Giớithiệusách

BUỔIHOÀNGHÔNCỦANHỮNGTHẦNTƯỢNG(hay“Làmcáchnàotriếtlívớicâybúa”)

FriedrichNietzsche

NguyễnHữuHiệudịchvàgiớithiệu

Tênsách:Buổihoànghôncủanhữngthầntượng

Tácgiả:FriedrichNietzsche

Dịchvàgiớithiệu:NguyễnHữuHiệu

Thểloại:Triếthọc

Nhàxuấtbản:VănHọc

Nămxuấtbản:QúiII-2006

Khổ:12x20cm

---------------------

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Chuyểnsangebook:tovanhung(TVE)

Ngàyhoànthành:11/8/2006

1.Năm1888trongcuộcđờivàtưtưởngNietzsche

MặttrờilêncaođỉnhrồibùngvỡtrongVanGoghtrongnăm1888.Đócũngchínhlàthờikìsángtạodữdộinhấtcủaông.Bóngtốilưỡnglựđãbịlùarakhỏitranh.Bàntaytrởnênchínhxácmộtcáchtànbạo.Nétcọtunghoànhnhưsấmsét.Màusắcloésángtrongkhitâmtríđãbắtđầuhônám.Nhưngtrongbuổihoànghôncủatâmthứcđó,viễntượngđãkếthợpmộtcáchkìdiệuvớithựctại.Ngày21tháng4nămsau,VanGoghviếtchoem:“Điềuanủianhđôichútlàanhbắtđầucoisựđiêncuồngnhưmộtchứngbệnhgiốngnhưnhữngbệnhtậtkhác,trongkhiđóngaycảtrongnhữngcơnkhủnghoảng,anhthấydườngnhưtấtcảnhữnggìanhtưởngtượngtrướckiađềulàthựctạicả.”Vàônglănxảvàocôngviệc,vẽtừsángtớitối.Ngườitakểlạirằngnhữngngườibạnđồngphòngvớiôngkhiđirathấyôngđangvẽmộttấmtranh,vàigiờsautrởvàođãthấyôngvẽmộttấmtranhkhác.Ônglàmviệcnhưkẻbịquỉám,“j’aiunefureursourdedetravailplusquejamais”(9/1889).Ôngkhôngthểrakhỏihộihoạ,nghĩalàrakhỏithựctại,làmmồichođiêncuồngvàphiềnnão.“Trongtấtcảmọitrườnghợp,tìmcáchtrungthànhvớisựthựccólẽlàmộtphươngthuốcđểchốnglạibệnhtậtđanglàmanhloâu”(thưchoThéo,12tháng2năm1890).CólẽVincentvanGoghlinhcảmthấyrằngphầnánhsángdànhchoôngsắphếtvàôngphảitậndụngnó,nhìnlầncuốicùngtrongánhsángviễntượngnhữngthựctạiđãbịthóiquengiảdốichônvùi.TrườnghợpNietzschecũngtươngtựnhưvậy.Năm1888làcựcđiểmsángsuốtvàsángtạocủaNietzsche,đồngthờicũnglàcựcđộcủađaukhổvàcôđơncủaông.Ngày12tháng2năm1888,NietzscheviếtchobátướcSeydlitz:“Bâygiờtôicôđơn,côđơnmộtcáchphilí;trongcuộcchiếntànkhốcvàâmthầmmàtôitheođuổi(dướiuythếĐảoHoánmọiGiáTrị)chốnglạitấtcảnhữnggìđãđượcmọingườitônsùngvàquítrọngtừxưatớinay,chínhtôiđãtrởthànhmộtcáiuhồncốcmàkhônghay…”Trongtìnhcảnhđóôngchỉcầuxinmộtđiều:“Sựthanhbình,quênlãng,sựkhoandungcủamặttrờivàcủamùathuchomộtcáigìđangmuốnchíntới,chosựchứngthựcvàbiệnminhcủatoànthểconngườitôi…”(thưchoPaulDessen,3thángGiêngnăm1888).Kếtquảlànămtácphẩmcuốicùng,chínmùinhất,mãnhliệtnhấtcủaNietzschehoànthànhtrongnămnày:TrườnghợpWagner,Hoànghôncủanhữngthầntượng,KẻchốngChúa,NietzschechốngWagner,EcceHomovàtụngcaDionysos.

Quảthựcnăm1888làcựcđiểmcủacuộcđờivàtưtưởngNietzsche.Trướchếtnólàcaođộcủamộtthậpniênđầysángtạokhởiđầutừ1878vớiPhàmphu,quáphàmphu,tácphẩmđầutiênmàtrongđóchanhoàánhsángthiêntài,kếđóÝkiếntươnghợpvàchâmngôn(1879),Lữkháchvàbónghình

mình(1880),Bìnhminh(1881),Trithứchânhoan(1882-bổtúcthêmnăm1887),Zarathustrađãnóinhưthế(1883–1885),Phithiệnác(1886)vàPhổhệluânlí(1887).Songsongnhữngtácphẩmtrên,trongnhiềuthậpniênnàyNietzschecònđưaranhiềutưtưởngdũngmãnhquanhchủđềÝchíhùngcường.Sangnăm1888,NietzschebỏÝchíhùngcườngvàthaythếbằngCuộcđảohoánmọigiátrị,trongđóKẻchốngChúa,làtácphẩmmởđầu.

Năm1888còncóýnghĩacựcđiểmtrongcuộcđờivàtưtưởngNietzscheởchỗtoànbộtácphẩmviếttrongnămnàylànhữngcuộcduyệtxétlạivàtoátlượclạitoànthểnhữngchủđềtriếtlícủaôngvàcủahaingànnămtriếthọcTâyphươngtrongánhsángchóiloàcuốicùngcủatâmthức,ởmộtcaođộbuốtgiá,bằngmộtbútphápsắcbén,côđọng.Sauđólàbóngtốivàyênlặnghoàntoàn.ĐầuthángGiêng1889,tinhanhôngđãvỗcánhbaycao,vàôngkhôngviếtthêmmộtdòngnàonữamặcdầuthểpháchcònngồilạimườinămnữa,tớitháng8năm1990.

2.Buổihoànghôncủanhữngthầntượng

TácphẩmBuổihoànghôncủanhữngthầntượnghaylàmcáchnàongườitatriếtlívớicâybúa?(Götzen-Dämmerung,oder:WiemanmitdemHammerphilosophiert?)đượcviếttrongkhoảngthờigiantừcuốithángSáutớiđầuthángChínnăm1888vàđượcđemấnhànhvàothángMườicùngnăm.MớiđầutácphẩmmangtựađềSựnhànrỗicủamộttâmlígiahayNhữnggiờnhàncưcủamộttâmlígia(MüssiggangeinesPsychologen).Nhưngsauđó,theolờiyêucầucủaPeterGast,mộtcaođồtrungthànhcủaNietzsche,đòiôngphảitìmmộttựađề“huyhoàng”hơnchotácphẩm,Nietzschenhượngbộ,phỏngtheonhanđềvởHoànghôncủanhữngthầnthánh(Götterdämmerung)củaWagner,đặtlạilàHoànghôncủanhữngthầntượng(Götzen-Dämmerung).

ThầnthoạiBắcÂukểrằngtấtcảmọithầnthánhđềucóngàytànmạt,ngàyhọtanbiếnvàohưvô.Đólàbuổihoànghôncủathầnthánh.RichardWagnerđãmượnthầnthoạinàyđểdựngvởkịchthứtưtrongbộTứcabộkịch(Tétralogie)củaông,Nietzschethayđổitựađềvàcảýnghĩa.“Thầntượng”làbiểutượngNietzschedùngđểchỉchânlí.“Buổihoànghôncủanhữngthầntượng”cónghĩalàsựsụpđổcủamọichânlí.

Khôngmộtthựctại,mộtýtưởng,mộtlítưởng,mộtchânlí,một“thầntượng”nàotácphẩmnàykhôngchạmtới.Từnhữngchânlívĩnhcửuđếnnhữngchânlí,giátrịmớimẻ.“Mộtcơngiólớnthổiquarặngcây…vàtráichínrụngrơitơitả:nhữngchânlí”.(EcceHomo).Nhưngnhữngcáingườitacóthểlượmtrongtaychẳngcógìngọtngào.Vìđóchỉlànhữngtráithốihư,thựcphẩmvôvịđãhếtdưỡngchấtcủahaingànnămquacầnphảiliệngbỏ.Tấtcảmọichânlíđềunhạtphaivàphảixoáđi,mọithầntượngđềuhếtthiêngliêngvàphảitiêudiệt.Duychỉcócuộcđờilàvĩnhcửu.Tấtcảmọihiểubiếtđềusailầm,mọiluânlíđềuđộchại.Duychỉcóbảnnănglàtốtlành.

ĐâylàcuộcTuyênchiếnvĩđại.Đâylàcuộcmổxẻtànnhẫnlítrí,luânlí,tâmlíhọc,lòngáiquốc,vịtha,tìnhnhânloại…Đâylàcuộclộtmặtnạkhôngthươngtiếcnhữngnhânvật,“nhữngthầntượng”tượngtrưngchonhữngchânlí,nhữnggiátrịcũ:Socrate,Platon,thiệnác,đẹpxấu…vànhững“thầntượng”tượngtrưngchonhữngchânlívàgiátrịmới:Renan,Rousseau,Sainte-Beuve,G.Eliot,GeorgeSand,Schopenhauer,Comte,Kant,Schiller,Zola,VictorHugo,Listz,Carlylle,nghệthuậtvịnghệthuật,dânchủ,tiếnbộ…Trêntấtcả,chúngtatìmthấytrongtácphẩmnàynhữngtưtưởnghữuthểhọcquantrọngnhấtcủaNietzsche.Đúnghơn,chúngta

thấynhữngdiễndịchvềnhữngvấnđềcốtyếutừquanđiểmbiếndịchsiêuhìnhcủaôngdựatrênphươngtrìnhcănbảncũnglàtiềnđềcủaông-là:hữuthểhọctruyềnthốngcoilà“hữuthểchânthực”(Wahres-Sein)cáithựcrachỉlàmộtảotưởng,mộtảotưởngcótấtcảđặctínhcủaphithể(Nicht-Sein)vàvôthể(Nichts)vàchốibỏ,coinhư“phihữu”vàphithựccáithựcralàhữuthểđíchthựcvàhữuthểduynhất.Cáitừxưatớinay,ngườitacoilàhiệnthểđíchthực,thựcrachỉlàmộnghuyễnbàoảnh,trongkhicáitừxưatớinayngườitacoilàmộnghuyễnbàoảnhlạichínhlàhiệnthểchânthực.Cáitừxưatớinayđượccoilà“hữuthể”(Sein)đốinghịchvớibiếndịchkhôngcó,trongkhichỉcócáibiếndịchhiệnhữumàthôi.Khôngcó“hữuthể”siêuthờigianvàkhônggian,cũngnhưkhôngcótâmlinhthếgiới,Linhtượnggiới(lemondedesidées)haythếgiớicủanhữngýtưởngvĩnhcửumàchỉcóthếgiớikhảgiác(mondesensible),hiệnhữutrongkhônggianthờigian.Khôngcóthếgiớitựnội(mondeen-soi),màchỉcóthếgiớihiểnlộ(mondedesapparences).Khôngcóthếgiớikhácmàchỉcóthếgiớinày,thếgiớichânthực,duynhất,linhđộngmànguyênđộnglựclàýchíhùngdũng.Khôngcóthếgiớinàokhác.Tấtcảnhữngýnghĩ,khátvọngvềmộtthếgiớikhácchỉlàcáchtrảthùcuộcđời“bằngsựlạmdụngảotưởng”vềmộtcuộcđời“tốtđẹphơn”.Sựchiathếgiớiralàmmộtthếgiới“tựnội”vàmộtthếgiới“bềngoài”làdấuhiệucủasựsuyđồi-mộttriệuchứngcủasađoạ.“Sựkiệnngườinghệsĩđặtbềngoàilêntrênthựctạikhôngphảilàmộtvấnnạnchốnglạimệnhđềnày.Bởi“bềngoài”ởđâycũngcónghĩalàthựctạinữa,nhưngmàlàdướimộthìnhthứclựachọn,kiêncườnghoá,sửasai…Ngườinghệsĩbitrángkhôngbithảm,-hắngậtđầunói“ừ”trướctấtcảnhữnggìcònhồnghivàkhủngkhiếpcủacuộcđời,hắnlàkẻtheoDionysos”.

Chươngquantrọngnhấtvàcũnglàtrọngtâmcủatácphẩmlàchương“Lítrítrongtriếthọc”.Trướcđólà“VấnđềSocrate”,sauđólà“Luânlínhưmộtcáigìphảntựnhiên”.TrướckiaNietzschelênánkhoahọc,triếthọcvìchúngbịđầuđộcbởiluânlí.BâygiờNietzschelênánluânlí,triếthọc,khoahọcbởichúngbịđầuđộcbởilítrí,hayđúnghơn,bởinhữngsựlầmlẫnlớnlaocủalíluận.Nhữngtriếtgialầmlẫnlấyhậuquảlàmnguyênnhân,nguyênnhânlàmhậuquả.NietzschebàibácgắtgaophươngtrìnhquáigởvàbệnhhoạnnàycủaSocrate:lítrí=đứchạnh=hạnhphúc.Socrate,Platonlànhữngtriệuchứngsuyđồi.Thếnàolàsuyđồi(décadence)?“Bịbắtbuộcphảichiếnđấuchốnglạibảnnăngđólàđịnhthứccủasuyđồi,khicuộcđờihướngthượng,hạnhphúcvàbảnnănglàmột.”Tấtcảmọisựtốtlànhđềuthuộcbảnnăng.AllesGuteistInstinkt.NietzschecoinhưcóbổnphậnchốnglạiquanniệmchoThượngĐế=thếgiớikháccủa“hữuthểchânthực”.Vìquanniệmnhưthế,ngườitabắtbuộcphảicoirẻnhữngthựctạitrầngianmàgiácquanchứngnghiệm,khicoichúnglàhiểnthể(Schein)

khôngthựcthể,vàđiđếnchỗkhướctừcuộcsốngnhụccảm,lànhmạnh,coinhư“tộilỗi”.TheoNietzsche,vớiThượngĐế,ngườitađặtthànhtuyệtđốithểmộthữuthểtưởngtượng,phithờigianbêntrênnhữngthựctạitrầngian,nhữngcáiduynhấtcóthựcthểtrongdòngbiếndịch.MộtThượngĐế,nếuđượcquanniệmnhưthế,sẽlàmnềntảngchomộtthứluânlívôcùngnguyhạichoconngườivàcuộcđời.Đólàmộthữuthểhọcluânlíhoáhaymộtluânlíhữuthểhọchoá.Cầnphảigiảiphónghiệnthểkhỏithứhữuthểhọchayluânlínày.ĐólàmộtnhiệmvụnặngnềmàNietzschegọilàcuộc“Đảohoánmọigiátrị”.Đólàcôngviệccủangườinghệsĩbitráng,kẻnói“ừ”trướctấtcảmọihồnghivàkhủngkhiếp.Ngườinghệsĩbitrángchọcthủnghiểnthểđểđạttớithựcthểmộtcáchcanđảm.HắndámchấpnhậncáichếtcủaThượngĐếvàdámđập“bằngcâybúa”tấtcảnhữngchânlícắmrễsâunhấttronglòngđờivàdámđốnngãnhữngthầntượngđượctônkínhcủatruyềnthốngvàthừacanđảmđểgâynênnhững“âmthanhtrốngrỗng”củabuổichiềutà.Đivào“Hoànghôncủanhữngthầntượng”vàđươngđầuvới“ĐêmtốicủaHưvôchủnghĩa”lànhữngsứmệnhlịchsửcủangườinghệsĩbitrángcũngnhưcủatấtcảnhữngtinhthầntựdokhôngchấpnhậnlàmrêumốcbámtrênnhữngbậcthềm,nhữngbờtườngnứtnẻcủanhữngmiếuđườnghoangvắngnữa.Nếu“Hoànghôncủanhữngthầntượng”cónghĩalàsựlạmphátcủamọichânlí,mọigiátrịthiếtđịnhlấy“thếgiớichânthực”bênngoàitrầngian,bênkiađờisốnglàmbảnvị,coinhữngkẻbạcnhượcsađoạlànhữngkẻlàmgiấybạc,coiđềnthờlànhữngngânhàngvàThượngĐếlàkẻchếtàithì“ĐêmtốicủaHưvôchủnghĩa”chínhlàsựphágiácủatấtcảnhữngchânlí,nhữnggiátrịđó.Cảhaiđềulànhữnggiaiđoạntấtyếuvàcầnphảivượtquacủalịchsử.Chânlí,trầngian,cuộcđờisẽvàchỉthuộcvềnhữngkẻchânthực,dámđốtđinhữngbảndichúchứahẹnhuyhoàngnhưnggiảdốivàgiảtạonhưtấmngânphiếukhôngtiềnbảochứng,nhữngkẻsaukhibuôngrờicâybúapháhuỷcònđủsứcmạnhcầmtaycầykhaiphácánhđồngkhảthể,khơimởdòngđời,tạodựngđờisốngtrongdòngHồnnhiêncủaBiếndịch.

3.Songluận

Sựthứctỉnhcủanhânloạibắtđầuvớisongluậnnày:“Hoặcchúngtapháhuỷsựsùngbáicủachúngtahoặcchúngtapháhuỷchínhchúngta”(DerWillzurMacht,III)Chúngtađãphảitrảgiákháđắtchonhững“chânlí”thiêngliêng,nhữngsailầminphysiologicis(Ibid,II)Nietzschetựcoinhưbổnphậnviệc“sửasoạnchonhânloạimộtgiâyphúttuyệtvờitrởvềchínhmình,mộtbuổigiữangọrựcrỡđểquayvềquákhứvàđưamắtnhìnvềtươnglai,đểrũkhỏiáchđôhộcủatìnhcờvàcủanhữnggiáosĩvàđặtcâuhỏitạisaovàthếnàotrongtoànbộcủanólầnthứnhất,bổnphậnnàythiếtyếubắtnguồntừlòngxáctínrằngnhânloạitựmìnhđãkhôngđitheođúngchínhđạo,đãkhôngđượcđiềuđộngbởimộtthầntínhmàtráilạiđãđểbịlôicuốnvàchếngựbởimộtbảnnăngtiêucực,hưhỏng,bởibảnnăngsuyđồimànhânloạiđặtlênhàngnhữnggiátrịtốithiêngliêng”(EcceHomo,III,2),vìthế“sựkhônngoanxuấthiệntrêntráiđấtnàytừxưatớinàynhưmộtconquạkhoangbịhấpdẫnbởimùitửkhí”,haycũngcóthểnóinhưmộtconcúvọchuyênsoimóinhữngkhíacạnhđentốicuộcđờivàthốtlênnhữngtiếngbiai.Đólàsựkhônngoancủatinhthầnnặngnề,tìmsựgiảithoátbằngcáchtiêudiệtýchísống.Nietzschegâychiếnchốnglạichủtrươngtiêucựcmệtmỏiđó.Kếtquảcủanỗlựcbềnbỉ,canđảm,cứngcỏi,âmthầmnàylàsựhânhoanhay“trithứchânhoan”theongônngữNietzsche.“Kẻnàotrèolênnúicao,kẻấytựcườimọibikịchgiảtạohaycóthực.”Trênbànthờnhữnggiátrịmới,tiếngcườichiếnthắngđãthaythếtiếngthởdàiđầuhàng.“Tôiđãphongthánhtiếngcười,hỡinhữngconngườisiêuđẳng,hãyhọccười!”.Bằngtiếngcườihồnnhiênrònrã,chúngtaquétsạchmọithầntượngtrangtrọngđămchiêuvàđónchàomộtthếgiớitinhkhôirựcrỡ.

NguyễnHữuHiệu

VạnHạnh,26-09-1971

4.Khaitừ

Duytrìđượcsựthanhthảngiữamộtsựvụusầuvàcóthểbiệnminhquáđộchừngđâuphảilàmộtnghệthuậtkhôngđángkể:tuynhiêncóđiềugìcầnthiếthơnthanhthảnchăng?Chẳngviệcgìthànhcôngnếulònghănghaichẳngthamdựvào.Chỉcósựthặngdưcủasứcmạnhmớilàbằngchứngcủasứcmạnh.ĐảohoánmọiGiáTrị,dấuhỏiquáđen,quálớnhắtbóngtốilênkẻđặtranó,-địnhmệnhcủamộtcôngviệcnhưvậybuộcngườitatừnggiâyphútphảilaothẳngvàomặttrời,rũbỏvẻtrangnghiêmđãđètaquánặng.Tấtcảmọiphươngtiệnđềuđượcbiệnminh,mọi“cơhội”đềulàcơhộitốt.Trêntấtcả,chiếntranh.Chiếntranhluônlàsựminhmẫnthậntrọngghêgớmcủatấtcảnhữngtinhthầnđãtrởnênquáchuyêntâm,củatấtcảnhữngtinhthầnđãtrởnênquáthẳmsâu;khảnăngchữatrịđãnằmngaytrongvếtthương.Mộtcâuphươngngônmàxuấtxứtôicốtìnhdấunhẹmóctòmòtríthức,từlâuđãtrởthànhphươngchâmcủatôi:

increscuntanimi,virescitvolnerevirtus[1]

Mộthìnhthứcchữatrịkhác,trongmộtvàitrườnghợpcònthíchhợpvớitôihơnnữa,đólàthămdònhữngthầntượng…Trênthếgiớicónhiềuthầntượnghơnlàthựctại:đólà“ácnhãn”củatôiđốivớithếgiớinày,đócũnglà“ácnhĩ”củatôinữa…Ởđâyđặtranhữngcâuhỏivớimộtchiếcbúavàcóthểnhậnđượcnhưmộthồiâmcáiâmthanhtrốngrỗngthốtlêntựlònghiuhiutựđắc-thíchthúthaychokẻnàocómộtđôitaikhácnữasauđôitaicủamình,-đốivớitôi,mộttâmlýgiavàmộtkẻđánhbẫychuộtcốcựu,trướcsựhiệndiệncủakẻđóquảthựcnhữnggìmuốnthủkhẩunhưbìnhcũngphảithốtlêntiếngnói…

Cảcuốnsáchnàynữa-nhanđềđãbộclộnộidung-trướchếtlàmộtsựgiảitrí,mộtchấmánhsáng,mộtcuộcđàothoátvàonhữnggiờnhànrỗicủamộttâmlýgia.Cóthểcònlàmộtcuộcchiếntranhmớinữa?Vàbiếtđâucóthểbắtđượcquảtangnhữngbímậtcủanhữngthầntượngmới?...Cuốntiểuluậnnàylàmộtcuộckhaichiếnvĩđại;cònvềvấnđềnhằmthămdònhữngthầntượng,lầnnàykhôngphảilànhữngthầntượngthờiđạimàlànhữngthầntượngvĩnhcửuởđâysẽbịđụngchạmđếnbằngmộtchiếcbúanhưthểbằngcáiâmthoa-cuốicùngkhôngcònnhữngthầntượngcổkínhnữa…Cũngkhôngcònnhữngthầntượngtrốngrỗngnữa…Nhưngđiềuđókhôngngăncảnđượcngườitatintưởngnhất;cũngnhưkhôngngăncảnngườita,ngaycảtrongnhữngtrườnghợpcaoquínhất,khônggọilàthầntượngnữa…

Turin,30thángChín,1888,ngàyhoàntấtcuốnsáchđầutiêncủaCuộcđảohoánmọiGiáTrị

[2]

FriedrichNietzsche

Châmngônvàtênnhọn

1.Nhàncưlàkhởiđầucủatấtcảmọitâmlýhọc.Sao?tâmlýhọccóthểlà…mộttậtxấu?2.Ngaycảkẻcanđảmnhấttrongchúngtacũngítkhicóđủcanđảmkhẳngđịnhđiềuhắnthựcsựbiết.

3.Đểsốngmộtmìnhngườitaphảilàmộtconvậthaymộtthầnthánh-Aristotenóinhưvậy.Còncótrườnghợpthứbanữa:ngườitaphảivừalàthúvậtvừalàthầnthánh-đólàtriếtgia.

4.“Tấtcảmọichânlýđềuđơngiản.”-Đókhôngphảilàmộtlờidốitráphứctạpsao?5.Nóimộtlầndứtkhoát,cónhiềuđiềutôikhôngmuốnbiết.-Minhtriếtvạchranhữnggiớihạn,ngaycảđốivớihiểubiết.

6.Chínhvìtrongbảnchấtcủangườitacóchấtmanrợmàngườitacóthểkhôiphụclạiđượcsựáctàcủamình,tôimuốnnóitâmlinhtính…

7.Sao?ConngườichỉlàmộtsựnhầmlẫncủaThượngĐếhayThượngĐếchỉlàmộtsựnhầmlẫncủaconngười?

8.Trườngchiếntranhcủađời.-Cáigìkhônggiếttôikhiếntôimạnhmẽhơn.

9.Hãytựgiúpmình:rồitấtcảsẽtrợgiúpmình.NguyêntắcbácáicủaKitôgiáo.

10.Chúngtađừnghènnháttrướcnhữnghànhđộngcủachúngta!Chúngtađừngbỏrơichúngtatrongcơnbốirối!-Sựhốihậncủalươngtâmlàđiềukhiếmnhã.

11.Conlừacóthểbithảmkhông?-Bịđèbẹpdướimộtgánhnặngmàngườitakhôngthểmangcũngkhôngthểquẳngđi?...Trườnghợpcủatriếtgia.

12.Nếungườita-thủhữucâuhỏitạisaocủacuộcđời,ngườitasẽquenvớibấtcứcâuhỏithếnàonào-Conngườikhôngkhátvọnghạnhphúc;chỉcóngườiĂngLêlàmvậythôi.

13.Ngườiđànôngđãtạorangườiđànbà-nhưngbằnggìvậy?BằngxươngsườnThượngĐếcủahắn,-bằnglýtưởngcủahắn…

14.Sao?Bạnđangtìmkiếmgì?Bạnmuốnnhânbạnlênmộtchụclần?Một

trămlần?Bạntìmkiếmnhữngkẻtheomình?-Tìmhưkhông![3]

15.Nhữngconngườisốnglạisaukhiđãchết[4]-nhưtôichẳnghạn-ítđược

hiểuhơnnhữngngườisốngphùthời,nhưnghọđượcngườitalắngnghechămchúhơn.Nóirõhơn:chúngtakhôngbaogiờđượchiểucả-vàđóchínhlàquyềnuycủachúngta.

16.Giữađámquầnthoa.-“Chânlý!Ồ!Chịkhôngbiếtchânlýlàgìrồi!Nóchẳngphảilàmộttoantínhxâmphạmpudeur

[5]củachúngtasao?

17.Đâylàmộtnghệsĩ,nhưnhữngnghệsĩtôiyêu,đơngiảntrongnhucầu:hắnthựcsựcầncóhaiđiều:bánhmìvànghệthuậtcủahắn,-panemetCircen…

18.Kẻnàokhôngbiếtđặtýchícủamìnhvàosựvật,muốnítnhấtđặtvàotrongđómộtýnghĩa:điềuđókhiếnhắntưởngtrongđóđãhàmchứamộtýchí(nguyêntắc“tintưởng”).

19.Sao?Bạnđãchọnđứchạnhvàtâmhồncaothượngđồngthờilạighenghétnhìnlợilộccủanhữngkẻthôlỗphóngtâmtrụcvật?Nhưngvớiđứctínhngườitakhướctừ“lợilộc”mà…(đểviếttrêncửanhànhữngkẻbàiDoThái).

20.Mộtngườiđànbàhoàntoànxúcphạmvănchươngcũngnhưnàngphạmmộttộilỗinhỏ:đểthửchơi,trongkhiquayđầulạingóxemaicóđểýkhông,vàđểchomộtngườinàođóđểý…

21.Phảiđặtmìnhvàonhữnghoàncảnhtrongđóngườitakhôngđượccónhữngđứctínhgiảhình,nhưngtrongnhữnghoàncảnhấy,tựanhưmộtngườimúatrêndâyhoặclàngườitatéhoặcđứngthẳnghoặctừbỏ…

22.“Nhữngngườiđộcáckhôngbiếthát”.VậythìtạisaonhữngngườiNgalạibiếthát?

23.“TinhthầnĐức”:từmườitámnămnay[6]làmộtcontradictioinadjecto

[7].

24.Vìmuốntìmnguồngốckhởinguyên,ngườitatrởthànhmộtcontôm[8].

Nhàsửhọcnhìnlạiđằngsau:cuốicùngôngtatintưởngvàophíasau.

25.Sựthoảmãnbảovệngườitakhỏingaycảsựcảmlạnh.Mộtngườiđànbàbiếtmặcáoquầnđầyđủcócảmlạnhkhôngnhỉ?-Tôigiảthiếttrườnghợpnàngmặcquầnáomongmanh.26.Tôihồnghitấtcảnhữngngườimuốnthiếtlậphệthốngvàtránhxahọ.Ýmuốnlậphệthốnglàsựthiếungaythẳngthanhliêm.

27.Ngườitanóirằngngườiđànbàsâusắc-tạisao?Bởivìngườitakhôngbaogiờtớiđượcđáysâucủahọ.Ngườiđànbàkhônghờihợtnữa.

28.Khingườiđànbàcónhữngđứctínhđànông,ngườitalảngtránhnàng,vànếunàngkhôngcónhữngđứctínhấy,nàngsẽchạytrốnchínhnàng.

29.Trướckialươngtâmphảicắnnhiềuxiếtbao!Nócóbộrăngtốtbiếtmấy!Vàngàynay?Cóchuyệngìtrụctrặcxảyra?-Vấnđềcủanhasĩ.

30.Ítkhingườitaphạmnguyênchỉmộtlỗilầmkhinhxuất.Vớilỗilầmkhinhxuấtđầutiên,ngườitaluônlàmquá.Chínhvìlýdođó,ngườitathườngphạmlỗithứhai-vàbâygiờthìlạiquáít.

31.Khibịgiẫmchânlên,conconsâusẽcuộnmìnhlại.Đólàtínhthậntrọngkhônngoan.Bằngcáchđónógiảmdầntaihoạbịgiẫmlêntrênlầnnữa.Nóitheongônngữđạođức:lòngkhiêmtốn.

32.Sựghétdốitrávàcheđậycóthểkhởilêntừquanniệmtháiquávềdanhdự;sựkhinhghéttươngtựcóthểkhởilêntừlònghènnhát,vìsựdốitrábịcấmbởiluậtthiêngliêng.Quáhènnhátđểnóidối…

33.Cầnítbiếtchừngnàođểđượchạnhphúc!Tiếngsáomụctử.-Khôngâmnhạccuộcđờisẽlàmộtlỗilầm.NgườiĐứccòntưởngtượngngaycảThượngĐếnhưmộtngườiđangcahátnữa.

34.Onnepeutpenseretécrirequ’assis[9](G.Flaubert)-Thếlàtatómđược

ngươirồi,kẻtheohưvôchủnghĩa!NgồiđúnglàphạmtộivớiThánhLinh.Chỉcónhữngtưtưởngđếnvớitakhiđangbướcđimớicógiátrịmàthôi.

35.Cónhữngtrườnghợpchúngtagiốngnhưnhữngconngựa,chúngta,nhữngtâmlýgia,vàchúngtatrởnênbồnchồnsợhãi:chúngtanhìnthấybóngchúngtachậpchờntrướcmặtmình.Tâmlýgiaphảiquaymặtđiđừngnhìnmìnhđểcóthểnhìnthấytấtcả.

36.Chúngtacógâytổnthấtgìchođứchạnhkhông,chúngtanhữngkẻvôluân?-Cũngítnhưnhữngkẻvôchínhphủlàmhạinhữngônghoàngvậy

thôi.Chỉkhinàođãbịbắnrồihọmớicóthểngồilạimộtcáchvữngvàngtrênngôi.Luânlý:ngườitaphảibắnbỏluânlý.37.Bạnchạytrướcnhữngngườikhác?-Bạnlàmnhưvậynhưmộtmụctử?Haynhưmộtkẻngoạihạng?Trườnghợpthứbacóthểnhưmộtkẻđàongũ…Câuhỏithứnhấtcủalươngtâm.38.Bạnchânthật?Haychỉlàmộtkẻđóngtrò?Mộtđạidiện?Haychirlàmộtkẻđượcđạidiện?Cuốicùngcólẽbạnchỉbắtchướckẻđóngtrò…Câuhỏithứhaicủalươngtâm.

39.Kẻbấtmãnnói.-Tôitìmkiếmnhữngvĩnhânnhưngbaogiờcũngchỉtìmthấyconkhỉbắtchướclítưởngcủahọ.

40.Bạnlàkẻngắmnhìn?Haymộtkẻbắttayvàocôngviệc?-Haymộtkẻngólơquayđichỗkhác…Câuhỏithứbacủalươngtâm.

41.Bạnmuốnđichungcùngbạnhữu?Haydẫnđầu?Hoặcđiriênglẻmộtmình?...Ngườitaphảibiếtmìnhmuốngìvàphảibiếtrằngmìnhmuốn.-Câuhỏithứtưcủalươngtâm.

42.Đốivớitôichúngchỉlànhữngbậcthangvàtôiđãbướclênchúng-dođótôiphảivượtquachúng.Nhưngchúnglạitưởngrằngtôimuốnngồilênchúng.

43.Cóquanhệgìviệctôigiữlẽphải!Tôicóquánhiềulẽphải.-Vàkẻnàocườinhiềuhômnaycũngsẽlàkẻcườicuốicùng.

44.Địnhthứchạnhphúccủatôi:mộttiếngừ,mộttiếngkhông,mộtconđườngthẳng,mộtmụctiêu…

VấnđềSocrate

1.Bànvềcuộcđời,nhữngkẻkhônngoannhấtcủamọithờiđạiđềuđưaramộtphánđoántươngtựnhưnhau:cuộcđờivôgiátrị…Bấtcứởđâuvàbaogiờcũngvậyngườitađềunghethấycâunóiđóthốtratừmiệnghọ.-Mộtcâunóiđầynghingờ,đầyphiềnnão,đầychánchườngcuộcđời,đầykhinhmiệtcuộcđời.NgaycảSocratecũngnóilúclâmchung:“Sống-làđaubệnhmộtthờigianlâudài:TanợđấngcứunhânđộthếEsculapemộtcongà

[10]”

NgaycảSocratecũngchánmứacuộcđời.-Điềuđóchứngtỏgì?Điềuđómuốntrỏcáigì?-Ngàyxưacólẽngườitasẽnói(-Ồ,ngườitađãnóirồivànóikhálớn,nhấtlànhữngkẻbiquancủachúngta):“Chắcchắnphảicómộtcáigìchânthựcởđây!Consensussapientium

[11]làbằngchứngcủachân

lý.”–Ngàyhômnaychúngtasẽcònnóinhưthếkhông?Chúngtacònđượcphéplàmthếkhông?“Chắcchắnphảicómộtcáigìbệnhhoạnởđây”-đólàcâutrảlờicủachúngta.Nhữngkẻkhônngoannhấtcủamọithờiđại,taphảinhìnhọthậtgần!Cóthểtấtcảnhữngngườiđóchânkhôngcònđứngvững?Chậmtrễ?Runrẩy?Décadents

[12]biếtđâu?Cólẽsựkhônngoanxuấthiện

trêntráiđấtnàynhưmộtconquạkhoangbịhấpdẫnbởimùitửkhí?

2.Quanniệmbấtkínhchorằngnhữngbậchiềnnhânvĩđạilànhữngmẫusađoạ

[13]khởilêntrongtôichínhtrongtrườnghợptrongđóthànhkiếnbáchọc

vàthànhkiếnvôhọcđốichọinhaukịchliệt:tôinhậnraSocratevàPlatonnhưnhữngtriệuchứngsuyđồi,nhưnhữngcôngvụcủasựbănghoạicủaHyLạp,nhưnhữngkẻnguỵHyLạp,nhưnhữngkẻbàiHyLạp(Sựkhaisinhcủabikịch,1872).Sựconsensussapientium-nhưcàngngàytôicàngthấyrõ-chẳngchứngtỏmộtchútnàorằnghọcólývềđiềumàhọđồngývớinhau:nóchỉchứngtỏrằngchínhhọ,nhữngkẻkhônngoannhất,mộtcáchnàođóvềphươngdiệnsinhlý,họtươngtựnhưnhauđểcócùngmộttháiđộnhưnhauđốivớicuộcđời-đểbắtbuộcphảicótháiđộđó.Sauhết,nhữngphánđoánvànhữngthẩmđịnhgiátrịvềcuộcđời,dùtándươnghaychốnglại,đềukhôngthểđúngđược:giátrịđíchthựccủachúngnằmtrongsựkiệnchúnglànhữngtriệuchứng;chúngchỉcóthểđượccoinhưlàtriệuchứngmàthôi-trongtựthểnhữngphánđoánnàylànhữngđiềuxuẩnngốc.Chúngtaphảicốgắngbằngmọicáchđểlãnhhộisựtếnhịsiêuphàmnàylàgiátrịcủacuộcđờikhôngthểthẩmđịnhđược

[14].Khôngthểthẩmđịnhđượcbởimột

ngườicònsống,bởihắnlàthànhphần,làđốitượngcủachínhcuộctranhluậnnữa,chứkhôngphảilàquantoà;cũngkhôngthểbởimộtngườiđãchếtvìmộtlýdokhác.-Vềphầnmộttriếtgia,nhìnmộtvấnđềtronggiátrịcủacuộcđời,làmộtvấnnạnchốnglạichínhhắn,mộtdấuhỏivềsựkhônngoan

củahắn,mộtsựthiếukhônngoan[15]nữa-Sao?Tấtcảnhữngngườikhôn

ngoanvĩđạinày-khôngnhữnghọlànhữngdécadentsmàhọcònkhôngkhônngoannữasao?-NhưngtôixintrởlạivấnđềSocrate.

3.Xétvềnguồngốc,Socratethuộcvềđẳngcấpthấphènnhất:Socratethuộcdònghạlưu.Ngườitabiết,ngườitacóthểthấyôngtaxấuxíbiếtchừngnàonữa.Nhưngsựxấuxítựnóđãlàmộtvấnnạn,hầunhưlàmộtbácluậnnơingườiHyLạp.SocratecóđúnglàngườiHyLạpkhông?Sựxấuxíthườnglàdấuhiệucủamộtsựpháttriểnbịngănchặn,mộtsựpháttriểnbịcảntrởbởisựphagiống.Trongtrườnghợpkhác,nóhiệnranhưmộtsựpháttriểnsuyđồi.Nhữngnhànhânchủnghọcchuyênkhảovềtộiáchọctuyênbốrằngkẻtộiphạmđặctrưngxấuxí:monstruminfronte,monstruminanimo

[16].

Nhưngkẻtộiphạmlàmộtkẻdécadent[17].Socratecóphảilàmộtkẻtội

phạmđặctrưngkhông?-Dùsaođiềuđócũngkhôngtráingượcvớiýkiếncủanhàchuyêncoitướngmạo,ýkiếnkhiếnbằnghữucủaSocratetứcgiận.TrongkhiđiquathànhNhãĐiển,mộtngườingoạiquốcbiếtcoitướngmặtđãnóithẳngvàomặtSocraterằngôngtachỉlàmộtquáivật,ôngtachứadấutrongmìnhtấtcảnhữngtậtxấuvànhữngkhátvọngđồibại.VàSocratechỉđáp:“Thưaông,ôngbiếttôirõlắm”.

4.KhôngnhữngsựhoangđàngvàhỗnloạncủabảnnăngchỉsựdécadencenơiSocrate:màsựbộidưcủanhữngkhảnăngluậnlý,vàsựđộcácméomócònlànhữngđặctínhnổibậtnơiôngtanữa.Chúngtađừngquênrằngnhữngảotưởngthínhgiác,dướidanhtừ“conquỷcủaSocrate”,đượcdiễngiảitheomộtýnghĩatôngiáo.Tấtcảmọisựnơiôngtađềuquáđáng,hàihước,hoạtkê,đồngthờiđềudấudiếm,cóẩný,tàkhuất.TôicốgắngtìmhiểuxemđặctínhnàođãcóthểkhaisinhracáiphươngtrìnhSocratenày:lítrí=đứchạnh=hạnhphúc:cáiphươngtrìnhquáigởnhất,vàđặcbiệt,nghịchlạitấtcảmọibảnnăngHyLạpxưa.

5.VớiSocrate,thịhiếuHyLạpbiếnđổitheochiềuthuậnlợichobiệnchứngpháp:thựcrađiềugìđãxảyra?Trướchết,thịhiếucaonhãđãbiếnmất;vớibiệnchứngpháp,đámhạlưulenchântớithượngđỉnh.TrướcSocrate,nhữnglềlốibiệnchứngbịkhaitrừtrongxãhộithượnglưu:chúngbịcoinhưnhữngkiểucáchxấuxa,chúngcótínhcáchthoảhiệpbìnhdân.Thanhniênđượccảnhgiáclánhxa.Ngườitacònnghikịcảnhữngkẻtrìnhbầylýlẽcủamình.Nhữngsựviệclươngthiệncũngnhưnhữngconngườilươngthiệnkhôngmangphơitrầnnhữnglýlẽcủamìnhcáchấy.Phơibầycáitốtlànhcủamìnhlàđiềuvôphép.Cáicầnphảichứngrỏkhôngcógiátrịbaonhiêu.Bấtcứnơinàomàuyquyềnhãycònthuộctậptụctốt,bấtcứnơinàomà

ngườitakhông“luậnlý”màchỉralệnh,thìnhàbiệnchứngpháplàmộtthứhề:hắnbịchếnhạo,hắnkhôngđượccoitrọng.Socratelàtênhềthànhcôngtrongviệcbắtngườikháccoimìnhlàtrọng:vậythìchuyệngìđãthựcsựxảyra?

