nh l mt thi i lon [35, tr.28]. Nhnc phong kin tp quyn L S bc vo thi k suy vong, biu hin rathnh cuc khng hong x hi su sc, ton din.

Tnh n cui th k XV, Nh nc L S vn c nhng ng vua gii, tip nic c nghip tin . Nhng ng tic l nhng v vua c ti v tm huytnh Hin Tng, Tc Tng u dang d vi cng cuc tr bnh v mt sm,trong khi nhng ngi k v km ti thiu c.

Nm 1505, L Uy Mc ln ngi, khng p ng c yu cu lch s, tri li,

cng lm cho tnh hnh thm ri lon. B ngi ng thi mnh danh l QuVng, Uy Mc c tt nghin ru, hoang dm, hiu st: Vua m nocng cng cung nhn vui a ung ru v . Khi ru say lin git c cungnhn[19, tr.45]. T hn na, Uy Mc cn sai quan hu cn ngm git ThiHu v nhng cng thn tn tht trc khng ng h mnh; ng thi ch tindng hon quan v ngoi thch. iu khin cho mu thun gia phicng thn tn tht v phi ngoi thch ngy cng gay gt, bng pht thnhcuc xung t v trang tranh ginh quyn thng tr t nc.

Cuc lt ngai vng ca Gin tu cng L Oanh nhn c s ng h

khp ni, ni bt l lc lng ca phi cng thn tn tht Thanh Ho doNguyn Vn Lang cm u. Bn hch d ca Lng c Bng vch trnti c khng th dung tha ca Uy Mc v phi ngoi thch: Bo cha LTun, ln na mi gn 5 nm m ti c mun kho C dn nhcc, c nc au lng [19, tr.48]. Ngy 8 thng 11 nm 1509, L Oanh dybinh, qun Uy Mc nhanh chng tht bi. Uy Mc chy n Nht Chiu (TyH, H Ni)th b bt. Ngy 1 thng 12 nm 1509, Uy Mc phi ung thuc


13/82

c t t. Sau khi ginh thng li, ngy 4 thng 12 nm 1509 L Oanh lnngi ly nin hiu l Hng Thun (L Tng Dc). Tuy nhin, x hi i Vitkhng chuyn bin theo hng tch cc m cngln su vo khng hong, vngi thay th l mt Vua Ln.

Ch sau mt thi gian ngn, Tng Dc nhanh chng l r bn tnh tnbo, xa hoa dm dc ca mnh. Nm 1512, trong lc nhn dn i to thTng Dc cho V Nh T lm in ln hn 100 nc. Nm 1513, Vua btdng in Mc Thanh, ri xy Cu trng i, vt kit tin ca v sc dntrong nc. Nm 1514, nghe li vu co ca Hiu u Hu Vnh, Tng Dc git ht 15 vng cng h tng tht[19, tr.73]. Bn thn vua li t thngvi cung nhn tin triu, ng thi thng bt bn n s trn trung chothuyn chi trn H Ty, Vua cng chi, ly lm thch th lm[19, tr.74]. nni chnh s cng phi ln ting: Linh n gian dm vi v l ca cha, tangcha m t ngy, mn tn ca anh cp nc ca ngi khc, xa hoadm dc qu , hnh pht nng, thu kho nhiu, git ht cc thn vng,can qua xy ra khp ni, ngi thi y gi l Vua Ln, im nguy vong c thy [19, tr.76].

Nh vy, nhng nm cui th k XV u th k XVI, ch qun ch L Sngy cng suy yu, s tp quyn mt dn do cc vua k v bt ti thiu c.Phong tro nng dn khi ngha v nhng cuc tranh hng ca cc th lcphong kin din ra lin tc, th hin mong mun thay i hin thc x hi vtham vngb vng.

Ngay t u th k XVI, hng lot phong tro nng dn khi ngha n ratrn mt quy m rng ln v ko di t thi L Tng Dc n thi L ChiuTng, tiu biu nht l cuc khi ngha Trn Co (1516 - 1521).

M u cho phong tro nng dn phn khng thi k ny l cuc khi nghaca Thn Duy Nhc, Ng Vn Tng v Trn Tun nm 1511 Kinh Bc vSn Ty. Nm 1512, L Hy, Trnh Hng, L Minh Trit cng ni dy Ngh

An. Triu nh phi kh khn lm mi dp yn. Sau khi n p c phongtro u tranh ca nng dn, giai cp thng tr vn tip tc cuc sng tru lc.L ngi ng u t nc, Tng Dc khng thi th thm c vic g cth khc phc tnh trng t nc ngy cng thm ri lon[11, tr.200], mch lm tng thm mu thun x hi. Phong tro nng dn tip tc bng phtvi quy m ngy cng ln.

Trong khong thi gian t 1515 n 1522, phong tro pht trin mnh m, lanrng khp cc a phng t Thanh Ho n Sn Ty, Kinh Bc, ThiNguyn, Tuyn Quang. Nm 1516, Trn Co pht c khi ngha Qunh


14/82

Lm. y l cuc khi ngha nng dn ln nht u th k XVI, l nh caoca phong tro nng dn phn khng trong nhng nm thp k u th k

XVI[53, tr.402].

thu phc nhn tm chiu tp lc lng, da vo li sm truyn phng

ng c kh thin t, Trn Co t xng l Thch ging sinh, chu 5 ica vua Trn Thi Tng, lnh o i ngha binh gi l Qun tam o(Qunba chm), dng c khi ngha cha Qunh Lm (Qung Ninh). Ch mt thigian ngn quy t hng vn ngi, thanh th mnh m, ngha qun i nu chnh quyn qun ch ni tan r, c mt vng Hi Dng u rp

xung nh c gp gi, khng ai chng c ni[53, tr.403].

n thng 5 nm 1516, t Hi Dng ngha qun nh v Thng Long. Vuati nh L phi b chy v Thanh Hoa. Ngha qun tin vo Thng Long, TrnCo ln ngi, t nin hiu l Thin ng. Khng lu sau, triu nh tp hp

lc lng, nh ngha qun. Trn Co phi rt qun v Hi Dng, nhngvn kim sot c mt vng ng Bc rng ln.

Khi ngha Trn Co ko di trong 6 nm, thu ht ng o cc tng lptham gia, gy nhiu thit hi cho quan qun nh L. Sau mt thi gian hotng, Trn Co nhng ngi cho con l Trn Cung. Nm 1521, Mc ng Dung nh bi Trn Cung Bo Lc (Bc Giang). Trn Cung b bt v b xt. Khi ngha Trn Co tht bi, nhng n l hi chung bo hiu s cngqun tt ca qun chng nhn dn i Vit, cng l li cnh bo trc ssp khng g cu vn ni ca triu nh phong kin L S.

Do c cng trong vic nh dp v n p cc cuc ni dy, th lc v quanngy cng mnh, ni ln tranh ginh b vng. Nm 1516, li dng tnh thri ren, tng Trnh Duy Sn ngm lin kt vi Thi s L Qung ,Thngth Trnh Ch Sm lp mu lt Tng Dc. m 6 thng 4 nm1516, Trnh Duy Sn git Vua nh Thi hc. Vic lm ca Trnh Duy Sncho thy s bt lc ca Vua v b my nh nc, to nn s phn lit vchia r su sc trong ni b triu nh m kt cc bi thm l: Vua Quang Tr ngi c 3 ngy th b git, L Y (Chiu Tng) ln thay. Khng chng nicuc tn cng ca gic Co, Trnh Duy Sn phi a Vua chy vo ThanhHo.

S ln mnh ca khi ngha Trn Co e do nghim trng s tn vongca triu nh L S. iu ng ni l, khi quyn lc b e do, vua L huyng c mt lc lng ng o cn thn chin u bo v ngai vng,nhng khi t mc ch, chnh vua li l ngi lm mt i nhng tr th clc y. Nm 1518, Chiu Tng chongi git Trn Chn. Vic lm khng


15/82

ch ct mt ch da ca vua, m khin nhiu quan li, cn thn phi suyngh v vn mnh ca mnh. Sau ci cht ca Trn Chn, kinh thnh cngno lon bi s tr th ca cc b tng di quyn Trn Chn. Chiu Tngbt lc, phi chuyn n Bo Chu (T Lim) trng cy vo Mc ng Dung,by gi ang l Trn th Hi Dng.

Cng thi gian trn, Trnh Tuy cng nhiu tng lnh lp em trai Tnh TuCng Lc l Bng ln lm vua. c na nm li a L Do ln, ng triunh Miu Nha (T Lim, H Ni). Trong khi , Chiu Tng Bo Chuyu th, b mt c ngi vo Thanh Hoa mi Nguyn Hong D ra ng cu.Qun Hong D tht bi, thit hi nng n phi rt v Thanh Hoa, t lu sauqua i. Uy tn v quyn lc ca Mc ng Dung ngy cng mnh m.

Nm 1519, Trnh Tuy cng L Do tin cng B , ni Chiu Tng ang nghnh dinh. Qun Trnh Tuy nhanh chng b nh tan, buc phi rt v Yn

Lng (Vnh Phc). Thng 7 nm 1519, Mc ng Dung thng lnh qun thub phn cng L Do Miu Nha. Kt qu, L Do b bt, Trnh Tuy chy voThanh Hoa; Nguyn Knh, Hong Duy Nhc ra hng c Mc ng Dungthu nhn. Ngy 20 thng 9 nm 1519, Chiu Tng tr v Kinh s. Tnh trnghn chin tm thi lng xung.

Nh vy, x hi i Vit cui thi L S khng hong su sc, ton din.Giai cp thng tr khng cn p ng c yu cu lch s. Sc mnh tpquyn ca chnh quyn trung ng L S suy yu trm trng, vua ch cn lb nhn v b iu khin bi cc th lc ct c. Trong cc th lc ni lngng mt sng gi nht: Mc ng Dung - ngi khai sng ra mt vngtriu mi - Vng triu Mc.

1.1.2. S thnh lp Vng triu Mc

Mc ng Dung sinh gi Ng, ngy 23 thng 11 nm 1483, trong mt gianh ngho, sng bng ngh nhc v li C Trai, huyn Nghi Dng(x Ng oan, Kin Thu, Hi Phng). Nhng dng h ng vn l mt th giavng tc Lng ng, Ch Linh (Hi Dng). ng l chu i 16 ca Trngnguyn Mc Hin Tch v chu i 7 ca Trng nguyn Mc nh Chi. C haiu c nhiu ng gp cho cc triu i phong kin cng nh lch s dn tc.Tuy nhin, cng v sau dng h ny cng sa st. Lc thiu thi Mc ngDung theo nghip vn, nhng v nh bn bch, phi b lm ngh li nh c sinh nhai. ng hc vrt gii, li s trng mn vt v ma ao, csc kho hn ngi. l nn tng quan trng gp phn hnh thnh nhncch v tc ng khng nh n s nghip ca Mc ng Dung sau ny.


16/82

Thi L Uy Mc t chc thi tuyn dng s, vi sc kho v bn lnh ca ngidn min bin, Mc ng Dung trng lc s xut thn, c sung voi qun Tc V cm d theo vua. y l mc m u cho con ng cngdanh ca Mc ng Dung. T mt ngi dn bnh thng, tr thnh lnh TcV v cui cng thnh mt Hong , l c qu trnh gian kh. c cnhng bc tin k diu y, ngoi ti nng v v, chc hn phi c ti tr,mu lc cng vi cht may mn do thi cuc a li. Trong trng hp ny,c th ni Mc ng Dung l anh hng lp thn trong thi lon.

Nm 1508, Mc ng Dung c phong lm ch huy s v Thn V. Nm1511, ng c tin phong tc V Xuyn b khi mi 29 tui. Tip , nm1516, triu nh sai ng Dung lm trn th Sn Nam, gia phong chc phtng T c.T s thng tin nhanh chng ca Mc ng Dung chothy mt iu: Mc ng Dung l ngi c ti hoc t nht cng bit cch thuxp vun vn quyn lc cho mnh.

Nh c cng dp lon trong triu, nm 1518, Mc ng Dung c Vuathng tc V Xuyn hu, iu ra trn th Hi Dng. y l c hi ngnvng ng chiu tp lc lng, chnh n qun ng. Khng lu sau, nhnh bi L Do, Mc ng Dung c phong lm Minh qun cng. Vi s htr v bt ca Phm Gia M, nm 1520, Mc ng Dung c gi chcTit ch cc doanh thy lc qun 13 o. T y, tt c binh m tinh nhutrong thin h u thuc quyn ng Dung.

Ngoi ra, Mc ng Dung cn c cng n p phong tro nng dn khingha, trong c vic dp tt cuc khi ngha Trn Co. V th nm 1521,vua phong Mc ng Dung lm Nhn quc cng,Tit ch thp tam o thyb ch dinh. Nhng chin cng trn khin uy quyn ca Mc ng Dungcng mnh, lng ngi ai cng hng v Mc ng Dung.

Nh vy, Mc ng Dung sinh ra trong thi bnh nhng ln ln trong thilon, ng thch nghi trong bi cnh x hi y ri ren, phc tp v tngbc thu tm quyn lc v dng h mnh. Ch 13 nm (1508 - 1521), t mtlnh Tc v, Mc ng Dung vnln cp cao trong tc bc thi phongkin. Du l may mn hay gp thi th cng khng th ph nhn ti nng vng gp ca ng vi triu nh v x hi by gi. Vy nn hon ton c cs khi khng nh rng: s xut hin ca Mc ng Dung p ng cyu cu lch s t ra lc by gi, Mc ng Dung ln ngi thay th nhngvua Ln, vua Qu S thay th l hp l i v o[40, tr.159].


17/82

Trc s ln mnh ca th lc Mc ng Dung, Vua v cc cu thn nh Lt ra lo lng, nhng bt lc. Trn thc t, thc lc v vy cnh ca ng ngycng ln t, chi phi ton b triu nh L S.

Trc tnh th ngy mt nguy cp, nghe theo li mt s cn thn trung thnh,

m 27 thng 7 nm 1522, Chiu Tng ri Kinh thnh hiu triu bn phnghi ti Mc ng Dung. Ngay ngy hm sau, Mc ng Dung sai Hong DuyNhc em qun ui theo, trn chin xy ra, Hong Duy Nhc t trn. Trongtnh hung Kinh thnh trng vng, vua khng cn Kinh s, Mc ng Dung bn vi cc i thn tm thi lp Hong Xun (L Cung Hong) lmvua. Ngy 1 thng 8 nm 1522, ng Dung v mt s triu thn nh L cngtn Hong Xun ln ngi Hong , i nin hiu l Thng Nguyn nmth 1.

Trong khi , Chiu Tng ngoi huy ng s tr gip ca nhn dn v cc

cu thn. Tuy nhin, nhiu ngi t chi, cng khai quay sang gip ngDung. Chiu Tng ngy cng mt i nhiu ch da c lc, Trnh Tuy by ging qun Thanh Hoa vn l mt lc lng mnh, cng chn ch trongvic ng cu vua, li thm vic b k ly gin nn p Chiu Tng vo ThanhHoa v yu cu gii tn ht cc o binh,th ca vua Chiu Tng ngy cngsuy sp, cc cu thn ht hi vng vo vic vc dy nh L[53, tr.421].

By gi, trong mt nc c hai vua, vua Chiu Tng Thanh Hoa i dincho lc lng cu thn nh L do Trnh Tuy cm u; Cung Hong ngti dinh B , mi vic do Mc ng Dung sp xp v i ph. Sau khi np mt s lc lng ni dy, th lc Mc ng Dung v cng mnh m, kimsot v lm ch vng Kinh Bc, quan li v qun dn n quy phc ngy mtng.

Nm 1524, Mc ng Dung t thng lm Bnh Chng qun quc trng s,Thi ph, Nhn Quc Cng. Thng 10 nm 1525, Mc ng Dung tin nhTrnh Tuy u ngun Thanh Hoa. Trnh Tuy tht th ri qua i, Chiu Tngb bt gii v Kinh s. n y, ngn c gip vua ca mt s cu thn nh L mt i ch da, Chiu Tng b bt lm nn lng nhng cn thn trungthnh. Mi quyn lc u thuc v Mc ng Dung. to s khch quan,Mc ng Dung lui v C Trai nhng vn ch ng triu chnh. Trn thc t,nhng g Mc ng Dung lm ph nhn quyn lc ca vua L v bo hiumt s thay th ang n gn, khng g ngn c.

Ngy 18 thng 12 nm 1526, Mc ng Dung sai Phm Kim Bng b mt gitChiu Tng. Thng 4 nm 1527, Cung Hong sai nh thn cm c tit emkim sch, o mo thu rng en, ai dt ngc, kiu ta, qut v, lng ta n


18/82

C Trai, tn phong Mc ng Dung lmAn Hng Vng, gia thm cu tch.Nghi thc Vua ban cho Mc ng Dung th hin s trng i c bit cangi ng u quc gia vi mt i thn c nhiu cng lao nh ng.

Thng 6 nm 1527, Mc ng Dung t C Trai tr li Kinh s trong s n

tip ca nhn dn v quan li trong triu, lc ny thn dn phn nhiu xuhng v ng Dung, u ra n y v kinh [27, tr.326]. Ngy 15 thng 6,di sc p ca Mc ng Dung, vua Cung Hong xung chiu nhng ngicho Mc ng Dung: Ta bc c ni ngi, khng th gnh ni. Mnh tri vlng ngi hng v ngi c c. Vy nay Thi s An Hng vng Mcng Dung, l ngi t cht thng minh, ti vn v, bn ngoi nh dp,bn phng u phc, bn trong tr nc, trm h yn vui, cng c rt lnlao, tri ngi u quy phc. Nay theo l phi, nn nhng ngi cho [27,tr.327]. Mc ng Dung ln ngi mt cch m thm m khng mt cuc mu, tn st thm khc. Lin sau , ng Dung ban lnh i x thin h, inin hiu l nm Minh c 1; ph trut vua Cung Hong lm Cung Vng,giam cng Thi hu. Vi thng sau Mc ng Dung bt c hai phi t t.

Nh vy, trc s sp khng th cu vn ca nh L S, bng ti nngv s khn kho, Mc ng Dung tng bc thu tm quyn lc v nhbi cc th lc i lp, cui cng xc lp mt vng triu mi: Vng triuMc. S xut hin ca Mc ng Dung trn chnh trng Vit Nam vo uth k XVI l mt tt yu. Du s sch phong kin hay cc quan im khtkhe c nh gi Mc ng Dung l k tim ngi, nghch thn nhng Mcng Dung vn hin ra nh mt ngi khai thng nt ch tc ca lch svo u th kXVI, do ng xng ng c lch s ghi nhn[40, tr.39].

1.2. Chnh sch gio dc, khoa c thi Mc

Mc d ginh ngi nh L sau mt cuc o chnh ho bnh, nhng trongbui u chnh quyn cn trng nc Mc ng Dung cha th lm g hayhn l gi nguyn v n nh tnh trng hin thi. V iu ny cc s gia nhL cho bit: ng Dung s lng ngi nh vua c, lu li sinh bin, nn

phi tun gi php ca triu L[19, tr.110]. Gi php y c nghal nh Mc vn xy dng Nh nc mi theo m hnh ch qun ch tptrung thi L S m c s ca n l i ng Nho s c o to theo khunmu Nho gio. Do , ng trc yu cu xy dng v cng c chnh quynmi m tng lp Nho s quan liu ng vai tr nng ct, Vng triu Mc c bit cao gio dc khoa c, coi l Quc sch hng u. V chnhgio dc khoa c to ra cho nh Mc mt i ng tr thc trung thnh, vamnh c v lng va mnh c v cht. C c kt qu l do chnh


19/82

sch gio dc, khoa c ng n caNh nc. Chnh sch gm cc nidung ch yu sau:

1.2.1. cao Nho gio v Nho hc

Thi Mc, Nho gio vn chim u th trong Tam gio v mc d khng cn a v c tn nh thi L S, nhng Nho gio vn l h t tng chnhthng ca Nh nc. Nho gio do vy vn l t tng ch o ca nn giodc ng thi. S c cho bit: Thng Ging, ma Xun, nm inh Du(1537) ng Doanh n trng Thi hc lm l Thch in Tin thnh Tin s[27, tr.344]. Vic tn th Khng T - ng T Nho gio v ch thn vua Mc

ng Doanh ch tr nghi l cng Tin thnh Tin s chng t nh Mc thanhn Nho gio l h t tng chnh thng ca Nh nc, l cng c c lc nh Mc xy dng v cng c trt t x hi.

Nho gio c tn sng th Nho hc c cao. Bi vn trn bia Tin skhoa K Su (1529) khng nh: Vng mnh Hong , chc mng nnNho hc Nhng k s ho kit u do khoa c m ra nc i Vit ta vuahin c k tip nhau tr v u ly khoa mc lm bc thang cho ho kit tinln Bia ny lp nh Thi hc nu r lng thnh khuyn khch Nhohc[93, tr.33 - 34]. y c th xem l li tuyn ngn v chnh sch gio dcv khuyn khch Nho hc ca nh Mc.

1.2.2. cao ngi thy v quan h thy- tr

Thi Mc ngi thy v ngh dy hc c Nh nc coi trng v bo vbng nhng iu l c th. Lut Hng c Thin Chnhquy nh hc tr phic bn phn knh trng thy gio khi gp phi knh cn, l php, khng ckhinh nhn ngo mn [67, tr.443]. Nu coi thng thy, th chng nhnghc nghip khng thnhm cn b khp vo ti bt knh[67, tr.443], s bpht bng hnh thc roi vt v np tin. iu 13 trong Hng c ThinChnh thquy nh r: K no khinh nhn vi thy th b pht 50 quan tinqu, k no nh chi thy th tin pht tng thm 15 quan, v pht nh 80trng[67, tr.447]. y l mc pht kh nng, v thi Mc 1 mu rung gi30 quan, m y mc pht khng knh thy ln n 50 quan, tnh ra l gn2 mu rung, l cha k ngi phm ti cn b nh 80 trng. Mc phttrn cho thy a v ca thy gio trong x hi cng nh s nghim minh calut php ng thi.

Khng ch vi thy dy, nu hc tr v l, xc phm nhn phm nhng ngithn trong gia nh thy cng b lut php tr ti, tuy mc pht c nh hn:Phm cc ti k trn i vi v thy th tin pht v s trng b nh u


20/82

gim i mt na, i vi v l ca thy th li gim i mt na na [67,tr.447]. iu 14 cn cho bit thm, nu v con cc hc tr nh chi thyhc th b pht tin 10 quan, x nh 80 trng, nh chi v thy th phttin 5 quan, x nh 50 trng[67, tr.448]. V t r s nghim khc, thbn thn ngi hc tr cng phi chu ti: K (ngi hc tr - TG chthch) tuy lm thy nhng sut i khng cho dy hc na[67, tr.448].

Ngha thy l mt th tnh cm su nng, thing ling v cao c; i hingi hc tr phi lun khc ghi, bi l n dy bo ca thy gio cng nhngha sinh thnh ca cha m. V th nu hc tr qun cng n thy, php luts pht sut i khng cho i thi, khng c ra lm quan, hoc theo nghdy hc[67, tr.447]. Vi ngi tr thc phong kin, i hc di mi kinh s l ra lm quan tin vi quan; khng ch t cng lui v lm thy dy hc thoivi s. iu lut trn t r tuy x hi v Nh nc trng vng k s, nhng vinhng hc tr bi n thy th lut php sn sng ct t con ng tin thncng nh v tr ca h trong x hi.

Nu vi cc ti bt knh, xc phm thy gio hc tr mi b php lut pht tinv nh rn e; v nu bit li xin vi thy, m thy cho t li th cng thacho[67, tr.448]; th ti thng dm vi v thy[17, tr.129] - mt ti lm oln lun thng o l, php lut khng th tha th m quy vo ti nng nhtv trng tr mc cao nht: quyt phi khp vo ti cht[17, tr.129]. Ngcli, ngi v ca thy cng khng c php lut khoan hng, m b ti xuynm chc, in sn phi tr ht cho chng. Chiu lut thi hnh, khng tha th[17, tr.129].

C th ni, thi Mc ngi thy lun c Nh nc cao. a v cng nhquyn li ca h c php lut bo v. iu ny cho thy chnh sch coitrng tr thc ca Vng triu Mc.

1.2.3. Thu ht ngi ti bng nhiu hnh thc khc nhau

1.2.3.1. Trng dng tr thc ca Vng triu c

Nm 1527, va ginh chnh quyn Mc ng Dung s dng cc cu thn,

Nho s ca nh L, cho h nm gi nhiu chc v quan trng. Mc ngDung sai ngi tm kim con chu cc v cng thn th gia[27, tr.329] catriu c b dng; ng thi phong tng tt c cc v tit ngha cu thnnh bn cc ng V Du, m Thn Huy[27, tr.329] ca tin triu.