6.Ngườitachỉchọnbiệnchứngphápkhinàokhôngcòncáchnàokhác.Ngườitabiếtrằngbiệnchứngphápgâyranghingờ,rằngnókhônghùnghồnlắm.Khôngcógìdễxoábỏhơnhiệuquảbiệnchứng:sựkiệnnàyđượcchứngminhtrongnhữngcuộchộithảo.Nóchỉcóthểlàsựtựvệcuốicùngcủanhữngngườikhôngcókhígiới.Ngườitaphảidànhgiậtquyềnhànhcủamình:nếukhông,ngườitakhôngdùngđếnnó.Đólàlýdotạisao,nhữngngườiDoTháiđềulànhữngnhàbiệnchứng;LãoCáo-già

[18]lànhàbiện

chứng:saovậy?Socratecũnglàmộtnhàbiệnchứngsao?

7.SựhàihướccủaSocratelàmộtbiểulộcủaphảnkháng?Củalònghờnoáncủađámhạlưu?Ôngtacóthíchthúnếmmùitànbạocủachínhmìnhtrongmũidaonhọncủatamđoạnluận,nhưmộtkẻbịápchếkhông?Ôngcótrảthùnhữngngườiquípháiôngdụhoặckhông?-Làmộtnhàbiệnchứng,ngườitanắmtrongtaymộtkhícụtànnhẫn;vớisựtrợgiúpcủanóngườitacóthểlàmmộtbạochúa;ngườitathoảhiệptrongkhichiếnthắng.Nhàbiệnchứngđểnólạichođịchthủđểchứngtỏrằnghắnkhôngphảilàmộttênngốc:hắnlàmngườitanổiđiênvàđồngthờitrởnênbơvơkhôngnơinươngtựa.Nhàbiệnchứngbấtlựchoátrítuệđốithủ.Sao?BiệnchứngphápchỉlàmộthìnhthứctrảthùtrongtrườnghợpSocrate?

8.TôiđãchothấybằngcáchnàoSocratecóthểlàmngườitaxalánh:bâygiờđiềuquantrọngnhấtlàgiảithíchsựkiệnôngtađãmêhoặccáchnào.Ôngtađãkhámpháramộtnghệthuậtchiếnđấumới,ôngtalàkiếmsưđầutiêncủanhữnggiớiquítộcởNhãĐiển,đólàlýdothứnhất.ÔngtamêhoặcbởiôngtakhêugợinhữngbảnnănghiếuchiếncủangườiHyLạp,-ôngtađãđưavàotrườngđôvậtgiữangườilớnvàthanhniênmộtsựthayđổi.Socratecònlàmộtngườiđạidâmđãng.

9.NhưngSocratecòntiênđoánnhiềucáikhácnữa.ÔngtanhìnthấusuốtnhữngnhàquípháiNhãĐiển;ôngtathấyrằngtrườnghợpcủaôngta,trườnghợpriêngcủaôngta,chẳngphảilàtrườnghợpngoạilệphithường,ngaycảtrongthờiđạiôngta.Sựsuyđồitươngtựthầmlặngsửasoạnởkhắpnơi:thànhNhãĐiểncổkínhđanghấphối.VàSocratehiểurằngtoànthểthếgiớicầnôngta-cầnphươngthuốc,cáchchữatrị,phươngthứctựbảotồnđặcbiệtcủaôngta.Ởkhắpnơi,nhữngbảnnăngđềuởtrongtìnhtrạnghỗnloạn;khắpnơingườitachỉcáchxasựtháiquácómộtbước:monstrumin

animolàhiểmhoạchung.“Bảnnăngmuốnđóngvaibạochúachuyênchế;cầnphảitạoramộtphảnbạochúamạnhhơn”…KhinhàchuyêncoitướngmạođãchoSocratethấyconngườithựccủaôngta,mộtmiệngnúilửađầyrẫymọikhátvọngxấuxa,nhàđạihàihướcnàyđãthốtramộtcâuchochúngtamộtcáichìakhoámởvàobảnchấtcủaôngta.“Điềuđóđúng,nhưngtôiđãchếngựđượctấtcả.”BằngcáchnàoSocrateđãtựchủđượcchínhmình?Trườnghợpcủaôngta,rốtcuộccũngchỉlàtrườnghợptháiquá,mộtthídụrõrệtnhấtcủamộttrạngtháituyệtvọngđangbắtđầutrởthànhphổquát:khôngaicòncóthểtựlàmchủmìnhnữa,nhữngbảnnăngđangtrởnênchốngđốilẫnnhau.Ôngtacámdỗvìlàthídụtháiquácủatrạngtháinày-sựxấuxíkhủngkhiếpcủaôngtakhiếnmọimắtnhìnđềutỏrõ:ôngtacòncámdỗhơnnữa,điềuđótựnhiên,nhưmộtcâutrảlời,nhưmộtphươngsách,nhưmộtcáchchữatrịhiểnnhiêncủatrườnghợpnày.

10.Khingườitathấycầnphảibiếnlítríthànhmộtbạochúachuyênchế,nhưSocrateđãlàm,thìhiểmhoạmộtcáigìkháccũngmuốnthủvaibạochúachuyênchếkhôngphảilànhỏ.Chínhlúcđólítríđượckhámphánhưmộtđấngcứuthế.CảSocratelẫnnhững“kẻbệnhhoạn”khôngđượctựdochọncólíhaykhôngcólí:điềuđótínhcáchderigueur,đólàphươngthuốccuốicùngcủahọ.SựcuồngtínmàtoànthểtưtưởngHyLạpnhàovàolítrítốcáomộttìnhtrạngkhẩntrương:nhưngườitađangtrongcơnhiểmhoạ,ngườitachỉcómộtsựlựachọnduynhất:hoặclàchìmđắmtậnđáyhoặc-lítrímộtcáchphilí…ChủtrươngđạođứccủanhữngtriếtgiaHyLạptừPlatonbịđiềukiệnhoácủamộtcáchbệnhhoạn;sựthẩmđịnhvềbiệnchứngphápcủahọcũngvậy.Lítrí=đứchạnh=hạnhphúcchỉcónghĩa:ngườitaphảibắtchướcSocratevàđươngđầuvớinhữngđammêđentốibằngcáchthườngtrựctạoraánhsángbanngày-ánhsánglítrí.Phảithậntrọng,sángsủa,minhbạchbằngmọigiá:tấtcảmọinhượngbộchobảnnăng,vôthứcđềuđưaxuốngdốc…11.TôiđãchothấycáchmàSocratecámdỗ:ôngtacóvẻlàmộtthầythuốc,mộtđấngcứuthế.Cócầnphảivạchrasựsailầmtrongniềmtinvào“lítrívớibấtcứgiánào”củaôngtanữakhông?-Đólàmộtsựtựlừadốivềphíanhữngtriếtgiavànhữngnhàluânlíkhihọtintưởngrằnghọthoátrakhỏisựdécadencebằngcáchgâychiếnvớinó.Điềuđóởtrênkhảnăngcủahọ:cáihọchọnlựanhưmộtphươngthuốc,nhưmộtphươngtiệncứuchuộc,lạichỉlàmộtsựbiểulộkháccủasựdécadence-họchỉthayđổicáchbiểulộcủanó,chứhọkhônghuỷbỏđượcchínhnó.Socratelàmộtsựngộnhận;toànthểluânlínhằmcảithiện,kểcảluânlíKitôgiáolàmộtsựngộnhận…Ánhsángchóilọinhất,lítrívớibấtcứgiánào,đờisốngminhbạch,lạnhlùng,thậntrọng,ýthức,khôngphảibảnnăng,chốnglạibảnnăng,chỉlàmộtsựbệnhhoạn,mộtthứbệnhhoạnmới-chứkhôngphảilàmộtsựtrởvề“đứchạnh”,“sứckhoẻ”,hạnhphúc…Bắtbuộc

phảichiếnđấuchốnglạibảnnăng-đólàđịnhthứccủasựdécadence:chừngnàomàcuộcđờicònđilênthìhạnhphúcvàbảnnăngđồngnhất.

12.Tựôngtacóhiểuđiềuđókhông,ôngta,ngườithậntrọngnhấttrongnhữngkẻtựlừadốimình?Ôngtacótựthúnhậnvớimìnhvàogiâyphútcuốicùng,trongsựkhônngoancủalòngcanđảmtrướccáichếtkhông?...Socratemuốnchết:-KhôngphảiNhãĐiểnmàchínhlàôngtatựtraochomìnhchénthuốcđộc…“Socratekhôngphảilàthầythuốc”,ôngtathầmnhủ:“Chỉcócáichếtmớilàthầythuốcởđây…ChỉcóSocratemớiđaumộtcơnđaudài…”

“Lítrí”trongtriếthọc

1.Bạnhỏitôitấtcảđặcchấtnơinhữngtriếtgialàgì?...Chẳnghạnsựthiếucảmthứclịchsửcủahọ,sựthùghétýtưởngvềBiếnDịchcủahọ,chủtrươngtồncổkiểuAiCậpcủahọ.Họtưởnghọlàmvẻvangmộtsựviệckhihọtướcbỏkhíacạnhlịchsửcủanó,subspecieaeterni

[19],-khihọbiếnnó

thànhmộtxácướp.Tấtcảnhữngýtưởngmànhữngtriếtgiamânmêhàngnămchỉlànhữngýtưởngxácướp;khôngcógìthựcthoátrakhỏibàntayhọmàcònsinhđộng.Họgiết,họlộtda,nhồitrấukhihọtônsùng,nhữngvịsùngbáiýtưởngnày,-họtrởthànhmộthiểmhọachếtchócchotấtcảmọisựkhihọtônsùng.Chếtchóc,thayđổi,tuổitác,cũngnhưsinhsảnvàtrưởngthànhđốivớihọđềulànhữngdịluận-nhữngbácluậnnữa.Cáiđanghiệnhữukhôngbiếndịch;cáibiếndịchkhônghiệnhữu…Bâygiờhọhoàntoàntin,tớiđộtuyệtvọngnữa,vàoHữuThể

[20].Nhưngvìhọkhôngthể

nắmđượcnó,họtìmkiếmlídotạisaohọbịngăntrởkhôngđạttới.PhảicómộtHiểnThể

[21],mộtsựlừagạt,ngăncảnkhôngchochúngtatrigiácHữu

Thể:kẻlừagạtởđâu?”-“Chúngtanắmđượcnórồi”,họsungsướngkêulên;“đólànhụccảm.Nhữnggiácquannày,đồngthờicũngrấtvôluân,chínhchúnglừagạtchúngtavềthếgiớichânthực.Luânlí:thoátrakhỏisựlừagạtcủagiácquan,khỏibiếndịch,khỏilịchsử:lịchsửkhônglàgìkháchơnsựtintưởngvàogiácquan,tintưởngvàodốitrái.Luânlí:khướctừtấtcảnhữngkẻtinvàogiácquan,khướctừtoànthểnhânloại:tấtcảnhữngkẻđóđềuthuộcvề“quầnchúng”.Làmộttriếtgia,làmộtxácướp,trìnhbầythuyếtmonotonothéismebằngcáchbắtchướcđiệubộcủaphuđàohuyệt!-Vàtrênhết,tẩychaythânxác,cáiidéefixe

[22]đángthươngcủanhữnggiác

quan!Nhiễmđầykhuyếtđiểmcủaluậnlí,bịbácbỏ,bấtkhảnữa,dùkhátrơtrẽnkhicưxửnhưthểnócóthật…”

2.Vớimộtniềmkínhcẩnvôbiên,tôiđặtriêngtêntuổiHéraclite[23]sang

mộtbên.Nếutấtcảbọntriếtgiakhướctừchứngcớminhbạchcủanhữnggiácquanbởichúngchothấyphứctínhvàbiếnchuyển,thìôngcũngkhướctừchứngcứminhbạchcủabọnhọvìhọtrìnhbàysựvậtnhưthểchúngcótrườngcửutínhvànhấttính.NgaycảHéraclitecũngbấtcôngvớinhữnggiácquan.GiácquankhônglừadốitheocáchnhữngtriếtgiatrườngpháiÉléatestưởng,cũngkhôngnhưôngtưởng-chúngkhônglừadốibaogiờcả-Chínhđiềutatạonêntừchứngcớminhbạchcủachúnglàcáiđầutiêndunhậpsựdốitrávào;chẳnghạnsựdốitrácủanhấtthể,sựdốitrácủathựctại,củabảnthể,củatrườngcửu…Lítríchínhlànguyêndocủasựxuyêntạcchứngcớminhbạchcủagiácquan.Chừngnàomàgiácquanchỉsựbiến

dịch,sựchuyểnbiến,sựđổithay,chúngkhôngdốitrá…NhưngHéraclitesẽmãimãiđúngkhituyênbốrằngHữuThểchỉlàmộtảotưởngrỗngtuếch.Thếgiới“hiểnlộbềngoài”làthếgiớiduynhất:thếgiới“chânthực”chỉlàdosựdốitráthêmvào…

3.Vànhữnggiácquancủachúngtalànhữngdụngcụquansáttinhxảobiếtbao!Cáimũichẳnghạn,màkhôngtriếtgianàokhôngtừngcungkínhvàbiếtơnkhinóitới,ngaynhưcáimũitạmthờilàdụngcụtếnhịnhấtthuộcquyềnsửdụngcủachúngta:dụngcụnàycóthểghinhậnnhữngsựsaibiệtnhỏnhặtnhấttrongsựvậnchuyển,màngaycảkiếngquangphổcũngkhôngthểghinhậnđược.Ngàynaychúngtacókhoahọctớichừngđộnàomàchúngtaquyếtđịnhchấpnhậnchứngcớminhbạchcủanhữnggiácquan,-tớichừngđộmàchúngtalàmbénnhọnvàvõtrangnhữnggiácquan,họcsuytưởngchúngtớicùng.Cònlạilàsựsẩynonchứchưaphảilàkhoahọcnữa:nghĩalàsiêuhìnhhọc,thầnhọc,tâmlýhọchaynhậnthứcluận.Haykhoahọchìnhthức,líthuyếtvềbiểutượng:nhưluậnlívàluậnlíhọcứngdụng,toánhọc.Trongtấtcảnhữngkhoahọcnàythựctạikhônghềlộdiện,dùnhưmộtvấnđề;cũnghiếmhoinhưcâuhỏimộthệthốngkíhiệuquyướcnhưluậnlícógiátrịgìvậy.

4.Đặcchấtkháccủacáctriếtgiacũngkhôngkémphầnnguyhiểm:nóhệtạiviệclẫnlộncáicuốicùngvớicáiđầutiên.Họđặtcáiđếnsaucùng-bấthạnhthay!bởinókhôngbaogiờđượcđến!-những“kháiniệmcaonhất”,nghĩalànhữngkháiniệmđạicươngnhấtvàrỗngtuếchnhất,đámkhóicuốicùngcủathựctạibốchơi,lênđầuvànhưcáikhởiđầu.Mộtlầnnữađâylạilàcáchduynhấtbiểulộlòngsùngkínhcủahọ:cáicaocảnhấtkhôngđượcphépnẩysinhtừcáithấpnhất,khôngbaogiờđượcphépnẩysinh…Luânlí:tấtcảnhữnggìthuộcthượngđẳngphảilàcausasui

[24].Bắtnguồntừmột

cănnguyênkhácbịcoinhưmộtvấnnạn,nhưđánghồnghivềgiátrị.Tấtcảmọigiátrịsiêuđẳngphảithuộcthượngđẳng,tấtcảmọikháiniệmsiêuđẳngnhưhữuthể,tuyệtđối,chân,thiện,hoànhảo-tấtcảđềukhôngthể“trởthành”dođóphảilàcausasui.Nhưngnhữngkháiniệmsiêuđẳngnàycũngkhôngthểbấttươngxứngvớinhau…Vìlẽđóhọđitớikháiniệmkìdịcủahọvề“Thượngđế”…Cáicuốicùng,cáimongmanhnhất,trốngrỗngnhấtđượcđặtlênđầu,nhưnguyênnhâncủachínhnó,nhưensrealisimum

[25]…

Nhânloạiphảicoitrọngnhữngbệnhtưởngđaumàngóccủanhữngtêndệtmạngnhệnbệnhhoạnnày!-Vànhânloạicònphảitrảgiárấtđắtvìđãlàmvậy!...

5.Đểkếtluận,chúngtahãythiếtđịnhđườnglốikhácbiệttrongđóchúngta

(-tôinói“chúngta”vìlịchsự…)quanniệmvấnđềsailầmvàhiểnthể.Trướckiangườitathườngcoisựthayđổi,độtbiếnlàbằngchứngcủahiểnthểnhưmộtdấuhiệucủasựhiệndiệncủamộtcáigìđóphảicóởđóđểdẫndắtchúngtavàochỗlầmlạc.Ngàynayngượclại,chúngtathấyrõrằngchừngnàomàlítríbắtbuộcchúngtaphảiquiđịnhnhấttính,sựtrườngcửu,thựcthể,nguyêndo,thựctại,hữuthểlàmộtcáchnàođóchúngtabịvướngmắcvàosailầm,cầnphảisailầm;dùchúngtachắcchắnthếnào,căncứtrênsựkiểmchứnggắtgao,thìsựsailầmvẫncóởđó.Ởđâycũngchẳngkhácgìsựvậnhànhcủamặttrời:trongtrườnghợpkiasựsailầmcóconmắtcủachúngtalàmnhânchứng,trongtrườnghợpnàycóngônngữcủachúngtakhôngngớtbiệnhộ.Trongcănnguyêncủanó,ngônngữthuộcvềthờiđạicủanhữnghìnhthứcsơkhainhấtcủatâmlíhọc:chúngtasẽthấymìnhởgiữalòngsựsùngbáivậtthầnthôthiểnnếuchúngtatriệuhồinhữngđiềukiệncơbảncủakhoasiêuhìnhhọccủangônngữ,nghĩalàcủalítrí,tớitrướcýthức.Khắpnơinóchỉthấytácnhânvàtácđộng

[26]:nótinvàoýchí

nhưnguyênnhântổngquát;nótinvào“tựngã”,tinvàotựngãnhưhữuthể,tinvàotựngãnhưthựcthểvànóphóngchiếulòngtintưởngvàotựngã-thựcthể

[27]củanólêntấtcảmọisựvật-chỉbằngcáchđónómớisángtạorakhái

niệm“sựvật”…Khắpnơihữuthểđượcquanniệm,tiếpdẫnvào,nhưlànguyênnhân;chínhtừkháiniệmvề“ngã”mớitiếpnối,nẩysinhrakháiniệmvề“hữuthể”…Thoạtkìthuỷ,làsựsailầmtaihạilớnlaochorằngýchílàmộtcáigìtácđộng,rằngýchílàmộtnănglực…Ngàynaychúngtabiếtrằngđóchỉlàmộtdanhtừkhônghơnkhôngkém…Rấtlâusau,trongmộtthếgiớitrămngànlầnsánglạnhơn,sựchắcchắn,sựxáctínchủquan,trongsựsửdụngnhữngphạmtrùcủalítrí

[28]độtnhiênđếnvớiýthứccủa

nhữngtriếtgia:họkếtluậnrằngchúngkhôngthểđếntừkinhnghiệm,-vìquảthựctấtcảnhữnggìthuộckinhnghiệmđềukhôngthíchhợpvớichúng.Vậythìchúngbắtnguồntừđâu?ỞẤnĐộ,cũngnhưởHyLạp,ngườitađềumắcchungmộtlỗilầmnày:“Ngàyxưachắcchắnchúngtaphảiởtrongmộtthếgiớicaosiêuhơn(-thayvìnóitrongmộtthếgiớihạđẳnghơnrấtnhiều,điềuđómớiđúng!)-“chắcchắnchúngtaphảithầnthánhlắm,bởivìchúngtacólítrí!”…Từtrướctớinaykhôngcógìcósứcthuyếtphụcngâythơhơnsựsailầmvềhữuthể,nhưnóđượchìnhthànhbởinhữngtriếtgiathuộctrườngÉléatechẳnghạn:vìmỗichữ,mỗicâuchúngtathốtrađềunóilênvìnó!-NgaycảnhữngđốithủcủatrườngÉléatecũngchịucáiảnhhưởngquyếnrũcủakháiniệmvềhữuthểcủahọ:trongsốnhữngngườiđócóDémocrite,khiôngphátkiếnranguyêntử…“Lítrí”trongngônngữ:Ôi!thậtlàmộtconmụlườnggạtđáođể!TôisợrằngchúngtasẽchẳngbaogiờthoátkhỏiThượngĐếvìchúngtahãycòntinvàovănphạm…6.Ngườitasẽcảmơntôinếutôicôđọngmộtsựsángsuốtvôcùngmớimẻvàquan

trọngvàobốnluậnđề:bằngcáchnàytôisẽkhiếnnódễhiểuhơn,bằngcáchnàytôisẽkhơirasựmâuthuẫn.

Mệnhđềthứnhất:Nhữnglídokhiếnthếgiới“này”đượccoinhưmộtthếgiớicủahiểnthể,chínhlànhữnglídochứngminhthựctạicủanó,-mộtthựctạikháctuyệtđốikhôngthểchứngminhđược.

Mệnhđềthứhai:Nhữngđặctínhngườitagáncho“hữuthểchânthực”[29]

củasựvậtthẩyđềulànhữngđặctínhcủavôthể[30]củahưthể

[31]-“thếgiới

chânthực”đượcxâydựngbằngcáimâuthuẫncủathếgiớiđíchthực:quảthựcthếgiớihiểnlộ

[32]nếuđượcnhìnnhưthế,thìnóchỉlàmộtảotưởngthị

giácluânlí.

Mệnhđềthứba:Nóivềmộtthếgiới“khác”thếgiớinàylàđiềuhoàntoànvônghĩa,miễnlàchúngtakhôngcómộtbảnnăngmãnhliệtbuộcchúngtaphỉbáng,dèmphavàlênáncuộcđờinày:trongtrườnghợpsauchúngtatrảthùcuộcđờibằngsựlạmdụngảotưởngvềmộtcuộcđời“khác”,một“cuộcđờitốtđẹphơn”.

Mệnhđềthứtư:Chiathếgiớiralàmmộtthếgiới“thực”vàmộtthếgiới“hiểnlộ”hoặctheolốicủaKitôgiáohaylốicủaKant(saurốt,cũngchỉlàmộttínđồKitôxảoquyệt)thìcũngchỉlàmộtdấuhiệucủasựdécadence-mộttriệuchứngcủacuộcsốngsađoạ.Sựkiệnngườinghệsĩđặthiểnthểlêntrênthựctạikhôngphảilàmộtvấnnạnchốnglạimệnhđềnày.Bởi“hiểnthể”ởđâycũngcónghĩalàthựctạinữanhưngmàdướimộthìnhthứclựachọn,kiêncườnghoá,sửasai…Ngườinghệsĩbitrángkhôngbithảm,-hắnchínhlàkẻkhẳngđịnhtấtcảnhữnggìcònhồnghivàkhủngkhiếptrongcuộcđời,hắnlàmộtkẻtheoDionysos.

*

“Thếgiớichânthực”cuốicùngtrởthànhmộthuyềnthoạinhưthếnàoLịchsửmộtlầmlẫn

1.Thếgiớichânthực,rộngmởchohiềnnhân,kẻmộđạo,ngườiđứchạnh-hắnsốngtrongđó,hắnlàthếgiớiđó.

(Hìnhthứctưtưởngcổđiểnnhất,khádễhiểu,đơngiản,hùnghồn.Uyển-khúc-phápcủamệnhđề:“Ta,Platon,talàchânlí.”)

[33]

2.Thếgiớichânthực,khépkínvớigiâyphút,nhưnghứahẹnvớihiềnnhân,kẻmộđạo,ngườiđứchạnh(“vớikẻtộiđồănnăn”).

(Sựtiếnbộcủatưtưởng:nótrởnêntếnhịhơn,phỉnhgạthơn,khúcmắchơn,-nótrởthànhđànbà,nótrởthànhtínđồKitôgiáo…)

3.Thếgiớichânthực,khépkín,khôngthểchứngminh,khôngthểhứahẹn,nhưng,dùchỉmơtưởng,làmộtanủi,mộtmệnhlệnh.

(Vẫnlàmặttrờixưacũ,nhưngmờtốivìsươngmùvàhồnghi;ýtưởngtrởnênxanhxao,thuộcvềmiềnbắc,củangườiởKönigsberg

[34])

4.Thếgiớichânthực,khépkín?Khépkíntrongbấtcứtrườnghợpnào.Vàvìkhépkínnêncũngbấtkhảtri.Vìlẽđónócũngkhônganủi,khôngcứurỗi,khôngbổnphận:làmthếnàomộtbấtkhảtricóthểbuộcchúngtamộtđiềugìđó?

(Sớmmaixám.Nhữngcáingápdàiđầutiêncủalítrí.Tiếnggàgáycủathuyếtduynghiệm).5.Thếgiới“chânthực”-mộtýtưởngvôdụng,khôngcóýnghĩangaycảnhưmộtbổnphậnnữa-mộtýtưởngđãtrởnênvôtíchsự,dưthừa,dođó,mộtýtưởngbịbácbỏ:chúngtahãytiêudiệtnóđi!

(Ngàysánglạn;bữađiểmtâmđầutiên;sựtrởvềcủabonsensvàvuitươi;Platonđỏmặtvìmắccỡ;tấtcảmọitinhthầntựdogâyhuyênnáodữdội.)

6.“Thếgiớichânthực”,chúngtađãtiêudiệtrồi:cònlạithếgiớinào?Cólẽthếgiớihiểnlộchăng?...Nhưngkhông!Vớithếgiớichânthựcchúngtađãtiêudiệtthếgiớicủanhữnghiểnthể!

(Giữangọ:khoảnhkhắcbóngtốingắnngủinhất:chungcụccủasựsailầmlâudàinhất;cựcđiểmcủanhânloại;INICIPITZARATHUSTRA.)

[35]

*

Luânlínhưmộtcáigìphảntựnhiên

1.Tấtcảmọiđammêđềucómộtthờitrongđóchúngchỉlàtaihoạ,trongđóchúngdìmnhữngnạnnhândướisứcnặngcủasựđiêncuồngcủachúng,-vàmộtthờikếtiếp,rấtlâusautrongđó,chúngkếthợpvớitinhthần,trongđóchúngtự“tinhthầnhoá”.Ngàyxưa,vìsựđiêncuồngtrongđammê,ngườitađãgâychiếnvớichínhđammê:ngườitaâmmưutiêudiệtnó,-tấtcảmọiquáivậtluânlícổđiểnđềuđồngtâmnhấttrívớinhauvềđiểmnày:“ilfauttuerlespassions”

[36].Địnhthứclừngdanhnhấtchoviệcnàynằmtrong

TânƯớc,đoạnBàiGiảngtrênNúi,nơi,xinnóiqua,nhữngsựvậtkhônghềđượcnhìntừmộtđỉnhcao.Chẳnghạnnóivềdụctình:“Nếuconmắtcácngươilăngnhụccácngươi,hãymócmắtra.”:maymắnthaykhôngtínđồKitôgiáonàotheolờikhuyênnày.Tiêudiệtnhữngđammêvàkhátvọngchỉvìsựđiêncuồngcủachúng,vàđểngănngừanhữnghậuquảtaihạicủachúng-dườngnhưđốivớichúngtangàynaychỉlàmộthìnhthứcbénnhọncủađiêncuồng.Chúngtakhôngcònthánphụcnhữngnghệsĩchuyênnhổrăngđểchúngkhônglàmđauđượcnữa…Đằngkháccóthểcôngbìnhchấpnhậnrằng,trênlãnhvựcmàKitôgiáotăngtrưởng,ýtưởngvềsự“tinhthầnhoáđammê”khôngthểquanniệmđược.BởiGiáoHộinguyênthuỷ,nhưmọingườiđềubiết,chốnglạinhữngkẻ“thôngminh”vìlợiíchcủanhữngkẻ“nghèokhótrongtinhthần”,làmsaongườitacóthểtrôngđợinómộtcuộcchiếnthôngminhchốnglạiđammêđược?GiáoHộiđánhphánhữngđammêbằngcáchlàmcỏtậnrễ,biệnphápcách“chữatrị”củaGiáoHộilàthiến.GiáoHộikhôngbaogiờhỏi:“Làmthếnàongườitacóthểtinhthầnhoá,tôđiểm,thầnthánhhoámộtdụcvọng?”-GiáoHộiluônđặtnặngkỷluậtcủamìnhlênsựtuyệtdiệt(dụcvọng,lòngkiêucăng,thamvọngquyềnlực,biểnlận,thùhận)-Nhưngtấncôngđammêtậngốcrễcủanócónghĩalàtấncôngcuộcđờitậngốcrễcủanóvậy:biệnphápcủaGiáoHộithùnghịchvớicuộcđời…

2.Cũngphươngthuốcđó:sựthiếnvàdiệtdụcđó,đượcchọndùngmộtcáchtựnhiêntheobảnnăngtrongcuộcchiếnđấuchốnglạidụcvọngbởinhữngýchíquáyếuđuối,quásađoạđểcóthểcưỡngbáchdụcvọngđóphảichấpnhậnmộtgiớihạn;bởinhữngbảnchấtcầnlaTrappe

[37],nóimộtcáchẩndụ

(vàkhônghìnhảnh),mộtsựkhaichiếnquyếtliệtcủalòngcừuhận,mộtvựcthẳmngăncáchgiữahọvàđammê.Chínhnhữngkẻsađoạmớithấynhữngphươngtiệntriệtđểlàtốicầnthiết;sựyếuđuốicủaýchí,rõrệthơnsựbấtlựckhôngthểphảnứngchốnglạimộtsựkíchthích,chínhnómớilàmộthìnhảnhcủasađoạ.Lòngcừuhậntriệtđể,sựcămthùkhôngđộitrờichungđốivớinhụccảmluônluônlàmộttriệuchứngtrầmtrọngcầnphảixétlại;

ngườitacóquyềnđặtnhữnggiảthiếtvềtìnhtrạngchungcủamộtkẻcựcđoanvềphươngdiệnnày.-Tuynhiên,lòngcừuhận,sựcămthùnàychỉlêntớicaođộkhinhữngbảnchấtnàykhôngcònđủquảcảmngaycảchosựchữatrịtậngốcrễ,chosựkhướctừ“maquỷ”củahọ.Thửnhìnlướtquatoànthểlịchsửnhữngtusĩvànhữngtriếtgia,kểcảnhữngnghệsĩnữa:nhữnglờinóihiểmđộcnhấtnhằmchốnglạigiácquankhôngxuấtpháttừnhữngkẻbấtlựccũngchẳngtừnhữngkẻkhổhạnh,màlàtừnhữngkẻthấymìnhkhôngthểtrởnênkhổhạnh,vìnhữngkẻcầntrởnênkhổhạnh…

3.Sựtinhthầnhoánhụccảmđượcgọilàtìnhyêu:đólàmộtchiếnthắnglớnlaotrênKitôgiáo.Mộtchiếnthắngkhácnữalàsựtinhthầnhoálòngcừuhậncủachúngta.Nóhệtạisựthấuhiểusâuxagiátrịcủaviệccókẻthù:tómlại,hệtạisựhànhđộngvàsuytưởngngượclạiđườnglốingườitahànhđộngvàsuytưởngngàyxưa.GiáoHộibaogiờcũngchỉmuốntiêudiệtkẻthù:chúngta,nhữngkẻvôluânvàchốngKitôgiáo,chúngtathấyrằngGiáoHộitồntạilàđiềuíchlợichochúngta…Trongchínhtrịcũngvậy,lòngcừuhậnđãtrởnêntinhthầnhơn-thậntrọnghơn,chínchắnhơn,anhoàhơnrấtnhiều.Hầuhếtmọiđảngđốilậpcủahọkhôngđiđếnchỗsuyyếulàđiềucólợichochínhsựtựbảotồncủahọ;sựkiệnnàyđúngcảtrongtrườnghợpđạichínhtrị.Mộtsựsángtạomới,mộtĐếquốcchẳnghạn,cầnthùhơncầnbạn:chỉkhiđốichọi,nómớitựcảmthấycầnthiết,chỉkhiđốichọi,nómớitrởnêncầnthiết…Chúngtachấpnhậnmộttháiđộtươngtựđốivớikẻ“nộithù”:ởđóchúngtacũngtinhthầnhoácừuhận,ởđóchúngtamớihiểugiátrịcủanó.Ngườitachỉphongphúvớiđiềukiệnphảitrảgiábằngcáchcónhiềumâuthuẫn;ngườitachỉtrẻvớiđiềukiệntâmhồnkhôngnghỉngơi,tâmhồnkhôngkhátkhaoyênổn.Khôngcógìxalạvớichúngtahơncáikhátvọng“thanhbìnhcủatâmhồn”ngàyxưa,khátvọngcủangườiKitô;khôngcógìkhơidậytronglòngchúngtaítthèmmuốnchobằngconbòcáiluânlívàsựthoảmãnmậpúcủalươngtâmyênổn…Ngườitađãkhướctừcuộcđờivĩđạikhingườitakhướctừchiếntranh…Quảthực,trongnhiềutrườnghợp,sự“thanhbìnhcủatâmhồn”chỉlàmộtđiềungộnhận,-nólàmộtcáigìkháckhôngbiếtlàmthếnàotựchomìnhmộtcáidanhxưnglươngthiệnhơn.Khôngquanhcovàkhôngthànhkiến,đâylàmộtvàitrườnghợp.Chẳnghạnsự“thanhthảncủatinhthần”cóthểlàsựphátquangêmdịucủamộtthútínhphongphúvàotronglãnhvựcluânlí(haytôngiáo).Haycóthểlàsựbắtđầucủamỏimệt,bóngtốiđầutiênmàbuổichiều,tấtcảmọithứchiều,toảra.Haycóthểlàmộtdấuhiệuchỉrằngkhôngkhíẩmướt,rằnggiónồmsắpthổi.Haycóthểlàlòngcámơnmiễncưỡngđốivớimộtsựtiêuhoátốtđẹp(đôikhicòncótênlàtìnhthươngnhânloại).Haycóthểlàsựtĩnhlặngtạmthờicủangườimớikhỏibệnhthấytấtcảmọisựvậtđềucómộthươngvịmớivàchờđợi…Haycóthểlàtrạngtháitiếptheosaumộtsựthoả

mãnmãnhliệtcủanỗiđammêmạnhnhấtcủachúngta,cảmgiácthíchthúcủamộtsựnođầyhiếmcó.Haycóthểlàsựsuynhượccủaýchíchúngta,củanhữngướcvọngcủachúngta,củanhữngtậtxấucủachúngta.Haycóthểlàsựlườibiếng,bịthuyếtphụcbởilòngphùphiếm,tựtrangđiểmbằngluânlí.Haycóthểlàsựxuấthiệncủamộtniềmxáctínkhủngkhiếp,sausựcăngthẳngkéodàivàsựdàyvòcủahồnghi.Haycóthểlàsựbiểulộcủatrưởngthànhvàtựchủ,giữahànhđộng,sựsángtạo,cốgắng,ướcmuốn,mộthơithởlặnglẽkhisự“tựdocủaýchí”đãđạttới…HoàngHôncủanhữngthầntượng:Aibiết?Hayđócũngcóthểlàmộtthứ“thanhbìnhcủatâmhồn”màthôi…

4.Tôiđặtmộtnguyêntắcthànhđịnhthức.Tấtcảmọichủtrươngduynhiêntrongluânlí,nghĩalàtấtcảluânlílànhmạnh,đềubịchếngựbởibảnnăngsống

[38],-mộtgiớiluậtcủacuộcsốngnàođó,đượclàmtrònquamộtqui

luật“Phải”và“Khôngđược”,mộtsựngăncấmhaymộtsựcừuhậnnàođótrênđườngđời,nhưthếđềubịgạtquamộtbên.Luânlíphảntựnhiên,nghĩalàtấtcảnềnluânlítừxưatớinayđãđượcgiảngdạy,tônkínhvàthuyếtgiáo,ngượclại,chắcchắnnhằmchốnglạinhữngbảnnăngsống,nólàmộtsựlênánnhữngbảnnăngnày,khithìbímật,khithìồnàovàtrơtrẽn.Khinóirằng:“ThượngĐếnhìnthấusuốtcontim”,nóđãkhướctừnhữngướcvọngsâuxanhấtvàcaoviễnnhấtcủacuộcsốngvàcoiThượngĐếnhưkẻthùcủacuộcđời…BậcThánhmàThượngĐếhàilònglàmộtkẻbịthiếnlítưởng…Cuộcđờichấmdứtởnơimà“nướcChúa”bắtđầu…

5.Khingườitađãhiểusựphạmthượngtrongmộtcuộcđờiloạnchốnglạicuộcđờinhưthếnày,nhưnóđãtrởthànhcựckỳtônnghiêmtrongluânlíKitôgiáo,chínhnhờđiềuđóngườitasẽmaymắnhiểuđượcthêmmộtvàiđiềukhácnữa:đólàsựvôích,mêvọnghãohuyền,philí,dốitrácủamộtsựnổiloạnnhưvậy.Vìmộtsựlênáncuộcđờibởimộtkẻđangsốngcuốicùngchỉlàtriệuchứngcủamộtlốisốngxácđịnhnàođó:vấnđềsựlênánnàyđúnghaykhôngđúngkhônghềđượcđặtra.Ngườitaphảiđặtmìnhởbênngoàicuộcđời,vàmặtkhácphảihiểubiếtthấusuốtcuộcđờinhưbấtkỳ,nhưđasố,nhưtấtcảmọingườiđãcảmnghiệmnó,mớiđượcphépđụngchạmtớivấnđềgiátrịcủacuộcđời:đólànhữnglýdotúclíđểthấyrằngvấnđềnàylàmộtvấnđềởngoàitầmđốivớichúngta.Khichúngtanóivềgiátrị,chúngtakhôngnóivìcảmhứngvàtừlăngkínhcủacuộcđời:chínhcuộcđờibuộcchúngtaphảithiếtđịnhnhữnggiátrị;chínhcuộcđờiđãđánhgiátrịquachúngtakhichúngtathiếtđịnhnhữnggiátrị

[39]…Dođótấtcả

mọiluânlíphảntựnhiêncoiThượngĐếnhưkháiniệmmâuthuẫnvàlênáncuộcđời,thựcrađầuchỉlàmộtsựđánhgiágiátrịcuộcđời,-cuộcđờinào?