Mc d a s nhng ngi ny vn nghi ng, chng i hoc trn trnh;nhng cng c khng t quan li, k c i thn ca triu L S ra hp tc


21/82

v c triu Mc trng dng. Ch mt nm sau khi ln ngi, vo thng 2 nm1528, Mc ng Dung phong chc cho nhng ngi tng phc v nh Lhoc t di triu L: Tt c c 56 ngi u c thng trt v phongtc theo th bc khc nhau[27, tr.330].

Cch lm ca nh Mc khng ging cc triu i trc v sau . Vic sdng i ng quan li, nhng ngi c o to v t di triu i c,cng nh vic trng dng con chu h tham gia vo chnh quyn mi thhin s khn ngoan, mm do ca Mc ng Dung - ng vua u triu, thu phc nhn tm, to s vng chi cho vng triu mi trong bui u cntrng nc. Khng nhng th, vic lm cn cho thy cch dng ngi rtmi ca h Mc: Ci m, khng thnh kin, khng phn bit m thc s coitrng nhn ti ca t nc nh li vn trn bia danh Tin s nh Mcdng nm 1536: M khoa thi kn ti, l n np tr v ca vua cha; dngngi hin khng k loi, l ng li nht qun xa nay Cch dng ngihin khng k loi xa c, nay h chng thy sao?[93, tr.46].

1.2.3.2. Nhanh chng o to tr thc mi

Khi nh Mc mi thnh lp, tng lp qu tc thuc dng di nh Mc chang vai tr g trong b my lnh o nh nc. Mc ng Dung phi davo nhng ngi bn thn tnhvi mnh v nhng qun thn c ca triuL S. C th ni l mt dng h xut thn bnh dn, trong bui u nhMc khng h c mt hu thun nhng ngi gip vic trung thnh cadng h Mc[102, tr.37]; trong khi con chu, qu tc c ca triu L th rasc chng li. V th, i i vi vic trng dng tr thc ca vng triu c,nh Mc khn trng t chc gio dc khoa c o to cho mnh mti ng tr thc Nho hc mi, trung thnh phc v cho hot ng ca vngtriu. D iu kin chin tranh, nhng nh Mc dng vn gio m rnluyn nhn ti, sa trng hc m rng nn gio dc, ban hc quy cv lng hng hi. Nhn vn c trau di, thi c c i mi. Phm nhngiu l v thi c, ban n vinh theo cp bc, so vi thi xa u r rng v y hn nhiu[93, tr.33]. V vy trong 65 nm, nh Mc t chc c 22khoa thi, ly 484 Tin s vi nhng tr thc ti danh, c nhiu ng gpcho Vng triu Mc v nn vn ho i Vit th k XVI.

1.2.3.3. n in rng ri

Nh Mc c chnh sch i ng v vt cht v tinh thn rt ln i vi hin ti,c bit l nhng ngi Tin s.


22/82

n in vua Mc ban cho cc tn Tin s phong ph, t l xng danh, ytbng, thng tin n l vinh quy bi t. Bi k trn bia Tin s nm Minh

c 3 (1529), khoa thi u tin ca vng triu ny, cho bit: Ngy 24,Hong thng ng in Knh Thin truyn loa xng tn nhng ngi . BLi vng ban n lnh, b L em bng vng treo trc ca nh Thi hc.Cng ngy hm li ban chotin thng. Ngy 27 ban m ai, y phc nhiuhn l thng. Ngy 28 cho n yn b L. Ngy 7 thng 3, cho vinh quy.Li ban cho tin theo th bc. n c tht rng khp[93, tr.32 - 33].

khch l s t, cao khoa c, nh Mc cng noi theo nh L cho dngbia Tin s Vn Miu. Ni dung vn bia tn vinh nhng ngi u t trongk thi do nh Mc t chc th hin kh r tinh thn trng vn ca triu i ny:Bia ny lp nh Thi hc khng phi ch nu r lng thnh khuyn khchNho hc ca Thnh thng m cn vun trng th gio, khch l lngngi v gip cho hc sinh cm kch, phn khi cng ni gt ra i lmcho quc gia mi mi thi bnh, thnh tr[93, tr.34].

c khc tn vo bia lu danh mun i Vn Miu l n in cao qunht m cc triu i phong kin ban cho cc bc i khoa. Triu Mc khngch dng bia, tn vinh nhng Tin s triu i mnh, m cn dng bia khc tnnhng Tin s triu i trc cha kp dng. Nm 1536, Mc ng Doanh saiThng Th b L Nguyn Tr Thi son vn bia ghi li tnh hnh thi c,tuyn dng nhn ti trong khoa Mu Dn (1518) nin hiu Quang Thiu 3 iL Chiu Tng v cho khc tn nhng ngi khoa ny vo bia dng Vn Miu. Tm bia ny hin nay vn cn, trong bia Nguyn Tr Thi khngnh gi tr ca vic lm tt p ny: Thnh triu ta, thnh ni nhau.c bit sai kim tra cc bia tn Tin s ca triu L trc, khoa no cbia m b v l th lp li bia khc, khoa no ng ghi m cha c bia thdng bia mi. Li sai bn hin thn chia nhau son cc bi k. Nh th l coitrng nhng iu m nn vn ng trng, lm nhng vic m i trccha lm. ngha tht l ln lao[93, tr.46 - 47].

Nh Mc tip ni c truyn thng dng bia t thi L S. Rt tic vsau do chin tranh lin min, vic dng bia khng c tin hnh thngxuyn. Nm 1582, iu Quc t Thiu bo Thao Qun cng Trn ThThm dng s tu by nn tip tc thc hin thnh in dng bia v ghivo s vng (Qu lc) tn nhng ngi thi : Xin b h ra lnh cho cc vtriu thn bn nh, bt u t nm nay tr i, mi khi m khoa thi xong, linsai b Cng to bia , khc tn cc v trng tuyn; cc v vn thn th sonbi k ca tng, khc lun vo bia . Li chiu xt nhng khoa thi trc, khoano cha c bia th lp bia, hoc cn thiu st th in b cho y . Li saivn thn bin chp tt c tn nhng ngi thi vo Qu tch. Nh vy


23/82

khng nhng l m quan mt thi, m cn i sau xem xt, nhng tn ccv khoa mc, s lu thm ti c nghn vn nm! Khng ch l thnh s ca ccv tn thn, m thc l mt s hin vinh ca quc gia vy. Vn ho thnhvng, th o thnh vng, thin h thnh vng [93, tr.426]. Theo tc gii Vit Thng s th ngh ca Trn Th Thm khng c thc hin vMu Hp cho l hin lc ny trong nc ang thi k lm vic, nn cha thihnh [27, tr.426]. Nhng chng ta thy, c th vic dng bia Tin s khngthc hin c, v hin nay Vn Miu ch cn lu 3 tm bia Tin s do triuMc dng. Cn vic ghi tn vo s Qu tch chc hn c vua Mc chothc thi ngy nay chng ta bit c hnh trng ca 484 Tin s ttrong 22 khoa thi do triu Mc t chc.

Bn cnh nhng n in mang tnh l nghi thnh in l,ngi Tin scn c triu nh b dng, ban phm trt theo th bc: nht gip nht danh, hm chnh lc phm, 8 t; nh danh, hm tng lc phm, 7 t; tam danh, hm chnh tht phm, 6 t; nh gip, hm tng tht phm, 5t; tam gip, hm chnh bt phm, 4 t. Vo Hn Lm Vin th c hnmt cp[8, tr.11]. T y cc tn Tin s c gia nhp vo hng ng quanli, khng ch em ti nng phc v vng triu, phng s t nc, thchin l tng thng tr qun, h trch dn(trn gip vua, di lo vic dn)ca bn thn; m cn lm rng danh gia nh, dng h. iu 37 trong Hngc Thin Chnh cho bit nhng ngi thn ca ngi t cng ctriu nh phong thng trng hu: Nu con t th nn thng cho cha

phm hm thin h noi theo o cha con, mt nh vinh hin[67, tr.454].

Nhn chung, cc n in dnh cho nhng ngi t v gia nh h thhin s quan tm cng nh chnh sch khuyn khch Nho hc ca nh Mc;ng thi c tc dng thc y hc phong, vun trng th gio. Cng nhchnh sch m truyn thng khoa c c to dng t cc triu i trcvn c tip ni, pht huy, hnh thnh nn nhng lng hc, h hc, nhnggia nh khoa bng. V mt ny, gio dc thi Mc k tha v bi ptruyn thng hiu hc ca dn tc.

Tm li, nh Mc c nhiu bin php c th khuyn khch gio dc khoac. Chnh sch thc y gio dc khoa c triu Mc pht trin, gpphn o to mt lc lng tr thc hng hu gip vng triu ny xy dngv pht trin t nc.

* Tiu kt chng 1

Nh vy, nh L S sau mt trm nm tr v (1427 - 1527) mt quyn caitr t nc. Tri qua nhiu thng trm, nh L S c ng gp ln lao


24/82

cho lch s dn tc. Tuy nhin, nhng thnh tu y khng cu vn x hi i Vit khi cn khng hong su sc, ton din. Trc yu cu ca lch s,bng ti nng v s khn kho, Mc ng Dung thnh cng trong vic xclp quyn cai tr ca dng h mnh: Vng triu Mc.

Vng triu Mc ra i bt tay vo xy dng t nc theo m hnh ch qun ch tp trung m c s ca n l i ng Nho s c o to theokhun mu Nho gio. Do , Vng triu Mc c bit cao gio dckhoa c, coi l Quc sch hng u. V chnh gio dc khoa c to racho nh Mc mt i ng tr thc ti gii, trung thnh, c nhiu ng gp cholch s vng triu ni ring cng nh cho lch s dn tc ni chung. Cc kt qu l do chnh sch gio dc, khoa c ng n ca Nh nc.

(n xem tip Chng II)

Chng 2TNH HNH GIO DC, KHOA C THI MC (1527 - 1592)

2.1. H thng trng lp

Nm 1527, nh Mc ln ngi tha hng nhng thnh qu gio dc nhL S gia cng gy dng, trc ht l h thng trng lp t trung ng na phng. Trng hc thi Mc gm hai h thng: Trng cng do Nhnc t chc v qun l t Kinh n cc ph, huyn v trng t lngx.

2.1.1. H thng trng cng

H thng trng cng l h thng trng do Nh nc t chc v t dis qun l ca b L. Thi Mc, h thng trng cngc hai cp: Cp trungng v cp a phng. Cp trung ng chnh l Quc T Gim; cn cpa phng l cc trng t o, ph, huyn.

Di thi Mc, Quc T Gim l trng hc cp cao nht v ln nht Kinh, c gi l Thi Hc Vin (nh Thi Hc).

n thi Mc, Quc T Gim c mt c s vt cht kh y chon thin t thi L S. Nhng cc cuc xung t cui thi L khinnhiu cng trnh Vn Miu - Quc T Gim b h hng, nh Mc chotrng tu, b sung nhiu hng mc cng trnh lm thnh qun th kin trc quym. Nm 1536, Mc ng Doanh sai ng qun c ph t cKhim Qun cng Mc nh Khoa trng tu Quc T Gim[19, tr.120]. Nm


25/82

1537 cng vic hon tt, Mc ng Doanh ch thn n dng hng VnMiu v thm nh Thi hc. Vic lm trn chng t nh Mc quan tm ntrng Quc hc - ngi trng ln nht c nc lc by gi.

C quan qun l vic hc thi Mc l b L. B L l mt trong nhng b

thit yu ca Lc b, m trch nhiu nhim v, trong c vic hc hnh thic. Chng ta c th hnh dung mt phn cng vic b L tin hnh trong tchc thi c thi Mc, qua bi vn bia danh Tin s u tin ca vngtriu ny (1529) nh sau: B L em bng vng treo trc ca nh Thi hc.Cng ngy hm li ban cho tin thng. Ngy 27 ban m ai, y phc nhiuhn l thng. Ngy 28 cho n yn b L.[93, tr.32 - 33]. ng u b Ll mt Thng th, sau l hai vin T, Hu th lang. Cc chc ny thiMc u do nhng ngi t v l cc i thn rng ct y ti nng,tm huyt, vi phm tc t b n cng m nhn. Sau y l tiu s tmtt cc v tng lm vic trong b L:

- Chc Thng th b L gm:

1. Nguyn Vn Huy (1486 - ?), ngi x Vnh Cu, ng Ngn (Bc Ninh).Nm 1529 Thm hoa, lm quan n chc Thng th b L.

2. Ng Din ngi x Tam Sn, ng Ngn (Bc Ninh). Nm 1550 Tin s,lm quan n chc L b Thng th, tc Nhn Sn b.

3. H Nhm i (1526 - ?), ngi x Bnh Sn, Lp Thch (Vnh Ph).

Tin s nm 1574, lm quan n chc L b Thng th.

- Chc T th lang b L gm:

1. Mai Khuyn ngi x o Tai, Qu Dng (Bc Ninh), Tin s nm1535, lm quan n chc L b T th lang.

2. Hong Sm (1512 - ?), ngi x Th Sn, Hip Ha (Bc Ninh). Nm 1538 Thm hoa, lm quan n chc L b T th lang, tc Honh Phc b.

3. V Knh (1519 -?), ngi x Lng X, Lang Ti (Bc Ninh). Nm 1544 Hong gip; lm quan n chc L b T th lang, Tham chng Hn lmvin s, tc Qun Xuyn hu.

4. Nguyn Lng Thi (1525 - ?), ngi x Bnh Ng, Gia nh (Bc Ninh). Trng nguyn 1553, lm quan n L b T th lang, tc nh Nham hu.


26/82

5. Vng Vn Hi ngi x Ung H, Thanh Lm (Hi Dng). Nm 1568 Tin s, lm quan n chc L b T th lang.

6. Phm in (1531 - ?), ngi x Ngc Cc, ng An (Hi Dng). Nm1568 Tin s, lm quan n chc L b T th lang.

7. Phm Th Kho (1543 - ?), ngi x La X, T K (Hi Dng). Tins nm 1571, lm quan n chc L b T th lang.

8. V ng (1542 - ?), ngi x nh T, ng An (Hi Dng). Nm 1577 Tin s, lm quan n chc L b T th lang, tc b.

- Chc Hu th lang b L gm:

1. H S Vng (1514 - ?), ngi x Bnh Sn, Lp Thch (Vnh Ph). Tin

s 1535, lm quan n chc L b Hu th lang,tc Tuy Lc b.

2. Trn Vnh Tuy (1533 - ?), ngi x An Dt, Thanh Lm (Hi Dng), Thm hoa 1553. Tng gi chc Tha chnh s o An Bang, sau thng nchc L b Hu th lang.

3. V ng (1528 - ?), ngi x M Trch, ng An (Hi Dng), Tins 1565, lm quan n chc L b Hu th lang.

Ti Kinh , Quc T Gim va c nhim v dy hc, gy dng nhn ti; va

qun l, t chc o to. C th ni, Quc T Gim vn l trung tm gio dcln nht trong c nc thi by gi. ng u Quc T Gim l mt vin TTu, ph trch chung v kim l ch t Vn Miu. Bn cnh T Tu c chcT nghip, c trch vic ging dy v hc tp. Sau l chc Ng Kinh BcS gm nm v; mi v chuyn i su su tm, nghin cu gii thch mt trongNg Kinh dy hc tr. Ph trch ging dy cn c cc chc Gio th; gipvic l cc Trc ging v Tr gio. i ng hc quan ny u do Nh nctuyn chn v b nhim. H l nhng ngi thy ti gii, c o c, mphm; nht l nhng ngi gi chc T Tu v T nghip thng l danhNho, i thn ni ting trong nc c triu nh knh trng. Thi Mc cc v

sau tng gi chc T Tu, T nghip Quc T Gim:

1. Nguyn Don ch (1490 - ?), ngi x Hong Ph, Hip Ha (Bc Ninh). Hong gip 1529, lm quan n chc Li b Thng th kim Quc TGim T tu, tc M Trai b.


27/82

2. Nguyn ch Khang (1492 - ?), ngi x Vnh Th, Siu Loi (Bc Ninh), Hong gip 1532. ng tng i s nh Minh, lm quan n chc Li b Tth lang kim Quc T Gim T nghip, tc Nam.

3. Hong S Khi ngi x Lai X, Lang Ti (Bc Ninh). Nm 1544 Tin s,

lm quan n Thng th kim Quc T Gim T tu, tc Vnh Kiu hu.

4. Nguyn Hng on ngi x C Lm, Lang Ti (Bc Ninh), Tin s1556; lm quan n Li b T thlang, sau b ging xung T nghip.

5. Nguyn c Nhun (1522 - ?), ngi x Khc Ph, Th Xng (H Ni), Hong gip 1565, lm quan n chc T nghip.

Hc tr trng Quc T Gim c gi l Gim sinh Quc T Gim hay Xsinh Quc T Gim. Nhng chcdanh ny xut hin kh nhiu trong vn bia

thi Mc. Nhng ngi c chc danh ny u l nhng Nho sinh c hc vncao, c mi son vn bia lng x nh Gim sinh Quc T Gim Tnh TraiPhm Nh Sn [93, tr.135] son vn bia cha Pht Sng Ninh (1568); haynm 1572 X sinh Quc T Gim h T hiu n Phu son vn bia [93,tr.154] ghi vic trng tu cha Bo Phc.

i tng c chn lm Gim sinh phi l nhng ngi k thi Hng,hoc thi Hi t mt n ba k. Gim sinh thi Mc cng c chia lm baloi Thng X sinh, Trung X sinh v H X sinh nh vn bia cha An ng(1590) do Phm Nhung... Thng X sinh Quc T Gim son [93, tr.318];

hoc Quc T Gim, Trung X sinh Nguyn Tr Ha [93, tr.162] son vnbia cha i Bi (1573). Cc Gim sinh ny u c ni tr Quc T Gim,c Nh nc cp hc bng theo hc.

Ni dung hc tp cng l chng trnh chung chun b cho cc k thi, songi hi Gim sinh mt mc cao hn. Hnh thc hc tp ch yu l ngheging Kinh Sch, nghe bnh vn v tp lm vn theo cc th loi trng thi.Thi gian hc Quc T Gim l ba nm i thi Hi. Sau ba nm nu thikhng , Gim sinh c th li hc tip ch thi khoa sau.

Bn cnh Quc T Gim l trng Quc hc ng u c nc, thi Mc Kinh cn c nhng trng khc thuc phm vi qun l ca Nh nc. l Tam qun, Trung th gim v trng dnh cho cc vua Mc cng nh conchu trong Hong tc.

Tam qun l ba trng hc dnh cho con chu quan li v hong thn qucthch, gm Sng Vn qun (sau i l Chiu Vn qun), Nho Lm qun v T


28/82

Lm cc. C ba qun u c chc Tri qun s ph trch chung; mi qunu c mt chc T hun v in ngha trc tip ging dy.

Tam qun c t thiL S vo qung nm 1434 - 1435, Tam qun c m thu ht con ci cc quan vo hc [13, tr.121]. Theo i Vit S

k ton th,t 1486 tr i khng cn thy Tam qun na, m ch cn SngVn qun v T Lm cc. n 1505, Sng Vn qun i thnh Chiu Vnqun v tn ti n ht i L Trung hng.

Hc sinh Chiu Vn qun v T Lm cc c gi l Nho sinh. i tngc vo hc Chiu Vn qun gm con chu cc quan nht, nh phm v contrng quan tam phm; cn con cc quan t tam phm tr xungn btphm th c vo hc T Lm cc. Nhng ngi ny nu thng hiungha sch, st hch trnh th c vo hc. Ngi no c ti lm Liin th kho hch, nu thi th c lm Li in cc nha mn trong kinh

hoc ngoi cc o. Nu khng thng hiu kinh sch th c chn sung vov Cm Y, v V Lm. Trong qu trnh hc tp, nhng ngi iu kin vtrnh c th c trng kim tra, cho i thi Hi.

Thi Mc s khng ghi chp nhiu, song qua vn bia Mc ta c th khngnh mt iu chc chn l Chiu Vn qun v T Lm cc vn tn ti v chc sinh theo hc. Th d vn bia cha Phc Lm Hong Th (Ba V, H Ty)nm 1578 cho bit Nho sinh Chiu Vn qun L c Trngvit ch [93,tr.180]; hay bia sa cha i T (Hi Dng) nm 1580 do Nho sinh T Lmcc Nguyn Cng Thng ghi[93, tr.205].

Theo L Qu n nhng ngi thi vit v ton trng tuyn c vo Trungth gim hc. Do c th coi Trung th gim l mt trng hc b tcnghip v hai mn ton v vit, o to nhng Li in thnh tho ngh b dng.

Nhng ngi hc Trung th gim c gi l Hoa Vn hc sinh. Thi Mc,khng thy s ghi nhiu, nhng c rt nhiu Hoa Vn hc sinh vit vn bia.Chng hn bia n thn Triu Hong (H Nam) dng nm 1558 do NguynThi Thm, Trung th gim Hoa Vn hc sinh vit bia[93, tr.87]; hoc Trungth gim Hoa Vn hc sinh L Hin [93, tr.279] l ngi vit bia trng tucha Linh Quc (Hi Dng) nm 1588.

Rt kinh nghim t thc t qun l t nc ca cc triu i, nh Mc hiur s cn thit phi t chc cho con em trong Hong tc, trc ht l cc Vuav Hong Thi t phi hc tp nghim chnh.


29/82

Thi Mc, ni Vua hc gi l Kinh Din. Cc Kinh Din ging quan cchn vo dy vua hc thng l quan i thn nht phm ban vn hoc quanHn lm hc rng bit nhiu. C th k mt s nhn vt tng c vo taKinh Din ging hc cho cc Vua v Thi t nh Mc:

1. Nguyn Thin (1495 - 1557), ngi x Canh Hoch, Thanh Oai (H Ni), Trng nguyn 1532. ng lm quan nh Mc n Li b Thng th, Ngs i ng s, ng cc i hc s, Nhp th Kinh Din, tc Th Quncng. Sau v bt mn vi nh Mc, ng quy thun triu L Trung hng, lmquan trong 8 nm th mt.

2. V Hu Dng, ngi x V V, V Ging (Bc Ninh), Tin s 1532, lmquan n Thng th, Nhp th Kinh Din, tc T Xuyn hu.

3. Nguyn Bnh Khim (1491 - 1585), ngi x Trung Am, Vnh Li (Hi

Phng), Trng nguyn 1535. ng tng cng Trng nguyn Nguyn Thinvo ging bi cho Vua v Thi t ta Kinh Din, lm quan n chcThng th, Thi ph, tc Trnh Quc cng.

4. Gip Hi (1507 - 1586), ngi x Dnh K, Phng Nhn (Bc Giang), Trng nguyn 1538; lm quan tri Lc b Thng th kim ng cc, Nhpth Kinh Din, Thi bo, tc Sch Quc cng.

5. Nguyn Ngn Honh (1518 - ?), ngi x i Bi, Gia nh (Bc Ninh), Hong gip 1550, lm quan n chc Thng th, Nhp th Kinh Din, tc

Cn Dng b.

6. Trn Phi Chiu ngi x Hoa Thiu, ng Ngn (Bc Ninh), Tin s1589. ng theo nh Mc ln Cao Bng; lm quan n chc Tn tr ng ccng thn, H b Thng th kim ng s, Nhp th Kinh Din, Thiu bo,tc Din Qun cng.

Cng vi h thng trng lp trung ng, l h thng trng lp o,ph, huyn. Trng lp c t Vn Ch ca ph, huyn hoc ngaycng ng do Hun o ph trch.

Phng thc hc tp v ni dung ging dy trong cc trng o, ph,huyn cng theo khun php Quc T Gim. Hng thng cc hc quan cnhim v tp hp hc tr vo nhng ngy nh ging kinh s, lm vnv bnh vn. Trc khi c khoa thi, hc tr c th c tp trung vi tun n luyn. Ngoi ra, cc hc quan ph, huyn cn phi t chc thi kho


30/82

hch tuyn chn nhng ngi (k c hc tr trng t) i thi Hng vlp danh sch gi ln o, x.

Hi Dng c Vn miu Mao in l ni th Tin Nho cng l trng thiHng cp o. Nm 1534, Nguyn Bnh Khim tham d v u k thi

Hng y. Ngoi ra, Hi Dng cng c Hi T Vn hng huyn.