Thứcuộcđờinào?-Nhưngtôiđãtrảlờirồi:cuộcđờixuốngdốc,suynhược,mệtmỏi,bịlênán-Luânlí,nhưđượchiểutừxưatớinay-nhưcuốicùngđượcthiếtđịnhthànhđịnhthứcbởiSchopenhauer,nhưlàsự“khướctừýchísinhtồn”-thứluânlínàychínhlàbảnnăngsuyđồi,tựbiếnthànhmộtmệnhlệnh:nónói:“Hãydiệtvongđi!”-đólàsựphánxétcủanhữngkẻbịphánxét…

6.Saucùngchúngtahãythửxemngườitangâythơđếnchừngnàokhinóirằng:“Ngườitaphảithếnàythếnọ!”Thựctếchochúngtathấybiếtbaomẫungườikìlạ,biếtbaosaibiệtvàbiếnđổitronghìnhthức;thếmànhàluânlílườibiếngđãđirêurao:“Không,conngườibắtbuộcphảikhác”?...Hắncònbiếtconngườibắtbuộcphảikhácnhưthếnàonữa,kẻcuồngtínđángthươngnày,hắntựvẽchândunghắnlêntườngvànói:“eccehomo!”[40]…Nhưngngaycảkhinhàluânlíquaysangnóiriêngmộtmìnhvớicá

nhân:“Bạnphảigiốngnhưthếnày!”,hắnvẫnkhôngngừngkhiếnmìnhtrởthànhlốbịch.Cánhân,trongquákhứvàtronghiệntại,làmộtmảnhđịnhmệnh,mộtluậtlệthêmnữa,mộtthiếtyếuthêmnữachotấtcảnhữnggìbiểnhiệnvàtấtcảnhữnggìsắptới.Nóivớinó:“Bạnhãythayđổibạnđi!”cónghĩalàđòihỏirằngtấtcảphảithayđổi,ngaycảtrongquákhứ…Quảthật,cónhiềunhàluânlíhợplíkhimuốnrằngconngườiphảikhác,nghĩalàphảicóđứchạnh,họmuốnhắnphảirậptheohìnhảnhcủahọ,theohìnhảnhcủanhữngkẻgiảđạođức.Chínhvìlẽđómàhọđãchốibỏthếgiới.Khôngphảikhôngđiênchútnào!...Chừngnàomàluânlílênánvìlợiíchcủachínhnó,khôngđếmxỉagìtớicứucánhvàmụcđíchcủacuộcđời,thìnólàmộtsựsailầmđặcbiệtngườitakhôngthểnươngtay,mộtđặcchấtcủanhữngkẻsađoạđãgâyrakhôngbiếtbaonhiêulàtaihại!Tráilạichúngta,nhữngkẻphiluân,chúngtamởrộngtâmhồnđónnhậntấtcảmọithứhiểubiết,thấuhiểuvàtánthành

[41].Chúngtakhôngphủđịnhmộtcáchnôngnổidễdàng,

chúngtatìmdanhdựcủachúngtatrongviệctrởthànhnhữngkẻkhẳngđịnh[42].Cặpmắtchúngtaluônluônmởrộnghơnnữachosựcầnkiệmcòncần

dùngvàbiếtdùngtấtcảcáimàsựđiênrồthiêngliêngcủanhữngtusĩvàlítríbệnhhoạncủanhữngtusĩthảiđi,chosựcầnkiệmtrongluậtđờirúttỉalợiíchchomìnhtừnhữngloạiđạođứcgiả,nhữngtusĩvànhữngkẻđứchạnhnhơnhớpnhất,-lợiíchgì?-Nhưngmàchínhchúngta,chúngtanhữngkẻphiluân,chínhchúngtađâyđãlàmộtlờigiảiđápsốngđộngrồi…

*

Bốnsailầmtrầmtrọng

1.Sailầmgiữanguyênnhânvàhậuquả.-Khôngcósựsailầmnàonguyhiểmhơnsựlầmlẫnchohậuquảlànguyênnhân:tôigọiđiềuđólàsựđảođiênthácloạnđíchthựccủalítrí.Tuynhiên,sựsailầmnàylàmộttrongnhữngtậpquáncốcựunhấtvàmớimẻnhấtcủanhânloại:nócònđượcthầnthánhhoágiữachúngtanữa,nómangtên“tôngiáo”và“luânlí”.Bấtcứmệnhđềnàophátbiểu,bởitôngiáovàluânlícũngđềuchứađựngsailầmnày;nhữngtusĩvànhữngkẻthiếtđịnhquitắcluânlílànhữngkẻchủxướngsựbạihoạinàycủalítrí.Tôiđancửmộtthídụ.TấtcảmọingườiđềubiếtcuốnsáchnổitiếngcủaCornarotrongđóôngtagiớithiệusựănuốngkiêngkhemnghiêmnhặtcủaôngnhưphươngphápchomộtđờisốnglâudàivàsungsướng-mộtđờisốngđứchạnhnữa.ÍtcócuốnsáchnàođượcđọcnhiềuđếnthếvàngaycảbâygiờởAnh,mỗinămngườitainhàngtrămngàncuốn.Tôitinrằngítcócuốnsáchnào(trừKinhThánh,dĩnhiên)lạitáchạinhiềunhưthế,lạirútngắnnhiềuđờisốngnhưsựkỳlạđầyhảoýđó.Lýdo:lầmlẫnchohậuquảlànguyênnhân.TácgiảngườiÝđángkínhnàynhìnthấytrongsựănuốngkiêngkhemlànguyênnhâncủasựtrườngthọcủaông:trongkhiđiềukiệntiênquyếtđểsốnglâu,sựchậmrãilạlùngtrongsựtiêuhoá,sựthẩmthấuyếuớt,lànguyênnhâncủasựănuốngkiêngcữcủaông.Ôngtakhôngtựýmuốnănnhiềuítthếnàocũngđược,sựđạmbạccủaôngtakhôngphảilàmột“sựtựdotheoýmuốn”:ôngtađauốmngaykhiôngtaănnhiều.Nhưngkhingườitakhôngphảilàmộtkẻốmtrơxươngthuộcloạiđó,thìkhôngnhữngngườitaphảiănuốngđầyđủmàngườitacòntuyệtđốicầnphảiănuốngđànghoàngnữa.Mộtnhàbáchọcthờiđạichúngta,vớisựtiêuthụnănglượngtrínãomauchóng,chẳngbaolâusẽtàntạvớirégime

[43]củaCornaro,Credoexperto

[44].

2.Địnhthứcphổquátdùnglàmcănbảnchomọitôngiáovàluânlílà:“Phảilàmviệcnàyviệcnọ,khôngđượclàmviệcnàyhayviệcnọ-vàngườisẽđượcsungsướng!Nếukhông…”Tấtcảmọiluânlí,mọitôngiáolàmệnhlệnhđó,-tôigọiđólàtộitổtôngcủalítrí,sựphilímuônđời.Trongmiệngtôiđịnhthứcnàyđổithànhngượclại-thídụđầutiênvềsự“đảohoánmọigiátrị”củatôi:mộtngườicườngtráng,mộtngười“sungsướng”bắtbuộcphảilàmmộtsốhànhđộngnàođóvàtựnhiênchùnlạisợkhôngdámlàmmộtsốnhữnghànhđộngkhác;hắnmangđẳngcấphắntiêubiểuvềphươngdiệnsinhlívàotrongnhữnggiácquancủahắnvớiconngườivàsựvật.Phátbiểuthànhđịnhthức:đứchạnhcủahắnlàkếtquảcủahạnhphúchắn…

[45]

Cuộcsốngtrườngthọconcháuđầyđàn,khôngphảilàphầnthưởngcủađứchạnhđúnghơnchínhđứchạnh,làsựtrìtrệtrongtiếntrìnhthẩmthấumàmộttrongnhữnghậuquảcủanólàmộtcuộcsốngtrườngthọvàhậuhuệđầyđàn,tómlại,cáimàngườitagọilàchủthuyếtCornaro.-GiáoHộivàLuân

lídạy:“Tậtxấuvàsựxahoalàmtiêudiệtmộtchủngtộchaymộtdântộc.”Tráilạilítríđãđượcchỉnhđốnlạicủatôikhẳngđịnh:“Khimộtdântộcdiệtvong,suyđồivềphươngdiệnsinhlí,thìtừđómớinảysinhnhữngtậtxấuvàsựxahoa(nghĩalànhucầukíchthíchmỗingàymộtmạnhhơnvàthườnghơn,nhưtấtcảnhữngbảnchấtsuynhượcđềubiết).Gãtraitrẻkiagầyyếuxanhxaovàmònmỏitrướctuổi.Bạnbèhắnnói:bệnhnàyhaybệnhnọlànguyênnhâncủasựkiệnđó.Tôitrảlời:chínhsựkiệnhắnbệnhtật,chínhsựkiệnhắnthấtbạikhôngthểchốnglạibệnhhoạn,tựnóđãlàhậuquảcủamộtcuộcsốngnghèonàn,mộtsựsuynhượcditruyềnrồi.Nhữngkẻđọcbáo

[46]

nói:đảngnàysẽsuysụpnếuphạmphảimộtlỗilầmnhưthế.Chínhtrịcaoviễncủatôitrảlời:mộtđảngpháimàphạmphảimộtlỗilầmnhưthếlàđãđếnlúctànmạtrồivậy-nókhôngcòncósựchínhxácbảnnăngnữa.Tấtcảmọilỗilầm,bấtcứthuộcloạinào,làhậuquảcủasựsuyđồicủabảnnăng,củasựphânhoácủaýchí:đóhầunhưlàđịnhnghĩacủacáixấu.Tấtcảmọisựtốtlànhlàbảnnăng

[47]-vàdođódễdàng,thiếtyếu,thongdong.Sựcố

gắnglàmộtvấnnạn,thầnthánhđặcbiệtkháchẳnngườianhhùng(nóitheongônngữcủatôi:đôichânnhẹnhànglàđặctínhđầutiêncủathầntính).

3.Sailầmvềmộtgiảnguyênnhân.-Ngườitaluônluôntưởngmìnhbiếtthếnàolàmộtnguyênnhân;nhưngchúngtarútsựhiểubiếtcủachúngta,hayđúnghơn,lòngtintưởngvàosựhiểubiếtcủachúngta,từđâura?Từlãnhvựccủanhững“sựkiệnnộitại”lừngdanhmàchođếnbâygiờchưacómộtsựkiệnnàotựchứngtỏlàmộtsựkiệnxácthực.Chúngtatintưởngchúngtalàtácnhântronghànhđộngtheoýchí:ítralàởđâychúngtatinrằngchúngtabắtđượcquảtangnguyênnhângiữađườngtrường.Tươngtựnhưvậy,ngườitakhôngbaogiờngờđượcrằngmọianteccedentia

[48]củamộthành

động,nguyênnhâncủanó,phảitìmtrongýthứcvàcóthểkhámpháthấyởđấynếungườitatìmkiếmchúng-nhưnhững“duyêncớ”:bởinếukhôngngườitađãkhôngtựdohànhđộng,chịutráchnhiệmvềhànhđộngđó.Cuốicùng,kẻnàođãbàncãirằngmộttưtưởngđãđượckhởilên,rằngcáitôiđãkhơinguồntưtưởng?...Từba“sựkiệnnộitại”vànhờđónguyênnhânhầunhưđượcđảmbảo,nguyênnhânthứnhấtvàcũnglànguyênnhânhùnghồnnhất,làýchínhưlànguyênnhân;quanniệmvềmộtýthức(“tinhthần”)nhưnguyênnhân,vàsauđóquanniệmvềcáitôi(“chủthể”)nhưnguyênnhânchỉlàsảnphẩmhậusinh,saukhinguyênnhân,trênnềntảngýchí,đãđượcthiếtđịnhvữngvàngnhưmộtsựkiện,nhưkinhnghiệm…Trongkhiđóchúngtasuynghĩchínchắnhơnvềđiềuđó.Tấtcảnhữngđiềuđóngàynaychúngtakhôngcòntintưởngmộtchữnàonữa.“Thếgiớinộitại”đầynhữngảoảnhvàánhsánggiảtạo:ýchílàmộttrongnhữngảoảnhđó.Ýchíkhôngcònchuyểnđộngđượccáigìnữa,dođókhôngcòngiảithíchđượcgì

nữa-nóchỉđitheonhữngbiếncố,nócòncóthểvắngmặtnữa.Cáiđượcgọilà“duyêncớ”:mộtsựlầmlẫnkhác.Đóchỉlàmộthiệntượnghờihợtcủaýthức,mộtcáigìđibêncạnhhànhđộng,chedấuhơnlàbầytỏnhữngtiềnsựcủahànhđộng.Cònvềphầncáitôi!Cáitôiđãtrởthànhmộthuyềnthoại,mộtsựtưởngtượng,mộttròchơichữ:nóđãhoàntoànngừngsuynghĩ,cảmvàmuốn!...Từđóxẩyrađiềugì?Khôngcócáigìlànguyênnhântinhthầncả!Toànthểnềntảngkinhnghiệmvữngchắcbảođảmchonóđãđiđờinhàma!Đólàcáinốitiếptheo!-Vàchúngtađãlạmdụng“duynghiệmthuyết”mộtcáchkhônngoan,chúngtađãsángtạothếgiớitrênnềntảngcủanónhưmộtthếgiớicủanguyênnhân,nhưmộtthếgiớicủaýchí,nhưmộtthếgiớicủatinhthần.Nềntâmlýhọccổđiểnnhấtvàsốngdaidẳngnhấtđãrataylàmviệcởđây,thựcranókhônglàmviệcgìkhác:tấtcảmọibiếncốđốivớinóđềulàhànhđộng,tấtcảmọihànhđộngđềulàhậuquảcủamộtýchí;đốivớinóthếgiớitrởthànhvôvàntácnhân,mộttácnhân,một“chủthể”nằmtạicănđếcủamọibiếncố.Conngườiđãphóngrangoàinóba“sựkiệnnộitại”mànótintưởngchắcchắn,làýchí,tinhthầnvàtựngã,-trướchếtnódiễndịchýniệmvềhữuthểtừýniệmvềtựngã,nógiảthiết“sựvật”hiệnhữutheohìnhảnhnó,theoýniệmcủanóvềtựngãnhưlànguyênnhân.Cógìđángngạcnhiênđâukhisaunàynóluôntìmthấytrongsựvậtcáimànóđãđặtvàotrongsựvật?-Chínhsựvật,xinnhắclạilầnnữa,kháiniệmvềsựvật,chỉlàphảnảnhcủaniềmtinvàotựngãnhưlànguyênnhân…Vàngaycảnguyêntửcủaquívị,thưaquívịtheocơgiớiluậnvàvậtlíhọc,thứtâmlísailầmkhôngbiếtchừngnàomàkểvẫnbámchặtvàonguyêntửcủaquívị!-Ấylàchưanóigìvề“sựvậttựnội”,cáihorrendumpudendum

[49]

củanhàsiêuhìnhhọc!Sựsailầmcủatinhthầnđượccoinhưnguyênnhân,lẫnlộnvớithựctại!Vàđolườngthựctại!VàđượcgọilàThượngĐế!

4.Sailầmvềnhữngnguyênnhântưởngtượng.-Lấygiấcmơlàmkhởiđiểm:vớimộtcảmgiácxácđịnhnàođó,chẳnghạncảmgiácgâyrabởitiếngsúngđạibáctừphíaxa,mộtnguyênnhânliềnsauđóthườngđượcgánghépvào(thườnglàcảmộtcuốntiểuthuyếtnhỏmàdĩnhiênkẻmơmộnglànhânvậtchính).Trongkhiđócảmgiáctiếptụckéodài,nhưmộtthứâmhưởngdộilại,mộtcáchnàođónóchờđợichođếnkhibảnnăngvềnguyênnhânchophépnóđilênhàngđầu-từnaytrởđikhôngphảinhưmộtsựtìnhcờnữamànhưmột“ýnghĩa”.Tiếngsúngđạibáctựbiểulộdướihìnhthứcnguyênnhân,trongmộtsựđảolộnthờigianthấyrõ.Cáiđếnsau,trìnhbàyduyêncớ,lạiđượccảmnghiệmtrước,thườngvớihàngtrămchitiếtlướtquanhưmộttiachớp,tiếngsúngtiếptheo…Điềugìđãxẩyra?Nhữngýtưởngđượctạorabởimộttrạngtháiđặcbiệtđượcdiễndịchsailầmnhưnguyênnhâncủachínhtrạngtháiđó.Quảthực,chúngtahànhđộngtươngtựnhư

vậykhichúngtatỉnhthức.Phầnlớnnhữngcảmgiáctổngquátcủachúngta-tấtcảmọiloạicâuthúc,dồnép,căngthẳng,bộtpháttrongtácđộnghỗtươngcủanhữnggiácquan,vàđặcbiệthơnnữatrạngtháicủanervussympathicus

[50]-kíchđộngbảnnăngvềnguyênnhâncủachúngta:chúngta

muốncómộtlýdođểđượcởtrongmộttrạngtháinhưthếnhưthế-đểcảmthấymạnhkhoẻhayđauyếu.Chẳngbaogiờchúngtathoảmãnkhichỉnghiệmthấysựkiệnchúngtacảmthấythếnàyhaythếnọ:chúngtachỉchấpnhậnsựkiện-chúngtachỉýthứcvềnó-khinàochúngtađãcungcấpchonómộtthứnguyênnhânnàođó.-Kýức,trongnhữngtrườnghợpnày,tựnhiêntrởnênlinhđộngmộtcáchmáymóc,manggợilạinhữngtrạngtháitrướctươngtựnhưvậyvànhữngdiễngiải-nguyênnhânliênkếtvớichúng,-chứkhôngphảinguyênnhâncủachúng.Chắcchắnsựtintưởngrằngnhữngýtưởng,nhữngtiếntrìnhsonghànhcủaýthức,lànguyênnhân,cũngdokýứcđemlại.Dođónẩyrathóiquenvềmộtcáchdiễngiảinguyênnhânnàođó,quảthực,ngăntrởvàcấmđoánnữa,sựtruytìmnguyênnhânđíchthực.

5.Giảithíchtâmlísựkiệntrên.-Lôikéomộtcáigìchưabiếtvềcáiđãbiếtrồi,làtrấnantinhthần,làmtinhthầnnhẹnhõm,thoảmãn,ngoàiracòntạoramộtcảmthứcvềsứcmạnh.Cáichưabiếtbaohàmsựnguyhiểm,bấtan,loâu-bảnnăngđầutiênlàdiệttrừnhữnghoàncảnhđauđớnnày.Nguyêntácthứnhất:bấtcứmộtgiảithíchnàođócũnghơnlàthiếugiảithích.Bởivìtựutrungchỉcầntrừkhửnhữngýtưởngghêsợ,ngườitakhôngcầnlưutâmtớinhữngphươngtiệndùngđểtrừkhửchúng:cáiýtưởngthứnhất,nhờnó,cáichưabiếttựchứngtỏlàcáibiếtrồitạoramộtcảmgiácthoảimáiđếnnỗinó“đượccoilàđúng”.Chứngcứkhoáilạc(“sứcmạnh”)nhưtiêuchuẩncủachânlí.-Vậybảnnăng-nguyênnhânđượcđiềukiệnhoávàkíchthíchbởicảmgiácsợhãi.Câuhỏi“tạisao?”,nếucóthể,khôngnhữngcungcấpnguyênnhânchochínhnó,màcòncảmộtthứnguyênnhânnữa-mộtnguyênnhântrấnan,giảithoátvàlàmtinhthầnnhẹnhõm.Kếtquảđầutiêncủanhucầunàylàmộtcáigìđãbiếtnayđãhoàntoànkinhnghiệmvàđượcghinhậntrongkíức,đượcđặtlàmnguyênnhân.Cáimớilạ,cáichưakinhnghiệm,cáixalạbịloạikhỏinguyênnhân.-Vậythìngườitakhôngtìmmộtgiảithíchvềnguyênnhânmàlàtìmmộtlốigiảithíchchọnlọcvàđượcưachuộng,lốigiảithíchtiêutrừnhanhchóngnhấtvàthườngnhấtcáicảmgiácxalạ,chưakinhnghiệm-nhữnglốigiảithíchthôngthườngnhất.-Hậuquả:mộtlốiquiđịnhnguyênnhâncókhuynhhướngđitớichỗcàngngàycàngchếngựnhiềuhơnnữa,trởthànhtậptrungtrongmộthệthốngvàcuốicùngđitớichỗđộctônnghĩalàloạitrừnhữngnguyênnhânkhácvànhữnggiảithíchkhác.Chủngânhàngnghĩngaytới“áp-phe”,tínđồKitôgiáonghĩtới

“tộilỗi”,thiếunữnghĩtới“tìnhyêu”củamình.

6.Toànthểlãnhvựcluânlívàtôngiáothuộcvềýniệm“nhữngnguyênnhântưởngtượngđó”.-“Giảithích”vềcảmgiáckhóchịuchung.Nhữngcảmgiácnàytuỳthuộcnơinhữngkẻthùnghịchvớichúngta(nhữngtinhthầntộilỗi:đólàtrườnghợpnổitiếngnhất-nhữngkẻmắcbệnhưuuấtthầnkinhbịhiểulầmlàphùthuỷ).Nhữngcảmgiácnàytuỳthuộcnhữnghànhđộngkhôngthểthẩmđịnh(cảmthức“tộilỗi”,“phạmtội”đượcgánchomộtsựkhóchịuthuộcvềsinhlí-ngườitaluônluôntìmthấylídođểbấtmãnvớichínhmình).Nhữngcảmgiácnàytùythuộcsựtrừngphạt,chuộclạimộtviệcgìmàchúngtađãkhôngđượclàm,mộtcáigìmàchúngtađãkhôngđượclà(ýtưởngđượctổnghợp,dướimộthìnhthứctrơtrẽn,thànhmộtmệnhđềtrongđóluânlíhiệnrađúngchântướngcủanó,nghĩalànhưchấtkịchđộcvàsựphỉbángcuộcđời:“Tấtcảmọiđauđớn,thuộcthểxáchaytinhthần,đềuchothấychúngtaxứngđángđược,bởinókhôngđếnvớichúngtanếuchúngtakhôngxứngđángnhậnlãnhnó.(ThếgiớinhưÝChívàBiểuTượngII,666).Nhữngcảmgiácnàytùythuộcnhữnghànhđộngbồngbộtthiếusuynghĩcónhữnghậuquảtaihại(-nhữngđammê,nhữnggiácquanbịcoinhưlànguyênnhân,nhưlàphạmtội;nhữngtaibiếnsinhlítrởthànhhìnhphạt“xứngđáng”nhờnhữngtaibiếnkhác).-“Giảithích”nhữngcảmgiácdễchịuchung.NhữngcảmgiácnàytuỳthuộclòngtintưởngvàoThượngĐế.Chúngcũngtuỳthuộcýthứcvềnhữnghànhđộngtốt(cáimàngườitagọilà“lươngtâmyênổn”,mộttrạngtháisinhlíđôikhigiốngnhưmộtsựtiêuhoátốt,nhưnóthườngbịhiểulầmnhưthế.)Chúngtuỳthuộckếtquảthànhcôngcủamộtvàicôngviệcnàođó(-Kếtluậnngâythơ:kếtquảthànhcôngcủamộtcôngviệckhôngmanglạichomộtngườimắcbệnhưuuấthaymộtPhascalbấtcứmộtcảmgiácthúvịchungnàocả).Chúngcóthểtuỳthuộcđứctin,tìnhyêuvàlònghyvọng-nhữngđứctínhKitôgiáo.Trongthựctế,tấtcảnhữngcáitựnhậnlàgiảithíchnàychỉlànhữnghậuquảcủanhữngtrạngtháithúvịhaykhóchịunàođóvàđượcdidịchsangmộtthổngữsailầm:mộtngườiởtrongtrạngtháihivọngbởivìcảmgiácsinhlítrỗivượthơncảcủaconngườihắn,mộtlầnnữalạimãnhliệtvàđầyđủ;ngườitatintưởngvàoThượngĐếbởivìcảmgiácvềsựtrànđầyvàsứcmạnhmanglạichotâmtríhắnsựnghỉngơi.-Luânlývàtôngiáohoàntoànthuộcvềtâmlíhọcvềlầmlẫn;trongbấtkìtrườnghợpđặcthùnàonguyênnhâncũngbịlầmlẫnvớihậuquảhoặcchânlívớihậuquảcủacáimàngườitacoinhưchânlí;hayhơnnữa,mộttrạngtháicủaýthứcvớimộtchuỗinguyênnhângâyratrạngtháinày.–

7.Sựsailầmcủatựdoýchí.-Ngàynaychúngtakhôngcònchútthiệncảmnàođốivớikháiniệmvề“tựdoýchí”nữa:chúngtabiếtnóquárõ-cáixảo

thuậtthầnhọckhảốnhấttrầnđờicủanhữngnhàthầnhọcđểkhiếnchonhânloại“cótráchnhiệm”theokiểunhữngnhàthầnhọc,nghĩalà:làmchonhânloạituỳthuộcvàonhữngnhàthầnhọc…Ởđâytôichỉnêuratâmlícủakhuynhhướnglàmconngườicótráchnhiệmnày.-Ởbấtcứnơinàomàngườitatìmkiếmtráchnhiệmthìthườnglàbảnnăngtrừngphạtvàkếtánbắttayvàoviệctìmkiếm.Biếndịchbịtướcđoạtmấtsựhồnnhiênvôtộikhingườitađưabấtcứmộttrạngtháinàovềýchí,ýđịnh,vềnhữnghànhđộngcótráchnhiệm:líthuyếtýchíđượctạorachủyếunhằmmụcđíchtrừngphạt,nghĩalàvớiýđịnhvạchtội.Toànthểtâmlíhọccổđiển,tâmlíhọcchủýchíbắtnguồntừsựkiệnnhữngngườitạoranó,nhữngtusĩđứngđầunhữngtậpthểcổxưa,muốntạoraquyềnrahìnhphạt-hayđúnghơnhọmuốntạoraquyềnđóchoThượngĐế…Conngườiđượccoilà“tựdo”đểcóthểbịkếtánvàtrừngphạt,-đểcóthểcótội:dođótấtcảmọihànhđộngđềuphảicoinhưdoýmuốn,nguồngốccủatấtcảmọihànhđộngnhưnằmtrongýthức(-dođósựgiảmạocănbảnnhấtinpsychologicisđượcđặtlàmnguyêntắccủachínhtâmlíhọc)…Ngàynaykhichúngtađivàohướngngượclại,khichúngta,nhữngkẻvôluân,cốgắngtìmkiếmloạikhỏithếgiớinhữngkháiniệmvềtộilỗivàhìnhphạt,cũngnhưtẩysạchtâmlíhọc,lịchsử,thiênnhiên,nhữngcơcấuvàluậtlệxãhội,chúngtanhậnthấychúngtakhôngcóđốithủnàotriệtđểhơnnhữngnhàthầnhọc,nhữngkẻtiếptụclàmungđộcsựhồnnhiêncủabiếndịchvới“tộilỗi”và“hìnhphạt”bằngkháiniệmvề“trậttựluânlí”.Kitôgiáolàsiêuhìnhhọccủađaophủ…

8.Líthuyếtduynhấtcủachúngtacóthểlàgì?-Làkhôngmộtaicóthểchoconngườinhữngđặctínhcủanó,ngaycảThượngĐế,xãhội,chamẹvàtổtiên,ngaycảchínhhắnnữa(-ýtưởngphilícuốicùngbịbácbỏởđây,đãđượcgiảngdạynhư“tựdominhnhiên”củaKantvàcóthểbởiPlatontrướcnữa).Khôngmộtaichịutráchnhiệmbởisựkiệnhắnhiệnhữu,hayđượccấutạonhưconngườihiệntạicủahắn,hoặcsốngtrongnhữnghoàncảnhvàmôitrườngtrongđóhắnđangsốngcả.Địnhmệnhcủabảnchấthắnkhôngthểtáchkhỏiđịnhmệnhcủatấtcảnhữngcáiđãlàvàsẽlà.Hắnkhôngphảilàkếtquảcủamộtýhướngcábiệt,mộtýchí,mộtmụcđíchnào,hắnkhôngphảilàmộtsựthínghiệmđểđạttớimột“conngườilítưởng”haymột“hạnhphúclítưởng”hoặcmột“đạođứclítưởng”thậtlàphilíkhimuốnláibảnchấthắnvềbấtcứmụctiêunàokhác.Chúngtađãtạoraýtưởngvềmụcđích:trongthựctếkhôngcó“mụcđích”…Conngườivốnthiếtyếu,conngườilàmộtmảnhđịnhmệnh,conngườithuộctoànthể,conngườiởtrongtoànthể-khôngcógìcóthểphánđoán,đolường,sosánh,lênáncuộchiệnhữucủachúngta…Nhưngkhôngcógìbênngoàitoànthể!-Khôngmộtaicòncótráchnhiệmnữa,loạihạngcủahữuthểkhôngthểđưavềcausaprima

[51]đượcnữa,thếgiớilàmộtnhấtthểkhôngphảinhưthếgiớikhảgiáccũng

khôngphảinhưtinhthầnduycóđiềunàylàsựgiảithoáttốithượng-duybởiđósựhồnnhiêncủaBiếndịchđượckhôiphụclại…Ýtưởngvề“ThượngĐế”chotớibâygiờlàmộtvấnnạnlớnlaonhấtđốivớicuộcđời…ChúngtakhướctừThượngĐế,chúngtakhướctừtráchnhiệmnơiThượngĐế:chỉbằngcáchđóthôichúngtamớicứuvớtđượcthếgiới.

Nhữngkẻmuốn“cảithiện”nhânloại

1.Ngườitabiếtđiềutôiđòihỏinơinhữngtriếtgia:họphảiđặtmìnhbênkiathiệnác,-họphảiđặtảotưởngvềphánđoánluânlíbêndướihọ.Sựđòihỏinàylàkếtquảcủamộtcuộckhảosátmàtôiphátbiểulầnthứnhất:tôiđitớichỗkếtluậnrằng:khônghềcónhữngsựkiệnluânlí.Phánđoánluânlíđồngývớiphánđoántôngiáotrongsựtintưởngvàonhữngthựctạikhôngcó.Luânlíchỉlàmộtsựdiễngiảimộtsốnhữnghiệntượngnàođó,nhưnglàmộtsựdiễngiảisailầm.Phánđoánluânlí,hệtnhưphánđoántôngiáo,thuộcvềmộtbìnhdiệnngudốtnơiýniệmvềthựctại,sựphânbiệtgiữathựcvàmộngtưởngchưacó:đếnnỗirằng,trênmộtbìnhdiệntươngtự,“chânlí”chỉbiểuthịnhữngsựvậtmàngàynaychúngtagọilà“tưởngtượng”.Đólàlídotạisaophánđoánluânlíkhôngbaogiờđượccoilàđứngđắncả:nhưthếbaogiờnócũngchỉchứađựngcáivônghĩa.Nhưng,nhưmộtlíthuyếtvềkíhiệu,nócómộtgiátrịvôcùngquíbáu:nópháthiện,ítnhấtchonhữngngườihiểubiết,nhữngthựctạiquígiánhấtcủanhữngnềnvănhóavànhữngthếgiớibêntrongchưahiểubiếtđủđểtự“hiểu”mình.Luânlíchỉlàngônngữcủanhữngdấuhiệu,mộttriệuchứnghọc,ngườitaphảibiếttrướcnóchỉcáigìđểcóthểrútlợiíchtừđó.

2.Đâylàthídụthứnhất,hoàntoàncótínhcáchtạmthời.Bấtcứthờinàongườitacũngmuốn“cảithiện”conngườicả:chínhcáiđó,trướchết,đượcgọilàluânlí.Nhưngdướicùngmộtdanhtừcóthểẩndấunhiềukhuynhhướngkhácbiệtnhaunhất.Sựthuầnhoáconvậtngườicũngnhưsựnuôinấngmộtloạingườinàođóđềucóthểgọilàsự“cảithiện”đượccả:chỉcónhữngdanhtừthuộcvềđộngvậthọcmớichỉđúngnhữngthựctại,-nhưngđólànhữngthựctạimà“kẻcảithiện”,nhữnggiáosĩ,quảthực,khôngbiếtgìcả,-khôngmuốnbiếtgìcả…Gọilà“cảithiện”sựthuầnhoácủamộtconvật,đốivớilỗtaicủachúngtanóhầunhưmộtlờiđùacợt.Aibiếtđượcđiềuxảyratrongnhữngchuồngthú,nhưngtôikhôngtinconvậtđược“cảithiện”ởđấy.Ngườitalàmyếunóđi,ngườitalàmnótrởnênbớtnguyhiểm,bởicảmthứcsuynhượctinhthầncủasựsợhãi,bởiđauđớn,bởisỉnhục,bởiđóikhát,ngườitakhiếnnóthànhconvậtốmđaubệnhhoạn-Chẳngkhácgìconngườithuầnthụcmànhữnggiáosĩđã“cảithiện”.TrongnhữngnămđầuthờiTrungCổ,khiGiáoHộitrướchếtlàmộtchuồngthú,khắpnơingườitatổchứcnhữngcuộcsănnhữngloạithú“tócvàng”đẹpđẽnhất

[52]-ngườita

“cảithiện”nhữngdânNhậtNhĩManquípháichẳnghạn.NhưngsauđómộtkẻdòngNhậtNhĩMantrôngrasaokhiđãđược“cảithiện”vàđưavàotuviện?Nócóvẻnhưmộtbứchíhoạcủaconngười,mộtsựsasẩy:ngườitađãlàmnóthànhmộtkẻ“phạmtội”,nóbịnhốttronglồng,ngườitađãnhốt

nótrongnhữngkháiniệmkhủngkhiếp…nónằmđó,đauốm,khốnkhổ,lòngđầyhờnoánđốivớichínhmình;đầythùhậnđốivớinhữngbảnnănghướngvềđờisống,đầynghingờtấtcảnhữnggìcònkhoẻmạnhvàsungsướng.Tómlại,nólàmột“tínđồKitôgiáo”…Nóitheodanhtừsinhlíhọc:trongtrậnđấuvớimãnhthú,làmnóbệnhhoạncóthểlàcáchduynhấtlàmnóyếuđi.ĐólàđiềuGiáoHộiđãhiểu:GiáoHộiđãlàmhưhỏngconngười,GiáoHộiđãlàmnósuyyếuđi-nhưngGiáoHộilớntiếngtuyênbốđã“cảithiện”conngười…

3.Chúngtahãyxétmộttrườnghợpkháccủacáitựnhậnlàluânlí,trườnghợpnuôidưỡngmộtchủngloạiđặcbiệtnàođó.ThídụhùngvĩnhấtđượccunghiếnbởiluânlíẤnĐộ,đượctôngiáochuẩnnhận,là“LuậtManu”.Ởđâyngườitađặtravấnđềphảinuôikhôngdướibốngiaicấpcùngmộtlúc.Mộtgiaicấptănglữ,mộtgiaicấpchiếnsĩ,mộtgiaicấpthươnggiavàlàmruộng,vàcuốicùngmộtgiaicấptôitớ,giaicấpSudra.Hiểnnhiênởđâychúngkhôngcóởgiữađámngườidậythúnữa:mộtloạingườimộttrămlầndịudàngvàbiếtlẽphảilàđiềukiệntiênquyếtđểđitớichỗquanniệmchươngtrìnhnuôidưỡngnhưvậy.NgườitathởmộthơidàitựdokhirakhỏibầukhôngkhíKitôgiáo,bầukhôngkhícủabệnhviệnvàcủangụctù,vàotrongmộtthếgiớilànhmạnhhơn,caoráohơnvàrộngrãihơn?TânƯớcnghèonànxiếtbaokhisovớiManuvànónặngmùixiếtbao!-Nhưngchínhsựtổchứcnàycũngcầnphảikhủngkhiếp,-lầnnàykhôngphảivớidãthúmàvớiphảnđềcủanóvớiconngườikhôngđượcnuôidưỡng,conngườitạpnhạp,giaicấpTchândâla

[53].Vàlạimộtlầnnữanókhôngcócáchgìlàm

yếuvàvôhạihơnlàcáchlàmchonóbệnhhoạn-đólàcuộctranhđấuvới“đạiđasố”.CólẽkhôngcógìxúcphạmtìnhcảmcủachúngtachobằngnhữngbiệnphápphòngngừacủaluânlíẤnĐộ.Sắclệnhthứbachẳnghạn(Avadhna-sastraI)sắclệnhvề“raucỏnhơbẩn”phánquyếtrằngthựcphẩmduynhấtdànhchogiaicấpTchândâlalàhànhvàtỏi,nhânvìThánhKinhcấmchohọmễcốchaytráicâycóhạthoặcnướchaylửa.Cũngsắclệnhđóphánquyếtrằngnướcmàhọcầndùngkhôngđượclấytừsônghaysuốihoặcaohồ,màchỉđượclấytừđầmlầyvànhữngvũngnướcchânthúvật.Họcònkhôngđượcphépgiặtgiũquầnáovàtắmrửabởivìnướchọđượcbanchovìnhânđạochỉđượcdùngvớimụcđíchduynhấtlàgiảikhát.Saucùng,nhữngphụnhữSudrakhôngđượcphépgiúpđỡnhữngphụnhữTchândâlakhisinhđẻ,vànhữngngườiphụnữsaunàycũngkhôngđượcphépgiúpđỡlẫnnhau…-Kếtquảcủanhữngquitắcvệsinhnàythấyrõngay:bệnhdịchchếtngười,bệnhphongtìnhghêkhiếpvànhưhậuquảcủanó,mộtlầnnữa“luậtcủalưỡidao”,banlệnhcắtbaobìquiđầucủanhữngđứabétraivàcắtbỏlabiaminora

[54]củanhữngđứabégái.-ChínhManunói:“Giaicấp

Tchândâlalàkếtquảcủangoạitình,loạnluânvàtộiác”(-đólàhậuquảthiếtyếucủaýtưởngnuôidưỡng).Quầnáochúngchỉlànhữnggiẻráchlấytừnhữngxácchết,chénbátlànhữngbình,hũbể,đồtrangsứclàsắtgỉ,vàmaquỉlàđốitượngthờphượngcủachúng;chúngphảiđilangthanghếtnơinàytớinơikhác,khôngđượcnghỉngơi.Chúngkhôngđượcviếttừtráisangphảivàviếtbằngtayphải;sựsửdụngtayphảivàviếttừtráisangphảidànhchonhữngngườiđứchạnh,chonhữngngườithuộcchủngtộccaoquí.

4.Nhữngquitắcnàykhárõràng:quachúng,tathấynhântínhcủadòngAryan,hoàntoànsơkhai,chúngtathấyýtưởng“huyếtthốngtinhtuý”làsựngượclạicủamộtýtưởngvôhại.Tráilại,nótrởnênrõrệttrongdântộcnàosựthùhận,sựthùhậngiaicấpTchândâlađốivới“nhântính”nàyđãđượcbấttửhoá,nơinóđãtrởthànhthầnthánh…Từquanđiểmnày,PhúcÂmlànhữngtàiliệuthượnghạng;SáchcủaEnochcònhơnthếnữa.-KitôgiáonẩysinhtừgốcrễDoThái,chỉcóthểhiểuđượcnhưsảnphẩmcủamảnhđất,trìnhbầysựphảnđộngchốnglạiluânlínuôidưỡng,dònggiống,đặcân-đólàtôngiáo-chốnglạiAryanđệnhất:Kitôgiáo,làsựđảohoánmọigiátrịAryan,sựchiếnthắngcủanhữnggiátrịTchândâla,PhúcÂmgiảngchodânnghèovàhạtiện,sựnổiloạntậpthểcủatấtcảnhữngkẻbịchàđạp,nhữngkẻbầncùng,xấuhổ,bạcphướcchốnglại“dònggiống”,-sựtrảthùvĩnhviễncủagiaicấpTchâdâlatrởthànhtôngiáocủatìnhyêu…5.Luânlícủasựnuôidưỡngvàluânlícủasựthuầnhoávôcùnggiátrịbởinhữngphươngtiệnchúngdùngđểđạttớicứucánh,chúngtacóthểthiếtđịnhnhưquiluậtthứnhấtcủachúngtarằngđểlàmraluânlí,ngườitaphảicóýmuốnvôđiềukiệncáinghịchlại.Đólàvấnđềlớnlao,vấnđềkìquáimàtôiđeođuổitừlâu:tâmlý:của“nhữngkẻmuốncáithiện”nhânloại.Mộtsựkiệnnhỏvàkhákhiêmtốn,sựkiệntựnhậnlàpiafraus

[55],đãmởchotôilốivào

đầutiênvấnđềnày:piafraus,disảncủatấtcảnhữngtriếtgiavàgiáosĩđã“cảithiện”nhânloại.CảManulẫnPlaton,cảKhổngTửlẫnnhữnggiáophụDoTháivàKitôgiáo,chẳngngườinàonghingờquyềnnóiláocủahọ.Họcũngchẳngnghingờnhiềuquyềnkhácnữacủahọ…Nếumuốndiễntảthànhđịnhthức,ngườitacóthểnói:tấtcảmọiphươngtiệntừxưatớinayđượcdùngnhằmmụcđíchlàmchoconngườiđạođứcđềuhoàntoànvôluân.–

*

Nhữngcuộcngaoducủaconngườiphithời

1.Nhữngbấtkhảcủatôi.-Sénéque:haykẻđấubòcủađứchạnh.-

Rousseau:haysựtrởvềthiênnhiêninimpurisnaturalibus[56].-Schiller:

haykẻgióngTrốngkhuaChiêng-ĐạođứcởSackingan[57].-Dante:hay

conlanglàmthơtrongmộ.-Kant:haysựlễđộgiảdốinhưđặctínhtrítuệ.-VictorHugo:hayđènphacủađạidươngphilí.-Listz:haythiêntàiâmnhạc-bênđànbà.-GeorgeSand:haylacteauberta

[58]nóitheotiếngĐức:die

Milchkuhmit“schonemStil”[59].-Michelet:haysựhăngsayđãcởiáo

khoácngoài.-Carlyle:haychủtrươngbiquannhưsựtiêuhoátrìtrệ.-JohnStuardMill:haysựminhbạchtổnthương.-LesfrèresdeGoncourt

[60]:hay

haitênAjaxchiếnđấuchốnglạiHomène.NhạccủaOffenbach.Zola:hay“thúphónguế”.

2.RENAN.-Thầnhọc,haylàsựđồibạicủalítríbởi“tộitổtông”(Cơđốcgiáo).Bằngchứng:Renan,kẻbấtcứkhinàophảiliềulĩnhđưaramộttiếngphảihaykhôngvềmộtvấnđềthôngthường,đềusaitrậtvớimộtsựtuânthủtheođúngkỉluậtmộtedèthậntrọngkiểuthầydòng.Chẳnghạnôngtamuốnnốikếtchặtchẽlasciencevàlanoblesse

[61]lạivớinhau;nhưngkhoa

họcthuộcvềchếđộdânchủ,điềuđóquáhiểnnhiên.Ôngtamuốntrìnhbàykhôngphảikhôngcóthamvọng,mộtsựquípháitinhthần;nhưngđồngthờiôngquìtrướclíthuyếtđốinghịch,évangiledeshumbles

[62]vàkhôngphải

chỉquìgốimàthôi…Làmgìbằngtấtcảnhữngtinhthầntựdo,tântiến,tấtcảsựdiễucợt,tấtcảsựthayđổiđịavịmộtcáchmềmmỏng,uyểnchuyểnđó,khitậnđáylòng,ngườitavẫnlàtínđồCơĐốc,Kitôgiáovàngaycảlinhmụcnữa?Renancótàitìmtòinhữngsángkiếnđểhấpdẫn,giốngnhưmộtgiáosĩdòngGiaTôhộihaymộtlinhmụcchuyênnghexưngtội;tinhthầnôngkhôngthiếunụcườinhânhậugiảdốirộngmởcủathầydòng-giốngnhưtấtcảnhữnglinhmục,ôngtachỉtrởnênnguyhiểmkhiôngtayêu.Khôngaicóthểsánhđượcvớiôngtrongcáchyêuquíchếtngười.CáitinhthầnnàycủaRenan,mộttinhthầnbạcnhược,làmộttaiươngthêmvàochonướcPhápbệnhhoạnđángthương,ýchísuyvi.–

3.SAINTE-BEUVE.-Khôngcóchútđànôngtínhnàotrongôngta;ôngtađầylòngthùhậnnhỏnhenđốivớitấtcảnhữngtinhthầnhùngtráng.Ôngtalangthangđâyđótinhtế,tòmò,chánchườngtọcmạch-mộtngườiđànbàtạicănđế,vớinhữngsựtrảthùcủađànbàvànhụccảmđànbà.Làmộttâmlígia,ôngtalàthiêntàimédisance

[63];khảnăngkhaithácchuyệndèmxiểm

bấttận,khôngaibiếtcáchphatrộnđộcdượcvớilờitándươnggiỏihơn.Nhữngbảnnănghạđẳngcủaôngtađềuhạlưuvàbàcongầngũivớitínhresentiment

[64];củaRousseau:dođóôngtalàmộtkẻtheophongtràolãng

mạn,-bởidướimọiromantisme[65]đềucóbảnnăngtrảthùcủaRousseau

chầuchực,rìnhmò.Ôngtalàmộtnhàcáchmạng,nhưngdằnnénquákĩvìsợhãi.Khôngđộclậptrướctấtcảnhữnggìcósứcmạnh(dưluận,hànlâmviện,triềuđình,ngaycảPortroyal).Bựctứcchốnglạitấtcảnhữnggìvĩđạitrongngườivàsựvật,chốnglạitấtcảnhữnggìtựtinnơimình.Đủlàmộtthisĩvànửa-đànbàđểcảmthứcsứcmạnhcủanhữnggìvĩđại;khôngngừngcorúmnhưconsâutrongtụcngữbởiôngtaluônluôncảmthấybịchàđạpdướigótchân.Làmộtnhàphêbình,ôngtakhôngcótiêuchuẩnphêphán,khôngtiêuchuẩnhướngdẫnvàkhôngxươngsống.Mặtdầuôngtacómiệnglưỡicủamộtlibertin

[66]quốctếnhưnglạithếucanđảmnhìnnhận

libertinagecủamình.Làmộtnhàsửhọckhôngcótriếtlí,khôngcósứcmạnhcủaviễnquantriếtlí,-chínhvìlídođóôngkhướctừtráchnhiệmphêphántrongtấtcảnhữngvấnđềquanyếu,bằngcáchdùng“kháchquantính”nhưmộtcáimặtnạ.Tuynhiênôngtacómộttháiđộkháchẳntrướcnhữngsựvậtmàtrongđónăngkhiếutinhtếvàlãoluyệnlàtốicaophápviện:ởđóôngtacócảnđảmvàthíchthúlàchínhmình,-ởđóônglàbậcthầy.-Vềmộtvàiphươngdiện,đólàmộtkiểumẫuđầutiêncủaBaudelaire.

4.IMITATIOCHRIST[67]làmộttrongnhữngcuốnsáchtôikhôngthểcầm

màkhôngcảmthấygớmtay[68]:nótoátramộtmùingườinữvĩnhcửu

[69]

màngườitaphảilàdânPháp-haylàmộttínđồcủaWagnermớichịunổi…ÔngthánhnàycómộtlốinóivềtìnhyêukhiếnchongaycảnhữngngườiđànbàPariscũngphảihiếukì.-NgườitanóivớitôirằngA.Comte,tusĩdòngGiaTôhộiquỉquyệtnhất,kẻmuốndẫndắtdânPháptớiLaMãquasựngoắtngoéocủakhoahọc,hứngkhởitừcuốnsáchnày.Tôitinđiềuđó:“Tôngiáocủatráitim”…

5.G.ELIOT.-HọđãgiảithoátkhỏiThượngĐếKitôgiáovàbâygiờhọcảmthấyphảibámlấyluânlíKitôgiáochặtchẽhơnbaogiờhết.ĐólàcáchlíluậnkiểuĂnglê,chúngtakhôngmuốnnhạobángnhữngthứluânlí-đànbààlaEliot

[70].ỞAnh,bấtcứmộtsựthoátlithầnhọcnhỏnhoinào,người

tacũngphảihồiphụclạidanhdựbằngcáchkhủngkhiếpnhấtlàtrởthànhmộtkẻcuồngtínluânlí.Đólàcáchgiảitộiởxứnày.-Vớichúngtalạikháchẳn.NếungườitakhướctừđứctinKitôgiáolàngườitađồngthờitựbãibỏquyềnhạnđốivớiluânlíKitô.Bởivìluânlínàykhôngtựnóminhnhiên:điềunàycầnsoisánglạiluônluônmặcdầuđầuócnôngcạncủadânAnh.Kitôgiáolàmộthệthống,mộtýtưởngthốngnhấtvàmộtquanniệmtoànbộvềsựvật.Nếungườitaphábỏmộtkháiniệmcănbảnchủyếu,niềmtinvàoThượngĐế,làngườitaphátancảmộttoànthể:ngườitachẳngcómộtchút

cốttuỷnàotrongtaynữahết.Kitôgiáogiảthiếtrằngconngườikhôngbiếtgìcả,khôngthểbiếtcáigìtốt,cáigìxấuđốivớimình:hắntintưởngvàoThượngĐế,đấngduynhấthiểubiết.LuânlíKitôgiáolàmộthuấngiới;nguồngốccủanólàsiêuviệt;nóởtrênmọiphêbình,mọiquyềnphêbình,nóchỉchứađựngchânlínếuThượngĐếlàchânlí-nóđứngvữnghaysụpđổvớiniềmtinvàoThượngĐế.-NếungườiAnhthựcsựtinrằngtựhọhiểubiếtbằng“trựcgiác”,thếnàolàthiện,thếnàolàác,nếudođóhọnghĩrằnghọkhôngcầnThượngĐếnhưmộtđảmbảocholuânlínữa,thìđóchỉlàhậuquảcủaquyềntốithượngcủasựthẩmđịnhKitôgiáovàlàmộtbằngchứngcủasứcmạnhvàchiềusâucủaquyềntốithượngnày:dođónguồngốcluânlíAnhCátLợiđãbịbỏquên,dođóngườitakhôngcònnhậnthấytínhchấttuỳthuộclớnlaocủaquyềntồntạicủanónữa.ĐốivớingườiĂngLê,luânlíkhôngcònlàmộtvấnđềnữa…6.GEORGESAND.-TôiđãđọcnhữngbứcthưđầutiêncủatậpLettresd’unvoyageur;nhưtấtcảnhữnggìbắtnguồntừRousseau,nhữngbứcthưđósailầm,giảtạo,khoatrương,khoáclác.Tôikhôngthểchịunổithứbútphápvàngúamàugiấydántường;cũngnhưthamvọngkhơidậynhữngtìnhcảmkhoanhồngtầmthường.Điềutồitệnhấtlàsựlàmdángđànbàvớinhữngkiểucáchđànông,vớinhữngcungcáchcủahạngthanhniênvôgiáodục.-Bàtaphảilạnhlùngxiếtbaovớitấtcảnhữngđiềuđó,thứnghệsĩkhôngchịunổi:bàtatựlêndâynhưmộtcáiđồnghồ-vàviết…LạnhlùngnhưVictorHugo,nhưBalzac,nhưtấtcảnhữngkẻtheophongtràolãngmạnkhihọbắtđầungồivàobànviết!Vàvớixiếtbaotựmãnbàtamuốnnằmdàirađó,conbòcáiviếtláchkhủngkhiếpcómộtchútĐức,trongýnghĩaxấuxanhấtcủadanhtừ,nhưRousseau,bậcthầycủabà,kẻchỉcóthểchịuđựngđượckhithịhiếuPhápđiđếnchỗsuyđồi!NhưngRenankínhphụcbàta…

7.Luânlíchonhữngtâmlígia.-Khôngđemtâmlíhọcbánrong!Khôngbaogiờquansátchỉđểquansátmàthôi!Điềuđótạoramộtviễntượngsailầm,mộtcáinhìnxiênlệch,mộtcáigìbịcưỡngbáchvàthổiphồng.Cảmnghiệmmộtđiềugìmuốncảmnghiệm-khôngđemlạikếtquảtốtđẹp.Trongkhicảmnghiệm,ngườitakhôngđượcphépnhìntrởlạimình,nếukhôngmọicáinhìnđềutrởthành“conmắtxấu”.Mộttâmlígiabẩmsinhtựnhiênchốnglạiviệcnhìnchỉđểmànhìn:mộthoạsĩbẩmsinhcũngvậy.Hắnkhônglàmviệc“phỏngtheothiênnhiên”.-hắngiaochobảnnăng,chophòngtốicủahắn,sàngsẩyvàgạnlọc“thiênnhiên”,“trườnghợp”,“kinhnghiệmsống”…Hắnchỉýthứcvềphổquáttính,kếtluận,kếtquả:hắnkhôngbiếtdiễndịchđộcđoántừtrườnghợpđặcthù.-Kếtquảsẽrasaonếungườitalàmngượclại?Đemtâmlíhọcđibánrong,bánsỉvàbánlẻnhưnhữngromanciersBaLê,chẳnghạn?Nhưthếlàngườitarìnhchờthựctại,mỗibuổichiềumangvềnhàmộtdúmtòmò…Nhưnghãynhìnhậuquả-

mộtđốnglộnxộn,hayhơnnữamộtthứtạpluận,vàtrongmọitrườnghợpmộtcáigìthêmthắt,nhốnnháo,loèloẹt.NhómGoncourtsđãđạtđếncựcđỉnhtồitệcủaloạinày:họkhôngbaogiờđặtbacâucạnhnhaumàkhônglàmnhứcmắt,mắtnhàtâmlíhọc-Thiênnhiên,thẩmđịnhtheoquanđiểmnghệthuật,khôngphảilàkiểumẫu.Nóphóngđại,méomó,đểlạinhữnglỗhổng.Thiênnhiênlàsựtìnhcờ.Nghiêncứu“theothiênnhiên”đốivớitôidườngnhưlàmộtdấuhiệuxấu:nóphảnlạisựphụctòng,yếuđuối!địnhmệnhthuyết,-sựquiluỵtrướcnhữngpetitsfaits

[71]nàykhôngxứngđáng

vớimộtnghệsĩhoàntoàn.Nhìnhiệnthểcủasựvật-điềuđóthuộcvềmộtloạiđầuóckháchẳn,nhữngđầuócphi-nghệthuật,cụthể.Ngườitaphảibiếtmìnhlàai…

8.Vềtâmlíhọccủanghệsĩ.-Đểcónghệthuật,đểcóbấtcứmộthànhđộnghaymộtsựchiêmngắmnghệthuậtnào,mộtđiềukiệnsinhlíchuẩnbịnàykhôngthểthiếu:sựngâyngất.Trướchếtsựngâyngấtphảinângcaoxúccảmtínhcủatoànthểbộmáy:khôngnghệthuậtnàophátsinhtrướckhiđiềuđóxảyra.Tấtcảmọitrạngtháingâyngấtđó,dùnguồngốckhácnhauthếnàochăngnữa,đềucókhảnăngtạoranghệthuậtnày:trêntấtcảlàsựngâyngấtcủakíchđộngdụctình,hìnhthứcxuấtthầncổđiểnvànguyênthuỷnhất.Cũngvậysựngâyngấtđikèmtheotấtcảnhữngướcvọnglớnlao,tấtcảmọicảmxúcmãnhliệt;sựngâyngấtcủayếntiệc,củatranhđấu,củahànhvidũngcảm,củachiếnthắng,củagiaođộngcùngcực;sựngâyngấtcủatànbạo;sựngâyngấtcủapháhuỷ;sựngâyngấtdướimộtvàiảnhhưởngkhítượngnàođó,chẳnghạnsựngâyngấtcủamùaxuân;haydướiảnhhưởngcủathuốcmê;cuốicùngsựngâyngấtcủaýchíchấtchứavàcăngphồng.-Yếutínhcủasựngâyngấtlàcảmthứcvềsựtrànđầyvàgiatăngnghịlực.Bịkíchthíchbởicảmthứcnày,ngườitabuôngthảchosựvật,bắtbuộcsựvậttiếpnhậnmình,cưỡngbứcsựvật,-ngườitagọiquátrìnhnàylàlítưởnghoá.Ởđâychúngtahãyđoạntrừmộtthànhkiến:sựlítưởnghoákhônghệtạisựdiễndịchhaygiảmtrừcáinhỏbévàtuỳphụnhưngườitavẫntintưởng.Tráilại,việcvạchrõmộtcáchkhủngkhiếpnhữngnétchínhyếu,đểđếnnỗinhữngnétkhácbiếnmấtchínhlàcáiquyếtđịnhtấtcả.

9.Trongtrạngtháinàyngườitalàmgiầutấtcảmọisựbằngchínhsựphongphúcủamình:điềuhắnnhìn,điềuhắnmuốn,ngườitađềuthấynócăngphồng,chặtchẽ,mạnhmẽ,chấtchứasứcmạnh.Conngườitrongtrạngtháinàybiếnđổisựvậtchođếnkhichúngphảnchiếusứcmạnhcủahắn-chođếnkhichúngtrởthànhnhữngphảnảnhcủasựhoànhảocủahắn.Sựcưỡngbách,biếnđổithànhcáihoànhảonày-lànghệthuật.Tấtcảđốivớiconngườinàyđềulànguồnhânhoantràovọtphátxuấttựtrongmình;trongnghệthuật,conngườihânhưởngchínhconngườimìnhnhưsựhoànhảo.Có

thểtưởngtượngmộttrạngtháinghịchlại,mộttrạngtháiphinghệthuậtđặcthùcủabảnnăng-mộtcáchthếlàmnghèonàn,giảmtrừvàlàmhaomònxanhxaotấtcảmọisự.Vàquảthậtlịchsửđầyrẫynhữngnghệsĩphinghệthuậtthuộcloạinày,nhữngkẻthiếusinhlựccầnchiếmđoạttấtcảmọisựvậthọnhìnthấy,tiêuthụchúng,làmchúngtrởnêngầymònkiệtquệ.ĐólàtrườnghợpmộttínđồKitôgiáochínhcống,trườnghợpPascalchẳnghạn;mộttínđồKitôgiáođồngthờilàmộtnghệsĩ,điềuđókhôngthểcó…ĐừngngườinàotrẻconđếnnỗinêuRaphaelhaybấtcứmộttínđồKitôgiáotheotươngđồngliệupháp

[72]thếkỉthứmườichínnàođểchốnglạiphánquyết

củatôi.Raphaelnóiừ[73],Raphaellàmtíchcực,dođó,Raphaelkhôngphải

làmộttínđồKitôgiáo.

10.ĐâulàýnghĩacủanhữngýniệmtráinghịchnhauApollonvàDionysos,cảhaiđềuđượccoinhưnhữnghìnhthứcngâyngấtmàtôiđãđưavàothẩmmỹhọc

[74]-Sựngâyngấtapollinientrướchếtkíchthíchnhãnquan,khiến

nhãnquanthủđắcsứcmạnhthịlực.Hoạsĩ,điêukhắcgia,thisĩanhhùngcađềulànhữnglinhtưởnggiaparexcellence.Tráilại,trongtrạngtháidionysien,tấtcảhệthốngcảmxúcđềubịkíchthíchvànângcaocườngđộ:đếnnỗinóphóngratấtcảmọiphươngtiệndiễntảbằngcáchkhutrụctấtcảmọisứcmạnhbắtchước,môphỏng,biếnđổi,chuyểnhoá,tấtcảmọiloạihoạthoạtheovànghệthuậtbắtchước.Sựhoáthândễdàngvẫnlàcáichínhyếu,khôngthểphảnđộnglại(-tươngtựnhưmộtvàiloạibệnhloạntrí,cóthểbắtchướcđiệubộđóngbấtcứvaitrònào).Conngườidionysienkhôngthểkhônghiểubấtcứsựdẫnkhởinào,hắnthủđắcbảnnăngthấucảmvàtiênđoáncaođộ,giốngnhưhắnthủđắcđếncaođộnghệthuậtthôngtrivớingườikhácvậy.Hắnbiếtthấusuốtbấtcứvỏbaobọcnào,đivàobấtcứcảmxúcnào;hắnthườngxuyênbiếnđổi.-Âmnhạc,nhưchúngtahiểungàynay,làmộtsựkíchthíchvàgiảmtrừcảmxúc,nhưngdầuvậyđócũngchỉlàtàntíchcủamộtthếgiớicủabiểuthịtrànđầyhơn,mộtcặnbãcủanghệthuậtriêngbiệt,ngườitaphảibấtđộnghoámộtsốgiácquan,trướchếtlànhữngcơnăng,ítralàmộtcáchtươngđối:bởimọitiếttấuđềuhãycònnóivớinhữngbắpthịtcủachúngtatớimộtgiớihạnnàođó):đếnnỗiconngườikhôngcòncóthểnàobắtchướchaydiễntảbằngthânxácđiềuhắncảmthấyđượcnữa.Tuynhiên,đóchínhlàtrạngtháidionysienthôngthường,ítrađólàtrạngtháiuyênnguyêncủanó.Âmnhạclàsựcábiệthoáthànhtựumộtcáchchậmrãi,bằngcáchnhờvàonhữngkhảnănggầngũivớinó.

11.Diễnviên,ngườidiễnhíkịch,vũviên,nhạcsĩ,thisĩtrữtình,rấtgầnnhautrongbảnnăngvàcốtyếulàmột,chỉsaunàymớicábiệthoávàtáchrờinhaura-đitớichỗđốithoạivớinhaunữa.Thisĩtrữtìnhđoànkếtlâu

nhấtvớinhạcsĩ,diễnviênvớivũviên.Kiếntrúcsưkhôngdiễntảtrạngtháidionysiencũngchẳngdiễntảtrạngtháiapollinien:ởđâylàtácđộngvĩđạicủaýchí,ýchídịchhảidisơn,sựsaysưacủaýchímạnhmẽđòihỏisựdiễntảnghệthuật.Nhữngngườimãnhliệtnhấtluônluôngâyhứngkhởiđếnchokiếntrúcsư:kiếntrúcsưluônluônchịuảnhhưởngcủasứcmạnh.Lòngkiêuhãnh,sựchiếnthắngtrêntrọnglượngvàtrọnglực,ýchíhùngdũngphảiđượcbiểuhiệnrõrệttrongmộttoàlâuđài;kiếntrúclàmộtthứnghệthuậthùngbiệncủasứcmạnhbằnghìnhthể,khithìhùnghồnthuyếtphụchaymơntrớn,khithìcộclốcralệnh.Cảmthứcmãnhliệtnhấtvềsứcmạnhvàchắcchắntìmcáchdiễntảtronggrandstyle.Sứcmạnhkhôngcầnchứngtỏ;khinhthịchiềuđãi;khôngđốiđáphờihợt;khôngcảmthấynhânchứngcậnkềchungquanh;sốngbằngnhữngsựđốikhángngườitadựnglênchốnglạimình;annhiêntrongchínhmình,tuântheovậnmệnh,mộtluậtlệgiữanhữngluậtlệ:đólàđiềunóivềmìnhtheothểcáchgrandstylecaonhã.

12.TôiđãđọcvềcuộcđờiThomasCarlyle,đúnglàtròhềkhôngýthứcvàkhôngchủtâm,sựdiễndịchanhhùngtính-cótínhcáchluânlívềchứngkhótiêu.-Carlyle,mộtngườicóngônngữvàcửchỉhùngmạnh,mộtbiệnluậngiabởinhucầu,thườngxuyênbịdaođộngbởikhátvọngmộtđứctinmãnhliệtvàcảmthứcvềsựbấtlựckhôngthểđạtđứctinấy-(vềphươngdiệnnày,đólàmộtngườitheophongtràolãngmạnđiểnhình!)Khátvọngvềmộtđứctinmãnhliệtkhôngphảilàbằngchứngcủamộtđứctinmãnhliệtmàhoàntoànngượclại.Mộtkhicóđứctinđó,hẳnngườitacóthểtrảgiásựhoangphílònghoàinghixahoa:ngườitađủchắcchắn,đủvữngvàng,đủcốđịnhcholònghoàinghiđó.Carlylelàmđinhtainhứcócmộtcáigìtrongôngvớibàiháthùngmạnhcangợinhữngngườicóđứctinmãnhliệtcủaôngvàsựđiêncuồngchốnglạinhữngngườiítrồdạihơncủaông:ôngcầnồnào.Mộtsựthiếuthànhthậtsayđắmthườngxuyênvớimình-đólàcáiđộcđáocủaông,chínhvìthếmàôngđãvàsẽvẫncònhấpdẫn.DĩnhiênởAnh,ngườitangưỡngmộôngchínhbởilòngchânthậtcủaông…À,đólàmộtcáigìđặctínhchấtĂnglê;vànếungườitacoidânAnhlàdântộcgiảdốiquáđỗiquáchừng,thìđiềuđócònhợplínữachứkhôngphảichỉdễhiểumàthôi.Đáocùng,CarlylelàmộtkẻvôthầnAnhCátLợimuốnđượctônvinhmìnhkhôngphảilàmộtkẻvôthần.

13.Emeson.-Ônggiácngộhơn,rộngrãihơn,đatàihơnvàtếnhịhơnCarlylerấtnhiều,vàtrênhết,ônghạnhphúchơn.Ônglàmộtngườitựnhiênsốngbằngcaolươngmĩvịvàgạtranhữngthứkhótiêutrongsựvật.SovớiCarlyle,đólàmộtngườicókhiếuthẩmmĩ.Carlyle,ngườirấtquímếnông,tuyvậy,nóivềôngrằng:“Ôngkhôngchochúngtađủăn”:điềuđócóthểđúngnhưngkhôngthiệthạigìchoEmerson.-Emersoncósựthanhthảntinh

thầntốtlànhlàmnảnlòngtấtcảnhữngkẻnghiêmtrang;ôngkhôngcóýniệmnàovềsựkiệnôngđãgiàđếnmựcnàovàôngcòncóthểtrẻlạiđếnmựcnào,-ôngcóthểnóivềmìnhnhưLopedeVega:“Yomesucedoamimismo”

[75].Tinhthầnôngbaogiờcũngtìmthấylídođểhạnhphúcvàbiết

ơnnữa;đôikhiônggầnđitớisựthanhthảnsiêuviệtcủaconngườicaonhã,từmộtcuộchẹnhòyêuđươngtamquamrebenegestatrởvề,lòngđầybiếtơnvànói:“Utdesintvires,tamenestlaudandavolupta”

[76].14.Chống-

Darwin.-Vềnguyênlílừngdanh“đấutranhđểsinhtồn”đốivớitôidườngnhưchỉcótínhcáchkhẳngđịnhhơnlàchứngminh.Nóxảyra,nhưngnhưmộtngoạilệ;bộmặttổngquátcủacuộcsốngkhôngphảilàcùngkhổ,đóikhátmàđúnghơnlàgiàucó,xahoahayngaycảhoangphínữa-nơinàocótranhđấulàtranhđấuđểdànhsứcmạnh…KhôngđượclầmlộnMalthus

[77]

vớithiênnhiên.-Tuynhiên,giảdụrằngcósựtranhđấunàyđinữachăng-vàquảthực,nóxẩyrathật-kếtquảcủanó,tiếcthay,lạingượclạivớitrườngpháiDarwinmongmỏi,vàngượclạivớiđiềumàngườitacólẽcóthểmongướccùngvớihọ:nghĩalàsựthấtbạicủanhữngkẻmạnh,nhữngkẻthiênbẩm,nhữngngoạilệmaymắn.Nhữngchủngloạikhôngtăngtrưởngngàymộthoànhảohơn:nhữngkẻyếucàngngàycàngthắnglướtkẻmạnh-bởichúngthuộcvềsốđôngvàbởichúngkhônkhéohơn…Darwinđãbỏquêntinhthần(cáiđặcbiệtAnhCátLợi!),nhữngkẻyếucónhiềutinhthầnhơn.Ngườitaphảicầntinhthầnđểđiđếnchỗthủđắctinhthần,-ngườitamấttinhthầnkhikhôngcầnđếnnónữa.Kẻcósứcmạnhtừbỏtinhthầncủamình(-“hãyđểnórađi!ngườitanghĩvậyngàynayởĐức-Reichsẽởlạicùngchúngta…)

[78]Ngườitasẽthấyrằngtôidùngchữtinhthầnđể

ámchỉsựthậntrọng,kiênnhẫn,xảoquyệt,yếmtrá,tựchủmạnhmẽvàtấtcảnhữnggìlàmôphỏngbắtchước(đặctínhcuốicùngbaogồmphầnlớncáiđượcgọilàđứchạnh).

15.Quỉkếcủanhữngnhàtâmlíhọc.-Ngườinàybiếtrõbảnchấtconngười:hắnnghiêncứuconngườiđểlàmgì?Hắnmuốnthủmộtchútlợinhỏhaymộtmốilợilớnnữatrênhọ,-hắnlàmộtchínhkhách!...Ngườinàynữacũnglàmộtkẻhiểutâmlíconngười

[79]:thếmàbạnlạinóirằnghắnkhông

cầucạnhđiềugìchohắncả,rằnghắnsẽlàhoàntoàn“vôngã”.Hãynhìngầnhơn!Cóthểhắnmuốnmộtlợiíchtồitệxấuxahơnnữa:hắnmuốncảmthấyhắncaocảhơnconngười,cóquyềnnhìnxuốnghọ,khônghoàlẫnvớihọ.Mẫu“vôngã”nàylàmộtsựmiệtthịconngười

[80],trongkhimẫungười

thứnhấtnhânloạihơn,mặcdầubềngoàithếnàomặclòng.Ítrahắncũngtựđặtmìnhtrêncùngbìnhdiện,hắntựđặtmìnhởgiữamọingười…

16.SựkhéoléotâmlícủangườiĐứcđốivớitôidườngnhưkhảnghibởimộtloạtnhữngtrườnghợpmàlòngkhiêmtốnngănkhôngchotôinêura.Tuynhiêncómộttrườnghợpđãchotôimộtcơhộitốtđểlậpthuyếtcủatôi:tôithùhậndânĐứcvìhọđãlầmlẫnvềKantvà“Triếtlícửahậu”củaông,nhưtôigọinó,-bởiđókhôngphảilàmẫuthanhliêmtrithức.-Cóđiềunữamàtôikhôngthểnghelọttailàtiếng“và”khảố:dânĐứcnói“GoethevàSchiller”,-tôisợhọnói“SchillervàGoethe”.HọcóhiểuSchillernàyđãkhông?-còncónhữngtiếng“và”tệhơnnữa;chínhtaitôiđãnghethấy,quảthựcchỉtrongđámgiáosưđạihọcmàthôi:SchopenhauervàHartmann”…

17.Nhữngconngườitâmlinhthẳmsâunhất,khinhậnhọlànhữngkẻcanđảmnhất,đãcảmnghiệmnhữngbikịchđauđớnnhất:nhưngcũngchínhvìlídođómàhọtônvinhcuộcđời,bởinóchốnglạihọbằngsựđốikhángmãnhliệtnhất.

18.Nóivề“ýthức”.-Ngàynaykhôngcógìhiếmhoihơnsựgiảđạođứcđíchthực.Tôirấthoàinghirằngkhíhậuônhoàcủanềnvănhoáchúngtakhôngthíchhợpchocáicâynày.Sựgiảđạođứcthuộcvềnhữngthờiđạicủađứctinmạnhmẽ:trongđó,ngaycảkhibịbóbuộcphảiphôtrươngmộtđứctinkhác,ngườitavẫnkhôngchốibỏđứctinriêngcủamình;hay,thôngthườnghơn,ngườitathủđắcmộtđứctinthứhai-tuynhiên,ngườitavẫnlươngthiệntrongbấtcứtrườnghợpnào.Hiểnnhiên,ngàynayngườitacóthểcónhiềuđứctinhơnngàyxưa:cóthể,nghĩalàđượcphép,nghĩalàvôhại.Từđónẩyralòngrộnglượngđốivớichínhbảnthân.Sựrộnglượngđốivớichínhbảnthânchophépcónhiềuđứctin;vànhữngđứctinnàyhoàthuậnvớinhau,-và,nhưtấtcảmọingườingàynay,nhữngđứctinnàyhếtsứctránhthoảhiệpvớinhau.Ngàynayngườitathoảhiệpvớimìnhbằngcáchnào?Bằngcáchnhấttrí.Bằngcáchđitheomộtđườngthẳng.Bằngcáchkhônghàmhồ,nghĩalàkhôngchophépnămcáchdiễndịchđốikhángnhaumộtlúc.Bằngcáchchânthật…Tôierằngconngườihiệnđạichỉquálườibiếngđốivớimộtsốtậtxấuđangbịtiêudiệt.Mọitộilỗiđềutuỳthuộcýchímạnhvàcólẽkhôngcótộilỗinếukhôngcósứcmạnhcủaýchí,-đềusađoạthànhđứchạnhtrongkhíhậuẩmướtcủachúngta.Mộtvàikẻgiảđạođứchiếmhoimàtôibiếtchỉbắtchướcsựgiảđạođứcthôi:nhưhầuhếtmộtphầnmườiconngườingàynay,họlànhữngkẻđóngkịch.19.Đẹpvàxấu.-Khôngcógìtươngđốihaybịgiớihạnhơncảmthứcvềcáiđẹpcủachúngta.Bấtcứkẻnàomuốntáchrờicảmthứcnàykhỏilạcthúconngườitìmthấynơiconngườiđềulậptứcbịchớivớingay.Cái“đẹptựnội”chỉlàmộtdanhtừ,chứchưađượclàmộtkháiniệmnữa.Trongcáiđẹp,conngườitựđặtmìnhnhưtiêuchuẩncủasựhoànhảo;trongnhữngtrườnghợpchọnlọc,nótựngưỡngmộmìnhtrongđó.Mộtchủngloạikhôngthểnàolàmkháchơnlà

tựkhẳngđịnhmìnhtheocáchđó.Bảnnănghạđẳngnhấtcủanó,bảnnăngtựbảotồnvàtrươngrộngmìnhhãycòntỏlộtrongnhữngsựthănghoanày.Conngườitinrằngthếgiớitựnóchứađầyvẻđẹp-nóquênrằngchínhnólànguyênnhâncủatấtcảnhữngvẻđẹpnày.Nguyênmìnhnóđãchothếgiớimộtvẻđẹp,thanôi!rấtphàmphu,quáđỗiphàmphu!...Tómlạiconngườiđãphảnchiếutrongsựvật,nócholàđẹptấtcảnhữnggìphảnảnhlạicáihìnhảnhcủachínhnó:phánđoáncáiđẹplàsựtựmãnchủngloạicủanó…Tuynhiên,mộtchútnghingờcóthểlọtvàotaikẻhoàinghi:thếgiớiđượctôđiểmphảichăngbởitạichínhconngườicoinólàđẹp?Conngườiđãnhânloạihoáthếgiới:tấtcảchỉcóvậy.Nhưngkhôngcógì,tuyệtđốikhôngcógìđảmbảochochúngtarằngconngườichínhlàkhuônmẫucủacáiđẹp.Aibiếtđượctrônghắngiốngcáigìtrongcặpmắtcủamộtphánquanthẩmmĩsiêuđẳnghơn?Cólẽhắnlàmộtkẻhơihợmmình?Cólẽhơitứccười?Cólẽhơiđộcđoán?...“ÔithầnDionysos,tạisaolạibeotaiemnhưvậy?”ArianemộthômhỏingườitìnhtriếtgiacủanàngtrongmộttrongnhữngđốithoạinổitiếngvềNaxosnhưvậy.“Tôithấytaiemhơitứccười,Ariane:tạisaonólạikhôngdàihơnmộtchútnữanhỉ?”.

20.Khôngcógìđẹp,chỉcóconngườilàđẹp:tấtcảmọithẩmmĩhọcđềudựatrênsựngâythơnày,đólàchânlíthứnhất.Chúngtahãythêmngaychânlíthứhai:khôngcógìxấungoàiconngườisađoạ-lãnhvựccủanhữngphánxétthẩmmĩđãđượcquiđịnhbằnghaichânlíđó.-Xétvềphươngdiệnsinhlí,bấtcứcáigìxấuđềulàmconngườisuynhượcvàbuồnrầu.Nónhắcnhởconngườitớisựsuyđồi,nguyhiểm,bấtlực;conngườihaotốnsứclựckhiđốidiệnvớinó.Ngườitacóthểđođượchiệuquảcủacáixấubằnglựckế.Tómlại,bấtcứkhinàoconngườicảmthấyyếuđuốithìđólàdấuhiệuchứngtỏnócảmthấymộtcáigì“xấu”đangcậnkề.Cảmthứcvềsứcmạnh,ýchíhùngdũng,lòngcanđảm,sựkiêuhãnh-tấtcảxuốngthấpvớicáixấuxa,lêncaovớicáiđẹp…Trongcảhaitrườnghợp,chúngtađềucóthểrútrakếtluậnnày:nhữngtiềnđềcủachúngđượctíchchứadồidàotrongbảnnăng.Cáixấuđượccoinhưmộtdấuhiệuvàmộttriệuchứngcủasuyđồi:cáigìnhắcnhởchúngta,dùmộtcáchxaxôi,tớisựsuyđồiđềugâyratrongchúngtaphánđoán“xấu”.Bấtcứmộtdấuhiệubảihoải,nặngnề,giànua,mệtmỏinào,bấtcứsựcâuthúcnào,nhưsựcoquắp,têliệt,nhấtlàmùivị,mầusắc,hìnhthểcủabănghoại,tanrã,dùchỉgiảmxuốngđếnđộchỉcònlàmộtbiểutượngđichăngnữa-tấtcảđềugâyracùngmộtphảnứng,phánđoán“xấu”.Mộtsựthùghétnổilêntạiđây:nhưngconngườighétcáigì?Khôngcònhồnghigìnữa:sựsuyđồicủachủngloạinó.Ởđây,sựthùghétcủanóbắtnguồntừbảnnăngchủngloạisâuthẳmnhấtcủanó,trongsựthùghétnàycósựkinhsợ,thậntrọng,chiềusâu,sựthấusuốt-đóchínhlàsựthùghétthâmsâunhất.Chínhbởilẽđómànghệthuậtsâuxa…

21.Schopenhauer.-Schopenhauer,ngườiĐứcđángkểcuốicùng(-ngườitượngtrưngchomộtbiếncốÂuChâu,nhưGoethe,nhưHegel,nhưHenrichHeine,chứkhôngphảichỉnhưmộtbiếncốđịaphương,“quốcgia”màthôi),làmộttrườnghợpthượngđẳngđốivớimộttâmlígia:tôimuốnnóinhưmộttoantínhkhônngoanthiêntàiviệndẫnnhữnglờikhẩnnguyệnđốinghịch,nhằmhỗtrợchomộtcuộchạgiácuộcđờimộtcáchtoàntriệtvàtheoquanđiểmhưvôchủnghĩa:sựtựkhẳngđịnhvĩđạicủa“ýchísống”nhữnghìnhthứcphongphúcủacuộcđời.Ôngđãlầnlượtdiễndịchnghệthuật,lònganhhùng,thiêntài,vẻđẹp,lòngđạitừbi,tríthức,ýchítìmchânlí,bikịch,nhưnhữnghậuquảcủasự“phủnhận”haynhucầuphủnhậncủa“ýchí”-vụlàmbạcgiảtâmlílớnnhấtlịchsử,trừKitôgiáo.NhìngầnôngchỉlàkẻthừakếcủalốidiễndịchKitôgiáo:cóđiềuôngbiếtcáchchấpthuậncáimàKitôgiáođãkhướctừ,nhữngsựkiệnvănhoávĩđạicủanhânloại,vàchấpthuậnchúngtheomộtquanđiểmKitô,nghĩalàhưvôchủnghĩa(-nghĩalàưngchuẩnchúngnhưnhữngconđường“cứuchuộc”,nhưnhữngkíchthíchcủanhucầu“cứuchuộc…”)

22.Tôilấymộttrườnghợpcábiệt.Schopenhauernóivềcáiđẹpvớimộtsựhăngsaysầuthảm.-Tạisaovậy?Bởiôngnhìnthấytrongđómộtcâycầutrênđóngườitacóthểđixahaytrênđóngườitakhaokhátđixa…Đốivớiôngvẻđẹplàsựgiảithoátkhỏi“ýchí”tronggiâylát-nólôicuốnvềphíagiảithoátvĩnhviễn…Đặcbiệtôngcatụngnónhưđấngcứuchuộckhỏi“trungtâmđiểmcủaýchí”,khỏinhụctình-trongcáiđẹpôngthấysựphủnhậnxunglựchướngvềsựsinhđẻ…Thậtlàmộtvịthánhkìdị!Thếnàocũngcókẻnóingượclạiôngvàtôierằngđólàthiênnhiên.Vẻđẹpcótrongnhữngâmthanh,mầusắc,hươngthơm,nhữngchuyểnđộngnhijpnhàngcủathiênnhiênhướngvềcứucánhnào?Cáigìkhiếnvẻđẹpđóhiểnlộ?-Maymắnthaycómộttriếtgiacũngnóingượclạiông.ĐấngthầnlinhPlaton(chínhSchopenhauergọinhưvậy)uytínngấttrờiđãchủtrươngmộtthuyếtnghịchlại:mộtvẻđẹpkhêugợi,xúidụcsựsinhđẻ-đóchínhlàhiệuquảđặcbiệtcủanó,từcõimiềnnhụccảmthấpnhấttớicõitâmlinhcaosiêunhất.23.Platonđixahơnnữa.ÔngnóivớisựngâythơmàphảilàngườiHyLạpchứkhôngthểlàngười“Kitôgiáo”mớicóthểcóđược,rằngsẽkhôngthểcómảymaytriếtlíPlatonnàonếukhôngcónhữngtraitrángxinhđẹpnhưvậyởthànhphốNhãĐiển:chínhkhinhìnthấyhọmàtâmhồntriếtgiabaybổngvàocõimộngtìnhngâyngấtvàkhôngthểannghỉchođếnkhinóreorắchạtmầmcủamọisựcaosiêuvàolòngmảnhđấtquáđẹptươinhưthế.Thêmmộtbậcthánhkìdịnữa-ngườitakhôngthểtintaimình,dùgiảthửrằngngườitatinPlaton.ÍtrangườitathấyrằngởNhãĐiểnhọtriếtlímộtcáchkháchẳn,nhấtlàtrongquầnchúng.KhôngcógìíttínhchấtHyLạphơnlàngồitrongxódệtmộtcáilướinhệnkháiniệm,amorintellectualis

dei[81]theokiểuSpinoza.TriếtlítheokiểuPlatonđúngraphảiđượcđịnh

nghĩanhưmộtcuộctranhbiệndâmdật,nhưmộtsựkhaitriểnvàđàosâucủamônthểdụccổđiểnvànhữngđiềukiệntiênquyếtcủanó…CáigìcuốicùngnẩysinhratừcáidâmtriếtlícủaPlaton?MộthìnhthứcnghệthuậtmớicủacổHyLạp:biệnchứngpháp.Tôinhắcthêm,chốnglạiSchopenhauervàđểtônvinhPlaton:tấtcảmọinềnvănhoávàvănchươngcaosiêucủanướcPhápcổđiểnđềunảynởtrênmảnhđấtdụctình.Ởđâyngườitacóthểtìmthấykhắpchốnsựhàohoa,nhụccảm,sựtranhđuathưhùng,“đànbà”,-ngườitasẽkhôngbaogiờtìmkiếmvôích…

21.L’artpourl’art[82].-Sựchốngđốicứucánhtrongnghệthuậtbaogiờ

cũnglàsựchốngđốikhuynhhướngđạođứchoá[83]trongnghệthuật,chống

đốisựlệthuộccủanghệthuậtvàođạođức,L’artpourl’artcónghĩalà:“Thâykệluânlí”-nhưngchínhsựthùnghịchnàytốcáorằngthànhkiếnluânlíhãycòngiữphầnưuthắng.Khingườitakhaitrừkhỏinghệthuậtmụcđíchgiảngdạyluânlívàcảithiệnconngườithìkhôngnhấtthiếtnghệthuậtphảivômụcđíchvàkhôngcómộtýnghĩanào,tómlại,l’artpourl’art-mộtconrắncắnđuôichínhnó.“Khôngcómộtmụcđíchnàocảtốthơnlàcómộtmụcđíchđạođức!”,đammêthuầntuýnóinhưvậy.Mộttâmlígiahỏingượclại:tấtcảmọithứnghệthuậtdùngđểlàmgì?nókhôngcatụngsao?khôngtándươngsao?khônglựachọnsao?khôngtỏlòngyêuquísao?khilàmthếnósẽlàmmạnhhaylàmyếuđimộtsốsựthẩmđịnhgiátrị…Đólàmộtcáigìthứyếu?mộtsựtìnhcờ?mộtcáigìbảnnăngcủanghệsĩkhôngthamdựvàochútnào?haynókhôngphảilàđiềukiệntiênquyếtchophépngườinghệsĩlànghệsĩ?...Bảnnăngsâuxanhấtcủanghệsĩcóhướngvềnghệthuậthayđúnghơnvềýnghĩacủanghệthuật,vềcuộcđời,vềlòngkhaokhátcuộcđời?-Nghệthuậtlàsựkíchthíchmãnhliệthướngvềcuộcđời:tạisaongườitacóthểcoinónhưvômụcđích,nhưl’artpourl’art?-Vẫncònlạimộtcâuhỏiphảigiảiđáp:nghệthuậtcònđưaraánhsángnhiềucáixấuxí,cayđắng,hồnghitrongcuộcđời-chẳngphảivìthếmànókhiếnchocuộcđờitrởnênnhọcnhằnsao?-Vàquảthựccónhữngtriếtgiađemgánchonghệthuậtýnghĩađó:“giảithoátkhỏiýchí”đólàtấtcảđốitượngcủanghệthuậttheolờidạycủaSchopenhauer,“khiếnngườitanhẫnnhục”,đólàlợiíchlớnlaocủabikịchmàôngđềcao.-Nhưngđiềunày-nhưtôiđãchothấytừtrước-làquanđiểmvà“ácnhãn”củangườibiquan.Ngườinghệsĩbithảmtruyềnđạtđiềugìtớinhữngkẻkhác?Hắnkhôngdiễntảtháiđộvôuýtrướctấtcảnhữnggìkhủngkhiếpvàhồnghisao?-chínhtháiđộnàylàmộtđiềuđángmơướcvôcùng:kẻnàohiểuđềucungkínhtônvinhnótrêntấtcảmọisự.Ngườinghệsĩtruyềnđạtđiềunày,phảitruyềnđạtđiềunàynếuhắnlànghệsĩ,mộtthiêntàitrongnghệthuậtcảmthông.Lòngdũng

cảmvàbìnhtĩnhtrướckẻthùhùngmạnh,trướcbấthạnhtàytrời,trướcmộtvấnđềđầykinhhoàng-chínhtháiđộchiếnthắngnàyngườinghệsĩlựachọn,cangợi.Trướcbikịch,tínhhiếuchiếntrongtâmhồnchúngtacửhànhnhữngcuộctếlễlinhđình;kẻnàotìmkiếmđaukhổ,conngườianhhùng,tándươngcuộcđờimìnhbằngbikịch,-chỉriêngđốivớikẻđóthôi,ngườinghệsĩbitrángmớidângtặngchéntànbạongọtngàotuyệtvờinày.