Hi T Vn l t chc ca cc Nho s, cao nh Nho v khuyn khch vichc hnh thi c a phng. Hi ny va c trch nhim thp hng nth Khng T v cc Tin Hin (Vn ch); va c nhim v t chc cc tbnh vn th, ging kinh sch. Hi Dng, ch ring Hi T Vn huyn TnMinh (Hi Phng) tnh n nm 1574 c gn 200 thnh vin ca 11 tng;trong bao gm quan li ng chc, ngi t v Nho sinh sng lng. Hi ny cng quy nh t l vo ngy 25 thng 2 hng nm. S hotng v pht trinca Hi T Vn hng huyn cho thy phn no khng kh

hc tp Hi Dng by gi.

c bit, Hi Dng nh Mc cn xy dng huyn Nghi Dng, trung tml lng C Trai (qu gc ca Mc ng Dung, nay thuc x Ng oan, KinThy, Hi Phng) thnh Dng Kinh - Kinh th hai, sau kinh truynthng Thng Long. Ti y, nh Mc cho xy dng nhiu trng hc. Kin Thu ngy nay vn cn nhiu du vt ca cc vn ch, t ch nh Mc xy dng nh Vn ch Ho Liu x Thun Thin, T ch Xun La x ThuHng. Xung quanh cc vn t, t ch y c nhiu a danh trng tn nhTrng Trong (trng trong), Trng Ngoi (trng ngoi) tng truyn l ninh Mc t chc cc k thi kn ngi ti.

L Kinh th hai, Dng Kinh cng c t chc theo khun mu ThngLong. Nu Thng Long c mt trng Quc hc dnh cho con cc quan vnhng hc sinh xut sc, th Dng Kinh cng c trng hc mang tm cquc gia, trc ht dnh cho con em trong Hong tc. ng tic l s ckhng ghi chp nhiu v Dng Kinh, nhng rt nhiu vn bia thi Mc Dng Kinh hin cn gi c c ghi ngi son l Hiu sinh Dng Kinh.Chng hn, bia trng tu cha Linh Sn x ng Sn, An Lo (1583) do ngNhn Chiu, Hiu sinh Dng Kinh son vn bia [93, tr.235]; hoc lPhm T Khc, Hiu sinh Dng Kinh vit ch[93, tr.289] bia cha Trc Am,x Du L, Kin Thu, Hi Phng. ng ch , vn bia cha Dng Tn xTn Dng, Thy Nguyn (1578) cho bit v tr ca cha rt thun li v cha

pha Bc gn ni th, pha Nam gn Dng Kinh, ng thng mi x [93,tr.175]; cho nn K hnh khch, ngi bun bn, i ni no cng tin. Ngilm rung ra ng, ngi c sch vo Kinh u qua chn ny[93, tr.175].


31/82

Mc d cn ht sc tn mn v t i, nhng nhng iu trn cho thy Dng Kinh thi Mc c mt ngi trng quy m. Nhng dng ch trnbia cho thy Hiu sinh Dng Kinhl cch gi nhng hc tr t khp nin Dng Kinh hc tp v vic vit nhng bi vn trn bia cng l mt cch h th hin ti nng ca mnh. iu chng t thi Mc, gio dc Dng Kinh rt pht trin. Trn thc t di thi Mc s lng ngi Tin s Dng Kinh, Hi Dng ng th 2, ch sau o Kinh Bc.

Ngoi h thng trng cng do Nh nc trc tip t chc v ch o, thiMc trng t cng ph bin.

2.1.2. H thng trng t

Trng t l trng do cc thy m nhn hoc do dn lp ra lng x dy hc cho con em nhn dn trong lng. Loi trng ny Nh nc

khng t chc v qun l, m ngi dn t lo liu nn thng c gi lHng hc (trng lng).

Hc sinh cc trng ny thuc nhiu la tui, trnh khc nhau. Tuy gi lHng hc, nhng y hc sinh cng c hc hnh dy d y , vicc ni dung t thp n cao m bo trnh v iu kin i thi. Thygio trng t gm nhiu kiu ngi khc nhau, t cc thy dy tr con,cho n bc i khoa xut chnh hay cc quan tr s. Thm ch, c nhngngi hc vn cao khng thch khoa danh, khng chu i thi hoc tnhng khng ra lm quan. Tt c h u c th m trng dy hc vi

nhng mc ch v ch hng khc nhau.

Hin nay chng ta khng c my t liu v tnh hnh cc trng hc, cc thy v hc tr thi Mc. Cc trng hc, lp hc hu nh khng c h s li. Cha c ai thng k c thi Mc c bao nhiu trng t, lp t. Tuynhin, mt iu c th chc chn c l s trng t v thy ny rtng, trong c nhiu thy gii m danh ting ca h c s sch ca ngicn truyn n ngy nay. Chnh cc thy o to nn lp tr thcng o ti gii thi Mc. Di y xin gii thiu k mt s thy tiu biu:

1. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim

Nguyn Bnh Khim l mt ti nng xut sc nhiu mt, nhng lnh vc nggp nhiu nht, c th nht ca ng cho triu Mc cng nh vn ha dn tcl phng din gio dc.


32/82

Nguyn Bnh Khim t l Hanh Ph, sinh nm 1491, trong mt gia nh giutruyn thng, ti lng Trung Am, Vnh Li (L Hc, Vnh Bo, Hi Phng). Tnh, Nguyn Bnh Khim ni ting thng minh, tui uth c s nui dycn thn v nghim khc ca ngi m c hc vn uyn bc. Ln ln theohc Thng Th Dng c Nhan, sau vo Thanh Ha th gio Bng nhnLng c Bng. Ti y Nguyn Bnh Khim c gng hc v hc rt gii,c bn b v c Bng ht sc yu qu. Nm 1510, ng v qu, tip tc thc v m trng dy hc.

S nghip dy hc ca Nguyn Bnh Khim chia lm hai thi k: Thi k uko di hn 20 nm, t khi thi hc Thanh Ho (1510) cho n trc khi Trng nguyn (1535); thi k th hai k t sau khi ng t quan (1542) v qum trng Bch Vn. T y, trng Bch Vn ca thy Nguyn Bnh Khimtr thnh mt tn trng khng th thiu trong lch s gio dc nh Mc.

Ni dung gio dc v phng php ging dy ca thy gio Nguyn BnhKhim c bn nh sau:

- V ni dung gio dc:

+ cao gio dc o c:

Nguyn Bnh Khim dy hc tr ly ch Nhn lm u v hng n cithin. Chng ta c th thy qua th vn ca ng. Thc vy, thin - c l mtcp phm tr o c, c Nguyn Bnh Khim cp n nhiu ln trong

tc phm ca mnh. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim hu nh khuyn thinrn c, ni v ci l hn thit i, xy dng c tt cho x hi. iu nycng chnh l tinh hoa ca nn gio dc c. Sch i hcvit: ihc chio, ti minh minh c, ti tn dn, ti chi ch thin(ci hc ca bc ihc gi l bit lm sng thm ci c sng, lm cho dn i mi v t nmc ch thin). l phng chm gio dc xa, c Nguyn Bnh Khimk tha v m rng thm. Trong bi th xa khi xem nh cng vit:

Vn chng tuy mn tip

B ngha ch ba hoa

Ri thnh ra tn mn

u thnh vn i gia.

[77, tr.37]


33/82

thy trong dy hc, Nguyn Bnh Khim coi trng o l hn vn chng.o l trc vn chng sau. Vn chng ch l ngh thut truyn to l. V vic ny, th vn ca ng c th coi l mu mc. ng vit gin d,nhng ch no cng tinh luyn, mi ch u ch c mt ni dung o lln m vn sc, vn linh hot, trong vn cn vn, trong cn . Ngoi ra,bn thn Nguyn Bnh Khim cng l tm gng sng v tinh thn hc tp vtu dng o c. V th, ng c tn l bc thy ln, l Tuyt Giang Phut. Tuyt Giang Phu t tr thnh ngi thy ca mi ngi, cho mi tnglp.

+ Gio dc ton din:

Trn c s gio dc ci thin, thy gio Nguyn Bnh Khim cng dy kinh,truyn theo ng chng trnh thi c by gi. V vic cc hc tr trng ngchim gn ht cc th hng cao cc k thi ngoi Bc trong Thanh chng

t vic dy hc ca thy quy c, nghim tc.

Nhng ch l mt mt, ng gp ch yu nht ca Nguyn Bnh Khim l ch ng khng ch dy ch ngha kinh in, m cn dy c binh th, binhphp v cc mn hc ng dng khc. Nguyn Bnh Khim truyn t trithc ton din cho hc sinh bng vic dy mn Thi t cho hc tr.

Nguyn Bnh Khim l mt nh L hc, am tng b Thi t thn kinhSub Thi Th sut ngha,Mt kinh Thi t thuc lng[85, tr.621]. im nglu nht ca mn Thi t l vic vn dng mn ny vo lnh vc qun s.

Thi t v binh th, binh php l nhng tri thc khng th thiu i vi nhngngi ch huy qun i ti ba. Trong th vn, khng t ln ng ni n thba cun th nng ti(th Nm, 11) [83, tr.397], hay l th hi c ckim tnh [83, tr.452]. c bit trong bi Ng hng, ng cn ni r trngng thng tho lun v Tam lc, tc bn v ba loi chin lc ca nhbinh. ng vit th sinh t iu m Tam lc(t ci mnh l th sinh mli bn vic Tam lc) [83, tr.454].

Ni chung qua th vn Nguyn Bnh Khim, chng ta thy c khng khhc tp binh th binh php trng Bch Vn. R rng, Nguyn Bnh Khim o to hc tr theo hng truyn t tri thc ton din, va uyn bc vkinh in, va thng tho nhng mn thc hnh, kt hp Nho, Y, L, S.Trn thc t nhng hc tr do Nguyn Bnh Khim o to nh Lng HuKhnh, Phng Khc Khoan, Nguyn Quyn... u l nhng nhn ti xutchng vn v song ton. n nh Nguyn D l ngi chuyn tm v vnhc, th m nhiu chuyn ni ting trong Truyn K mn lccng bn lunsi ni v vic by binh b trn. C th ni nu nh trong nn gio dc nc


34/82

ta, hai ngnh hc vn v hc v trc y cha c kt hp mt cch tgic, th n Nguyn Bnh Khim, ng thc hin s kt hp y mt ccht gic[77, tr.4]. S kt hp y chnh l nt c sc trong ni dung ging dyv phng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim; ng thi n cng nhdu mt s ng gp ca Nguyn Bnh Khim vo bc pht trin mi vvic gio dc hc sinh ton din trong nn gio dc c nc ta[77, tr.40].

- V phng php dy hc:

Phng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim hng vo vic o to hctr tr thnh nhng ngi thc hc, c tri thc ton din em ti kinh bang tth. Trong bi th ch Hn nhan Ty h k Thanh Oai Trng nguynNguyn Co Xuyn (H gi i min Ty gi Trng nguyn Nguyn CoXuyn Thanh Oai), ng vit:

H hc tch nin tng cng ging,

ng duy kim nht hu tng tham.

[83, tr.511]

Nguyn Bnh Khim nhc li vic cng Trng nguyn Nguyn Thin (hiuCo Xuyn) tng bn v vic dy hc ca h H, nay li cng bn v vichc ca h ng. H H l ch H Vin i Tng, ng rt ni ting trong lchs gio dc Trung Hoa. ng c hng nghn hc tr, dy hc tr ly thc hc

lm chnh, nhm truyn t tri thc su rng v c ch cho i. Cn h ngl ch ng Trng Th i Hn, mt trong nhng hc gi ni ting hc tpchuyn ch ba nm khng nhm ra vn. Qua chng ta hnh dung cphng php dy hc ca Nguyn Bnh Khim l coi trng truyn t tri thc,yu cu hc tr phi chuyn ch[77, tr.36].

Nhn chung, vi ni dung v phng php dy hc trn, Nguyn Bnh Khimkhng nhng k tc s nghip gio dc ln lao ca cc th h nh giolp trc, m cn tip sc y thm mt bc s nghip gio dc ca ncnh. Nh gio dc Nguyn Bnh Khim nh du mt mc quan trng

trong hng ly thc hc lm chnh. ng tr thnh ngi thy mu mc vc hai phng din c v tr cho ton x hi lc by gi.

2. Thy gio Trn Bo

Trn Bo sinh nm 1512, nm mt cha r; ngi x Quan Sn, Thanh Lm(Hi Dng). ng t nh m ci cha, sau Thng Quc cng Nguyn Quyn


35/82

nhn lm con nui. Ln ln ni ting ti nng xut chng, c bit c strng v vn hc, a l. Nm 1541, ng Tin s, ri thi khoa ngcc; lm quan n chc Tham chnh, tc Vn Phm b.

V vic dy hc, ng thc s l bc danh s nh Trng nguyn Nguyn

Bnh Khim[6, tr.316]. Hc tr theo hc rt ng, trong s c nhiu ngi t cao, lm quan ln c triu nh trng vng. Trng nguyn PhmDuy Quyt v Bng nhn Nguyn Min u l hc tr ca ng.

Thy Trn Bo l nh gio danh ting, lm quan nhiu nm, nhng vn sngthanh bch gin d. Theo V Phng nh ng rt ngho, d vn c chanui chu cp, nhng cng khng . ng tng lm mt bi Vay thc hc trv mt bi Xin o th nghipbng Quc m, nay cn truyn tng.

3. Thy gio Dng Phc T

Dng Phc T, t l Nhun Ph, sinh nm 1505 x Lc o, Gia Lm(Hng Yn), mt nm 1564. ng l bc danh Nho c hc vn uyn bc, Trng nguyn (1547). Theo Gia ph h Dng Trng nguynDng PhcT ban u gi chc ng cc hiu th, sau thng ln n chc Thng Thb Binh[106, tr.52].

Sau mt thi gian lm quan, Dng Phc T v qu m trng dy hc. Lco vi a th thun li l ta lc khong gip ranh ca ba vng t(Thng Long - H Ni, Kinh Bc - Bc Ninh, x ng - Hng Yn bao gm c

Hi Dng) giu truyn thng vn ha gio dc, hn na vi danh ting lmt tay i bt[106, tr.57] nn trng hc ca c Trng thu ht c ngo hc tr v c nhiu ngi thnh t[92, tr.408]. Trong s nhng hc trc dy cng rn cp c nhiu ngi lm nn nh Phm Trn Trngnguyn khoa Bnh Thn (1556) v hng my chc Tin s. [106, tr.52].

L mt thy gio ni ting vi kin thc su rng, trc tc ca c Trngkhng phi l t. Nhng n nay di co vn chng ca c li ch cn 1 bi

i sch thi nh v 182 bi ng lut vit v ti lch s Trung Quc.Du vy, thy gio - Trng nguyn Dng Phc T gp phn o to nn

nhiu nh khoa bng ti danh.

4. Thy gio Nguyn Khc Knh

Nguyn Khc Knh (1542 - ?), ngi x Thanh Hoi, Siu Loi (Bc Ninh).Nm 1562, Hong gip, tng i s nh Minh, lm quan n chc ThngTh, tc Thanh Lng hu.


36/82

Ti liu v thy gio Nguyn Khc Knh khng nhiu. Trc khi t, thygio Nguyn Khc Knh i nhiu ni dy hc sinh sng v ch thi c.ng tng dy hc lu nm nn c nhiu kinh nghim, c nh gi l mtbc s biu lo luyn[48, tr.178]. Hc tr ca ng rt ng v t nhiu,trong c nhiu ngi cao. ng l thy dy ca Trng nguyn PhmDuy Quyt (Phm Duy Tr), Xc Kh, Ch Linh (Hi Dng). Phm DuyQuyt nh ngho, m ci cha t b, nhng rt thng minh, nn c m chotheo hc thy Nguyn Khc Knh. Thy dy chu o, hc tr chm ch, cuicng c hai thy tr cng i thi v mt khoa di i Mc Phc Nguyn.Phm Duy Quyt Trng, thy Nguyn Khc Knh thp hn. Th nndn gian by gi lu truyn cu ca Tr Trng nguyn, Thy Tin s.

2.2. Ni dung gio dc v thic

Gio dc v thi c thi Mc gm nhng ni dung g? Ngy nay chng ta rt

thiu nhng t liu c th tm hiu, thm nh, nh gi vn ny.Nhng may mn l, Vin Nghin cu Hn Nm cn lu gi c ba bi Vnsch nh i ca ba khoa thi nh thi Mc. l:

Bi Vn sch ca Dng Phc T, Trng nguyn khoa inh Mi (1547),nin hiu Vnh nh 1 i Mc Phc Nguyn; chp trong sch Lc o x lchtriu ng khoa kho, k hiu VHv.2339.

Bi Vn sch ca Cung, Thm hoa khoa Canh Thn (1580), nin hiuDin Thnh 3 i Mc Mu Hp; chp trong tp Lch triu nh i vn, k

hiu VHv.335/3.

Bi Vn sch ca Nguyn Tun Ngn, Thm hoa khoa Qu Mi (1583),nin hiu Din Thnh 6 i Mc Mu Hp; ghi trong sch Lch triu nh ivn, k hiu VHv.335/3.

Mc d s lng ba bi Vn sch cn li so vi s khoa thi nh Mc tchc th r rng ch l mt phn ht sc nh b. Song, thng qua vic nghincu nhng bi Vn sch ni trn chng ti thy nh Mc vn ly ni dungtrong cc sch Kinh in Nho gio lm chng trnh thi.

Hn na Phm nh H trong V trung ty bt, thng qua vic nhn nh vVn sch nh i, loi vn m theo ng khng phi ngi hc qun xuync kim th khng th h bt vit c. Vy nn chn c nhiu ngi tigii; t ng khng nh T i Din Thnh (nin hiu ca Mc Mu Hp(1578 - 1585) TG ch thch) tr ln, n np y vn cn[38, tr.169].


37/82

Nh vy, qua ni dung ba bi Vn sch nh i cn lu li v qua nhn xtca Phm nh H chng ta thy: Trong ni dung gio dc thi c, nh Mcvn da trn nn tng Nho gio m nh L S dy cng vun p. Hay nicch khc, ni dung gio dc, khoa c thi Mc khng ngoi nhng ni dungnm trong cc sch Kinh in Nho gio thnh in l t thi L S.

2.2.1. Ni dung gio dc

Thi L S, L Li v cc vua k v ly Nho gio lm c s cho h ttng chnh thng ca Nh nc: Nho gio tr thnh Quc gio. Thi McNho gio khng cn gi a v c tn, nhng vn l h t tng ch o caNh nc qun ch. o to quan chc phc v cho b my Nh nc,thng tho vic cai tr dn chng chnh l o to h thng tho tinh thn vt tng Nho gio. Do vy, cc sch dng trong trng lp thi k ny trcht v ch yu l sch ca Trung Hoa.

Sch Kin vn tiu lcca L Qu n chp rng: Khong nin hiu Hngc, hng nm ban pht sch cng cho cc ph nh T th, Ng kinh, Ngcng vn phm, Vn hin thng kho, Vn tuyn v Cng mc, hc quando y ging dy, khoa c do y ly nhn ti[25, tr.95 - 96]. T th,Ng kinhchnh l nhng sch Kinh in ca Nho gia. Sch Ngc ng vn

phm cha kho cu c tc gi. Sch Vn hin thng kho gm 348quyn, do M oan Lm nh Nguyn bin son. Sch Vn tuyncn gi lChiu minh vn tuyn, gm 602 quyn do Tiu Thng, Chiu minh Thi tnh Lng bin son. Sch Cng mc tc Thng gim cng mc, gm592 quyn do Chu Hy nh Tng bin son. Di y l mt s sch ch yubt buc hc tr phi hc nu mun thi c t.

Hiu Kinhdo Tng T son. Tng T tn l Sm, t l T D, hc tr caKhng T. Sch Hiu Kinh chp li dy ca Khng T vi cc mn sinh, nhtl dy v o hiu i vi cha m.

Minh tm bo gimc ngha l tm gng bu soi sng ci lng. Sch sutp nhng cu cch ngn ca cc bc Thnh hin chp trong Kinh truyn vcc sch dy con ngi sa tm rn tnh. Sch chia lm 20 thin, mithin gm nhiu ch c quan h mt thit vi nhau.

Minh o gia hunc ngha l sch dy trong nh ca Minh o. Minh ol Trnh Hiu, hc tr ca Chu n Di, Tin s lm quan i Tng. Schgm 500 cu th, khuyn rn v lun thng o l v ch bo cch tu thnx th.


38/82

Tam TKinhc ngha l sch ba ch.y l sch dy ch, gm 358 cu,mi cu ba ch c vn.

Trn y l nhng sch dy hc tr lc bt u i hc. Ni dung nhng schs hc ch yu nh hng cho ngi hc v Hiu , trng ngha; noi

theo gng tt hchnh v tu rn tnh cch, o c. Khi t n mttrnh nht nh, hc tr s hc Kinh in ca Nho gia, tc nhng Kinhtruyn. Nhng sch ny gip hc tr thu r ngha l ca o Nho trthnh nhng ngi hiu bit, thi lm quan em ti gip vua, tr nc. yl nhng sch hc c bn ca nn gio dc thi Mc.

Kinh truyntc l T Thv Ng Kinh. Di y l i cng v cc schKinh in ca nh Nho.

T Thgm bn cun sch Lun Ng, Mnh T, i Hcv Trung Dungdo

hc tr ca Khng T son.

Lun Ng l b sch kinh in quan trng ca Nho gio, c son vo thiChin Quc (481 - 221 TCN). Sch do hc tr ca Khng T bin chpnhng li ging ca thy v cc vn chnh tr, lun l, tu dng o c...trong bao trm ln tt c nhng quan im y l ch Nhn m theo KhngT gc ca Nhn l hiu v . B Lun Ng lu hnh v sau do Chu Tchng c tp ch, gm 10 quyn 20 chng.

Mnh T l sch do Mnh T v hc tr bin son. ng l ngi k tha

xutsc t tng ca Khng T, pht trin quan nim Nhn thnh hc thuytNhn chnh. Mnh T hin cn 7 thin, mi thin gm hai phn (thng, h).Nhng lun im quan trng trong sch ny l Vng o, Nhn chnh vtnh Thin. T tng tin b nht ca Mnh T l cao vai tr ca ngidn Dn vi qu, x tc th chi, qun vi khinh(Dn l qu, x tc l th, vuath xem nh). n i Tng, Mnh T chnh thc c coi l sch gio khoa.

i Hc l sch ca Tng T din gii nhng li Khng T truyn li . Schct dy o lm ngi qun t, ngha l phi tu thn, t gia, tr quc, bnhthin h;m mun vy th phi cch vt, tr tri, thnh , chnh tm. Ni cch

khc, i Hc l ci hc ca bc i nhn.

Trung Dungdo T T son, l sch ni v ch ngha chit trung ca Thnhhin v thut li ch ca Khng T. Sch dy nhng tiu chun lm ngiqun t, bn v trung dung, trung ha, ch thnh. Tm li, Trung Dung bn vtu dng o c m gc ch Thnh.


39/82

Ng Kinhgm nm b l Kinh Thi, Kinh Th, Kinh Dch, Kinh L v Kinh XunThu.

Kinh Thil tuyn tp th ca su tm t u i Chu n gia i Xun Thu,do Khng T sp xp v chnh l. Ton tp gm 305 bi, chia lm ba phn:

Phong, Nh v Tng. c Kinh Thi chng ta bit c tnh tnh, phong tc vchnh tr ca ngi Trung Hoa c i qua nhng dng th iu luyn, cng, giu hnh tng, trong sng v gin d.

Kinh Th tp hp nhng vn kin lch s gm co (chnh lnh), th (qunlnh), mnh (ch th), hun (bo co vi cp trn), m (li bn mu) ca vuati cc i t Nghiu Thun n Thng, Chu.

Kinh Dch l sch trit hc trng yu ca Nho gio, c hon thnh iChu nn cn gi l Chu Dch; gii thch s bin ha ca t nhin v x hi

theo lut m Dng. Vi Kinh Dch, Nho gio cng c ci nhn bin chng vt nhin v x hi. Tuy nhin, sau n c pht trin thnh mn Dch hc,kh phc tp.

Kinh Lghi chp cc nghi l trong gia nh, hng ng v triu nh thiXun Thu - Chin Quc.

Kinh Xun Thul b s do Khng T vit, chp lch s nc L t i L nCng n i L Ai Cng (722 - 481 TCN); th hin r t tng ca ng vthuyt Chnh danh nh phn, cao Thin t nh Chu, khen ch cc vic

lm ng sai vi bt lc ngn gn sc tch. Xun Thu c lit vo Ng Kinhkhng ch v l b bin nin s u tin, m cn v c chp thin v bnhon (bnh lun v phn xt).