25.Chịuđựngmọingười,mởrộngcửavớitấtcảtâmhồn-đólàlòngquảngđại,nhưngchỉlàlòngquảngđạiphóngkhoángmàthôi,ngườitabiếtcónhữngtâmhồnhiếukháchcaosangtrướngrủrèmbuông:họđểtrốngnhữngcănphòngtốtnhất.Tạisaovậy?-Bởivìhọchờđợinhữngquíkháchmàhọkhôngphải“chịuđựng”…

26.Chúngtakhôngtôntrọngmìnhlắmkhichúngtathổlộmình.Nhữngkinhnghiệmriêngtưđíchthựccủachúngtakhôngcónhiềulời.Dùnhữngkinhnghiệmấycómuốnthổlộmìnhđichăngnữacũngkhôngthểđược.Ấylàbởitạichúngtathiếulời.Chúngtađãởtrênbấtcứđiềugìmàchúngtacóthểdiễntảbằngngôntừ.Trongtấtcảmọicâuchuyệnđềucómộtchútkhinhbỉ.Dườngnhưngônngữchỉđượctạorachonhữngcáitầmthường,trungbình,cóthểthôngtriđược.Bằngngônngữ,ngườinóiđãtầmthườnghoámìnhđingaykhinói.-Tríchluânlídànhchonhữngkẻcâmđiếcvànhữngtriếtgiakhác

[84]

27.“Bứctranhnàyđẹpmêhồn!”…[85]ngườiđànbàchuộngvănchương,

bấtmãn,bứtrứt,trongtâmhồnvàruộtgan,trốngtrải,tòmòlắngnghetừngphút,mộtcáchđauđớn,cáimệnhlệnhtừcơthểsâukíncủanàngthìthầm:“autliberiautlibri

[86]:ngườiđànbàvănchươnghọchànhđủđểnghetiếng

nóicủathiênnhiên,dùchokhinónóibằngtiếngLatin,tuynhiênkhákiêucăng,rỗngtuếch,kháđầnđộnnhưnganngỗngđểbímậtnóithìthầmvớimìnhbằngtiếngPháp:“jemeverrai,jemelirai,jem’extasieraietmedirai:Possible,quej’aieeuttantd’esprit?”

[87]…

28.Nhữngkẻ“vôngã”nói.-“Đốivớichúngta,khôngcógìdễhơnlàtrởnênkhônngoan,kiênnhẫn,caocả.Chúngtaxemxéttỉmỉvớidầumỡbaodungvàthiệncảm,chúngtađẩycônglíđếnchỗphilí,chúngtathathứchotấtcả.Chínhvìthếthỉnhthoảngchúngtaphảinuôidưỡngmộtchútđammênhỏ,mộtchúttậtxấunhụctình.Điềuđócóthểcựcnhọcđốivớichúngta;vàkhiquâyquầnthânmậtchỉcóchúngtathôi,cóthểchúngtasẽcườidángvẻbềngoàitacóvìlẽđó.Nhưngđểlàmgì?chúngtakhôngcòncáchnàokháchơnlàđểtựvượtquachúngta:đólàsựkhổhạnhcủachúngta,khổhìnhcủa

chúngta…Trởnênvôngã-đứchạnhcủanhữngkẻ“vôngã”…29.Từmộtcuộcthitiếnsĩ.-“Sứmệnhcủatấtcảmọinềngiáodụccaođẳnglàgì?”-Làbiếnconngườithànhmộtcáimáy.-“Bằngcáchnào?”-Phảidạyconngườibuồnchán.-“Làmthếnàođểđạtđượcđiềuđó?”-Bằngýniệmbổnphận.-“Ailàgươngmẫucủanó?”-Nhàngữhọc:hắndạycáchnhá

[88].-“Ailà

conngườihoàntoàn?”-Côngchứcnhànước.-“Triếthọcnàochongườicôngchứcnhànướccôngthứctốtnhất?”-TriếthọccủaKant:ngườicôngchứcnhànướcvớitưcáchvậttựnộiđặttrênngườicôngchứcnhànướcvớitưcáchhiệntượng.

30.Quyềnngungốc.-Ngườicôngnhânmệtmỏi,hơithởchậmrãi,mắtnhìndịudàng,đểsựvậttựdolưuchuyển:nhânvậtđiểnhìnhnày,màngàynay,trongThờiĐạicủaLaoĐộng(vàcủa“Reich”!nữa-)ngườitagặptrongmọigiaicấpxãhộiđangđòihỏinghệthuật,gồmcảsáchvởvà,trướchết,báochí-nhấtlàvẻđẹpcủathiênnhiênÝĐạiLợichẳnghạn…Conngườicủabuổitối,vói“nhữngbảnnăngmanrợngủsay”

[89]màFaustnói,con

ngườinàycầndưỡngsức,tắmbiển,trượtbăng,Beyreuth[90]…Trongnhững

thờiđạinhưthờiđạicủachúngta,nghệthuậtcóquyềnhoàntoànđiênkhùng[91]nhưmộtthứnghỉhècủatinhthần,trítuệvàcảmgiác.Wagnerhiểuđiều

đó.Sựđiênkhùnghoàntoànlàliềuthuốcbổ…

31.Lạimộtvấnđềchaytịnhnữa.-NhữngcáchmàJulesCésardùngđểchốnglạitìnhtrạngbệnhhoạnvàchứngđauđầucủaôngtalà:đibộthậtnhiều,sốnghếtmứcđơngiản,nghỉngơiliêntụctạinơiphóngkhoáng,gắngsứcliênmiên-đạiđểđólànhữngbiệnphápphòngngừavàtựvệchốnglạisựdễbịthươngcựckìcủabộmáyvidiệulàmviệcdướiáplựccaonhấtmàngườitagọilàthiêntài.

32.Kẻvôluânnói.-Khôngcógìnghịchlạivớithịhiếucủatriếtgiachobằngconngườivớitưcáchkẻthèmmuốn…Nếutriếtgiachỉthấyconngườitronghànhvi,nếuhắnthấyconvậtcanđảmnhất,xảoquyệtnhất,nhẫnnạinhất,lạclõngbơvơngaycảtrongnhữngmêlộtuyệtvọng-thìconngườihiệnravớihắnđángkínhphụcbiếtbao!Hắnkhíchlệconngười…Nhưngtriếtgiakhinhbỉconngườithèmmuốn,vàcảconngười“đángthèmmuốn”nữa-hắnkhinhbỉtấtcảmọicáiđángthèmmuốn,mọilítưởngcủaconngười.Nếutriếtgiacóthểlàmộtkẻtheohưvôchủnghĩa,hắnsẽlàmộtkẻtheohưvôchủnghĩangaybởihắnnhìnthấyhưvôđằngsautấtcảnhữnglítưởngcủaconngười.Màcũngkhôngphảichínhhưvônữa-màchỉlànhữnggìvôgiátrị,philí,bệnhhoạn,hènnhất,mệtmỏi,tấtcảmọithứcặnbãtrongcáiliđãuốngcạncủađờinó.Tạisaoconngười,kẻđángkínhphục

nhườngấytrongthựctại,lạikhôngxứngđángmộtchútkínhtrọngnàokhinóthèmmuốnvậy?Phảichăngnóphảichuộclỗivìđãquáthíchhợptrongthựctế?Nóphảicânbằnghànhđộngcủanó,cânbằngsựcăngthẳngcủatinhthầnvàýchívậndụngtrongmọihànhđộng,bằngsựvươntayduỗichân

[92]vàolãnhvựctưởngtượngvàphilíchăng?-Lịchsửcủanhữngước

vọngcủanótừxưatớinaylàpartiehonteuse[93]củaconngười.Phảicẩn

thậnđừngđọcquálâutrongcuốnsửđó.Cáibiệnminhconngườilàthựctếcủanó-thựctếsẽvĩnhviễnbiệnminhchonó.Conngườiđíchthựcgiátrịbiếtchừngnàokhisosánhvớibấtcứloạingườinàochỉđượctạonênbởithèmmuốn,mơmộng,rácrưởivàdốitrá?khisosánhvớibấtcứmộtconngườilítưởngnào?...Vàchỉcóconngườilítưởnglàkẻnghịchlạivớithịhiếucủatriếtgiamàthôi.

33.Giátrịtựnhiêncủalòngíchkỉ.-Giátrịcủalòngíchkỉtuỳthuộcvàogiátrịsinhlícủakẻcólòngíchkỉ:nócóthểrấtcógiátrị,nócóthểvôgiátrịvàđángkhinhbỉ.Mỗicánhânđềucóthểđượcxétđoántuỳtheohắntượngtrưngchođườngđilênhayđixuốngcủacuộcđời.Saukhiđãquyếtđịnhnhưthếngườitađãcómộttiêuchuẩnđểđánhgiágiátrịlòngíchkỉ.Nếunóbiểudiễnđườngđilên,thìgiátrịcủanóquảthậtphithường-vàvìlợiíchcủacuộcđờitoàndiện,sẽcùngvớinótiếnmộtbướcdàivềphíatrước,sựlolắngchosựbảotồncủanó,choviệctạoranhữngđiềukiệntốtnhấtchonócóthểvôcùng.Conngườiđơnlẻ,“cánhân”,nhưngườitacũngnhưnhữngtriếtgiatừxưatớinayhiểu,làmộtđiềusailầm:tựnókhônglàgìcả,nókhôngphảilàmộtnguyêntử,một“mắtxích”,mộtcáigìchỉdoquákhứđểlại,-nólàtấtcảdòngdõiđơnbiệtcủaconngườitừxưalênđếnnó.Nếunóbiểudiễnsựpháttriểnđixuống,sựsuyđồi,thoáihoákinhniên,bệnhhoạn(-bệnhhoạnnóichunglànhữngtriệuchứngcủasuyđồi,chứkhôngphảilànguyênnhân),thìlúcđónóchẳngcógiátrịbaonhiêu,vàsựcôngbìnhtốithiểuđòihỏirằngnólấycủanhữngngườikhoẻmạnhcàngítchừngnàocàngtốtchừngấy.Nóchỉlàmộtconkísinhtrùngcủahọmàthôi…

34.TínđồKitôvàkẻvôthần.-Khikẻvôthần,ngườiphátngôncủanhữnggiaicấpgiaicấpxãhộisuyđồilêntiếngđòihỏivớisựphẫnnộchínhđángnhững“quyềnhạn”củahắn,“cônglí”,“quyềnbìnhđẳng”,hắnchỉhànhđộngdướiáplựccủasựthiếuvănhoácủahắn,màkhôngbiếtlídođíchthựctạisaomìnhkhổ-mìnhnghèokhóvềphươngdiệnnào,trongcuộcđời…Mộtkhuynhhướngvềnguyênnhânmãnhliệttronghắnlíluận:phảicómộtkẻnàođóphảichịutráchnhiệmvềtìnhcảnhtồitệđócủahắn…Sự“phẫnnộchínhđáng”nàytựnóđãgiúpíchchohắnnhiều;bấtcứmộtkẻđángthươngnàocũngtìmthấykhoáilạctrongsựchửirủa-nótìmthấytrongđó

mộtchútsaysưacủasứcmạnh.Ngaysựtathánvàthanvãncũngđủchođờimộtsựquyếnrũmàvìnóngườitacóthểchịuđựngđượccuộcđờirồi:cómộtlượngtrảthùnhỏtrongmỗilờitathán,ngườitaquitráchtìnhtrạngtồitệ,vàtrongmộtvàitrườnghợp,ngaycảsựxấuxacủamìnhchonhữngkẻkháchọ,nhưthểnhữngkẻnàyphạmmộtđiềubấtcônghaycómộtđặcquyềntráiphép.“NếutôilàmộttênCanaille

[94]thìbạncũngphảilàmộtkẻ

nhưvậy.”:ngườitalàmcáchmạngtrênnềntảngluânlínày.Thanthởchẳngbaogiờvôíchcả:nóxuấtpháttừnhữngkẻyếuđuối.Dùngườitagántìnhtrạngtồitệcủamìnhchonhữngkẻkháchaychochínhmình-nhữngkẻtheoXãhộichủnghĩalàmviệcđầu,nhữngtínđồKitôgiáochẳnghạn,làmviệcsau-thìthựcracũngchẳngcógìkhácnhaucả.Cáigiốngnhaucủacảhai,chúngtacóthểthêm,cáiđêtiệnđángkhinhcủacảhai,làchorằngphảicókẻnàođóchịutráchnhiệmvềsựđaukhổcủamình-tómlại,kẻđaukhổtựkêđơnthuốcrachochínhmình,lấymậtngọtcủasựtrảthùđểtrịnỗiđaukhổcủamình.Nhữngđốitượngcủanhucầutrảthùnàycũngnhưnhucầukhoáilạcđềuchỉlànhữngnguyênnhâncơngẫu

[95]:kẻđaukhổtìmthấy

khắpmọinơinhữngnguyênnhân[96]đểxoadịusựcămthùtitiệncủahắn-

nếuhắnlàmộttínđồKitôgiáo,xinnhắclại,hắntìmthấynhữngnguyênnhânnàytrongchínhmình…KẻvôthầnvàtínđồKitôgiáo-cảhaiđềulànhữngkẻdécadents

[97].-KhitínđồKitôgiáolênán,phỉbángvàbôinhọ“

trầngian”,hắnhànhđộngnhưvậybởicùngbảnnăngthúcđẩyngườicôngnhânXãhộichủnghĩalênán,phỉbángvàbôinhọxãhội:ngaycảcuộc“phánxétcuốicùng”cũngchỉlàsựanủitrảthùdịudàng-cuộccáchmạng,nhưngườicôngnhântheoXãhộichủnghĩamongmỏi,cóđiềuđượcquanniệmnhưmộtcáigìxaxôihơnmàthôi…ngaycả“Thếgiớibênkia”-thếgiớibênkiađểlàmgìnếukhôngphảilàmộtphươngtiệnđểbôinhọthếgiớinày?...

35.Phêbìnhluânlí“Décadence”[98].-Mộtluânlí“vịtha”,mộtluânlítrong

đólòngvịkỉsuyyếu-trongbấtcứtrườnghợpnàocũngđềulàmộtdấuhiệuxấucả.Điềunàyđúngchonhữngcáthể,điềunàyđặcbiệtđúnghơnnữachonhữngdântộc.Cáitốtnhấtthiếuvắngkhilòngvịkỉbắtđầuthiếuvắng.Chọncáicóhạichochínhmình,bịcámdỗbởinhữngnguyênnhân“vôvịlợi”,đóhầunhưlàđịnhthứccủadécadence.“Khôngtìmlợilộcchochínhmình”-đóchỉlàmộtcáiláđaláđềluânlíchomộtthựctạihoàntoànkháchẳn,nghĩalà,sựkiệnsinhlí:“Tôikhôngcònbiếtcáchtìmlợiíchcủariêngtôinữa”…Sựphânhoácủanhữngbảnnăng!-Conngườitànmạtkhinóbắtđầuvịtha.-Thayvìnóimộtcáchngâythơ:“Tôikhôngcòngiátrịnữa.”,sựdốitráluânlíquamiệngcủakẻdécadentlạinóirằng:“khôngcógìcógiá

trịcả,-cuộcđờikhôngcógiátrịgìcả”…Mộtphánđoánnhưvậy,cuốicùng,baogiờcũnglàmộtmốinguyhạilớn,nócótínhcáchtruyềnnhiễm-trênmảnhđấtvôcùngbệnhhoạncủaxãhội,chẳngbaolâunónẩynởphồnthịnhthànhmộtrừngtưtưởngnhiệtđới-khithìdướihìnhthứctôngiáo(Kitôgiáo),khithìdướihìnhthứctriếthọc(chủthuyếtSchopenhauer).Đôikhinhữngcâyđộcmọclêntừsựmụcnátthốithanàycóthểđầuđộccuộcđờihàngngàymuônngànnămsaubằnghơiđộcchúngxônglên…

36.Quitắcluânlíchoysĩ.-Kẻbệnhhoạnlàkísinhtrùngcủaxãhội.Trongmộtsốtrạngtháinàođó,tiếptụcsốnglàđiềubấtchính.Tiếptụcsốngnhưcỏcâytrongsựlệthuộchènnhátvàoysĩvàthuốcmen,saukhiýnghĩacuộcđời,quyềnsốngđãmất,bắtbuộcphảiđitớichỗbịxãhộikhinhbỉsâuxa.Nhữngysĩ,tớilượthọ,phảilànhữngkẻtrunggiantruyềnđạtsựkhinhbỉnày-họkhôngđượcchotoa,chữabệnhnữa,tráilạimỗingàyhọphảimanglạimộtliềughêtởmmớitớichobệnhnhân…Tạoramộttráchnhiệmmới,tráchnhiệmcủaysĩ,ápdụngchomọitrườnghợptrongđólợiíchtốicaocủacuộcđời,củacuộcđờiđilên,đòihỏingườitagạtravàchàđạpmộtcáchtànnhẫncuộcđờiđixuống-chẳnghạnđểxácđịnhquyềnsinhsản,quyềnđượcsinhrađời,quyềnsống…Chếtmộtcáchkiêuhãnhkhikhôngcòncóthểsốngmộtcáchkiêuhãnh.Chếttheosựlựachọntựdo,giữađámconcháuvànhânchứngquâyquầnxungquanh:nhưthếlờivĩnhbiệtđíchthựccòncóthểthựchiệntrongkhikẻđangtừtrầnhãycònđó,vàthựcsựcòncóthểđánhgiágiátrịđiềuhắnđãhoànthànhvàướcmuốntrongcuộcđời,làmbảngtổngkếtcuộcđời-tấtcảnhữngđiềuđótráingượcvớimànbihàikịchthảmthươngvàkinhkhủngmàKitôgiáođãđóngtronggiờlâmchung.KhôngbaogiờngườitađượcphépquênrằngKitôgiáođãlạmdụngsựyếuđuốicủakẻhấphốiđểdùngbạolựcápđảoýthứchắnvàlạmdụngngaycảchínhcáchchếtđểdựngnênnhữngphánđoángiátrịvềconngườivàquákhứhắnnữa!-Gạtrangoàitấtcảnhữnghènnhátcủathànhkiến,vấnđềởđâylàthiếtđịnhsựđánhgiátrịđíchthực,nghĩalàcótínhcáchsinhlí,củacáigọilàchếttựnhiên:cáichếtnày,rốtcục,cótínhcách“phảntựnhiên”,mộtcuộctựtử.Ngườitakhôngbaogiờchếtbởikẻkhácmàchỉbởimình.Nhưngthườngchỉlàcáichếttrongnhữngtrườnghợpđángkhinhbỉnhất,mộtcáichếtkhôngtựdo,mộtcáichếtkhôngđúnglúc,mộtcáichếtcủamộtkẻhènnhát.Vìlòngthathiếtyêucuộcđời,ngườitaphảiaoướcmộtcáichếtkháchẳn:tựdo,ýthức,khôngtìnhcờ,khôngđộtngột…

[99]

Saucùngđâylàmộtlờikhuyêngửiquívịbiquanvàdécadentsthânmếnkhác.Chúngtakhôngnắmtrongtaykhảnăngngăncảnviệcchúngtarađời:nhưngchúngtacóthểsửachữasựlầmlẫnnàyvìđôikhiđólàmộtsựlầmlẫn.Khingườitatựhuỷ,ngườitađãlàmmộtviệcđángkínhtrọngnhất:

ngườitagầnnhưxứngđángđượcquyềnsốngvìđãlàmthế[100]

…Xãhội,tôimuốnnóichínhcuộcđờirúttỉađượclợiíchtừviệclàmnhưvậynhiềuhơnbấtcứtừmột“cuộcđời”nàotrôiquatrongsựkhướctừốmyếuxanhxaovànhữngđứchạnhkhác-ngườitađãđichokhuấtmắtnhữngkẻkhác,ngườitađãgiảithoátchocuộcđờimộtvấnnạn…Chủnghĩabiquanpur,vert

[101]chỉcóthểtựchứngminhbởisựtựchốibỏcủanhữngquíôngtheo

biquanchủnghĩa:ngườitaphảitiếnthêmmộtbướcnữatrongluậnlícủamình,vàkhôngphảichỉchốibỏcuộcđờitrong“ýchívàbiểutượng”nhưSchopenhauerđãlàm-ngườitatrướchếtphảichốibỏSchopenhauer:Tiệnthểxinnóiqua,chủnghĩabiquantuyhaylâynhưngkhônglàmgiatăngtínhchấtbệnhhoạncủamộtthờiđạihaymộtchủngtộcnóichung:nóchínhlàsựbiểulộcủatínhchấtbệnhhoạnđó.Ngườitatrởthànhnạnnhâncủanógiốngnhưngườitatrởthànhnạnnhâncủabệnhdịchtả:cơthểngườitaphảicónhữngtốtínhbệnhhoạntrướcđã:chủnghĩabiquantựnókhôngtạorathêmdùlàmộtkẻdécadentnào.Tôixinnhắclạirằngthốngkêchothấynhữngnămbệnhdịchtảhoànhhànhtổngsốngườichếtkhôngkhácgìnhữngnămkhác.

37.Chúngtacótrởnênđạođứchơnkhông?-Nhưngườitađãchờđợi,tấtcảtínhchấttànbạocủasựxuẩnngốcluânlí,từxưatớinayvẫnđượclầmcoilàchínhluânlíởĐức,đãđổxôvàotấncôngquanniệm:“phithiệnác”củatôi:tôicóthểkểnhiềuchuyệnngộnghĩnhvềsựkiệnnày.Trêntấtcả,ngườitacốgắngkhiếntôisuynghĩvề“sựtốicaokhôngthểchốicãiđược”củathờiđạichúngtatrongphánđoánluânlí,sựtiếnbộđíchthựccủachúngtatronglãnhvựcnày:sovớichúngta,mộtCésarBorgiachắcchắnkhôngthểtượngtrưngchomột“conngườisiêuviệt”,mộtthứsiêunhântheokiểutôiđãdựnglên…MộtôngchủbútThuỵSĩ,chủbútbáoBund,đixahơn-khôngnhữngkhôngbầytỏlòngkhâmphụccủaôngđốivớisựcanđảmdámlàmmộtviệcnhưthếnày-màôngcòn“hiểu”rằngýnghĩatácphẩmtôinằmtrongviệcđềxướngbãibỏtấtcảmọitìnhcảmđoanchính!Xincảmơn!-đểtrảlời,tôitựchophépnêuracâuhỏinày:“Cóthựcchúngtacótrởnênđạođứchơnkhông?”Sựkiệntấtcảmọingườitinnhưvậyđãlàmộtbácluậnchốnglạinórồi.Chúngta,nhữngconngườicủathờiđạimới,vôcùngtếnhị,vôcùngnhậycảm,sẵnsàngđónnhậnýkiếntưtưởnghàngtrămcáchkhácnhau,quảthựcchúngtatưởngtượngrằngnhữngtìnhcảmnhânloạidịudàngmàchúngtabiểulộnày,sựnhấttríđãđạtđượctronglòngkhoandung,trongsựsẵnsànggiúpđỡ,tronglòngtintưởnglẫnnhau,làmộtsựtiếnbộđíchthựcvàchúngtađãtiếnxaconngườithờiPhụcHưng.Nhưngthờiđạinàocũngnghĩnhưvậy,phảinghĩnhưvậy.Điềuchắcchắnlàchúngtakhôngdámtựđặtmìnhvàonhữnghoàncảnhấy:thầnkinhchúngtatrongkhông

chịuđựngnổimộtthựctạinhưvậy,nóichiđếnnhữngbắpthịtcủachúngta.Tuynhiênsựbấtlựcnàykhôngchứngtỏmộtsựtiếnbộmàchỉchothấymộtthểchấtmuộnmàngkhácyếuđuốihơn,tếnhịhơn,nhậycảmhơn,từđóthiếtyếuphảinẩysinhramộtluânlíđầycungkính.Nếuchúngtathửtưởngtượngsựtếnhịvàtrễmuộn,sựsuynhượcsinhlícủachúngtacoinhưkhôngcó,thìlậptứcluânlí“nhânđạo”mấtngaygiátrịcủanó-khôngcómộtluânlínàotựnócógiátrịcả-:nócòncóthểkhiếnchúngtakhinhbỉnữa.Tráilại,chúngtahãytinrằngchúngta,nhữngconngườithờihiệnđại,vớilòngnhânđạonhưtấmchănbôngnhồinhétđầybônglenêmáiquấnxungquanh,sợhãikhôngmuốnđụngchạmdùvớimộthònđánhỏ,chắcchắnsẽđemlạichonhữngkẻđồngthờivớiCésarBorgiamộtmànhàikịchkhiếnhọcườiđếnchếtđược.Quảthực,mộtcáchvôýthức,chúngtakhôihàiđếncùngđộ,chúngtavớinhững“đứctính”hiệnđạicủachúngta…Sựsuygiảmcủanhữngbảnnăngthùnghịchvàkhêugợihồnghi-vàđólàcáixâydựngsự“tiếnbộ”củachúngta-chỉtiêubiểuchomộttrongnhữnghậuquảcủasựsuygiảmtổngquátsinhlựccủachúngta:ngườitaphảivấtvảvàthậntrọnghơngấptrămngànlầnđểsốngmộtcuộcđờilệthuộcvàmuộnmàngnhưvậy.Lúcđóngườinọsẽgiúpđỡngườikia,lúcđómỗingười,tớimộtcựcđộnàođó,đềulàbệnhnhân,vàmỗingườilàmộtkhánhộtrôngcoibệnhnhân.Cáiđóđượcgọilà“đứchạnh”-:giữanhữngngườiđãbiếtmộtcuộcsốngkhác,mộtcuộcsốngphongphúhơn,hoangtànghơn,lailánghơn,nócóthểđượcgọibằngmộtcáitênkhác,cóthểlà“hènnhát”,“titiện”,“đạođứccủabàgià”…Sựlàmdịunhẹphongtụccủachúngta-đâylàluậnđềcủatôi,sựcảicáchcủatôi,nếubạnmuốn,-làmộthậuquảcủasựsuyđồi;ngượclạisựcứngrắnvàtànkhốccủatậpquánlạicóthểlàhậuquảcủasựphongphúcủacuộcđời.Bởivìtrườnghợpsauđòihỏinhiềuliềulĩnh,nhiềutháchđốvànhiềuhoangphí.Cáigìtrướckialàhươngvịcủacuộcđờingàynaycóthểlàđộcdượcchochúngta…Đểlãnhđạmlạnhlùng-đócũnglàmộthìnhthứccủasứcmạnh-chúngtacũngđãquágià,quámuộn:thứđạođứcbácáicủachúngtamàtôilàkẻđầutiênđềcaocảnhgiác,thứđạođứcngườitacóthểgọilàl’impressionnismemorale

[102],cũnglạilàmộtbiểulộkháccủasự

nhậycảmsinhlíquáđáng,đặctínhcủatấtcảnhữnggìlàdécadent.PhongtràonàyvớiđạođứcbácáicủaSchopenhauerđãcốgắngtựtrìnhbầymộtcáchkhoahọc-mộtcốgắngđạibấthạnh!-đúnglàmộtphongtràođíchthựccủasựdécadencetrongluânlívànhưthếrấtgầngũivớiluânlíKitôgiáo.Nhữngthờiđạihùngmạnh,nhữngnềnvănhoácaoquíđềunhìnthấytronglòngbácái,trong“lòngyêuthươngđồngloại”,trongsựthiếuvắnglòngíchkỉvàthiếuvắngđộclậpmộtcáigìđángkhinhbỉ.-Phảiđolườngnhữngthờiđạitheonhữngsứcmạnhtíchcựccủachúng-và,nếuđolườngtheotiêuchuẩnấythìthờiđạiPhụcHưng,hoangtàngvàđầybấttườnghung

hiểm,hiệnranhưthờiđạilớncuốicùngvàchúngta,chúngtanhữngconngườithờihiệnđại,vớisựthậntrọngloâuchobảnthânvàtìnhyêuđồngloại,vớinhữngđứctínhcầnlao,khiêmtốn,côngbình,khoahọc-thuthập,tiếtkiệm,máymóc-hiệnranhưmộtthờiđạiyếuđuối.Nhữngđứctínhcủachúngtabịđiềukiệnhoá,bịsựyếuđuốicủachúngtađòihỏiphảicó…“Bìnhđẳng”,mộtsựđồnghoáxácthực,phátbiểuqualíthuyếtvề“quyềnbìnhđẳng”cốtyếuthuộcvềsựsuyđồi:vựcthẳmchiacáchgiữaconngườivàconngười,giaicấpvàgiaicấp,sựđatạpcủanhữngchủngloại,ýchímuốnlàmình,muốntáchbiệtđứngriêngmộtmình,cáimàtôigọilàcảmthứcđaunhứcvềkhoảngcách

[103]-làđặctínhcủamọithờiđạimạnh.Sự

đànhồi,căngthẳnggiữanhữngtháicựcngàynaycàngngàycàngtrởnênthuhẹplại-cuốicùngchínhnhữngtháicựctựxoáđivàđếnchỗtrởnêntươngđồng…Tấtcảmọilíthuyếtchínhtrịvànhữngcơcấutổchứcquốcgiacủachúngta,khôngvìlẽgìkhôngkể“ĐếquốcĐức”,đềulànhữnghậuquả,nhữnghậuquảthiếtyếucủasựsuyđồi;ảnhhưởngvôthứccủasựdécadencecònbắtđầuchếngựngaycảtrênlítưởngcủamộtsốkhoahọc.TôibàibáctoànthểmônxãhộihọcởAnhvàPhápbởinóchỉbiếtdokinhnghiệmnhữnghìnhthứcsuyđồicủaxãhộivàhoàntoànngâythơcoichínhnhữngbảnnăngsuyđồicủanónhưquiphạmcủaphánđoángiátrịxãhộihọc.Cuộcsốngsuyđồi,sựsuygiảmcủatấtcảnhữngsứcmạnhtổhợp,nghĩalànhữngsứcmạnhchiacách,đàovựcsâuxếpđặttrêndướitựthiếtđịnhthànhlítưởngtrongxãhộihọchiệnđại…Nhữngnhàxãhộihọccủachúngtalànhữngkẻdécadent,nhưngôngHerbertSpencercũnglàmộtkẻdécadentnữa,-ôngnhìnthấysựthắnglợicủalòngvịthalàmộtcáigìđángmơước!...38.Quanniệmcủatôivềtựdo…-Giátrịcủamộtsựviệcđôikhikhôngnằmtrongsựkiệnngườitađượcgìkhithủhữunómàtrongsựkiệnngườitaphảitrảgiánàođểđượcnó-tronggiámàchúngtaphảitrả.Tôiđancửmộtthídụ.Nhữngchếđộtựdolậptứchếtlàtựdokhingườitađạttới:sauđó,khôngcógìvôcùngnguyhạichotựdochobằngnhữngchếđộtựdo.Ngườitabiếtrõhậuquảchúngmanglại:chúngpháhoạingầmýchíhùngcường,chúngsanbằngnúicaovàthunglũngvàgọiđólàluânlí,chúngkhiếnconngườinhỏbé,hènnhátvàthèmkhátdụcvọng,-vàlầnnàobầythúvậtcũngchiếnthắngcùngvớichúng…Chủnghĩatựdo:nóicáchkhác,sựsúcvậthoáthànhbầylũ…Cùngnhữngthểchếđó,khingườitacònđangphảichiếnđấuđểgiànhchúng,lạitạoranhữnghậuquảhoàntoànkháchẳn;lúcđóchúngthăngtiếntựdomộtcáchmạnhmẽ.Nhìngầnhơnnữangườitathấyrằngchínhcuộcchiếntạoranhữnghiệuquảđó,cuộcchiến,vớitưcáchchiếntranhđãchophépnhữngbảnnăngphảntựdotiếptụctồntại.Vàchiếntranhhuấnluyệnchotựdo.Vì,thếnàolàtựdo?Đólàngườitaphảicóýchítựgánhváctráchnhiệmđốivớibảnthân.Đólàngườitaphải

giữkhoảngcáchchiacáchvớichúngta.Đólàngườitaphảitrởnênlãnhđạmhơnnữađốivớivấtvả,khổcực,thiếuthốn,ngaycảđốivớicuộcđời.Đólàngườitaphảisẵnsànghisinhconngườicholợiíchcủamình,kểcảchínhconngườimình.Tựdocónghĩalànhữngbảnnănghùngtráng,nhữngbảnnănghânhoantrongchiếntranhvàchiếnthắngđãtrỗivượtchếngựtrêntấtcảnhữngbảnnăngkhác-trênbảnnănghướngvề“hạnhphúc”chẳnghạn.Conngườiđãtrởnêntựdo-vàtinhthầncònphảitrởnêntựdobiếtchừngnàonữa-chàđạplênthứhạnhphúcyênấmđángkhinhmànhữngtênchủtiệmtạphoá,nhữngtínđồKitôgiáo,nhữngconbòcái,đànbà,dânĂngLêvànhữngtêndânchủkhácthườngmơước.Conngườitựdolàmộtchiếnsĩ.-Tựdođượcđolườngcáchnàonơinhữngcánhâncũngnhưnơinhữngquốcgia?Bằngsựđốikhángphảivượtqua,bằngsựcựckhổphảitrảiđểđượcởmãitrêncao.Ngườitaphảitìmmẫungườitựdocaocảnhấtnơinàomàsựđốikhánglớnlaonhấtcầnphảiđượckhắcphụcthườngxuyên:cáchsựđộctàinămbước,gầnsátbênngưỡngcửacủahiểmhọanôlệ.Điềunàyđúngvềphươngdiệntâmlínếungườitahiểusự“độctài”lànhữngbảnnăngtànbạovàkhủngkhiếp,đểchốnglạinó,cầnphảivậndụngtốiđauyquyềnvàkỉluậtđốivớibảnthân-mẫutốtđẹpnhấtlàJulesCésar;-điềunàycònđúngvềphươngdiệnchínhtrị:ngườitachỉcầngiởlạilịchsử.Nhữngdântộccómộtgiátrịnàođó,chưabaogiờchiếmđượcdướinhữngchếđộtựdo:chínhhiểmhoạlớnlaokhiếnnhữngdântộctrởthànhmộtcáigìđángkínhtrọng,hiểmhoạtrướchếtdạychúngtabiếtnhữngtàinguyêncủachúngta,đứchạnhcủachúngta,khígiớitựvệvàtấncôngcủachúngta,tinhthầnchúngta,-nóbắtbuộcchúngtaphảimạnh…Nguyêntắcthứnhất:ngườitacầnphảimạnh,nếukhôngngườitakhôngbaogiờtrởnênmạnhcả.-Nhữngtrườnghuấnluyệnvĩđạidànhchonhữngconngườimạnhđó,choloạingườimạnhmẽnhấtchưabaogiờtừngcóđó,nhữngcộngđồngquítộctheokiểumẫuLaMãvàVenise,đãhiểuchữtựdotheođúngnghĩamàtôimuốnnói:nhưmộtcáigìngườitacóvàkhôngcó,mộtcáigìngườitamuốn,mộtcáigìngườitađangchinhphục…

39.Phêbìnhthờihiệnđại.-Nhữngchếđộcủachúngtakhôngcònlợiíchmộtchútnàonữa:tấtcảmọingườiđềuđồngývớinhauvềđiểmnày.Tuynhiênlỗilầmkhôngphảiởnơinhữngchếđộmàởnơichúngta.Saukhiđãđánhmấttấtcảnhữngbảnnăngmàtừđónhữngthểchếphátsinh,hiệnchúngtađangđánhmấtchínhnhữngthểchếấy,bởichúngtakhôngcònthíchhợpđốivớichúng.Chếđộdânchủbaogiờcũnglàhìnhthứcsuyđồicủasứcmạnhtổchức;trong“Phàmphu,quáđỗiphàmphu”,I,518,tôiđãbiểuthịchântướngcủachếđộdânchủhiệnđại,cùngvớinhữngbiệnphápnửavờicủanónhư“ĐếquốcĐức”,nhưlàhìnhthứcsuyđồicủaquốcgia.Đểcónhữngthểchế,phảicómộtthứýchí,bảnnăng,mệnhlệnh,phảntựdo

đếnđộtànác:mộtýchíhướngvềtruyềnthống,vềquyềnuy,vềtráchnhiệmthiếtlậptrênnhiềuthếkỉ,vềsựliênđớigiữanhữngthếhệnốitiếp,trongquákhứvàtươnglai,infinitum

[104].Khiýchínàyhiệnhữu,thìsẽcómột

cáigìnhưimperiumRomanum[105]

đượcthànhlập;hoặcnhưnướcNga,sứcmạnhduynhấtngàynaycònsứcmạnhbềnbỉ,còncóthểchờđợi,còncóthểhivọngmộtcáigìđó-nướcNga,phảnđềcủabệnhthầnkinhvàhệthốngchínhtrịnhượctiểuđángthươngcủaÂuchâumàcùngvớisựthànhlậpcủaĐếquốcĐứcđãđivàogiaiđoạnkhẩntrươngnghiêmtrọng…ToànthểthếgiớiTâyphươngđãđánhmấtnhữngbảnnăngnàymàtừđóphátsinhratươnglai:cólẽkhôngcógìnghịchlạivới“tinhthầnhiệnđại”hơnđiềuđó.Ngườitasốngchohiệntại,ngườitasốngvộivàng-ngườitasốngrấtvôtráchnhiệm:đóchínhlàcáingườitagọilà“tựdo”.Cáikhiếnmộtchếđộlàmộtchếđộthìbịkhinhrẻ,thùghét,bỏrơi:bấtcứkhinàonghenóitớichữ“uyquyền”ngườitađềutưởngmìnhđangởtronghiểmhoạcủamộtchếđộnôlệmới.Tínhchấtdécadencetrongbảnnăngthẩmđịnhgiátrịcủanhữngchínhkháchcủachúngta,nhữngchínhđảngcủachúngta,xuốngsâuđếnnỗihọtựnhiênthíchcáigìđưatớibănghoại,cáigìdụcthanhthảnhơnthảmhoạtậnthế…Hãycoihônnhânthờihiệnđại.Rõrànglàtấtcảmọilítríđềuđãbiếnmấtkhỏihônnhânhiệnđại,tuynhiênđókhôngphảilàmộtvấnnạnchốnglạihônnhânmàlàchốnglạithờihiệnđại.Tínhcáchhợplícủahônnhânnằmtrongtráchnhiệmpháplíduynhấtcủađànông:dođóhônnhâncómộttrọngtâm,trongkhingàynaynóđikhậpkhiễngtrêncảhaichân.Tínhcáchhợplícủahônnhânnằmtrongsựvữngchắctheonguyêntắccủanó:dođócómộtchủâmcóthểđượcnghethấytrênsựtìnhcờcủacảmgiác,đammêvàxúcđộngthoángqua.Nócònnằmtrongtráchnhiệmlựachọnvợchồngcủagiađình.Vớisựkhoandunggiatăngchohônnhânvìtình,ngườitađãloạitrừchínhnềntảngcủahônnhân,cáiduynhấtkhiếnnótrởthànhmộtchếđộ.Khôngbaogiờ,tuyệtđốikhôngbaogiờngườitacóthểthiếtlậpmộtchếđộtrênmộtđặctính;tôinhắclại,ngườitakhôngxâydựnghônnhântrên“tìnhyêu”,-ngườitaxâydựnghônnhântrênbảnnăngdụctình,trênbảnnăngtưhữu(vợconđượccoinhưtàisản),trênbảnnăngcaitrịkhôngngừngtổchứcchochínhnónhữngcơcấucaitrịnhỏbénhất,giađình,vàcầnconcáivànhữngkẻthừakếđểduytrì-theocảnghĩasinhlínữa-mộtsốlượngsứcmạnh,ảnhhưởng,tàisảnđãthủhữuđược,đểsửasoạnchonhữngcôngviệclâudài,chomộtsựliênđớicủabảnnănggiữanhữngthếkỉ.Hônnhân,vớitưcáchmộtchếđộ,đãbaohàmtrongchínhnósựkhẳngđịnhcủahìnhthứctổchứcrộnglớnnhấtvàbềnbỉnhất:nếuxãhộinhưmộttoànthểkhôngthểtựđứngbảolãnhchochínhnótrongnhữngthếhệxaxôinhất,thìhônnhânhoàntoànvônghĩa.-Hônnhânthờihiệnđạiđãmấtýnghĩacủanó-dođó,nóđangbịbãibỏ.