Ngoi Kinh truyn, chng trnh hc thi phi k n nhng s sch v thvn gi chung l Ngoi th. l b C vngm vn phm ca cc vn nhnthi s Trung Hoa t Tin Tn, Ch T n i Tng. Bn cnh cn bng thiv my cun Thi vn i ng.

2.2.2. Ni dung thi c

Thi Mc, chng trnh thi do Nh nc qun l v quy nh. Ton b hotng thi c Nh nc giao cho b L m nhim.Ni n chng trnh thi lni n cc thi. thi thng do cc bc i khoa ra, c khi chnh nhvua ra. K tha thi L S, ni dung thi Hng cng nh thi Hi thi Mcvn ly t tng Nho gio lm nng ct vi cc th Vn trng thi: Kinhngha; Chiu, Ch, Biu; Th, Ph v Vn sch.


40/82

Kinh ngha: Kinh c ngha l sch, l li dy ca Thnh hin. T Th v NgKinh u gi chung l Kinh. Kinh ngha l gii thch nhng ch un sc cacc cu ch trong Kinh truyn m quan trng chn lm u , nhm kimtra kh nng thng tho kinh in Nho gia ca hc tr. Kinh Ngha thngc chn lm k thi u tin trong mt khoa thi.

Trong thi c Kinh ngha l mt bi vn xui, thng dng nht l li bt c. Khilm bi th sinh phi nhm vo cu ch trong , nng theo ch gii ca cctin Nho m gii thch su rng hn. ng thi cn xc nh r tc gi cukinh in y l ai, t ng vai ngi y m ging gii. Nu dng in c,cn lu nhng ch t i tr v trc dng cho ng.

Chiu, Ch,Biu cng l nhng mn thi bt buc i vi th sinh. Chiu l livua ban b, hiu lnh cho nhn dn trong nc bit; Ch l li vua phongthng cho cng thn, danh s; Biu l bi vn ca b ti dng ln vua

by t mt iu g. H biu l chc mng, T biu l t n.

C ba bi thi trn u l vn xui c lm theo li c th. T i ng tri lm theo li t lc gi l cn th. Khi lm bi, th sinh phi theo a v ngini m vit cho ng ging. Chng hn, khi lm bi chiu th phi c gingnghim trang, nh c; lm bi biu th vn phi cung knh, th phng. thithng c tnh lch s, nn th sinh phi cn c vo m vit sao cho sinhng, ph hp vi bin chuyn lch s v nhu cu x hi.

Chiu, Ch, Biu l nhng th loi cng vn hnh chnh, nn th sinh phi

thnh tho s dng sau khi t ra lm quan.

Th, Ph: T i ng, ngi Trung Quc a mn Th (Thi) vo chngtrnh thi v t ra nhng quy l kht khe th sinh phi gn lc t, cu th.

l mt thnh qu bt ng ca ch gio dc, khoa c Nho hc. Th chai li: C th v ng lut, nhng ng lut c dng nhiu nht trongcc khoa thi. Vit Nam, thi Hng thng hi v tht ngn; thi Hi thnghi v ng ngn.

Ph thot thai t S t, rt thnh t i Hn. Ph ngha en l ph din, theo

Tun T th: Ph vn l php hnh vn ni thng iu g mun ni, sau dng t cnh vt, tm s mt cch du dng, dim l, i khi c i, c vn[75,tr.261]. Ph cng c hai loi: C th v ng lut, trong ph ng lutthng dng hn. Theo L Qu n i Hng c hay dng th L Bchsong quan i nhau, bn vn bng xen k bn vn trc[75, tr.261].


41/82

Khi lm bi th sinh phi tun th nghim chnh nhng quy tc v b cc vnim lut. thi thng ly trong kinh s, th sinh phi din t sao cho quantrng thy r tng cao vin cng ci hc uyn thm ca mnh; ng thiphi tinh tn tng nh vua v ch ng thi. Nu bi thi khng ch n iu im thi s thp, thm ch s b nh trt d vn hay.

Vn sch l mn thi quan trng nht ca mi khoa. Sch c ngha l schlc, mu k, hoch nh. Vn sch l mt bi vn by t nhng hiu bit, kin ring ca bn thn v cc vn u bi t ra.

mc Vn sch do ch thn vua ra v phn hng cao thp nhm chnnhng ngi thc ti. Ni dung thng hi v o tr nc, quc phng,cch tu thn, s dng nhn ti... mc gm hai phn: C vn, hi cc intch trong kinh s v Kim vn, hi tnh th ng thi so vi i xa. Theo mc, Vn sch c chia lm hai loi: Vn sch o v Vn sch mc.

thi Vn sch thi Mc thuc loi Vn sch mc. Chng hn thi Vnsch khoa inh Mi (1547), i Mc Phc Nguyn hi v cc iu ct yutrong o tr nc ca bc vng [95, tr.434] c ti 14 cu: Bc vng cai tr thin h tt phi ly nhn ngha, giao x, n in, thy li, lcngh, th, hc hiu, vn chng lm iu ct yu trong vic cai tr. Thno gi l ng, th no gi l tnh? ng tnh c ng l tng thng vinhau khng? Th no gi l hp, th no gi l phn? Phn hp ci no ththch hp? C phng php hon thin vic phng th, gim bt s vt vca vic vn chuyn, lm cho t nc ci chi dng, thc hin phng

php ny c kh khng? Trong th kinh , ngoi th cc qun, xa na l nibin cng, ai l ngi c th khai thc ngun li nhng ni ? Ci ngha cbn ca ng l, lc nhc, ng x, ng ng, lc th, cu s c th trnh by rc khng? Mi lin quan, s vng bn v bin ha ca bt qui, cu tr,sinh s, thnh s, c s, ngu s c th trnh by y c khng?Phng php hc ca tiu hc, i hc, thng tng, h tng, ng t, tyt, t hc, hu hc, u khng ging nhau. C th ch ra thc cht vic thitlp chng v ngha ca tng loi c khng? Cc th thin vn, a vn,sch s, t ph, vn th, ch co khng ging nhau. C th ch ra ngi tiubiu ng trong gii vn chng sch v c khng? Nhng th vn trnng l cci th ci dng, ci trc ci sau chng? Trm ni nghip tin t,ngay t bui ban u thi hnh nn chnh s nhn ngha. Th m hinnay phi chng ci hc cha c ng n, hnh ng cha c hp vio? C phi v ci o i c khi ln, khixung m dn n nh vychng? L bc i phu sinh ra trong thi ny lm th no bn trn tho c thnh vng, bn di th phong tc c tt p, khin cho trmc c mt nn chnh s trong sng, c phc lnh nh bc vng Hy,


42/82

Dao xa? Hy tr li tt c nhng iu trn dng ln Trm ch thn cxt.[95, tr.433].

Php lm bi Vn sch c hai th: i sch v X sch, trong th i schi hi th sinh phi vn dng vn kin thc ca mnh m i p. Th vn

ny hng vo thc hc, do chn c nhng ngi thc ti.

Thi Mc Vn sch thuc th i sch. Trong bi Vn sch ca mnh, sau khichp li mc vo quyn thi, Dng Phc T ln lt tr li 14 cu hi.Nhn chung cch lm bi ca ng khng qu g b, cu khng c vn vc vit nh vn xui. Ct li nht l Dng Phc T th hin c hcthc uyn thm cng nh ti bin lun, dn gii mt cch thng sut khcchit. Bi i sch xut sc v o tr nc a Dng Phc T ln nhcao nht m mi hc tru m c: Trng nguyn. Vi kin thc su rngc vit bi mt vn phong sc so, ng xng ng l bc k bt khng ch

tiu biu cho nn gio dc khoa c thi Mc m cn cho c nn gio dckhoa c Nho hc nc ta ng nh li ng ph ca vua Mc Phc nguyn:Tr li mi cu hi u thit thc, thc l mt cy bt ln. ng l khi bcchn Nho ra i th o s hanh thng t trn xung di[95, tr.432].

Vn t s dng trong gio dc thi c thi Mc vn l Hn vn. Song mVn Ch cho bit vo k thi Hi khoa t Su (1565), Mc Mu Hp lyNguyn Hin Tch Tin s bng mt bi Ph Nm k t vi li ngph Lu Hu bt th, cnh th h nhn?(Lu Hu chng ly th cn ly ai?)[6, tr.67] v theo ng l mt ngoi l c o nht tronglch s khoa c[6, tr.63]; cn nh nghin cu Trn L Sng th nh gi l s kin duynht xy ra trong lch s thi c thi xa nc ta [76, tr.30]. ng tic lhin nay chng ti cha c thm t liu chng minh triu Mc c a chNm vo chng trnh gio dc, v thi Nm c phi l mt trong nhng thi bt buc khoa thi Hng hoc thi Hi hay khng? Nhng vic bi PhLu Hu vit bng vn Nm ca Nguyn Hin Tch c ly l biu hinchng t nh Mc khng ch coi trng ch Nm, m cn m ra mt xc nhnng mc: Chnh s triu Mc phn t suy tn, nhng khng do nhhng ca hc thut, v tt nhin khng ng chiu vi n. T y, bi PhLu Hu lm ng (Hin Tch) mang mt ngha mi, sng t [6, tr.63];v v th y chnh l mt biu hin tin b hn so vi nn gio dc khoa cca cc vng triu trc k c thi L S[82, tr.30].

Nh vy v ni dung gio dc v thi c, thi Mc k tha v tip tc cngc nn gio dc mang ni dung Nho gio t thi LS, mt nn gio dchng vo thc hc. V trung ty btca Phm nh H d ph phn Nho ssau L S ua chen theo li ph phim nhng theo ng: Khong i Minh


43/82

c, i Chnh (nin hiu ca Mc ng Dung, Mc ng Doanh - TG chthch),... thi hc cn cha n ni h lu, nn hc vn, vn chng, chnh s,cng nghip cng khng km c nhn my[38, tr.156]. C th ni, gio dcnh Mc tip ni c ci hc phong ca thi L S.

2.3. Cc hnh thc thi

Ton b vic hc hnh, dy d ca hc tr v thy gio u phc v cho thic. Thi c l khu cui cng ca vic o to v cng l khu u tin tuyn chn quan chc cho b my nh nc. Tu theo mc ch, yu cutuyn chn quan chc Nh nc quyt nh m cc k thi. Da trn ngun tliu hin c v qua kho st ca chng ti, cho n nay nh Mc t chc 2hnh thc thi sau: Khoa thi Tin s v khoa thi ng cc.

2.3.1. Khoa thi ng cc

ng cc l khoa thi bt thng, c m t thi Hng c, nhm tuynchn nhng vin quan c ti vn chng hiu chnh cc vn bn ca triunh m bo tht chnh xc trc khi ban hnh nh tc gi Lch triu hinchng loi ch chp phm cc bi ch, biu, th ca, vn th, u phngmnh sa cha; cng l s bu c triu ng cha c hp, u clm t trnh ln[54, tr.171].

i tng d thi khoa ng cc phi l Tin s, thi cung Vn Th. Ni dung thi do vua ra u bi hoc th ng ngn ng lut, hoc bi lun ph

phn, hoc ph, tng, chm, minh, k, bt, khng c th thc nht nh[25,tr.100].

Trong h thng quan chc ban hnh nm 1471, Hn Lm Vin v ng Ccl hai c quan c trnh hc vn cao nht ca nh vua: Mt ng c vntrong vic a ra nhng vn bn va c tnh khoa hc cao, va m bong ng li ch trng; mt ng c vn v mt sa cha cho ni dungvn bn khoa hc hn, ng ch trng v c tnh kh thi hn. Trong cckhoa thi Tin s, nhng ngi gii hn c thng lm vic Vin Hn Lm.V th, cng phi chn nhng ngi c ti nng xut sc vo ng Cc

c quan ny kh nng hon thnh nhim v ca n. Chnh v c mt tmquan trng nh th v v ngi thi u kinh qua k thi Tin s, nn khoa

ng cc thng c t chc cht ch v nhng ngi c hng nin rt cao, nhiu khi cn hnkhoa Tin s. Nu xt v mt ban cp m, o,ai bc v thng bc th i ng nh vi Tam khi: Mi vin mt m phcu (u ging nhau). V ai bt bc v cnh hoa bc ngi trng cch thnht c nh Trng nguyn, ngi th hai nh Bng nhn, ngi th ba


44/82

nh Thm hoa. Mu o chu th ngi th nht dng on mu quan lc,ngi th hai v th ba u dng on mu huyn. Cc th y ban cho ngoi ca oan Mn [54, tr.172]. Nu xt v mt phong tc th ngi u c b lm ng cc i hc s, hm Tng t phm ngang T tuQuc T Gim. Ngi th hai c b lm ng cc hc s, hm Tngng phm, ngang vi Quc T Gim T nghip. Ngi th ba c b

ng cc Hiu th, hm Chnh lc phm, ngang vi Lang Trung Lc b;trong khi Trng nguyn ch c b quan chc n Chnh lc phm.