40.Vấnđềthợthuyền.-Chínhsựxuẩnngốc,hayđúnghơn,sựsuyđồicủabảnnăngmàngàynayngườitatìmthấynơicùngđáycủatấtcảmọisựxuẩnngốc,đãlàmnẩysinhravấnđềthợthuyền.Cómộtsốsựviệcmàngườitakhônghềđặtcâuhỏi:mệnhlệnhđầutiêncủabảnnăng.-TôituyệtnhiênkhônghiểungườitamuốnlàmgìvớingườicôngnhânÂuchâusaukhiđãđặthắnthànhmộtvấnđề.Hắnthấyđịavịhắnquátốtđẹpđểkhông“đòihỏi”hơnnữa-đểđòihỏimộtcáchquáđánghơnnữa.Rốtcuộc,hắncóđasốủnghộhắn.Phảihoàntoàntừbỏhivọngthấymộtloạingườikhiêmtốnvàtựtúctựmãn,mộtmẫungườiTrungHoa,cóthểpháttriểnthànhmộtgiaicấpởđây:vàđiềuđórấthợplí,đóđúnglàmộtđiềucầnthiếtthiếtthực.Nhưngngườitađãlàmgì?-Tấtcảmọisựđềusắpđặtđểgiếtchếtngaytừtrongtrứngnướcngaycảnhữngđiềukiệntiênquyếtcủavấnđề,-vớimộtsựkhinhsuấtvôtráchnhiệmnhấtngườitađãhoàntoàntiêudiệtnhữngbảnnăngmànhờđóngườicôngnhâncóthểtrởthànhmộtgiaicấp,cóthểdướimắthắn.Ngườicôngnhânđãđượcquiđịnhcóthểđiquândịch,cóquyềntổchứchộiđoànvàđầuphiếu:cógìđángngạcnhiênkhingườicôngnhânngàynaythấysựhiệnhữucủamìnhnhưmộtnguycơ(nhưmộtbấtcông,nóitheongônngữđạođức-)?Nhưngngườitamuốngì?-tôixinhỏilạilầnnữa.Nếungườitamuốnmộtcứucánh,ngườitaphảimuốncảnhữngphươngtiện:nếungườitamuốncónôlệthìngườitađiênkhigiáodụchọđểtrởthànhnhữngchủnhânông.

41.“Tựdokhôngtheonghĩacủatôi…”[106]

.Trongnhữngthờiđạinhưthờiđạicủachúngta,buôngthảtheonhữngbảnnăngcủamìnhlàmộttaihoạthêmnữa.Nhữngbảnnăngnàyđốichọi,quấyrốivàpháhoạilẫnnhau;tôiđãđịnhnghĩathờihiệnđạinhưsựtự-mâuthuẫnsinhlí.Tínhcáchthuầnlícủagiáodụcđòihỏirằng,dướisựđènénsắtđá,ítnhấtlàmộttrongnhữnghệthốngbảnnăngnàyphảibịtêliệtđểchophépmộthệthốngkhácchiếmđoạtsứcmạnh,trởthànhmãnhliệt,trởthànhchủnhân.Ngàynaycáchduynhấtkhiếncánhâncòncóthểcóđượclàcắtxénnó:cóthểnghĩalàhoàntoàn…Điềungượclạilàcáiđangxảyra:sựđòiđộclập,pháttriểntựdo,laisser-aller

[107]đượcđềxướngmộtcáchnồngnhiệtnhấtbởinhữngkẻmà

đốivớihọkhôngxiềngxíchnàoquákhắcnghiệt-điềuđóđúnginpoliticis[108]

,điềuđóđúngtrongnghệthuật.Nhưngđiềuđólàmộttriệuchứngcủadécadence

[109]:quanniệmvề“tựdo”củathờihiệnđạichúngtalàmộtbằng

chứngthêmnữacủasựsuyđồicủanhữngbảnnăng.

42.Nơinàođứctincầnthiết.-Khôngcógìhiếmhoihơnnơinhữngnhàđạođứcvànhữngbậcthánhchobằngsựlươngthiện;cólẽhọnóiđiềungượclại,cólẽhọcòntintưởngđiềuđónữa.Bởivìkhiđứctiníchlợihơn,hữu

hiệuhơn,hùnghồnhơnsựgiảđạođứcýthức,thìsựgiảđạođứctrởthànhhồnnhiênngâythơngay:nguyêntắcthứnhấtđểhiểunhữngbậcthánhvĩđại.Trongtrườnghợpnhữngtriếtgia,mộtthứnhánhkhác,cũngvậy.Nghềnghiệphọchỉchophéphọchấpnhậnmộtsốchânlí:nhữngchânlímànhờđónghềnghiệpcủahọđượccôngchúngcôngnhận.NóitheongônngữcủaKant,đólànhữngchânlícủalítríthựctiễn.Họbiếtđiềumàhọphảichứngminh,họthựctiễnởchỗđó-họnhậnranhaubởisựđồngývềnhững“chânlí”.-“Mikhôngđượcnóidối”-nóicáchkhác:xincốgiữđừngnóithật,triếtgiathânmếncủatôi…

43.Nóinhỏvớinhữngngườibảothủ.-Cáimàngàyxưangườitakhônghiểu,cáimàngườitacóthểhiểu,-mộtsựquihồi,mộtsựtrởvềtheobấtcứýnghĩanàovàbấtcứmứcđộnàolàđiềukhôngthểđược.Ítrađólàđiềumànhữngtâmlígiachúngtahiểu.Nhưngtấtcảmọitusĩvàluânlígiatinrằngđiềuđócóthể-họmuốnđưanhânloạitrởlui,cưỡngbáchnhânloạitrởluivềmộttiêuchuẩncũcủađứchạnh.ĐạođứcbaogiờcũnglàcáigiườngcủaProcuste

[110].Ngaycảnhữngchínhtrịgiacũngbắtchướcnhữngngườirao

giảngđứchạnhđiềuđó:ngaycảngàynayvẫncónhữngđảngpháimơthăngtiếnmọisựbằngcáchđigiậtlùinhưnhữngconcua.Nhưngkhôngaiđượctựdolàmmộtconcua.Khôngthểđược:ngườitaphảitiếnlên,nghĩalàđichậmrãitừngbướcmộttiếntớidécadence(-đólàđịnhnghĩacủatôivề“sựtiếnbộ”hiệnđại…).Ngườitacóthểcảntrởsựpháttriểnnàyvà,trongkhicảntrở,đắpđậpngănvàtíchlũysựsuyđồivàkhiếnnótrởnêndữdộivàđộtngộthơn:ngườitakhôngthểlàmđượcgìhơnnữa…

44.Quanniệmcủatôivềthiêntài.-Nhữngvĩnhâncũngnhưnhữngthờiđạilớn,lànhữngchấtnổtrongđóchứachấtnhữngnănglựckhổnglồ;vềphươngdiệnlịchsửvàsinhlí,điềukiệntiênthiêncủahọbaogiờcũnglàcómộtsựthuthập,tàngchứa,tiếtkiệmvàbảotồnđitrướchọtrongmộtthờigianlâudài-nghĩalàtrongmộtthờigianrấtlâukhôngcómộtvụnổnàoxảyracả.Khisựcăngthẳngtrongquầnchúngđãtrởnênquágăng,thìchỉcầnmộtsựkíchthíchnhỏnhặtkhôngđángkểnhấtcũngđủmờigọi“thiêntài”,“hànhđộng”,địnhmệnhlớnlaođếntrênthếgiới.Vậythìhoàncảnh,thờiđại,“tinhthầnthờiđại”,“dưluậnquầnchúng”lúcđócóđángkểgì!-HãylấytrườnghợpNapoléonlàmthídụ.NướcPháptiềncáchmạnglẽraphảiđẻramộtmẫuhoàntoànngượclạivớimẫuNapoléonmớiphải,vàquảthựcnóđãđẻramẫungườiđó.VàbởivìNapoléonkháchẳn,kẻthừakếcủamộtnềnvănminhmạnhmẽhơn,trườngcửuhơn,kìcựuhơn

[111]nền

vănminhđangtantànhrathànhtrobụiởPháplúcđónênôngtrởthànhchủnhânôngởđây,chủnhânôngduynhấtởđây.Nhữngvĩnhânthiếtyếu,thời

đạimàhọxuấthiệnchỉlàtuỳphụ;nếuhầunhưbaogiờhọcũngtrởthànhchủnhâncủathờiđạihọlàvìhọmạnhhơn,kìcựuhơn,vìtrướchọđãcómộtsựthuthậpsứcmạnhlâudàigiànhchohọ.Sựliênhệgiữamộtthiêntàivàthờiđạigiốngnhưsựliênhệgiữangườimạnhvàngườiyếu,ngườigiàvàngườitrẻ:thờiđạibaogiờtươngđốicũngtrẻhơn,thiếucốtyếuhơn,kémchínmùihơn,íttinchắcởmìnhhơn,trẻconhơn.-SựkiệnngàynayngườitahoàntoànnghĩkháchẳnnhưthếởPháp(ởcảĐứcnữa,nhưngđiềuđókhôngquantrọnggìcả)sựkiệnlíthuyếtvềmilieu

[112],mộtlíthuyếtthác

loạnthầnkinhđíchthực,đãtrởthànhbấtkhảxâmphạmvàhầunhưkhoahọc,đượcsựtíndụngngaycảtrongđámnhữngnhàsinhlíhọc-sựkiệnđócómộtmùi“khóngửi”,sựkiệnđóđưatớinhữngýtưởngưuphiền.-ỞAnh,ngườitacũngtinnhưvậynhưngkhôngaisầunãovìđiềuđócả.NgườiAnhchỉcóhaiđườnglốiđểthoảthuậnvớithiêntàivà“vĩnhân”:hoặclàđườnglốidânchủtheokiểuBucklehaylàđườnglốitôngiáotheokiểuCarlyle.-Hiểmhoạnằmtrongnhữngvĩnhânvànhữngthờikìvĩđạithậtphithường;sựkiệtquệđủmọiloại,sựkhôcạnđitheohọbéngót.Vĩnhânlàmộttậnđiểm;thờiđạilớn,thờiđạiPhụcHưngchẳnghạn,làmộttậnđiểm.Thiêntài-tronghànhđộng,trongsựnghiệp-thiếtyếulàmộtkẻhoangtàngphungphí:chínhsựkiệnhắnphungphímìnhlàsựvĩđạicủahắn…Bảnnăngtựbảotồnmộtcáchnàođóngưnglại;áplựccựcđộcủanhữngsứcmạnhtuôntràotừhắnngăncấmbấtcứmộtsựthậntrọnghaycẩnthậnnào.Ngườitagọiđiềuđólà“hisinh”,ngườitacangợilòng“anhhùng”củahắn,tháiđộlãnhđạmđốivớisựyênấmcủariênghắn,sựnhiệtthànhcủahắnchomộtýtưởng,mộtchínhnghĩa,mộttổquốc:tấtcảđềulànhữngsựhiểulầm…Hắntràodâng,chanchứa,hắntựphungpháhắn,hắnkhônggiữgìnbảnthânhắn,mộtcáchnguyhại,khôngthểtránhđược,ngoàiýmuốn,nhưsựngậplụtcủadòngsônglàđiềungoàiýmuốnvậy.Nhưngbởivìngườitamangơnnhữngconngườibùngnổnàyrấtnhiềunênngườitađãcholạihọnhiềuthứ,chẳnghạnmộtthứđạođứccaosiêu…Đólàcáchbiếtơncủanhânloại:nhânloạihiểulầmnhữngânnhâncủamình.-45.Kẻtộiphạmvànhữnggìliênquantớinó.-Mẫungườitộiphạmlàmẫungườimãnhliệtbịđặttrongnhữnghoàncảnhbấtlợi,mộtconngườimạnhbịlàmchotrởnênbệnhhoạn.Điềumànóthiếulàkhôngđượcsốngtrongmộtchốnmanrợ,trongmộtthiênnhiênvàhìnhthứcsinhtồntựdovànguyhiểmhơn,trongđótấtcảnhữnggìlàtấncôngvàtựvệnơibảnnăngconngườimạnhđượcđặtđúngchỗcủanó.Nhữngđứctínhcủanóbịxãhộikhaitrừ,nhữngbảnnăngsốngđộngnhấtmànómangđitừkhisinhrađờilậptứclẫnlộnvớinhữnghậuquảtrầmtrệsuyyếu,vớinghikị,sợhãivànhụcnhã.Tuynhiênđóhầunhưlàđịnhthứccủasựsuyđồisinhlí.Kẻnàophảilàmmộtcáchbímậtđiềumàhắnlàmhaynhấtvàthíchlàmnhất,vớisựcăngthẳngkéodài,vớithậntrọng,giảoquyệt,

sẽtrởnênthiếumáu;vàbởivìnókhôngbaogiờgặtháiđượcgìtừnơinhữngbảnnăngcủanóngoàinhữnghiểmhoạ,ngượcđãi,thảmhoạnênngaycảnhữngcảmgiáccủanócũngquaylạichốngchínhnhữngbảnnăngcủanónữa-nócảmnghiệmnhữngbảnnăngcủanónhưmộtđiềubấthạnh.Chínhxãhội,xãhộithuầnhoá,tầmthường,bịthiếnhoạnmấtđànôngtínhcủachúngta,trongđómộtconngườisốnggầnthiênnhiên,kẻđếntừđồinúihaytừnhữngcuộcphiêulưutrênbiểncảtrởvề,thiếtyếuphảisuyđồithànhmộtkẻtộiphạm.Haygầnnhưthiếtyếu:bởivìcónhữngtrườnghợptrongđómộtconngườichứngtỏmạnhhơnxãhội:conngườiđảoCorse,Napoléonlàtrườnghợplừngdanhnhất.Vềvấnđềđangnằmtrướcmặtchúngtađây,bằngchứngcủaDostoïevskirấtquantrọng-nhântiệnxinnóiqua,Dostoïevskilàtâmlígiaduynhấtmàtôicóvàiđiềuđểhọc:ôngthuộcvềnhữngtìnhcờhạnhphúcnhấtcủađờitôi,cònhơncảsựkhámpháraStendhalnữa.Conngườisâuthẳmnày,đúngmườimươitrongsựkhinhthườngdânĐứclàhờihợtcủaông,đãsốngmộtthờigianlâudàigiữađámtùkhổsaiTâyBáLợiÁ,nhữngtùnhântồitệnhấtchẳngcònđườngnàotrởvềvớixãhộiloàingườinữa,vàôngthấyhọkháchẳnđiềumàchínhôngđãchờđợi-ôngthấyhọđượcgọtđẽotừthứgỗtốtnhất,cứngrắnnhấtvàcógiátrịnhấtmọcởbấtcứnơinàotrênđấtNga.Chúngtahãytổngquáthoátrườnghợpcủakẻtộiphạm:chúngtahãynghĩtớinhữngbảnchấtthiênphúmàvìmộtlídonàođó,khôngđượccôngchúngthừanhận,họbiếthọkhôngđượccoinhưânnhânhoặckẻcóíchlợi,-cảmthứcTchândâlacùngmạtcảmthấyrằnghọkhôngđượccoinhưmộtkẻbìnhđẳngmànhưmộtkẻbịgạtrangoàilề,vôgiátrị,nguồngốccủaônhụcxấuxa.Nhữngbảnchấtthiênphúnàymangmộtmầusắcdướihầmtrênhànhđộngvàtưtưởnghọ;nơihọtấtcảmọisựđềutrởnênxanhxaohơnnơinhữngkẻmàđờisốngđượcphơiraánhmặttrời.Nhưnghầunhưtấtcảmọihìnhthứchiệnhữumàngàynaychúngtanểtrọngngàyxưađềusốngtrongbầukhôngkhínửaâmumộđịanày:khoahọcgia,nghệsĩ,thiêntài,tinhthầntựdo,diễnviên,thươnggia,nhàphátminhvĩđại…Chừngnàomàgiáosĩcònđượccoinhưmẫutốicaothìtấtcảmọiloạingườicógiátrịvẫncònbịhạgiákhinhkhi…Thờiđangtới-tôixinhứa-khigiáosĩsẽbịcoinhưkẻđêtiệnnhất,nhưkẻTchândâlamạtcùngcủachúngta,nhưkẻdốitránhất,nhưloạingườithôtụcnhất..Tôixinlưuýsựkiệnngaycảngàynay,dướitậpquánmềmdịunhấtchưatừngcótrêntráiđất,ítralàởÂuchâu,tấtcảnhữnggìsốngriêngbiệt,tấtcảnhữnggìlâunay,rấtlâunayởdưới,tấtcảmọihìnhthứcđangsinhtồnkhácthườngvàbíẩn,đangđưaconngườilạigầnmẫungườimàkẻtộiphạmlàmứctuyệthảo.TấtcảmọinhàcảitạotinhthầnđềumangtrongmộtthờigiancáidấuhiệuxanhxaovàđịnhmệnhcủagiaicấpTchândâlacùngmạttrênvầngtrán:khôngphảibởitạingườitacoihọnhưvậy,nhưngbởitạichínhhọcảmthấycáivựcthẳmkhủngkhiếpchiacáchhọvớitấtcảnhững

gìlàtruyềnthốngvàđượckínhtrọngxưanay.Hầuhếtmọithiêntàiđềubiết,nhưmộtgiaiđoạntrongsựpháttriểncủamình,“cuộcsốngCatilina”[113]

,cảmgiácthùhận,trảthùvànổiloạnchốnglạitấtcảnhữnggìđãhiệnhữu

[114],chốnglạitấtcảnhữnggìkhôngbiếndịch

[115]nữa…Catilina-hình

thứctiềnhữucủatấtcảmọiCésar.

46.Nơiđâycáinhìncởimở.-Khimộttriếtgiagiữimlặngthìđócóthểlàsựcaocảcủatâmhồn;khiôngtanóingượclạimìnhthìđócóthểlàtìnhyêu;ngườiđitìmhiểubiếtcóthểnóidốivìlịchsự.Khôngphảilàngườitathiếutếnhịkhinóirằng:Ilestindignedesgrandscocursdeserépandreletroublequ’ilsressentent

[116]:cóđiềuphảinóithêmrằngkhôngsợkhông

xứngđángchútnàocũngcóthểlàsựcaocảcủatâmhồnnữa.Mộtngườiđànbàhisinhdanhdựcủanàngkhiyêu;mộtthứcgiảcólẽcóthểhisinhnhânloạicủamìnhkhi“yêu”:mộtThượngĐếkhiđãyêutrởthànhmộtngườiDoThái…

47.Cáiđẹpkhôngphảilàmộttainạn.-Vẻđẹpcủamộtchủngtộc,mộtgiađình,sựduyêndángvàhoànhảocủanótrongmọicửchỉ,phảivấtvảlắmmớithủđắcđược:giốngnhưthiêntài,nólàchungkếtcủanỗlựcthâugópnhiềuthếhệ.Ngườitaphảihisinhrấtnhiềuchothịhiếuphongnhã,ngườitađãphảilàmrấtnhiềuvàbỏrơirấtnhiềuthứvìnó-thếkỉmườibẩycủaPhápđángđượcngưỡngmộvềcảhaiphươngdiệnnày-,ngườitaphảithủđắctừnơinómộtnguyêntắclựachọnnơigiaotế,chỗở,quầnáo,sựthoảmãndụctìnhcủamình;ngườitaphảithíchcáiđẹphơnlợiích,thóiquen,dưluận,tínhbiếngnhácùlì.Nguyêntắccưxửtốicao:ngaycảkhichỉcómộtmìnhngườitacũngkhôngđượcphép“buôngthảmình”.-Sựvậttốtlànhgiáđắtvôcùng:vàluậtbaogiờcũngchủtrươngrằngkẻcóchúngthìkháckẻthủđắcchúng.Tấtcảnhữnggìtốtlànhđềudodisản:cáigìkhôngdodisảntruyềnlạiđềubấttoàn,đềuchỉlàmộtsựkhởiđầu…ỞNhãĐiển,vàothờiCicéron,ôngtangạcnhiêntrướcsựkiệnđànôngvàtraitrángđẹphơnđànbàrấtnhiều:nhưngpháimạnhđãđòihỏimìnhtừnhiềuthếkỉbiếtbaocônglaovàcốgắngđểphụcvụchosắcđẹp!-Tuynhiênngườitakhôngđượclầmlẫnphươngphápđượcdùngởđây:mộtkỉluậtcủatìnhcảmvàtưtưởngđơnđộcgầnnhưkhôngđemlạigìcả(-đólàsựlầmlẫnlớnlaocủanềngiáodụcĐức,mộtnềngiáodụchoàntoànảotưởng):trướchếtngườitaphảithuyếtphụcthânthể.Giữgìnnghiêmcẩnnhữngcửchỉquípháivàchọnlọc,bắtbuộcchỉsốngvớinhữngngườikhông“buôngthảmình”,hoàntoànđủđểtrởnênquípháivàchọnlọcrồi:tronghai,haybathếhệ,tấtcảđềuthấmnhiễmvàobêntrong.Điềucótínhcáchquyếtđịnhđốivớivậnmệnhcủamộtdântộcvànhânloạilàvănhoáphảibắtđầuđúngchỗ-khôngphảitừlinhhồn

(nhưsựtinnhảmcủanhữngtusĩvàbántusĩ):chỗđúngnhấtlàthânthể,cửchỉ,đồănthứcuốnghằngngày,sinhlí:phầncònlạidođómàra…ĐólàlídotạisaongườiHyLạpvẫnlàbiếncốvănhoáđầutiêncủalịchsử-họbiết,họlàmcáicầnphảilàm;Kitôgiáo,miệtthịthânthể,làđiềuđạibấthạnhchonhânloạitừxưachotớitậnngàynay.

48.Tiếnbộtheoquanđiểmcủatôi.-Tôicũngnóivềmộtcuộc“trởvềvớithiênnhiên”,tuynhiênthựcranókhôngphảilàmộtcuộctrởluimàlàmộtcuộcđilên-lêntớimộtthiênnhiênvàtựnhiêncaovời,lồnglộngvàkhủngkhiếpnữa,nhưđùavớinhữngtrọngtrách,cóquyềnđùavớinhữngtrọngtrách…Nóibằngbiểutượng:Napoléonlàmộtphầncủa“cuộctrởvềthiênnhiên”nhưtôihiểu(thídụ,inrebustacticis

[117];cònhơnthếnữa,như

nhữngnhàquânsựhiểu,vềphươngdiệnchiếnlượcnữa.-NhưngRousseau-thựcraôngtamuốntrởvềcáigì?conngườihiệnđạithứnhất,kẻtheolítưởngchủnghĩavàdânCanaille

[118]kếthợptrongcùngmộtconngười-kẻ

cần“phẩmhạnh”đểcóthểchịuđựngnổichínhhìnhdángmình,đaubệnhvìtínhkhoatrươngkhônggiớihạnvàlòngtựkhinhbỉmìnhkhônggiớihạn.Ngaycảkẻsẩynonbấtthànhnhânnày,nằmtrênngưỡngcửathờiđạimới,cũngmuốn“trởvềthiênnhiên”-xinhỏilạimộtlầnnữa,ôngtamuốntrởvềđâu?-TôicònghétRousseaungaycảtrongcuộcCáchmạngPhápnữa:nólàsựbiểulộlịchsửcủaconngườihaimặt,lítưởngvàCanaillenày.TròhềđẫmmáudoCáchmạngđóđóng,sự“vôluân”củanó,tôikhôngquantâmlắm:điềutôighétlàthứluânlíkiểuRousseaucủanó,-nhữngcáitựgọilà“chânlí”củacuộcCáchmạngmàquađóCáchmạngcòntácđộngvàlôicuốntấtcảnhữnggìnôngcạnvàtầmthường.Líthuyếtbìnhđẳng!...Khôngcóthứthuốcđộcnàođộchơn:bởinócóvẻđượcraogiảngbởicônglí,trongkhichínhnólàsựchấmdứtcủacônglí…“Bìnhđẳngvớinhữngkẻbìnhđẳng,bấtbìnhđẳngvớinhữngkẻbấtbìnhđẳng”-đóphảilàngônngữđíchthựccủamọicônglí:và,dođó:“Khôngbaogiờbìnhđẳnghoánhữngbấtbìnhđẳng.”-Chungquanhthuyếtbìnhđẳngnàyđãdiễnrabiếtbaocảnhđẫmmáukhủngkhiếpđếnnỗinóđãđemlạicho“ýtưởngtânthời”parexcellence

[119]nàymộtthứvinhquangvàhàoquangđếnđộcuộcCách

mạngnhưmộtmànkịchđãcámdỗngaycảnhữngđầuócquípháinhất.Cuốicùng,chúngtakhôngcònlídogìđểtônkínhnónữa.-Tôichỉthấycómộtngườiduynhấtđãcảmnghiệmnó-vớisựghêtởm-Goethe…49.Goethe.-KhôngphảilàmộtbiếncốcủanướcĐứcmàlàmộtbiếncốcủacảÂuchâu:mộtmưuđồvĩđạinhằmvượtquathếkỉthứmườitámbằngmộtcuộctrởvềvớithiênnhiên,bằngmộtnỗlựcvươnlêncáitựnhiêncủathờiPhụcHưng,bằngmộtthứtựvượtmìnhvềphầnthếkỉcủachúngta.-Goethemangtrongôngnhữngbảnnăngmạnhmẽnhấtcủanó:tínhđacảm,

sựsùngbáithiênnhiên,chủtrươngphilịchsử,lítưởng,hưảovàtinhthầncáchmạng(-tínhcáchsaucùngchỉlàmộttrongnhữnghìnhthứccủacáihưảo).Ôngcầuviệntớilịchsử,vạnvậthọc,thượngcổsử,cảSpinoza,vànhấtlàhànhđộngthựctiễn;ôngtựràorậuxungquanhôngbằngnhữngchântrờikhépkín;ôngkhônghềtáchmìnhrakhỏicuộcđời,tráilạilaomìnhvàolòngđời;ôngkhôngkhiếpnhượctrốntránhbổnphận,tráilại,gánhváctấtcảtráchnhiệmtrênvai,ômấptronglòngmình.Điềuôngmuốnlàtoànthể;ôngchiếnđấuchốnglạisựtáchbiệtcủalítrí,nhụccảm,cảmgiácvàýchí(-đượcraogiảngbằngthứtriếthọckinhviệnđángghêtởmnhấtbởiKant,đốicựccủaGoethe);ôngtựđàoluyệnmìnhđểđạttớitoànthể,ôngtựsángtạomình…Giữathờiđạicủatìnhcảmgiảtạo,Goethelàmộtngườitinchắcvàochủtrươnghiệnthực:ôngkhẳngđịnhtấtcảnhữnggìtươngtựnhưôngvềphươngdiệnnày-khôngcókinhnghiệmriêngtưnàolớnhơnkinhnghiệmensrealissimum

[120]mangtênNapoléon.Goethetưởngtượngmộtconngười

mạnh,vănhoácao,thểdụckhéoléo,tựchủhoàntoàn,kínhtrọngmình,dámchophépmìnhhưởngtrọnvẹnnhiêntính

[121]trongtấtcảsựphongphútràn

đầycủanó,kẻđủmạnhchomộtsựtựdođó;mộtconngườibaodungđộlượng,khôngphảivìsựyếuđuốimàbởisứcmạnh,bởiôngbiếtcáchdùnglàmsaochocólợichomìnhcáicóthểtiêudiệtmộtbảnchấttầmthường;mộtngườimàkhôngcógìlàcấmđoánđốivớihắnnữa,trừsựyếuđuối,dùsựyếuđuốiấymangtênlàtậtxấuhayđứchạnh...Mộttinhthầnđãtrởnêngiảithoátnhưvậy,đứnggiữalòngvũtrụvớilònghânhoantinvàođịnhmệnh,vớiniềmtintưởngrằngchỉcócáigìtáchròivàcábiệtmớiđánglênánvàthểtấtcảđềuđượccứuchuộcvàkhẳngnhậntrongtoànthể-hắnkhôngphủnhậnnữa…Nhưngmộtniềmtinnhưvậylàniềmtintốithượngtrongtấtcảmọiđứctincóthểcóđược:tôilàmlễrửatộichonóvớitênDionysos.

50.Theomộtýnghĩanàođó,ngườitacóthểnóirằngthếkỉthứmườichíncũngcốgắnghướngvềtấtcảnhữngđiềuGoetheđãcốđạttớimộtmình:phổquáttínhtrongsựlãnhhội,trongsựưngthuận,mộtsựmởrộng-đónchào-tấtcả-mọisự-đến-với-mình

[122],mộtthựctạiluậncanđảm,mộtthái

độcoitrọngsựkiện.TạisaolạiđưatớikếtquảtoàndiệnkhôngphảilàmộtGoethemàlạilàmộtsựhỗnđộn,mộttiếngthởdàihưvôchủnghĩa,mộtsựbốirốiKhông-biết-hướngvề-ngảnào-nữa

[123],mộtkhuynhhướngmệtmỏi

inpraxi[124]

liêntụccốlùilạithếkỉmườitám?(-chẳnghạnnhưtìnhcảmlãngmạn,nhưlòngvịthavàtìnhcảmsướtmướt,nhưđànbàtínhtrongthịhiếu,nhưxãhộichủnghĩatrongchínhtrị.)Phảichăngthếkỉmườichín,nhấtlàgiaiđoạnkếtthúc,chỉlàmộtthứthếkỉthứmườitámcườngliệt,tànbạo

hoá,nóikhácđi,mộtthếkỉcủadécadence?ĐếnnỗiGoethechỉlàmộtsựtìnhcờ,mộtsự“vôích”đẹpđẽ,khôngphảiđốivớiriêngnướcĐứcmàcảvớitoàncõiÂuchâu?Nhưngngườitangộnhậnnhữngvĩnhânnếungườitanhìnhọdướiviễntượnglợiíchcôngcộnghènmọn.Sựkiệnngườitakhôngthểrútrađượctừnómộtlợiíchnàocólẽchínhlàđặctínhcủasựvĩđại…

51.GoethelàngườiĐứccuốicùngmàtôikínhtrọng:chắcôngcũngcảmthấybađiềumàtôicảmthấy-chúngtôicònđồngývớinhauvề“thậpgiá”nữa…

[125]NgườitathườnghỏitôitạisaotôilạiviếtbằngtiếngĐức:không

ởnơinàotôibịđọcmộtcáchtồitệhơnởquêhươngtôi.Nhưngcuốicùngaibiếtđượcngàynaytôicònmuốnđượcđọckhông?-Sángtạonhữngsựkiệnmàtrênđóthờigiancốgậmnhấmhoàimộtcáchuổngcông;bằnghìnhthứcvàbằngthựcchất,cốgắngđạttớimộtsựbấttửnhỏbé-chưabaogiờtôiđủkhiêmtốnđểđòihỏitôiíthơn.Cáchngôn,châmngôn,trongđótôilàbậcthầyđầutiêntrongđámngườiĐức,lànhữnghìnhthứccủa“vĩnhcửu”;thamvọngcủatôilànóitrongmườicâuđiềumàtấtcảnhữngngườikháckhôngnóitrongmộtcuốnsách…

Tôiđãchonhânloạicuốnsáchsâuthẳmnhấtmànócó,tácphẩmZarathustracủatôi:vắntắt,tôisẽchonhânloạimộtcáigìđộclậpnhất.

*

Tôinợnhữnggìnơicổnhân

1.Đểkếtluận,tôinóithêmmộtlờivềthếgiớimàtôiđãtìmđườngđitới,thếgiớimàcólẽtôiđãtìmthấymộtconđườngmớiđểđitới-thếgiớithượngcổ.Thịhiếucủatôi,cólẽngượclạivớithịhiếukhoandungdễdãi,trongtrườnghợpnàylạicàngxavớitháiđộchấpthuậnxôbồ:mộtcáchtổngquátnóghétchấpthuận,nóthíchnóikhônglàđằngkhác;nhưngtrêntấtcả,nókhôngmuốnnóigìhết…Điềuđócóthểápdụngchotoànthểnhữngnềnvănhoá,điềuđócóthểápdụngchosáchvở,-cóthểápdụngchocảnhữngthịthànhvàphongcảnhnữa.Rốtcuộcchỉcómộtsốrấtítsáchcổđángkểtrongđờitôi;nhữngtácphẩmnổitiếngnhấtkhôngđượckểtrongsốđó.Cảmthứccủatôivềbútpháp,bútphápphúngthị,đượcđánhthứcdậygầnnhưtựnhiênkhitôigiaotiếpvớiSallust.TôikhôngquênđượcsựkinhngạccủaôngCorsen,vịgiáosưkhảkínhcủatôi,khiôngbịbắtbuộcphảichocậusinhviênhọctiếngLatintệnhấtcủaônghạngđiểmcaonhất-tôiđãtựuthànhcáimột.Chặtchẽ,nghiêmkhắcvớicàngnhiềuthựcchấtbaonhiêucànghaybấynhiêu,mộtsựđộcáclạnhlùngđốivớinhững“lờiđẹp”cũngnhưđốivới“tìnhcảmđẹp”-ởđâytôitìmthấytôi.NgaycảtrongtácphẩmZarathustracủatôi,ngườitacũngsẽnhậnrathamvọngvôcùngtrangtrọngnhằmđạttớimộtthứbútphápLaMã,đạttớitínhchấtacreparennius

[126]

trongbútpháp.-KinhnghiệmcủatôitronglầntiếpxúcđầutiênvớiHoracecũngkhôngkhácthế.ChotớinaykhôngmộtthisĩnàomanglạichotôimộtsựsảngkhoáinghệthuậtmàmộtbàiđoảnthicủaHoraceđãchotôingaytựlúcđầu.Trongmộtvàingônngữngườitachưathểmuốnnổiđiềuđãtựuthànhởđây.Tấmkhảmtừvựngnày,trongđómỗichữ,bởiâmthanh,bởivịtrí,bởiýniệmmànódiễntả,tuôntràosứcmạnhsangphải,sangtráivàphủlêntoànthể,cáitốithiểutrongtổngsốvàsốlượngnhữngdấuhiệuđótạothànhmộttốiđanănglựccủanhữngdấuhiệunày-tấtcảnhữngtínhchấtđólàLaMãvàquípháiparexellence

[127],nếungườitamuốntintôi.Sosánh

vớinó,tấtcảthicatrởthànhmộtcáigìquábìnhdân-mộtmớtìnhcảmluộmthuộmdàidòng…

2.TôituyệtđốikhôngnhậnđượcmộtấntượngnàomãnhliệtnhưnhữngấntượngđótừnơingườiHyLạpcả;vàthànhthựcmànói,họkhôngthểnhưngườiLaMãđốivớichúngta.NgườitakhôngthểhọchỏitừnơingườiHyLạp-bútphápcủahọquálạlùng,vàcũngquátrôichảychuyểnđộngđểtạonênmộthiệuquảcótínhcáchbắtbuộc,mộthiệuquả“cổđiển”.TừxưatớinayaiđãtừnghọcviếtvăntừnơimộtngườiHyLạp!TừxưatớinayaiđãtừnghọcviếtvănmàkhôngcầnngườiLaMã!XinđừngđưaPlatonrađểbàibáctôi.TôirấthoàinghivềPlatonvàchẳngbaogiờcóthểvàohùacatụng

ngườinghệsĩPlaton,mộttrongnhữngnhàthôngtháitheotruyềnthống.Saucùng,tôicónhữngnhàphánđoánthịhiếuthượngcổtinhtếnhấtbêncạnhtôi.Đốivớitôi,dườngnhưPlatonxàoxáolẫnlộnđủmọihìnhthứcbútpháp,dođó,ôngtalàkẻdécadentđệnhấttronglĩnhvựcbútpháp:ôngtaphạmnhữnglỗitươngtựnhưnhữnglỗicủahọcpháikhuyểnnho,nhữngngườiđãlàmraphúngthisaturaMenippea.MuốntìmthấysựquyếnrũcủađốithoạiPlaton-mộtthứbiệnchứngpháptựmãnvàtrẻconghêgớm-ngườitaphảichưatừngđọcbấtcứmộttácgiảPháphaynào-Fontenellechẳnghạn.Platontẻngắt.Saucùng,lònghoàinghiPlatoncủatôixuốngsâutậnđáyconngườiôngta:tôithấyôngtađãlạcquáxatấtcảbảnnăngcănbảncủaHyLạp,quánhiễmđầyđạođức,quáKitôgiáotiềnKitô-ôngtađãcoikháiniệm“thiện”làkháiniệmtốicao-đếnnỗiđểchỉtoànthểhiệntượng“Platon”tôithíchdùngchữtànbạo“tênbịpsiêuđẳng”,hay,nếungườitamuốn,“lítưởngchủnghĩa”,hơnbấtcứmộtphẩmtừnàokhác.-NhânloạiđãphảitrảgiákháđắtchongườiđànôngNhãĐiểnnàyđihọcvớinhữngngườiAiCập(hayvớinhữngngườiDoTháiởAiCập?...)TrongcơnbĩvậncủaKitôgiáo,Platonlàsựhàmhồvàcámdỗmangtên“lítưởng”,chophépnhữngconngườibảnchấtcaoquícủathờithượngcổngộnhậnmìnhvàchophéphọđặtchânlêncầudẫntới“thậpgiá”…VàcònlạibiếtbaodấuvếtcủaPlatontrongkháiniệm“Giáohội”,trongcơcấu,hệthống,tậptụccủaGiáohội!-Sựtiêukhiểncủatôi,sựưathíchcủatôi,phươngthuốcchữabệnhcủatôikhỏichủnghĩaduytâmPlatonbaogiờcũnglàThucydides.ThucydidesvàcólẽtácphẩmQuânVươngcủaMachiavelligầntôinhấtbởiýchítuyệtđốinhấtđịnhkhôngchịulừagạtmìnhvànhấtđịnhtìmlílẽtrongthựctạicủahọ,-chứkhôngphảitrong“lítrí”vàcàngkhôngphảitrong“đạođức”nữa…KhôngcógìhiệunghiệmtriệtđểhơnThucydidestrongviệcchữatrịchứngbệnhlítưởnghoátôlụcchuốthồngtệlậucủangườiHyLạpmàđámthanhniênđượcgiáodụctrongnền“vănhoácổđiển”đemvàocuộcsốngnhưphầnthưởngcủasựchuyêncầncủahọnơihọcđường.Phảitheosátôngtừngdòngmộtvàchămchúđọcnhữngẩnýcủaôngmộtcáchrõràngnhưđọcnhữnglờicủaôngvậy:ítcótriếtgianàonhiềuẩnýnhưthế.Nềnvănhoánguỵbiện,tôimuốnnóitớivănhoáhiệnthực,đãđạttớisựdiễntảtoànbíchnơiông-đólàphongtràothượngthặnggiữasựlườnggạtđạođứcvàlítưởngchủnghĩacủanhữngtrườngpháitheoSocratelúcđóđanglàmmưalàmgiókhắpnơi.TriếthọcHyLạplàsựdécadencecủabảnnăngHyLạp;Thucydideslàtổngsố,sựphátlộcuốicùngcủatinhthầnduykiệnmạnhmẽ,nghiêmnhặtnằmtrongbảnnăngcủacổHyLạp.Saucùng,đólàlòngcanđảmtrướcthựctạiphâncáchnhữngconngườinhưThucydidesvớiPlaton:Platonlàmộtkẻhènnháttrướcthựctại,-dođóôngchạytrốnvàolítưởng;Thucydideslàmchủđượcmình-dođóôngcũnglàmchủđượcsựvật…

3.ĐánhhơitìmnơingườiHyLạpnhững“tâmhồnđẹp”,những“trungdungvàng”vànhữngsựtoànbíchkhác,thánphụcnơihọtháiđộbìnhthảntrongsựvĩđại,tìnhcảmlítưởng,sựngâythơsiêuphàmcủahọ-nhàtâmlíhọctrongtôiđãngănngừagiùmtôisự“ngâythơsiêuphàm”đó,đáocùngchỉlàmộtniaiserieallemande