Tm li, khoa thi ng cc thc s l mt Ch khoa vn hc quy m th hint mc tiu chn ngi n th loi vn dng trong k thi. V th, thi v khoa ng cc l mt vinh d rt ln, ng t ho cho nhng cy bt trongm vn thn.

Thi Mc t chc cc khoa thi ng cc. Cc nh khoa bng Vit Nam

cho bit c kh nhiu Tin s triu Mc tng tri qua cc k thi ny. Th dPhm Cng Sm Bng nhn (1541) sau li thi khoa ng cc [92,tr.395]; hoc o Tng Hong gip (1583)Sau li th hai khoa ngcc. Lm quan n chc ng cc Hiu th[92, tr.489]; c bit cng khoavi o Tng c Hong gip Ng Cung ng ch v thi khoa ng cc ung th nht [92, tr.489]. Ngoi ra, trong Cng D tip kV Phng khi vit v Thng Th Nguyn L chp: Nm 21 tui ng Tin s..., li khoa ng cc hng u. Nhng bi thi ca ng ng trong tuyn tp[21, tr.231].

Nhng vi ngun ti liu hin c, chng ti cha th ti dng mt cch cbn v khoa thi ng cc vi y din mo ca n. Ch bit rng, dithi Mc c t chc khoa thi ng cc v c nhiu Tin s ti gii khoathi ny.

2.3.2. Khoa thi Tin s

Bn cnh thi ng cc, mt khoa thi ht sc quan trng v chim v tr chcht trong khoa c thi Mc, l khoa thi Tin s. Phm nh H cho bit:Triu nh L khai khoa, thi th c khoa Tam gio, khoa Thi hc sinh, cngc c khoa Tin s... T nm Hng c tr v sau, ch chuyn trng khoaTin s l khoa ch yu chn hin ti. Nh Mc cng lm theo th [38,tr.89]. Nh s hc Phan Huy Ch cn ni r hn v t chc khoa c thi Mc:Nm Minh c th 3 [1529], m khoa thi Hi. ng Doanh ni tim ngi,nm i Chnh th 3 [1532], li m khoa thi Hi. Th l thi c u theo nhnh L. (Sau ng Doanh th Phc Nguyn, Phc Hi, Mu Hp u theo lc y m thi)[8, tr.16]


45/82

Nh L S tri cc i t Thi T qua Thi Tng, Nhn Tng n ThnhTng hon thin cc th l thi c tr thnh ch ca Nh nc. n thiMc, khoa thi Tin s k tha cc nh ch thi c thi L S, vi 2 cp thiHng v thi Hi (gm c thi nh).

2.3.2.1. Thi Hng

Thi Hng l k thi c t chc cc o, ly ngi Hng cng ra lmquan, cng gi l Trung khoa. Thi Mc, c nc chia lm 13 o Thatuyn v 1 ph Phng Thin. Tuy nhin t khi nh L trung hng, vng qunl ca nh Mc b thu hp. Do , thi Hng ch c t chc nhng othuc phm vi kim sot ca nh Mc, ch yu t o Sn Nam tr ra, trong ht nhn l Thng Long v khu vc T trn.

Hc tr dt khot phi tri qua l Bo kt v mt k thi kho hch nh mt

iu kin bt buc nhm bc u xt duyt nhng ngi c phm hnhv trnh kin thc c thi Hng.

Trc ht, hc tr phi c cc x trng Bo ktv t cch o c vphi np giy thng thn cc sckhai r l lch ba i, khng c gimo. Nu ai khai mo h thi s b khp vo ti lm mt t tn (nhhNguyn m khai h L) [17, tr.65]. Quy nh ny cho thy th l thi c rtcht ch, n hn ch c hin tng gian ln trong thi c; cng nh gipcho Nh nc chn c nhng ngi c phm hnh. Ring nhng nh lmngh ht xng, ngi c ting xu v ngi c i tang u khng c i

thi. Nh vy c thi Hng, hc tr khng nhng phi l con nh lngthin m bn thn phi c t cch o c tt.

Cn vi Gim sinh Quc T Gim, nh Mc c hn mt iu lut ring. Gimsinh l ht ging Nhnc m mm trong tng lai tr thnh nhngngi gip vic trung thnh, phc v c lc cho b my qun l x hi. Hc o luyn di trng Quc hc c cht lng cao, vi nhng ngithy ti gii, c hnh, m phm; ng thi c hng nhng u i cbit ca Nh nc. Do , yu cu ca Nh nc i vi cc Gim sinh vtrnh hc vn, nht l t cch o c cng cao hn so vi hc tr aphng, trng lng. Mt khi h lm nhng iu sai tri vi phm quy nhnh phng ng, c bc th s b pht rt nngba khoa khng c i thi,khng c b dng[67, tr.447]. Nu khng bit sa cha, m cn ti phmth mc pht s cng nng hn, c th b ti thm ch b lu y: Nu aiti phm th tng thm mt mc tr ti. i vi mc khng cho d thi thtng thm mt mc x ti ba nm, i vi mc khng b dng th gia thmmt mc, lu y i chu xa ba nm [67, tr.447]. Nh nh l ny, hc tr


46/82

trng Gim lun lo tu dng o c, chm ch hc hnh; cht lngtrng Quc hcv th c nng ln mt bc.

Ngay c nhng ngi Sinh trong cc k thi Hng, lut nh Mccng quy nh cht ch: L Sinh l t khoa trng phi gi l

ngha, bit lim s, khng c cn r lm iu sai tri khng ng lut php[67, tr.447]; V nu vi phm h cng s b x theo php lut [67, tr.447],khng c bt c mt c n no.

Sau khi qua l Bo kt, th sinh phi qua mt k thi kho hch. Thi kho hchc t chc cc ph, huyn nhm tuyn chn nhng ngi c kinthc ti thiu thi Hng.

Thi Mc ch kho hch c thc hin bng php thi t trng banhnh t i L Tng Dc. Sau k kho hch, cc huyn quan lp danh

sch trng tuyn trnh b L v ch nhng ngi c tn trong danh sch mi iu kin thi Hng.

Tm li, hc tr phi c l lch, t cch o c tt; ng thi phi thi khohch mi iu kin thi Hng.

Tin trnh t chc v h thng quan chc trong thi Hng thi Mc c bnging thi L S. Thi Mc, cc quan chc cp cao Hn Lm Vin c c lm kho quan v chm thi. Th d nm 1558, Gip Hi khi lThng th 5 b kim ng cc i hc s, Thi bo, c c lm iu

trng thi Hng o Sn Nam. Ln y v ra thi kh, th sinh khng lmc gy ri, Gip Hi phi ra khc trng thi mi yn. Sau khi pht gicth sinh khi xng, Gip Hi quyt nh x chm th sinh cngtrng thi. S kin cho thy, vic t chc thi c t khu ra cho ngim st di thi Mc rt nghim tc.

Php thi Hng gm 4 k (t trng), th sinh k 1 mi c vo k 2, cnh th vo k 3, ri k 4. thi tng k i th nh sau:

- K 1: Thi Kinh ngha

- K 2: Thi Th, Ph

- K 3: Thi Chiu, Ch, Biu

- K 4: Thi Vn sch


47/82

Nhng ngi 4 k trong thi Hng c gi chung l Hng cng. Nhngngi khng 4 k, c gi bng nhng tn khc nhau, nh 3 kgi l Sinh . Th sinh thi Hng mi c vo thi Hi.

2.3.2.2. Thi Hi v thi nh

Thi Hi v thi nh l k thi Quc gia do triu nh t chc. y l k thi smang li vinh quang tt nh cho mt Nho s, cng l cuc kim tra, nh gicao nht i vi cc ti nng ca t nc. Vi ngha , k thi ny cgi l i khoa. K thi ny gm 2 giai on: Thi Hi v thi nh. Thi Hi c 4k nh thi Hng, nhng yu cu v cht lng cao hn. Th sinh thi Hic vo thi nh. Thi nh din ra sn in, do vua ra v chm xploi nhng ngi trong k thi Hi.

i tng d thi Hi gm nhng th sinh thi Hng. Cc Gim sinh

Quc T Gim, Nho sinh Chiu Vn Qun v T Lm Cc cng nh conchu trong Hong tc nu trnh u c d thi. Ngoi ra, quan li qua st hch u c ng th. S lng th sinh d thi Hi thi Mc rtng. Ring nm 1529, khoa thi Hi u tin, c hn 4000 th sinh.

Thi Mc, thi Hi v thi nh c 3 nm t chc mt ln, xen k vi cc nmthi Hng. C nm trc thi Hng th nm sau thi Hi, tc cc nm T -Ng - Mo - Du thi Hng, cn cc nm Thn - Tut - Su - Mi thi Hi.

Trng thi thi Mctng t thi L S. Trng thi khng c nh lm sn,

mi ln thi l mt ln lm trng. Trng lm bng tre, mi lp tranh, ro duna, s t ngi trong lu lm bi. Tuy nhin, v sau khi chin tranh xy ra lintc trng thi cng thay i theo. Vi ti liu hin c chng ti cha th khocu c h thng trng thi thi Mc.

Quan trng coi thi u l cc quan chc cp cao ca Nh nc do b Ltu vua duyt. Mi vic trong trng thi cc quan u cng lm v cngchu trch nhim. Ring coi thi nh c cc chc iu, Gim th lm lnho, mt s i thn c vn hc lm c quyn. Th d cc quan chc coi thi

nh nm 1529 gm:

- iu l Mc Kim Bu, Thi bo in Quc cng.

- Tri cng c l Mc Ninh Chnh, chc Binh b Thng th, tc Khnh Khhu.


48/82

- 2 quan c quyn l Nguyn Thanh chc L b Thng th, ng cc ihc s, tc Vn on b; v inh Thn chc Thng th b Li kim QucT Gim T tu, tc Binh L b.

iu c bit l trong thi nh cc quan c quyn c bi vn ca cc s t,

vua l ngi chm duyt ri ly theo th bc cao thp. Bi vn bia danh Tin s (1529) cho chng ta thy phn no tin trnh mt k thi nh thiMc: Ngy 18 thng 2, Vua ng trc in ra thi v o tr nc Ngyhm sau, cc quan c quyn l Nguyn Thanh inh Thn dng bi vnc nh vua nghe. Vua xt nh cao thp, chn bn Tng 3 ngi Tin s cp , bn Nguyn Vn Quang 8 ngi Tin s xut thn, bnNguyn Hu Hon 16 ngi ng Tin s xut thn[93, tr.32].

Thi Mc danh v cao nht dnh cho nhng ngi i khoa l danh hiuTin s, c xp theo th bc sau:

- nht gip Tin s cp , gm 3 ngi u c gi l Tam khi:

+ nht gip Tin s cp nht danh (Trng nguyn)

+ nht gipTin s cp nh danh (Bng nhn)

+ nht gip Tin s cp tam danh (Thm hoa)

- nh gip Tin s xut thn (Hong gip).

- tam gip ng Tin s xut thn (cng c gi l Tin s).

Thi nh thng khng nh trt th sinh, nhng cng c trng hp khngc thi nh hoc c vo thi m vn b nh trt. Thi Mc c mt strng hp sau:

1. Nguyn Quang T, ngi x Nh Chu, Thanh Lm (Hi Dng). Nm1565 Tin s, nhng v nh c i tang khng c d thi nh, lm quann chc Li khoa cp s trung, tc b.

2. Nguyn L, ngi x Tin Xa, An Dng (Hi Phng). Nm 1574 thiHi, nhng v theo Hong Vng Mc Chnh Trung nn khng c d thi

nh; sau lm quan n chc Huy Vn in thim s.


49/82

3. Nguyn Trung, ngi x Nhn Mc, Thanh Tr (H Ni). Nm 1586 thiHi, nhng v c ngi t co nn khng c d thi nh, sau lm quan nchc Tham chnh.

Nhng ngi trn mc d khng c d thi nh, nhng v thi

giÁo dỤc, khoa cỬ thỜi mẠc tỪ nĂm 1527 ĐẾn 1592

Documents