[128].Tôithấybảnnăngmãnhliệtnhấtcủahọ,ýchí

hùngcường,tôithấyhọrunrẩytrướcsứcmạnhbấttrịcủabảnnăngnày,-tôithấytấtcảmọithểchếcủahọnẩysinhtừnhữngbiệnphápphòngngừanhằmbảovệlẫnnhaukhỏinhữngchấtnổnằmtrongconngườihọ.Sựcăngthẳngnộitâmghêgớmbèntuônrathànhnhữngcơncuồngnộ,tànbạokhủngkhiếpbênngoài:nhữngđôthịxâuxélẫnnhaungõhầunhữngcôngdântrongnhữngđôthịấytìmthấysựanbìnhtrongchínhhọ.Ngườitacầnphảimạnh:sựnguyhiểmluônluôncậnkề,-nórìnhrậpkhắpnơi.Sựmềmmạihuyhoàngcủathânthể,chủtrươngduythựcvàvôluânđặcbiệtcủadânHyLạplàmộtsựthiếtyếuchứkhôngphảilàmột“đặctínhtựnhiên”.Nólàmộthậuquảchứkhôngphảicóđóngaytừnguyênthuỷ.Vàngườitadùngnhữnghộihèvànghệthuậtkhôngnhằmmụcđíchnàokháchơnlàđểtựcảmthấymìnhởtrên,tựchứngtỏmìnhởtrên.Đólànhữngcáchtựtônvinhmình,vàtrongmộtvàitrườnghợp,cònlàcáchkhiếnmìnhtrởnênđángsợnữa…LàmsaongườitacóthểphánđoándântộcHyLạptheokiểuĐức,nghĩalàphánđoánhọtheonhữngtriếtgiacủahọ,dùngthứluânlíhươngnguyệncủanhữngtrườngpháiSocratenhưchìakhoáđểkhámpháđâulànềntảngsâuxacủatínhchấtHyLạp!...HiểnnhiênnhữngtriếtgialànhữngkẻsuyđồicủatinhthầnHyLạp,vậnđộngđốinghịchlạithịhiếucổđiển,caonhã(-đốinghịchbảnnăng,đốinghịchPolis,đốinghịchgiátrịcủachủngtộc,đốinghịchuyquyềncủatruyềnthống).NhữngđứchạnhtheotinhthầnSocrateđượcđemragiảngdạybởivìdântộcHyLạpđãđánhmấtchúng:dễbịkíchđộng,nhútnhát,haythayđổi,tấtcảđềuđóngtrò,họthừađủlídođểngườitagiảngdạyluânlíchomình.Khôngphảiđiềuđócóthểmanglạimộtlợiíchnào:màbởinhữngdanhtừđaotobúalớnvànhữngtháiđộđẹpquáthíchhợpvớinhữngkẻdécadents…

4.TôilàngườiđầutiêncoitrọnghiệntượngtuyệtvờimangtênDionysosnhưmộtphươngtiệnđểthấuhiểucáibảnnăngHyLạpcổxưa,mộtbảnnănghãycònphongphúvàlailángnữa.Nóchỉcóthểgiảithíchđượcnhưmộtsựthặngdưcủasứcmạnh.BấtcứngườinàonghiêncứudântộcHyLạpnhưvịgiáosưsànhsỏivănhoáhọhiệnđại,JacobBurckhardtởBasel,tấtnhậnthứcđượcngaygiátrịcủadòngnhậnđịnhđó:BurckhardtđãthêmvàotácphẩmKulturderGriechen

[129]củaôngmộtchươngđặcbiệtvềhiện

tượngnày.Nếungườitamuốnthấysựđốinghịch,ngườitachỉcầnnhìnquasựnghèonàncủabảnnănggầnnhưđángtứccườinơinhữngnhàngữhọc

ĐứckhihọđềcậptớivấnđềDionysos.NhấtlànhàngữhọcnổidanhLobeck,đãbòvàothếgiớihuyềnbínàyvớilòngxáctínkhảkínhcủamộtconmọtsáchkhôkhanvàtựthuyếtphụcrằngmìnhcótinhthầnkhoahọctrongkhiôngtahờihợtvàtrẻconđếnbuồnnôn,-vớisựuyênbácsâuxa,Lobeckchothấyrằngtấtcảnhữngsựhiếukìđóchẳngcógìlàquantrọngcả.Quảthựcnhữnggiáosĩcóthểnóichonhữngngườidựnhữngcuộctếlễtửuthầnsaysưađómộtvàiđiềukhôngphảilàkhôngcóđôichútgiátrị;chẳnghạnrượukhơigợidụcvọng,ngườitađôikhicóthểsốngbằnghoaquả,câycốitrổhoavềmùaxuânvàúatànvềmùathu.Vềphầnnhữngnghilễbiểutượng,thầnthoạiphongphúvềnguồngốclễtửuthầntrànngậpthếgiớithượngcổ,Lobecktìmthấytrongđómộtcơhộiđểtrởnênkhônkhéohơnmộtbậcnữa.Ôngnói(Aglaophamuss,I,trang672):“Khirảnhrang,khôngcóviệcgìđểlàm,dânHyLạpthườngcườiđùa,nhảynhót,chạyquanh,hoặc,vìđôikhingườitacảmthấymuốnnhưvậy,họngồibệtxuốngđấtkhóclóc,kêugàothanthở.Kếđónhữngkẻkháctớitìmhiểulídocủahànhvilạlùngnày;vàdođónẩysinhravôvànthầnthoạivàtruyệntruyềnkìđểgiảithíchtậptụcđó.Tráilại,ngườitatinrằngnhữngcửchỉkhôihàidiễnravàonhữngngàyhộihèsauđólàthuộcphầnnghilễcầnthiếtvàgiữnhữngcửchỉđólạinhưmộtthànhphầnkhôngthểthiếuđượccủanghithứcthờphụng.”-ThậtlànhữnglờinóibậybạđángkhinhbỉvàtôitinchắcrằngkhôngmộtaicoitrọngmộtngườinhưôngLobecknày,dùtrongchốclát.Chúngtacómộtcảmthứckháchẳnkhichúngtanghiêncứuýniệm“HyLạp”thiếtđịnhbởiWinkelmannvàGoethevàthấynókhôngxứnghợpvớiyếutốtừđónẩysinhranghệthuậtDionysos-vớilễtửuthần.QuảthựctôitinchắcrằngGoetheđãloạitrừmộtýtưởngtươngtựkhỏinhữngkhảtínhcủatâmhồnHyLạp.Dođó,GoethekhônghiểudântộcHyLạp.BởivìthựctạicănbảncủabảnnăngHyLạp-“ýchísinhtồn”củanó-chỉtựbiểulộtrongnhữngniềmbíẩnDionysos,trongtâmlícủatrạngtháiDionysos.HyLạpbảođảmgìbởinhữngniềmbíẩnnày?Cuộcsốngvĩnhcửu,sựquihồivĩnhcửucủacuộcđời;tươnglaiđượchứahẹnvàthánhhoátrongquákhứ;sựkhẳngđịnhchiếnthắngcủacuộcđờitrênsựchếtvàđổithay;cuộcsốngđíchthựcnhưsựkéodàitậpthểbởisựsinhsản,bởinhữngbíẩncủadụctình.Vìlẽđó,đốivớingườiHyLạp,biểutượngdụctìnhlàbiểutượngđíchthựctuyệtvời,ýnghĩasâuthẳmđíchthựctrongtoànthểsựkínhtíncổđiển.Mọichitiếtcábiệttrongtácđộngsinhsản,mangthai,sinhđẻđềugợiranhữngtìnhcảmcaocảnhấtvàtrangtrọngnhất.Trongmậtgiáo,sựđaukhổđượcthầnthánhhoá,mọisựđaukhổnóichung-mọisựbiếndịchvàtrưởngthành,mọibảođảmtươnglai,thiếtyếutạorađauđớn…Đểcónguồnvuivĩnhcửucủasángtạo,đểchoýchísốngtựkhẳngđịnhmuônđời,nhữngnỗi“đauđớncủasinhsản”cũngphảihiệnhữumuônđời…Đólàtấtcảýnghĩacủadanhtừ“Dionysos”:tôikhôngbiếtbiểutượngHyLạpnày,biểutượng

yếntiệcDionysos.Bảnnăngsâuthẳmnhấtcủađờisống,sựvĩnhcửucủađờisống,đượccảmnghiệmmộtcáchtôngiáotrongdanhtừnày-vàđườngđời,sựsinhsản,đượccoinhưconđườngthiêngliêng.ChínhKitôgiáo,vớilòngoánhậncuộcđờitrongđáylòng,đãbiếntìnhdụcthànhmộtcáigìnhơnhớp:nónémbùnnhơlênnềntảng,lênđiềukiệntiênquyếtcủacuộcđờichúngta…

5.TâmlícủalễcuồngẩmtếthầnDionysosnhưmộtcảmthứcvềcuộcđờivàsứcmạnhtuôntràolailáng,trongđóngaycảđauđớncũngtácđộngnhưmộtkíchthíchtố,đãchotôithìakhoákhámphákháiniệmvềcảmthứcbitráng

[130],đãbịhiểulầmrấtnhiềubởiAristotevàđặcbiệtbởinhữngkẻbi

quancủachúngta.BikịchkhônghềchứngtỏchủnghĩabiquancủadântộcHyLạptheonghĩachữbiquancủaSchopenhauer,tráilại,nócóthểđượccoinhưlàsựphủnhậntriệtđểvàlênánngượclạiýtưởngđó.Sựkhẳngđịnhcuộcđời,ngaycảtrongnhữngvấnđềkìdịnhấtvàgaygonhất;ýchísống,hânhưởngchínhtínhchấtbấttậncủanó,ngaycảtrongviệcphảihisinhnhữngmẫumựctốicaocủamình-đólàcáitôigọilàtínhchấtDionysos,đólàcáitôinhậnthứcnhưcâycầuđưatớitâmlíngườithisĩbitráng.Khôngphảiđểgiảithoátkhỏisựbithươngvàkinhsợ,khôngphảiđểthanhtẩymìnhkhỏimộtcảmxúcnguyhiểmbởisựpháttánhunghăngcuồngbạocủanó-Aristotehiểunhưvậy-màlàđểtựthểhiệntrongchínhmìnhnguồnhânhoanbấtdiệtcủabiếndịchtựthành,trêntấtcảmọikinhhoàngvàbithương-nguồnhânhoannàycònhàmchứatrongnónỗihânhoantrongsựpháhuỷ…Vàdođó,tôilạitrởvềnơimàtừđótôiđãxuấtphátngàyxưa-SựkhaisinhcủaBikịchlàmộtcuộcđảohoánmọigiátrịđầutiêncủatôi:bởiđótôilạitrởlạiđứngtrênmảnhđấtướcmuốn,khảnăngcủatôităngtrưởng-tôi,mônđồcuốicùngcủatriếtgiaDionysos-tôi,bậcthầycủasựphụchồivĩnhcửu…

Câybúanói

“Tạisaoquácứngrắn!-thantrongbếpmộthômhỏikimcương:chúngtachẳngphảilàbàconhọhànggầnvớinhausao?”

“Tạisaoquámềm?hỡicácanh,tacũngxinhỏicácanhnhưthế:cácanhchẳngphảilà-anhemvớitasao?

Saoquámềm,quánhunhượcvàdễkhuấtphụclàmvậy?Saoquánhiềukhướctừvàchốibỏtrongtâmcácanh?Saoquáítđịnhmệnhtrongánhmắtcácanhnhìn?

Vànếucácanhkhôngmuốnlànhữngđịnhmệnh,nhữngkẻkhốcliệt:làmsaomộtngàykiacácanhcóthểcùngta-chiếnthắng?

Vànếusựcứngrắncủaácanhkhôngmuốnloésángvàcắt,cứa:làmsaomộtngàykiacácanhcóthểcùngta-sángtạo?

Bởinhữngkẻsángtạođềucứngrắn.Vàinbàntaylênmuônngànnămnhưlênsápongmềmdườngnhưphảilàdiễmphúccủacácanh.-diễmphúcviếtlênýchícủamuônngànnămnhưtrênđồngthau,-cứngrắnhơnđồngthau,caonhãhơnđồngthau.Duykẻcứngrắnnhấtmớilàkẻcaonhãnhất.

Tấmbảngmớimẻnày,hỡianhem,taxinđặttrênđầucácanh:hãytrởnêncứngrắn!

Zarathustrađãnóinhưthế,

Nhữngbảnggiátrịcũvàmới,29.

Lờicuốicủangườidịch

NếutácphẩmZarathustrađãnóinhưthế,TácphẩmdànhchotấtcảmọingườivàkhôngdànhchomộtaiđượccoilàtiềnsảnhtrongtoànthểkiếntrúctưtưởngNietzschethìBuổihoànghôncủanhữngThầntượnghayLàmcáchnàongườitatriếtlívớicâybúachínhlàhậuđườngcủakiếntrúcđóvậy.NgườiđọcZarathustracóthểchưabiếtgìvềtưtưởngNietzsche,lầnđầutiênđượcgiớithiệubướcvàotiềnđườngcủalâuđàitácphẩmôngthìngườiđọcBuổihoànghôncủanhữngthầntượng,ngườiđãbướcvàotớihậuđường,phảiđượcgiảthiếtlàđãđọctoànbộtácphẩmNietzsche.Sựkhókhăntrongviệclãnhhộivàdiễndịchtácphẩmnàylàởchỗđó.Thêmnữa,Buổihoànghôncủanhữngthầntượng”đượcviếtvàochínhbuổihoànghôncủacuộcđời-tưtưởngtácgiả.ỞđâyNietzschequyếtliệtvùnglênđánhphálầncuốicùngbóngtối,-cáibóngtốidàyđặc,ngànđờiđãvàsẽcòntiếptụctrùngtrùngphủvâynhânloại-trongthịnhnộvàhânhoanmêcuồng,trongcảhivọngbãotáplẫntuyệtvọngâmu.Vàvìerằngđốithủđãquenđấupháp,ởđâyNietzschethayđổicảkhígiớilẫnchiêuthức.Thayvìdùngtrườngkiếmôngdùngtuyệtđao.Tuyệtđaotheonghĩasiêuphàm,tuyệtđaotheonghĩatốihậu,tuyệtđaotheonghĩaliềulĩnh:đánhtrímạngđểkếtthúccuộcchiến.

Giờđâycuộcchiếnđãtạmngưngtrongbóngđêm.Nhưngliệunhữngkẻđãchứngkiếnbuổihoànghôncủanhữngthầntượngcóđủsứcđểkhơimởnhữngmạchnguồntiềmẩntrinhnguyênchưabịđầuđộccủacuộcsống,phôidựngmộtBìnhMinhmớichotâmthứcbằngtuyệtđaoNietzschevừabuôngtay?Mộtcâuhỏicũngquáđen,quálớn,cũngbiếncuộcđờikẻđặtcâuhỏithànhmộtđịnhmệnhtànkhốc,cũngkhôngngừngthúcđẩyhắnphảilaothẳngvàomặttrờivàvàocáichếttừnggiâyphút.Nhưngdùcóbịthiêuđốthaythủđắcđượcđủmọikhảthểphụcsinhthìhắncũngđãđượcdiễmphúcsốngtrongánhsáng.Luônluônvàluônluôntrongánhsáng.

N.H.H.30-10-71

Phụlục

NgườidịchđãđọcNietzscheđúngmườinămnhưngkhôngdámquảquyếtcódiễntảđúngtưtưởngvàngônngữNietzsche.Vàkhôngaicóthểquảquyếtđiềuđó.Đoạntríchnguyêntác“Câybúanói”dướiđâyvàbảndịchcủanhiềuthếhệdịchgiảAnh,Pháp,HoaKìchothấyrõđiềunày.VìthếtrongbảndịchHoànghôncủanhữngthầntượnghiệntạisẽđượcdịchlạitrongnăm1972.

N.H.H.

Phụlục1

DerHammerredet

“Warumsohart!-sprachzumDiamanteneinstdieKüchen-Kohle:sindwirdennnichtNah-Verwandte?”

Warumsoweich?OmeineBrüder,alsofrageicheuch:seidihrdennnicht-meineBrüder?

Warumsoweich,soweichendundnachgebend?WarumistsovielLeugnung,VerleugnungineuremHerzen?sowenigSchicksalineuremBlicke?

UndwolltihrnichtSchicksaleseinunUnerbittliche:wiekönntetihreinstmitmir-siegen?

UndwenneureHärtenichtblitzenundschneidenundzerschneidenwill:wiekönntetihreinstmitmir-schaffen?

AlleSchaffendennämlichsindhart.UndSeligkeitmußeseuchdünken,eureHandaufJahrtausendezudrückenwieaufWachs,-

-Seligkeit,aufdemWillenvonJahrtausendenzuschreibenwieaufErz,-härteralsErz,edleralsErz,GanzhartalleinistdasEdelste.

DieneueTafel,omeineBrüder,stelleichübereuch:werdethart!-

AlsosprachZarathustra,

VonaltenundneuenTafeln,29

Lemarteauparle

BảndịchcủaHenriAlbert

MercuredeFrance,1899.

“Pourquoisidur?-ditunjouraudiamantlecharbondecuisine;nesommes-nouspasintimementparents?”

[131]

Pourquoisimous?Ômesfrères,ainsivousdemande,je,moi:n’êtes-vousdoncpas-mesfrères?Pourquoisimous,sifléchissants,simollissants?Pourquoiya-t-iltantdereniement,tantd’abnégationdansvotrecœur?sipeudedestinéedansvotreregard?

Etsivousnevoulezpasêtredesdestinées,desinexorables:commentpourriez-vousunjourvaincreavecmoi?

Etsivotredureténeveutpasétinceler,ettrancher,etinciser:commentpourriez-vousunjourcréeravecmoi?

Carlescréateurssontdurs.Etceladoitvoussemblerbéatituded’empreindrevotremainendessiècles,commeendelaciremolle,-béatituded’écriresurlavolontédesmillénaires,commesurdel’airain,-plusdurquedel’airain,plusnoblequel’airain.Leplusdurseulestleplusnoble.

Ômesfrères,jeplaceau-dessusdevouscettetablenouvelle:DEVENEZDURS!AinsiparlaitZarathustra,

Desvieillesetdesnouvellestables,29.

*

BảndịchcủaGenevièveBianquis

AUBIER“Pourquoisidur?ditunjourlahouilleaudiamant.Nesommes-nouspasprochesparents?”Pourquoisimous?Ômesfrères,voilàcequejevousdemande.N’êtes-vouspasmesfrères?Pourquoisimous,siamollis,indolents?Pourquoiya-t-iltantdereniement,derenoncementdansvoscœurs?sipeudefatalitédansvosregards?

Etsivousnevoulezparêtrefatalitéetdestininexorable,commentpourriez-vousêtreunjouravecmoi-vainqueurs?

Etsivotreduretérefused’étinceler,decouper,detrancher,commentpourriez-vousêtreunjouravecmoi-créateurs?

Carlescréateurssontdurs,etilfautquevoussentiezlafélicitéd’imprimervotremainsurlesmillénairescommesurunecire,lafélicitédegravervotreempreintedanslevouloirdesmillénairescommedansunplusnoblequel’airain.Lemétalleplusnobleestaussileplusdur.

Voilàlatablenouvellequejedresseàprésentau-dessusdevostêtes,ômesfrères:devenezdurs.

AinsiparlaitZarathustra,

Destablesanciennesetnouvelles,29.

*

BảndịchcủaMauriceBetzGALLIMARD,1947.“Pourquoisidur?-ditunjouraudiamantlecharbondecuisine;nesommes-nouspasprochesparents?”Pourquoisimous?Ômesfrères,jevousledemande:n’êtes-vousdoncpasmesfrères?Pourquoisimous,simollissants,sifléchissants?Pourquoiya-t-iltantdereniement,tantdedénisdansvotrecœur?sipeudedestinéedansvotreregard?Etsivousnevoulezpasêtredesdestinées,desinexorables:commentpourriez-vousunjourvaincreavecmoi?Etsivotredureténeveutpasétinceler,ettrancher,etinciser:commentpourriez-vousunjourcréeravecmoi?Carlescréateurssontdurs.Etceladoitvoussemblerunefélicitéd’empreindrevotremainendessiècles,commeendelacire.Félicitéd’écriresurlavolontédesmillénaires,commesurdel’airain,-plusdurquedel’airain,plusnoblequedel’airain.Leplusdurseulestleplusnoble.Cettetablenouvelle,ômesfrères,jelaplaceau-dessusdevous:devenezdurs!AinsiparlaitZarathustra,Desvieillesetdesnouvellestables,29.

*

ThehammerspeaksBảndịchcủaWaterKaufmannTHEVIKINGPRESS,1951.“Whysohard?”thekitchencoaloncesaidtothediamond.“Afterall,arewenotclosekin?”Whysosoft?Omybrothers,thusIaskyou:areyounotafterallmybrothers?Whysosoft,sopliantandyielding?Whyistheresomuchdenial,self-denial,inyourhearts?Solittledestinyinyoureyes?Andifyoudonotwanttobedestiniesandinexorableones,howcanyouone

day[132]

triumpthwithme?Andifyourhardnessdoesnotwishtoflashandcutandcutthrough,howcanyouonedaycreatewithme?Forallcreatorsarehard.Anditmustseemblessednesstoyoutoimpressyourhandonmillenniaasonwax,Blessednesstowriteonthewillofmillenniaasonbronze-harderthanbronze,noblerthanbronze.Onlythenoblestisaltogetherhard.Thisnewtablet,Omybrothers,Iplaceoveryou:becomehard!ThasSprokeZarathustra,Onoldandnewtablets,29.

*

BảndịchcủaMarianneCowanAGATEWAYEDITION,1957.

“Whysohard?”saidthekitchencoaltothediamond.“Aren’twenearrelatives?”.

Whysosoft?Iaskyou,homybrothers!Aren’tyou-mybrothers?

Whysosoft,sosoftandreadytogivein?Whysomuchlyinganddenyinginyourhearts?Whysolittlefatefulnessinyoureyes?

Ifyouwillnotbefates,inexorablemen,howcouldyoubevictorstogetherwithme?

Andifyourhardnesswillnotflashandcutandslice-howcouldyousomedaycreatetogetherwithme?

Forcreatorsarehard.Andyourblissmustbetoprintyourhandonmillenniumsasiftheywerewax,toinscribeyourselvesuponthewillofmillenniumsasiftheywerebrass-harderthanbrass,morepreciousthanbrass.Onlythemostpreciousmaterialsarereallyhard.ThisnewtabletIgiveyou,mybrothers:Becomehard!

ThusSpokeZarathustra,

AboutOldandNewTablets,29.

*

BảndịchcủaR.J.HollingdalePENGUINBOOKS,1968[133]

“Whysohard?”thecharcoaloncesaidtothediamond;“forarewenotcloserelations?”Whysosoft?Omybrothers,thusIaskyou:forareyounot-mybrothers?Whyso

soft,unresistingandyielding?Whyistheresomuchdenialandabnegationinyourhearts?Solittlefateinyourglances?Andifyouwillnotbefates,ifyouwillnotbeinexorable:howcanyou-conquerwithme?Andifyourhardnesswillnotflashandcutandcuttopieces:howcanyouoneday-createwithme?Forcreatorsarehard.Anditmustseemblisstoyoutopressyourhanduponmillenniaasuponwax,blisstowriteuponthewillofmillenniaasuponmetal-harderthanmetal,noblerthanmetal.Onlythenoblestisperfectlyhard.Thisnewlaw-tabledoIputoveryou,Omybrothers:Becomehard!ThusSpokeZarathustra,OfOldandNewlaw-tablets,29.

*

Phụlục2

Những“thầntượng”đượcnóitớitrongtácphẩm

ARISTOTE(384-322trướcT.L.):

NietzschehếtsứctándươngnhữngtriếtgiaTiền-Socratenhưngcoinhẹ,vàđôikhigiảnlượcvàcưỡngépSocratevànhữngtriếtgiatrườngpháinày,nhấtlàPlaton,coihọnhưnhững“triệuchứngsuyđồi,nhữngcôngcụcủasựbănghoạicủaHyLạp,nhữngkẻbàiHyLạp”(SựkhaisinhcủaBikịch).Ôngkịchliệtbàibácquanniệmcoibikịchnhư“catharsis”;-trạngtháicảmxúcphatrộngiữakinhsợvàthươngxót-củaAristote.NếuAristotecólíthìbikịchchỉlà“mộtnghệthuậtnguyhạichocuộcđời”,trongkhitheoôngnóchínhlàmộtliềuthuốcbổ,“kíchthíchvĩđạihướngvềcuộcđời,mộtnỗisaysưacuộcđời,mộtýchísinhtồn”(ÝchíhùngdũngII,460).

BAUDELAIRE,Charles(1821-1867):

“AilàkẻủnghộthôngminhđầutiêncủaWagner?ChínhBaudelaire…”(EcceHomo,II,5).NietzschedùngBaudelaiređểchứngminhrằngWagnerchỉlàmộtkẻdécadent(suyđồi)Phápquốc.TrongkhiBaudelairelàmột“RichardWagnerkhôngâmnhạc”.Cảhaiđềulànhữngkẻ“lệthuộcvănchương,vôcùnghọcthức,vàcảhaiđềulàvănsĩ.Kíchđộngthầnkinh,bệnhhoạn,dàyvò,khôngmặttrời.”(Ýchíhùngdũng,II,3:208).BORGIA,César(chếtnăm1507):

QuậncôngxứValentinois,ngườiđượcMachiavellidùnglàmkiểumẫutrongtácphẩmQuânvương,mộtchínhkháchtàiba,xảoquyệtvàtànbạo.NietzschegọiCésarBorgialàmộtcon“mãnhthú”,một“ácquỉnhiệtđới”,thuộcloại“mãnhthútócvàng”nhưnhữnghảitặcVikingBắcÂu,Nietzsche

từchốicoiBorgialàmộthìnhthứcbệnhhoạn,suyđồicủaconngười(Phithiệnác,19).TráilạichínhnhữngconngườinguyênthuỷdũngmãnhnhưCésar,nhữngkẻđếntừbiểncảhayrừngnúibịxãhộicủanhững“conngườiônhoà”,bầythú“thuầnhoá”suynhượccủanhững“vùngônđới”xuađuổi,xalánh,sợhãi,dồnđếnchỗkhiếnhọtrởthànhnhữngkẻnổiloạn,tộiphạm,bệnhhoạn.Cóthểnóihọlànhữnganhhùngsasẩyvìthiếumộtmôitrườnghoangdã,phóngkhoáng,nguyhiểm.Đólànhữngcâykhoẻmạnhcủarừngnhiệtđớibịcòicọckhibịđánhsangtrồngtrênnhữngmảnhđấtônđới.(HoànghôncủanhữngThầntượng,IX,45).Nietzschechịuảnhhưởngquanniệmvềanhhùng,kẻtộiphạmcaonhãcủaDostoïevski,rúttỉatừkinhnghiệmtùđầycủaôngởTâyBáLợiÁnơi,saunhiềunămsốngchungchạvớinhữngtùkhổsaiNga,Dostoïevskinhậnđịnh:tấtcảnhữngngườinàyđềucótrongmìnhnhữngtàinguyêntuyệtvời,cólẽhọlànhữngtàinăngthiênphúnhất,nhữngđứaconmãnhliệtnhấtcủadântộcta.”(Hồikívềchốnđịangụctrầngian).

BUCKLE,HenryThomas(1821-1862):

SửgiaAnh,tácgiảbộLịchsửvănminh.TrongPhổhệluânlí(I,4),NietzschetấncôngquanniệmcủaBucklevềnhữngđịnhluậttổngquátchếngựnhữngcuộccáchmạngcủanhânloại,chođólàchủtrươngduytiệndâncủatinhthầnthờihiệnđại.

BURCKHARDT,Jacob(1818-1897):

SửgiaĐức,bạnđồngnghiệpvớiNietzscheởđạihọcBasel,tácgiảbộVănminhthờiPhụcHưngởÝnổitiếng.NietzscherấtkínhphụcBurckhardt,lấylạimộtsốnhậnđịnhcủaôngvềnhữngnguyênlíphátkhởicủamộtnềnvănminh.

CARLYLE,Thomas(1795-1881):

SửgiavàphêbìnhgiaAnh,tácgiảbộAnhhùngvàsựtônthờanhhùng.NietzschephêbìnhCarlylelàmột“ngườitheophongtràolãngmạnđiểnhình”,mộtngườicóngônngữvàcửchỉhùngmạnh,ồnàonhưngtrongcùngđáytâmhồnlạilàmộtkẻyếuđuối,dằnvặt,thườngxuyênbịdaođộngbởinhucầutìmmộtđứctinmạnh,tíchcựcđểtrấnápmình,lầmlẫngiữakhátvọngtintưởngvớiýchítìmchânlí.(Ýchíhùngdũng,455).

CATILINA,LuciusSergius(109-62trướcT.L.):

NhàquítộcLaMã,âmmưuchốngNguyênlãoNghịviệnnhưngthấtbại

(63-2t.T.L.)CÉSAR,Jules(101-44trướcT.L.):

Kẻchinhphục,nhàđộctàiLaMã,hùngbiệnkhéoléo,đầynghịlực,biểudươnglịchsửcủaconngườiýchíhùngdũngthănghoa,khácvớiBorgialàconngườiýchíhùngdũngbịthuichột.

COMTE,Auguste(1798-1857):

TriếtgiaduynghiệmPháp.TheoNietzsche,Comte,nốitiếpthếkỉthứXVIII,đặttráitimtrênđầuóc,chủtrươngmộttrithứcluậnduycảmgiác,đềxướngmộtthứvịthaảotưởng(YCHD,III,40).QuanđiểmchủyếucủaComtelầmlạc:chủngloạisiêuđẳngkhôngcóbổnphậnhướngdẫnchủngloạihạđẳng,tráilại,phảicoichủngloạidướinhưnềntảng,điểmtựađểhoànthànhsứmệnhcủachínhmình:vượtquaconngười,vượtquánhânloại-lítưởngcủaComte.

CORNARO,Luigi(1467-1566):

Tácgiảbộsáchlừngdanhvềnghệthuậtđiềudưỡngđãđượcdịchranhiềuthứtiếng“DiscorsisullavitaSobria”(1558).Rútkinhnghiệmtừchínhcuộcsốngđauốmcủaôngtừlúcnhỏtớinămtrênbốnmươituổi,Cornarocổvõmộtphépănuốngkiêngcữnhưmộtphươngthuốcchomộtcuộcsốngtrườngthọvàkhoẻmạnh.“Trongphầnđờisau,ôngthấymộttráitrứngđủlàthựcphẩmvữngchắcchomộtngày”(EncyclopediaBritannica).TheoNietzsche,Cornarođãlầmlẫnchohậuquảlànguyênnhân.

DANTEALIGHIERI(1265-1321):

ThihàoÝ.TrongbảnggiátrịcủaNietzsche,nhữngnghệsĩđượcđặttrêncảtưtưởnggia.Nhưngđólànhữngnghệsĩvĩđại,đitrênnhữngtràolưutưtưởng.TrongthựctếcónhữngnghệsĩlớnđầuhàngtưtưởngvàthườngkhitựuthànhchínhnhữngtràolưutưtưởngấylàmNietzschenảnlòng:DantevớiGiáohộiThiênChúa,RichardWagnervớipháilãngmạn,ShakespearevớitưtưởngtựdocủaMontaigne.NietzschekhôngđọcDantenhiềuvì“nhữngtinhthầngiáođiềunhưDantevàPlatonlànhữngtinhthầnmàtôicảmthấyvôcùngxacách”(YCHD,III,379).

DARWIN,Charles(1809-1882):

NhàvạnvậthọcAnhchủtrươngthuyếttiếnhoá:

1. Vạnvậtphảitranhđấuđểsinhtồn(struggleforlife).

2. Muốnsinhtồn,sinhvậtphảithayđổicơthểngàymộthoànhảohơn.Bộphậnnàoíchdụngsẽtăngtrưởng,bộphậnnàodưthừasẽsuyyếuvàbiếnmất.Đólàsựchọnlọctựnhiên(naturalselection).

3. Sựchọnlọcđóđưatớisựtiếnhoá(evolution)củachủngloại:chỉnhữngsinhvậtnàomạnhmớitồntại,nhữngsinhvậtyếusẽbịđàothải,tiêudiệt.

NietzschekịchliệtchốnglạiDarwin:

1. Nơinàocótranhđấulàtranhđấugiànhsứcmạnh(struggleforpower).

2. Tinhthầnpháttriểnngàymộthoànhảohơnchứkhôngphảicơthể.3. Nhữngchủngloạikhôngtiếnhoá.Tráilạinhữngmẫusuyđồi,bệnh

hoạnchếngựdầnnhữngmẫuchọnlọclànhmạnh:nhữngkẻyếucàngngàycàngthắnglướtnhữngkẻmạnh-bởichúngđônghơn,khônkhéohơn,thậntrọnghơn,yếmtráhơn,tựchủmạnhmẽhơn,bắtchướctàitìnhhơn,đứcđộhơn-tómlạibởichúngtinhthầnhơn.(Trithứchânhoan,349,YCHDI:181,182,219-222,243;II:129,249).

DOSTOÏEVSKI,Fyodor(1821-1881):

ĐạivănhàoNga,thuộcvề“nhữngtìnhcờhạnhphúcnhất”củađờiNietzsche.“MộtvàituầnlễtrướctôikhôngbiếtngaycảtênDostoïevskinữa…MộtsựtìnhcờmaymắntrongmộthiệusáchdẫndắttôiđểýtớimộttácphẩmdịchbằngtiếngPhápL’Espritsouterrain(Hồikíviếtdướihầm)…Bảnnănghọhàng(nếukhôngthìgọibằnggìbâygiờ?)nổilênngaylậptức,nỗivuisướngcủatôithậtvôbờ:tôiphảitrởlạiviệclàmquenvớitácphẩmRougeetnoircủaStendhalđểgợilạimộtnỗihânhoantươngtự”(Thưngày23thángHai,1887).ThángBanămđó,NietzschecònmêmanđọcHồikívềchốnđịangụctrầngianvàNhữngkẻbịchàđạpvàsỉnhụccũngquabảndịchtiếngPháp.“GiảithoátsiếtbaokhiđọcDostoïevski!...Dostoïevskilàngườiduynhấtdạytôiđượcvàiđiềuvềtâmlíhọc”:

1. Tộiácphảiđượcxếpvàonhững“cuộcphảnkhángtrậttựxãhội”hiệnhữu.Mộtkẻphảnkhángcóthểlàmộtngườiđángthươngvàđángkhinh,nhưngmộtcuộcphảnkhángchốnglạithứxãhộiyếuhèncủachúngtathìkhônghềlàmgiảmgiátrịcủamộtngười.

2. Khôngđượcxétđoángiátrịcủamộtngườicăncứvàohànhđộngduynhất.Trongmọitộiáchầunhưđềubiểulộnhữngđứctínhmàkhôngngườinàođượcthiếu.

3. Phảibãibỏhìnhphạtvàsựghêtởmdànhchokẻphạmtộivìngườita

khôngthểnângdậymộtngườibằngcáchhànhhạvàkhinhbỉhắn.Sựkhinhbỉngượcđãilàmộtsựđồibạivàđồibạihoátâmhồncòntệhạivàdãmanhơncảtộiác.

4. Nhữngkẻphạmtộithườnglànhữngkẻmanrợ,mãnhliệt,quátrớnkhôngthíchnghinổivớinhữngđiềukiệnsinhtồnnềnnếp,nghèonàn,yếuđuối,gòbó,tiếtchếcủaxãhội.

5. Sựgiatăngcủatộiáccóthểlàmộttriệuchứngbáohiệusựbănghoạicủaxãhộinhưngđồngthờiđólàmộtđiềmlànhchothấykhảtínhcủamộtnềnvănminhmới;mộtsựbìnhphụcmới:khôngcóthờinàonhiềutộiáckhủngkhiếpbằngthờiPhụcHưng,bìnhminhcủanềnvănminhhiệntại.

6. Tấtcảnhữngkẻtộiphạmđềucóthểlànhữngkẻphinhân.Nhưngtấtcảnhữngvĩnhânđềuthiếtyếuphảilànhữngkẻtộiphạm.

ĐólànhữngbàihọcNietzscheđãhọctừnơiDostoïevski.

ELIOT,George(1819-1890):

NữsĩAnh,NietzschechỉbiếtEliotquamộtngườibạngái,côDruscowicz,vàchỉnhắctớiEliotmộtlầnduynhấtlàtrongtácphẩmnày.

EMERSON,RalphWaldo(1803-1882):

KhôngbậcthầynàocủaNietzschecuốicùngkhôngbịôngchêtrách.NhưngcũngcónhữngnguồntưtưởngNietzschetrungthànhsuốtđờivàkhóphânbiệtvớitưtưởngcủachínhông.Emersonlàmột.“Tôicảmthấyôngrấtgầntôi”,NietzschenóivềEmersonnhưvậy.Nietzscherấtthánphụccuộcsốngcôđơn,lặnglẽ,hânhoan,đầyhứngkhởicủaEmerson,EmersonchínhlàmộttrongnhữngkiểumẫuđầutiêncủaZarathustra.“Tâmhồncaocả”(TheOversoul)củaEmersonchínhlà“Siêunhân”(Überrmensch)củaNietzsche,NietzschetánthànhsựlênánnghiêmkhắcthờihiệnđạicủaEmerson,mộtthờiđạihùnghồntrongnhữnglờirênxiếtthởthan,bạcnhượctrongtinhthần,nghèonàntrongtâmtưởng.TheoEmerson,tấtcảmọitínđiềuđềulànôlệ.Khôngcógìthiêngliêngbằngsựnguyênvẹncủatinhthần,bằnglòngtựtin(Self-Reliance).Trênđờikhôngcógìkhủngkhiếpbằngcómộtýchí.“Cuộcđờilàmộtsựkiếmtìmsứcmạnh”(Lifeisasearchforpower).NóitheongônngữNietzsche:“CuộcđờilàÝChíHùngDũng(LebenistWillezurMacht.)”Lịchsửquákhứlàmộtlịchsửtồitàn.Nhữngdântộccủachúngtatrêntráiđấtđềulàtiệndân.“Chưabaogiờchúngtathấymộtngườithựcsựlàngười.”(Wehaveneverseenaman)”haynóitheođiệuNietzsche:“ChưabaogiờchúngtacómộtSiêuNhân”(Niemalsnochgabeseinen

Uebermenchen).Tấtcảsựvĩđạicủaquákhứmớichỉlàbướcđầu.

FONTENELLE,Bernard(1657-1757):

NhàvănPháp,mộttrongnhómsáunhàluânlíPhápmàNietzschengưỡngmộvì“đọchọngườitagầnthờithượngcổcaonhãhơnbấtcứmộtnhómtươngtựnàoởmộtquốcgianàokhác.”ĐólàFontenelle,Montaigne,LaRochefoucauld,LaBruyère,VauvenarguesvàChamfort.-(Lữkháchvàbónghìnhmình,214).

GONCOURT,Edmond(1822-1896)vàJules(1830-1870):

HainhàvănthuộctrườngpháitựnhiênPháp.Biquan,hưvôchủnghĩa,dịhợm.“Nhữngđiềuhọtrìnhbầyđềuxấuxí,nhưngnếuhọtrìnhbầy,làvìhọthíchsựxấuxíđó…”(YCHD,II,343)mộtcáchcănđể,tấtcảnhữngnhàvănnàyđềuthiếumộtcáichínhyếu-“laforce”(Thưngày10thángMười,1887).

HARTMANN,Eduardvon(1842-1906):

TriếtgiaĐức,theochủtrươngbiquan,tácgiảbộTriếtlívôthức.Nietzschethườngquichiếu“ông”Hartmannkhibàixíchbiquanchủnghĩa.

HÉRACLITE(vàokhoảng500tr.T.L.):

TrongnhữngtriếtgiaTiền-SocratemàNietzschengưỡngmộ,ôngkínhtrọngnhấtHéraclite.CũngnhưEmerson,HéraclitelàbậcthầymàNietzschetheosáttưtưởng,vềcảnhânsinhquanlẫnvũtrụquansinhđộng,vàkhôngbaogiờtỏrabớtcungkính.KhiNietzschephátbiểu:“Conngườilàmộtcáigìcầnphảivượtqua”làôngtheonhữngbậctiềnbốiHéraclite,Empédocle,Spinoza,Goethe(TriếtlíthờiBikịchHyLạp,phầndẫnnhập).“Khitôitrìnhbầythếgiớinhưmộttròchơithầnthánhđặtbêntrênthiệnác,tôicócácbậctiênphong:triếthọcVêdântavàHéraclite”(YCHDIV,628).Héraclitenóirấtít.Nhữngphátbiểucủaôngvắntắt,mãnhliệtnhưnhữngsấmngữkhắctrênđềnDelphesvàkhôngngừnglànhữngcảmhứngchonhữngthisĩlớn,nhưRenéChar…vì“triếtlíítminhchứngcủaHéraclitecómộtgiátrịnghệthuậtlớnlaohơntấtcảmọiđịnhđềcủaAristote”(YCHDIV,172).Tháiđộkiêuhãnhhuyhoàng,nhưsấmsétcủaHéraclitelàkiểumẫutốithượngcủaZarathustra.

HORACE,Quintus,HoratiusFlaccus(65-8tr.T.L.):

ThisĩLatin,tácgiảPhúngthi,Đoảnthi,Nghệthuậtthica.

HUGO,Victor(1802-1885):

NietzschethườngnhắctớiVictorHuygovàRichardWagnerkhicôngkíchpháilãngmạn,duycảmgiáchạlưu(TrườnghợpWagner,11).

KANT,Immanuel(1721-1804):

Nietzschegiễucợtquanniệm“sựvậttựnội”vànhấtlàlòngtintưởngcủaKantvào“trậttựthếgiớicótínhcáchluânlí”.TheoNietzschekhôngcónhữngsựkiệnluânlímàchỉcónhữngcáchgiảithích,diễndịchluânlí.Cùngvớisựsailầmcănbảnđặtýchíconngườivàosựvậtnày,Kantcònsailầmnặngnềtrongsựthẩmđịnhnhữnggiátrịlịchsử(CuộcCáchmạngPháp).TómlạiKantlàmộttâmlígiatầmthường,mộtkẻcuồngtínluânlínhưRousseau,mộttínđồKitôgiáotrongsựthẩmđịnhnhữnggiátrị,mộtkẻgiáođiềutrongtậncùngtâmhồn.

LISZT,Franz(1811-1886):

SoạnnhạcgiavàdươngcầmthủHungGiaLợi,chavợWagner.Lisztlàmộtnhạcsĩmà“sựquípháitronghợpkhúcthậtvôsong”(EcceHomo,II,7),nhưngvẫnkhôngtránhkhỏiđôikhibịNietzschebỡncợtnhẹnhàngnhưmột“diễnviên”theokiểuWagner.

LOBECK,Christian-August(1781-1860):

NhàngữhọcthượngcổhọcĐức,chuyêngiavềlịchsửngônngữHyLạp.

MACHIAVELLI,Niccolo(1469-1527):

SửgiavàchínhtrịgiaÝ,tácgiả“QuânVương”,“Nghệthuậtchiếntranh”,NietzschethánphụcchủtrươnghiệnthựccủaMachiavelli.

MALTHUS,ThomasRobert(1766-1834):

KinhtếgiaAnh,tácgiảLuậnvềNguyêntắcdânsốchủtrươngkiểmsoátsinhđẻvì“dânsố,khikhôngkiểmsoát,giatăngtheotỉlệhìnhhọctrongkhithựcphẩmchỉtăngtheotỉlệtoánhọc…nănglượngcủadânsốlớngấpbộisovớinănglựccủatráiđấtđểtạorathựcphẩmchoconngười.”

MICHELET,Jules(1798-1874):

SửgiacủanướcPhápvàcủacuộcCáchmạngPháp.NietzscheđặtCarlyle,SchillervàMicheletlàbộbasửgiatheochủtrươnglítưởng(YCHDI,299).

MILL,JohnStuart(1806-1873):

TriếtgiaAnh.NietzscheítđềcậptớiMill,vàrấtcoithườngchủtrươngDuyDụngcủatriếtgianày.

NAPOLÉONBONAPARTE(1769-1821):

NietzschethườngnhắctớiNapoléonvớiGoethe,NapoléonvớiCésar,NapoléonvớiBismarck,NapoléonvớiBeethovennhưnhữngthídụđiểnhìnhvềconngườithượngđẳng,ýchímãnhliệt,quíphái,côđộc,cáchbiệt,trầmlặng.NapoléonlàđốicựccủaRousseau,củathếkỉthứXVIII,đólàmộttâmhồnthượngcổ,sắtđá,mộtsựtổnghợpcủaPhinhân(Unmensh)vớiSiêunhân(Übermensch)(PhổhệLuânlíI,16),Napoléonhiểusựliênkếtcầnthiếtgiữavĩnhânvàconngườiđángsợ(YCHDIII,532).

PLATON(428-347tr.T.L.):

“ĐiềuchiacáchchúngtavớiKantcũngnhưvớiPlatonvàLeibnizlàchúngtatinvàosựbiếndịchngaycảtrongnhữngsựviệctinhthần”.(TriếthọcthờibikịchHyLạp).NietzschechốngPlatonvìlíthuyếtvềnhữnghìnhthứcsiêucảmgiácvàkhuynhhướngvềmộtthếgiớikhácvềLinhTượnggiới.Platon“thíchsựdốitrávàảotượngthicahơnchânlí,cáiphithựchơnhiệntại”(YCHDI,209).VớiSocrate,triếthọcbịđặtdướisựthốngtrịcủalítrí.VớiPlaton,triếthọcphảimangthêmmộtcáiáchnữa:luânlí.

RENAN,Ernest(1823-1892):

VănsĩduylíPháp,tưtưởnggiatựdonhưngkhôngthoátnổisựcámdỗcủatôngiáo.Cảmquanđànbà,tọcmạchnhưSainte-Beuve.

ROUSSEAU,Jean-Jacques(1712-1778):

TrongcuộcchiếngiữaVoltairevàRousseau,NietzscheđứngvềphíaVoltaire.Trạngtháithiênnhiênkhủngkhiếp,conngườilàmộtconvậtsănmồi,nềnvănminhcủachúngtalàsựchiếnthắngkìdiệutrênthútính:đólàlíluậncủaVoltaire.Trong“nămkhông”củaNietzsche,cáikhôngthứbachốnglạithếkỉXVIIIvàRousseau,chốnglạisựmờigọi“trởvềthiênnhiên”,chốnglạiquanniệm“nhânchisơtínhbảnthiện”,chốnglạisựtin

tưởngcủaRousseauvàoquyềntốithượngcủatìnhcảm-chốnglạisựmềmyếuhoá,đạođứchoáconngười;lítưởngphátsinhtừsựthùhậnnềnvănminhquíphái,thiếtyếuđưatớisựthắngthếcủacămhờn,đammêhỗnloạn,đànbàtính,thútính,bìnhdân,hạlưu.(YCHDIII,14,38,39,40…)

SAINTE-BEUVE,Charles-Augustin(1804-1869):

PhêbìnhgiavàsửgianổitiếngcủaPháp.NietzschephêbìnhchủtrươngkháchquancủaSainte-BeuvevìSainte-Beuvedốitrátrongchínhchủtrươngcủamình:Sainte-BeuvekhôngngớtghentứcvớinhữngvĩnhânnhưMontaigne,Charron,LaRochefoucauld,Chamfort,Stendhal.

SALLUST(86-35tr.T.L.):

SửgiaLatin,ghichépvềcuộcâmmưunổiloạncủaCatalina,bútphápsắcbén,côđọng.

SAND,George(1804-1876):

TiểuthuyếtgiaPháp.TheoNietzsche,GeorgeSandgiảtạo,khoatrương,khoáclác,khoanhồnggiảdốinhưbấtkìkẻnàotheoRousseau.

SCHILLER,Friedrich(1759-1805):

TácphẩmThảokhấucủaSchiller,năm1859,đãgieonơiNietzschetrẻtuổimộtấntượngkhóphaimờvềSiêuNhân.Ngày22thángNăm1872,khidựbuổitrìnhdiễnHoàtấuKhúcsốIXcủaBeethoven,đoạncuốiphổnhạcbàithơCangợinguồnvuicủaSchillerkhiếnNietzschexúcđộngsâuxavìnguồnvuibitráng.TheoSchiller,tấtcảmọivẻđẹpcaoquíđềuquịngãtrêntrầngian.Chânlívềcuộcđờivàthếgiớitiêudiệtsứcsốngtrongconngười.Vìthếphảigiáodụcthẩmmĩchoconngười.Nghệthuật,nhấtlàbikịchlà“mộtsựtrồngđộcđểchốnglạiđịnhmệnhkhôngthểtránhkhỏi”.Từngchútmột,bằngbikịch,cảmxúcbitrángđượctiêmtríchvàoconngườiđểconngườisẵnsàngđónnhậnngàysựkinhhoàngthậtsựxảyra.Amorfati,tìnhyêuđịnhmệnhcủaNietzschenẩysinhtừcảmhứngSchiller.KịchcủaSchillerluônluônchothấynhữngtâmhồnmãnhliệtphảnkhángchốnglạithờiđạivàđịnhmệnhmình,hiếnmìnhchocáichếtnonyểunhưngđồngthờitạoracáiđẹpvàsựvĩđại.Chínhthiểusốtinhhoanàylãnhđạothếgiớimộtcáchvôhình.Tronggiaiđoạnđầu,NietzschegiữlạiphầnlớntưtưởngSchiller.“MụcđíchcủatôilàmụcđíchcủaSchillernhưngđượcnângcaođếnvôcùng”.

SCHOPENHAUER,Athur(1788-1860):

CùngvớiGoethe,Schiller,Hölderlin,Kleist,Fichte,SchopenhauerlàmộtbậcthầyvĩđạicủaNietzschetrẻtuổi.CómộtthờiNietzschecoiSchopenhauernhưchavàtựnhậnlàmộtđồđệnhiệtthànhcủaSchopenhauer.NietzscherấttánđồngbảngphânchiađẳngcấptinhthầnvàvaymượnhoàntoànlíthuyếtvềthiêntàicủaSchopenhauer.NhưngsauđóNietzschekhôngchấpnhậnquanđiểmcủaSchopenhauervềtácdụngcủabikịchvànhấtlàchủnghĩabiquan,hưvô,nhịnguyêntínhcủaýchívàtrítuệ,tháiđộthùnghịchvớibảnnăng,cảmxúc,dụctìnhcủaông.NietzschekhôngbaogiờthathứsựthẩmđịnhgiátrịtheoquanđiểmluânlícủaSchopenhauernhằmtriệthạgiátrịcuộcđời,pháhuỷsựkhẳngđịnhcủa“ýchísống”,nhữnghìnhthứcphongphúcủacuộcđờikhidiễndịchnghệthuật,anhhùngtính,thiêntài,vẻđẹp,lòngtừbi,trítuệ…nhưhậuquảcủasựphủnhậnhayđoạndiệt“ýchísống”,trongkhitheoNietzscheđóchínhlàkếtquảcủasựkhẳngnhậnýchí,củaýchísungmãn.NietzschechủtrươngmộtsựthẩmđịnhgiátrịtheoquanđiểmthẩmmĩvàlênánsựthẩmđịnhtheoquanđiểmluânlícủaSchopenhauerlàmộtvụlàmbạcgiảlớnlaonhấttronglịchsửsauKitôgiáo.

SOCRATE(470-399tr.T.L.):

TheoNietzsche,tấtcảnhữngvấnđềlớnđềuđượcđặtratrướcSocrate.VớiSocrate,triếtlísuyđồithànhtriếthọc,nhữngbảnnăngHyLạpbănghoạivàbikịchhấphốivìchủtrươngduylívàduyhạnhphúc,vìlòngtintưởngvàomộtThượngĐếtốtlành,vàoconngườitốtlànhvìnóhiểubiếtcủaông.SocrateđoạntuyệtvớinhữnggiátrịtruyềnthốngvàbắtđầuđưaHyLạpxuốngdốc.Tómlại,Socrateđãlàmnhữngviệcđộchạisauđây:

1. Ôngtađãpháhuỷsựngâythơchânchấtcủaphánđoánluânlí.2. Ôngtađãtiêuhuỷkhoahọc.3. Ôngtakhôngcómộtcảmthứcnàovềnghệthuật.4. Ôngtađãcắtđứtconngườivớisựliênhệlịchsửcủanó.5. Ôngtađãđềcaotròchơichữvàbiệnchứngphápdàidòng.

SPENCER,Herbert(1820-1903):

TriếtgiaAnh,sánglậpthuyếttiếnhoá.Nietzschekhôngnhìnthấytrongxãhộitươnglai,khimọicáthểđồngnhấtvớinhau,cũngnhưtronghạnhphúccủasốđông,sựthanhbìnhcủatâmhồn,đứchạnh,tiệnnghi-lítưởngcủaôngSpencer-mộtcáigìtốtđẹpcả.Đặthoàbìnhtrênchiếntranhlàmột

phánđoánphảnsinhvậthọc,đặtđasốlêntrênthiểusốlàmộtphánđoánphảntiếnhoá.“ÔngSpencerlàmộtkẻsuyđồi,trongsinhvậthọc;ôngcũnglàmộtkẻsuyđồivớitưcáchmộtnhàluânlí”.TriếthọcduylợicủaôngSpencer:“hoàntoànthiếuvắnglítưởng,trừlítưởngcủaconngườibìnhphàm.”(YCHDI,438,285).SPINOZA,Baruch(1632-1677):

TriếtgiaHàLan,sốngbímật,lặnglẽ,thanhthảntrongcảnhbầnhànnhưmộtôngthánh.Ôngtừchốilàmgiáosưđạihọcđểsuốtđờimàikiếngbênlềđường.Ôngcũngkhôngchịuphổbiếntưtưởngmình.BộĐạođứcvĩđạicủaSpinozachỉđượcinrasaukhiôngtừtrầnnhờmộtMạnhThườngQuânvôdanh.NietzscheđồngývớiSpinozavềnămđiểm:khướctừtựdoýchí,mụcđích,trậttựthếgiớicótínhcáchluânlí,tínhbấtvịkỉvàsựhiệnhữucủatộilỗi.Tuynhiên,NietzschekhôngtánthànhsựkhóhiểutoánhọcmàSpinozadùngnhưgiáptrụvàmặtnạchedấutriếthọchayđúnghơn“lòngyêuchuộngminhtriết”củaông(Phithiệnác,5).CôngthứctoánhọckhôcứngnhưnơiSpinoza,côngthứcđãtạoratrênGoethemộtấntượngquánặngnề,chỉcóthểtựbiệnminhnhưmộtcáchdiễntảthẩmmĩ.(TriếthọcthờibikịchHyLạp).

STENDHAL,búthiệucủaHenriBeyle(1783-1842):

“Ngườinghệsĩtựbảnchấtcóthểthiếtyếulàmộtngườiđadục,xúcđộngtrướctấtcả,dễbịthươngvongtrongmọichiềuhướng,tựnhiênhướngvềtấtcảmọisựkíchthíchvànhữnggìgợiranhữngkíchthíchnày.Nhưngdướiảnhhưởngcủasứmệnhhắn,củaýchíđitớitựchủcủahắn,hắnthườngtiếtđộnghĩalàtrinhtiết”(YCHD,III,441).GoethevàsauđólàStendhallànhữngnghệsĩmãnhliệt,tựchủ,đápứngđượcchủtrương“lítrítrongtháiđộsống”nàycủaNietzsche.NgoàiraNietzschecònvôcùngthánphụcStendhalvìtrựcgiácbénnhậyvàchủtrươngvôthầnlươngthiệncủaông.StendhalkhôngkhướctừThượngĐếvìnhữngtộilỗivàsựxấuxacủathếgianmàkhướctừchínhsựhiệnhữucủaThượngĐế.“CólẽtôiganhtịvớicảStendhal.Ôngđãđánhcắpmấtchữhaynhấtmàchủtrươngvôthầncủatôicóthểtìmthấy:“SựmiễnthứduynhấtcủaThượngĐếlàđừnghiệnhữu…”(EcceHomo,II,3).

THUCYDIDES(vàokhoảng460-395tr.T.L.):

TriếtsửgiavĩđạiHyLạp,bútphápcôđọng,mạnhmẽ,lốikểtruyệnkhúctriết,dồndập,tácgiảbộLịchsửcuộcchiếntranhPéloponnèse.“ThucydidesvàTacitethiếtyếulànhữngthisĩ”(YCHD,III,126).

WAGNER,Richard(1813-1883):

SoạnnhạcgiaĐức,tácgiảTristanundIsold,Parsifal,chồngthứhaicủaCosimaLiszt,ngườimangảnhhưởngvănhoáPhápchoWagner…Wagnerlàmộtthiêntàiâmnhạc,ôngcốgắngnốikếtthica,vũđiệuvàâmnhạc.NguồncảmhứngthườngxuyêncủaWagnerlànhữngthầnthoạidòngNhậtNhĩMan.NietzschevôcùngthánphụcWagner,mộtthiêntàilớnnhấtcủanướcĐứccònsống.NhưngdầndầnNietzschekhôngchịunổikhôngkhíâmu,siêuhìnhcủanhạcWagner.Năm1876,NietzscheđoạntuyệtvớiWagnervàkhôngthathứchoWagnerkhiWagnerđầuhàngtôngiáo,tìmhứngkhởitrongđềtàiCứuChuộc.NietzschelênánâmnhạccủaWagnerbệnhhoạn.Năm1882,NietzschetìmthấytrongnhạccủaBizet,nhấtlàtrongcavũCarmen,mộtthứâmnhạclítưởngđốitrịvớinhạcWagner.NhạcBizetcótínhcách“ĐịaTrungHải”,trongsáng,thổnthức,bitráng,tànbạomộtcáchngâythơ,saysưanhẹnhàng,đemlạichotưtưởngnhữngđôicánhlânglâng.

ZOLA,Emile(1840-1902):

TiểuthuyếtgiaPháp,tácgiảbộtrườngthiênRougonMacquart.Zolalàthủlãnhtrườngpháitựnhiên,đemkhoahọcgiảithíchnhữngsựkiệnnhânsinhvàxãhội.Nhữngsựkiệntrườngpháinàytrìnhbàythườngxấuxaôuế,đentốibiquan,cầnphảiđảphá,tiêudiệt.TheochủtrươngnghệthuậtDionysosrạtràosứcsốngcủaNietzschethìkhôngcónghệthuậtbiquan.Nghệthuậtbaogiờcũngkhẳngđịnh.“NhưngcònZola?cònanhemGoncourt?-Nhữngsựviệchọtrìnhbàyđềuxấuxí,đólàvìhọthíchsựxấuxíđó…”(YCHDIV,461).Zolahaylà“thúphónguế”(HHTTIV,1).

*

NhữngnămthángtrọngđạitrongcuộcđờiNietzsche

(DựatheoWalterKaufmannvàCharlesAndler)

“Tôichínhlàconngườitiềnđịnh,chỉđịnhnhữnggiátrịchomuônngànnăm.Mộtngườibíẩnbịthúcbáchđủtrămchiều,mộtngườikhôngnguồnvui,đãliệngxakhỏimìnhmọitổquốc,mọinghỉngơi.Cáilàmnênphẩmcáchcaonhã:Trởthànhchủhạnhphúccũngnhưbấthạnhcủachínhmình.”

1844NietzschechàođờitạiRöcken,Đứcngày15thángMười.

1849Phụthân,mộtmụcsưTinLành,từtrầnvàongày30thángBẩy.

1850GiađìnhrờivềNamburg.

1858-64NietzschetheohọctrườngnộitrúSchulpforta.SaymêGoethe,Emerson,Fichte.Ngưỡngmộthiêntài.Chọnchíhướng.

1864TheohọccổngữhọccổđiểntạiĐạihọcBonn.Nghiêncứuâmnhạc:Bach,Schumann,Berlioz.-GiáosưngữhọcRitschlquiđịnhýhướngNietzschevềHyLạp.KếtbạnvớiDeussen.

1865Leipzig.GặplạiRitschl.NghiêncứuvềAristote,Homère,Hésiode,Diogène,Laerce.Tìnhcờkhámpháratácphẩm“Thếgiớinhưýchívàbiểutượng”củaSchopenhauertrongmộttiệmsáchcũ.BắtđầuthânvớiErwinRohde.

1866Khủnghoảng.ThánphụcBismarck.Điquândịch.Xungvàopháobinh.Tainạn.

1868GặpWagnerlầnthứnhất.

1869ĐượcRitschltiếncửlàmgiáosưngữhọccổđiểntạiĐạihọcBasel,ThuỵSĩ.1870Đờisốngđạihọc.QuenJacobBurckhardt.ĐổisangquốctịchThuỵSĩ.NgưỡngmộCosimaWagner.LàmtổnghợpSchopenhauervàWagner.XungphongvàođộicứuthươngtrongcuộcchiếntranhPháp-Phổ.Đauốm.TrởlạiBaseltháng10.KếtbạnđờivớiFranzOverbeck.

1873ẤnhànhtácphẩmđầutayDieGeburtderTragödieausdemGeistederMusik(Sựkhaisinhcủabikịchtừtinhthầnâmnhạc).

1872ẤnhànhhaitácphẩmUnzeitgemässeBetrachtungen(Nhữngsuy

tưởngphithời):DavidStrauss,derBekennerundSchriftsteller(DavidStrauss,Kẻnhiệttínvànhàvăn),VonNutzenundNachteilderHistoriefürdasLeben(Vềsựlợiíchvàbấtlợicủalịchsửđốivớicuộcđời).

1874Suytưởngphithờithứba:SchopenhaueralsErzieher(Schopenhauernhàgiáodục).1876Suytưởngphithờithứtư:RichardWagnerinBayreuth(RichardWagnerởBayreuth),tậpSuytưởngchótđượcinsaunhiềuđắnđo.Sứckhoẻsuyyếu.Rờibỏđạihọc.ĐiSorrento.

1878ẤnhànhMenschliches,Allzumenschliches(Phàmphu,quáđỗiphàmphu).1879Thôidạyhọchẳnnhưngvẫnđượchưởngânbổng.InVermischteMeinungenundSprüche(Ýkiếntươnghợpvàchâmngôn).TớiEngadinvàomùahè.

1880ẤnhànhDerWandererunseinSchatten(Lữkháchvàbónghìnhmình).

1881DieMorgenröte(Bìnhminh)rađời.NietzscheđitìmmặttrờimiềnNam.ỞGenoavàomùađôngvàxuân,ởSilsMariavàomùahạvàmùathuởlạiGenoa.

1882DieFröhlicheWissenschaft(Trithứchânhoan).MùađôngởGenoa,mùaxuânởMesssina,hạởTautenburgcùngLouAndreas-Salomé,nữsinhviênNgaáimộNietzschevàemgáiElisabeth.MùathutrởvềLeipzig.TớiRapallovàotháng11.

1883NietzscheviếtphầnđầutácphẩmAlsosprachZarathustratrongmùađôngởRapallo,viếtphầnhaivàomùahạởSilsMaria.

1885PhầnbavàphầnkếtviếtởNizzavàMentonetrongmùađông.Nietzschebỏtiềnriêngrain40bảnnhưngtrong70triệudânĐứcôngchỉtìmthấy7ngườiđểtặng.

1886ẤnhànhJenseitsvonGutundBöse(Phithiệnác).ViếttựamớichoSựkhaisinhcủabikịch.TáibảnPhàmphu,quáđỗiphàmphu,đềtựamới.

1887ẤnhànhZurGeneralogiederMoral(Phổhệluânlí).TáibảnBìnhminh,đềtựamới.TáibảnTrithứchânhoan,thêmphầnthứnămvàthơ.

1888MùađôngởNizza,xuânởTurin,hạởSilsMaria,thutrởlạiTurin.ẤnhànhDerFallWagner(TrườnghợpWagner).Nietzschebắtđầunổitiếng.

1889Vàbắtđầuđiên,thángGiêngởTurin,Overbeck,bạnđồngliêucũđưaNietzschevềBasel.NietzscheđượcđưavàodưỡngtríviệnJenanhưngchẳngbaolâusauđóđượcthânmẫuđưavềNaumburg.TácphẩmDieGötzen-Dämmerung(Buổihoànghôncủanhữngthầntượng)đượcxuấtbảnvàothángGiêng1889.

1891PhầnlớnZarathustrađượcinvàpháthànhrộngrãi.

1895KẻchốngChúa(DerAntichirst)vàNietzschechốngWagner(NietzschecontraWagner)đượcấnhành.

1897ThânmẫuNietzschetạthế.BàElisabethFörsterNietzsche,côemgáitriếtgiađưaôngvềWeimar.

1900Ngày25thángTámnăm1900,NietzschetừtrầntạiWeimar.

1901BàElisabethFörsterNietzschechoấnhànhkhoảng400kíchúdướitiêuđềDerWillezurMacht(Ýchíhùngcường).

1904ElisabethFörsterNietzscheviếtvềcuộcđờianh:DasLebenFriedrich.

1908Nietzsche,EcceHomođượcấnhànhlầnthứnhất.

1910-11ToànbộÝchíhùngdũngđượcsanđịnhvàấnhànhgồm1067kíchú.

HẾT

Chúthích

[1]Tinhthầnlớnmạnh,sứckhoẻgiatăngbởivếtthương-GhichúcủaDịch

giả(G.c.D.)

[2]TứcKẻchốngChúa-(G.c.D.)

[3]SucheNullen!“Nullen”cónghĩalàkhôngaicả,sốkhôngvàđồngthời

cũngcónghĩalàHưkhông.-(G.c.D.)

[4]Posthumemenschen.Nietzschethườngtựcoimìnhnhưmộtconngười

sốngphithờigian(unzeitghemäss),trênthờigian,độclậpvớithờiđại,sốngnhưmộtcáibóngtronglúcsinhthờivàchỉhồisinh,sốngđộngsaukhiđãchếtđi.Conngườithuộcvềtươnglai,sốngchovàsốngvớithếhệmaihậu.CT.“Nhữngsuytưởngphithời”(UnzeitgemässeBetrachtungen).-G.c.D.

[5]Phápvăntrongnguyênbản:“IstsienichteinAttentataufalleunsre

pudeurs?”:“Nókhôngphảilàsựxâmphạmtiếthạnhcủachúngtasao?”-G.c.D.

[6]KểtừngàythànhlậpReich(ĐếQuốc)

[7]Tráingượcvềthờigian

[8]Cólẽphảiviết:“Vìmuốntìmvềnguồngốckhởinguyên,ngườitatrở

thànhmộtconcua”.NhưngNietzscheviết:“Damit,dassmannachdenAnfăngensucht,wirdmanKrebs”-G.c.D.

[9]Phápvăntrongnguyênbản:“Ngườitachỉcóthểsuytưởngvàviếtkhi

ngồi.”-G.c.D.

[10]EsculapehayAsklêpiosviếttheotiếngHyLạp,làThầnYthuậthaytổsư

nghềthuốc.

[11]Lavăn:sựđồngýcủanhữngkẻkhônngoan.“Derconsensussapientium

beweistdiewahrrheit”:“Sựđồngýcủanhữngkẻkhônngoanlàbằngchứngcủachânlý.”

[12]Phápvăntrongnguyênbản:suyđồi,mộttrongnhữngkhaingữcủa

Nietzsche,chỉnhữngkẻbiquan,hướngvọngquákhứ,ThiênĐàng,ThượngĐếvàtuyệtvọng-G.c.D.

[13]Niedergangs–Typen-G.c.D.

[14]derWertdesLebensnichtabgeschätztwerdenkann.

[15]NietzschecôngkíchEngèneDühring,tácgiảGiátrịcủacuộcđời-

G.c.D.

[16]Lavăntrongnguyêntác:mộtquáivậttrênnétmặt,mộtquáivậttrong

linhhồn.

[17]Nietzschephânbiệthaithứtộiphạm,mộtthứtộiphạmvìdũngmãnh,

mộtthứtộiphạmvìyếuhèn.Dođócómộtthứtộiphạmphẩmcáchcaonhã,mộtthứtộiphạmđángkinhtởm.Ởđâynóivềloạithứhai,trongkhiởđoạn45,chương“Nhữngcuộcviễnhànhcủaconngườiphithời”đềcậptớiloạithứnhất.-G.c.D.

[18]ReinekeFuchs-G.c.D.

[19]Từquanđiểmvĩnhcửu-GhichúcủaDịchgiả.

[20]Sein,Pêtre,Being

[21]Schein,Apparence,apparence.-G.c.D.

[22]Phápvăntrongnguyênbản:địnhkiến

[23]Héraclitelàtriếtgiatiền-SocrateduynhấttinvàoBiếnDịch,vàohiểnthể

vànhữnggìgiácquanchứngnghiệm.-G.c.D.

[24]Nguyênnhâncủachínhnó.

[25]Hữuthểchânthựcnhất.-G.c.D.

[26]TäterundTun-G.c.D.

[27]Ich-Subsstanz.

[28]VernunftKategorien.“Phạmtrù”(Kategoric)ởđâychỉcónghĩalà

phươngtiện,khôngmangmộtâmhưởngnào“Phạmtrù”củaKantcả-G.c.D.

[29]“wahresSein”

[30]Nicht-Sein

[31]Hayhưvô,Nicht

[32]DanhtừPhậtgiáo:Sắcgiới-G.c.D.

[33]Wahrheit=chânlí,tươngđươngvớiwahreWet=thếgiớichânthực.

[34]NietzschemuốnnóitớiKantvàtỉnhKönigsberg,miềnbắcnướcĐức,nơi

Kantsốngvàchết.-G.c.D.

[35]NƠIĐÂYBẮTĐẦUZARATHUSTRA(VàbắtđầutriếtlíNietzsche)-

G.c.D.

[36]Phápvăntrongnguyênbản:“Phảigiếtchếtnhữngđammê”.-G.c.D.

[37]DòngTrappe,dòngluyệntâm,nổitiếngvìkỷluậtkhắtkhe.-G.c.D.

[38]InstinktedesLebens,Thoátrangoàisựcâuthúccủangônngữ,“Instinkte

desLebens”,ởđâycòncóthểhiểunhư“khuynhhướngvềđờisống”.Tráivớitấtcảnhữngnềnluânlíkhácđànápcuộcsống,đầynhữngcấmkỵ,hướngvềđiều“thiện”nhưmộtcứucánhtuyệtđối,đứclýlànhmạnhtheoNietzschenhằmxiểndươngcuộcđời,kíchthíchbảnnăngsinhđộng,hướngvềmộtcuộcsốnggiảithoát,nguyhiểm,mãnhliệt.Tưtưởngsaucóthểnóilênchủtrươngcủatấtcảnhữngnềnđứclýlànhmạnh(gesundeMoral)ấy:“Tấtcảnhữnggìsốngđềuthiêngliêng.”(everythingthatlivesisholy-WilliamBlake,America)vàCuộcsốngđíchthựccủanhữnggiácquanvàxácthịttôisiêuthăngnhữnggiácquanvàxácthịttôi”(thereallifeofmy

sensesandfleshtranscendingmysensesandflesh-WaltWhitman,LeavesofGrass)-G.c.D.

[39]dasLebenselbstzwingtuns,Werteanzusetzen;dasLebenselbstwertet

durchuns,wennwirWerteansetzen…

[40]LờicủaPilatekhirửataytraoJésusChristdodânDoThái“Eccehomo”

cónghĩalà:“”Đâylàconngườiđó!”hay“Hãynhìnngườinày!”(SaintJean,XIX,5)-G.c.D.

[41]ỞđâychúngtakhôngthểkhôngnhắctớiSpinoza,mộttrongnhữngtriết

giamàNietzschecoinhưtiềnbốicủamình,vớichủtrươngđónnhậntìmhiểuvàkhôngbaogiờlênánconngườitươngtự:“Seducecuravi,humanasactionesnonrederenonlugerenequedetestari,sedintelligere”,Tractatuspolitieus(1677)ch.1,4.“Tôiđãcốgắngmộtcáchthậntrọngđểkhôngchếgiễuhaythươnghạihoặcghêtởmnhữnghànhviconngười,màchỉđểthấuhiểuchúng”-G.c.D.

[42]Wirverneinennichtleicht,wirsuchenunsreEhredarin,Bejahendezu

sein.TấtcảđịnhtắcluânlícủaNietzschenằmtrongmộtchữ“Ừ”hoặc“Phải”hay“Vâng”(Yea)trướccuộcđời,trướctấtcảnhữngnguồnvui,trướctấtcảkhổđâu,trướctấtcảdâubiểntangtươngthêthảmvàkhủngkhiếpcủacuộcđời.ConngườilítưởngcủaNietzschekhẳngđịnhgiốngnhưnhữngnhânvậtbitrángtrongbikịchHyLạpsaukhiđãtrảiquatấtcảkhảmkhabấtbình:“Tấtcảđềutốtlành.”(Toutestbien)-G.c.D.

[43]Phápvăn:Phépănuốngkiêngcữ.

[44]Hãytinkẻđãthínghiệm!

[45]InFormel:seineTugendistdieFolgeseinesGlücks…-G.c.D.

[46]InFormel:seineTugendistdieFolgeseinesGlücks…-G.c.D.

[47]AllesGuteistInstinkt.

[48]Việctrước,tiềnsựcủamộtsựviệchaysựkiệngì.-G.c.D.

[49]Phầnxấuxađángxấuhổ.-G.c.D.

[50]Thầnkinhgiaocảm.-G.c.D.

[51]Nguyênnhânđệnhất.-G.c.D.

[52]Nietzschedùngchữnàyđầutiêntrong“Phổhệluânlí”,chỉnhữngcon

ngườihùngmạnhcaoquínhưnhữnganhhùngcủaHomère,nhữnghảitặcViking-GhichúcủaDịchgiả.

[53]Giaicấphạlưungoàilềxãhội-G.c.D.

[54]Môinhỏ.-G.c.D.

[55]Sựxảotráthànhtín-G.c.D.

[56]Trongsựnhơnhớptựnhiên.

[57]DerTrompetervonSackingan,tácphẩmnổitiếngcủaJosephVictorvon

Scheffel.-G.c.D.

[58]Sữadồidào

[59]Conbòsữa“đẹpmã”

[60]AnhemGoncourt

[61]Phápvăntrongnguyênbản:khoahọcvàquíphái.-G.c.D.

[62]Phápvăntrongnguyênbản:phúcâmcủanhữngkẻbầncùng.-G.c.D.

[63]Phápvăntrongnguyênbản:xoimói,dèmpha

[64]Phápvăntrongnguyênbản:lònghờnoán,hiềmkhích

[65]Phápvăntrongnguyênbản:phongtràohaychủtrươnglãngmạn

[66]Phápvăntrongnguyênbản:kẻ(sự)phóngtúng,vôkỉluật,vôtôngiáo

[67]GươngChúaJesus,tácphẩmnổitiếngcủaThomasàKempis(1379–

1471)

[68]Nghĩađen:màkhôngcảmthấymộtsựđốikhángsinhlí(ohneeinen

physiologischenWiderstand).

[69]dasEwig-Weibliche,mộttrongnhữngcâuthơcuốicùngtrongtácphẩm

FaustcủaGoethe(“Ngườinữđờiđờikéochúngtalêncao),đốitượngchếgiễucủaNietzsche.

[70]Phápvăntrongnguyênbản:kiểuEliot

[71]Phápvăntrongnguyênbản:sựkiệnnhỏnhặt

[72]Homospathischehaylàphéplấybệnhtrịbệnh

[73]Nóiừ,sagenjalàthuậtngữNietzschedùngđểchỉtháiđộkhẳngđịnh

tíchcựcđốivớicuộcđờicủakẻchấpnhậncuộcđờivớitấtcảnhữnggìkinhkhủng,biđátnhấtcủanó,mộtdionysien,tínđồcủaDionysos-kẻkhẳngđịnhvĩđại.

[74]TrongSựkhaisinhcủabikịch.-G.c.D.

[75]Tôichínhlàkẻkếvịtôi.-G.c.D.

[76]“Mặcdùthiếusứcmạnh,nhưngdụcvọngthìthựcđángkhen.”

[77]KinhtếhọcgiangườiAnh(1766-1834),chủtrươnghạnchếnhânkhẩu.-

G.c.D.

[78]NietzscheđổilạicâucuốicùngbàiEinfesterBurgcủaLutther,đạiý:

nhữnggìthuộcvềtrầngiannàyhãyrađi,ởlạinhữnggìthuộcvềReich,nướcthiênđàng.-G.c.D.

[79]Menschenkenner

[80]Nguyênvăn:mộtkẻmiệtthịconngười-Menschen-Verächter-G.c.D.

[81]“TìnhyêuThượngđếbằngtinhthần”.-G.c.D.

[82]Phápvăntrongnguyênbản:“Nghệthuậtvịnghệthuật”.

[83]Tứcchủtrương“văndĩtảiđạo”.-G.c.D.

[84]SosánhLãoTử:“ĐạokhảĐạo,phithườngĐạo.DanhkhảDanh,phi

thườngDanh”,“Ngôngiảbấttri,trigiảbấtngôn”vàHéraclite:“Kẻimlặngbaogiờcũngđẹp.”

[85]Dòngmởđầunhạckhúc:“Tiếngsáomêhồn”củaMozart.

[86]Trẻconhaysáchvở.-G.c.D.

[87]Tôisẽthấychínhtôi,tasẽđọctôi,tôisẽxuấtthầnvàtôisẽnói:Cóthể

tôicónhiềutinhthầnđếnthếkiaư?-Galiani:thưgửibàÉpinayngày18tháng9năm1709.NguyênvănkhôngcódấuphếtsauchữPossible-G.c.D.

[88]Nguyêntác:ochsen:làmviệcsiêngnăngvấtvả,còncónghĩalàhọchành

chuyêncần,họcgạo.-G.c.D.

[89]LấytrongcâuthơcủaGoethe:“EntschlafensindnunwildeTriebe”(

Faust,HồiI,cảnh3.)

[90]NơiWagnerở,thỉnhthoảngcótổchứchoànhạc.

[91]Parsifal,nhânvậtchínhtrongvởnhạckịchcuốicùngcủaWagnerđược

môtảnhưmộtkẻtrongtrắng,thuầnkhiết,điênkhùng(reineTor),NietzschechocâutruyệnParsifallàphilívàdùngchữreineTorheit(thuầntuýđiên)theonghĩahoàntoànđiên.-G.c.D.

[92]MiteinemGliederstreckenimImaginärenundAbsurdenausgleichen:ý

nóisựbuôngxả.

[93]Phápvăntrongnguyênbản:Phầnônhục-GhichúcủaDịchgiả.

[94]Phápvăntrongnguyênbản:súcsinh,đêtiện.-G.c.D.

[95]Gelegenheit-Ursachen(Trườnghợp-Nguyênnhân):nguyênnhâncơhội,

cơngẫu,ngẫunhiên:nguyênnhânthayđổitùytheotrườnghợp,-duyêncớngẫunhiên.

[96]Hayduyêncớ

[97]Phápvăn:nhữngkẻsuyđồi.-G.c.D.

[98]Phápvăn:Sựsuyđồi.-G.c.D.

[99]“Chếtđúnglúc:đólàđiềumàZarathustragiảngdạy.”.-Zarathustra.

[100]SosánhnhânvậtKirilovtrongtácphẩm“Bầyquỉ”củaDostoïevski.

[101]Phápvăn:thuầntúy,nonnớt.-G.c.D.

[102]Phápvăn,moralkhôngcóenhưNietzscheviết.-G.c.D.

[103]PathosderDistanz-“Giữkhoảngcách”làmộttrongnhữngmệnhlệnh

tuyệtđốicủađứclíNietzsche.-G.c.D.

[104]Bấttận.

[105]ĐếquốcLaMã.-G.c.D.

[106]“Freiheit,dieichnichtmeine…”,ámchỉbàithơ“Freiheit,dieich

meine”(Tựdotheonghĩatôihiểu)củaMaxvonSchenkendorf-G.c.D.

[107]Phápvăntrongnguyênbản:buôngthả,dễdãi.

[108]Tronglãnhvựcchínhtrị.

[109]Suyđồi

[110]Procuste,tướngcướpởAttique,cómộtcáigiườngsắt.Procustebắtnạn

nhâncủahắnnằmđogiường.Ngườinàodàihơngiường,hắnsẽchặtchânđi,ngườinàongắnhơn,hắnlấydâykéodàirachobằngcáigiường.ProcustesaubịThéséegiếtcũngbằnghìnhphạtdochínhhắnđặtra.(Thầnthoại).-G.c.D.

[111]Nềnvănminhthượngcổ

[112]Phápvăntrongnguyêntác:líthuyếtvềhoàncảnh,chủtrươnghoàn

cảnhtạoratấtcả.-G.c.D.

[113]LuciusSergiusCatilina(109-63T.L.S)nhàquítộcLaMã,âmmưu

chốnglạiNguyênlãoNghịviện.

[114]Haynhữnggìđãlà(wasschonist)

[115]Haynhữnggìkhôngtrởthànhnữa(wasnichtmehrwird)

[116]Phápvăntrongnguyênbản:Giãibàynỗibốirốimìnhcảmthấylàđiều

bấtxứngvớinhữngtâmhồncaocả.ClothildedeVaux.-G.c.D

[117]Vềphươngdiệnchiếnthuật.-G.c.D.

[118]Phápvăntrongnguyênbản:hạlưu,titiện.-G.c.D.

[119]Phápvăn:tuyệthảo,tuyệtvời.-G.c.D.

[120]Chânnhân.-G.c.D.

[121]Natürlichkeit.-G.c.D.

[122]einAn-sich-heran-kommen-lassenvonjedwedem.

[123]einNicht-wissen-wo-aus-noch-ein.

[124]Trongthựctiễn.-G.c.D.

[125]Nietzschemuốnnhắctớitácphẩm“PhúngthithànhVenise”,trongđó

Goethenóirằngthậpgiálàmộttrongbốncáiôngkhôngchịunổi.-G.c.D.

[126]Lavăntrongnguyêntác:cứngrắnhơnđồng.-G.c.D.

[127]Phápvăntrongnguyêntác:tuyệthảo,tuyệtvời.-G.c.D.

[128]Phápvăntrongnguyêntác:sựngâyngôcủadânĐức.-G.c.D

[129]VănhoáHyLạp.-G.c.D

[130]tragischesGefühl.-G.c.D.

[131]Bảninnăm1912sửalạilàprochesparents-N.H.H.

[132]ĐoạntrênđâytríchtrongcuốibảndịchTwilightoftheIdols,của

KaufmannđãsửalạibảndịchThusspokeZarathustra,1954,thiếuhaichữ“oneday”và“all”.-N.H.H.

[133]ĐoạntrêntríchtrongbảndịchTwilightoftheIdolsấnhànhnăm1968,

trongkhibảndịchThusSpokeZarathustracủacùngdịchgiảấnhànhlầnthứnhấtnăm1961.Khôngcósaibiệt.-N.H.H.