GIOÌ THIÉU TRÀT T U Tir GHÉP SONG TIÉT TIENG VIÉT • • • •

CHO NGUÒI HOC TIENG VIÉT NHl/ MOT NGOAI NGCT • • • •

Le Thi Cùc

Khoa Tiihg Viet vd Vdn hod Viet Nam cho ngUdi nude ngodi Trudng DHKHXH&NV, DHQG Ha Noi

MÒDAU

Ngòn ngù là pbuong tién giao tiép quan trpng nhàt cùa con ngudi. Cùng vói su phàt trièn cùa tri tue cùng nbu cùa khoa hpc cóng nghe thi ngòn ngù cùng ngày mot hoàn thién. Su boàn thién cùa ngòn ngù ngù là su nàng càp eà ve so lupng va chat lupng trong ngòn tu. Vò ngù àm cùa ngòn ngù thi co ban nhimg nbu càu thòng bào, nbu càu bièu dat tu tudng cùa con ngudi ngày càng cao nén viée tao thém tu là tàt yéu. Pbuong thùc tao tu co ban nhàt trong tiéng Viet là ghép càc yéu td ed san vói nhau. Nhimg bay nbiéu dudng nhu vàn ebua dàp ùng dupc nbu càu bièu dat nhùng y tudng phong phù cùa con ngudi nén xày ra hien tupng trong ngòn ngù là su dào qua dào lai trat tu cùa hai thành tò càu tao tu ghép kièu nhu: t _

Duoi theo - theo diidi An di - di dn

Màt xanh - xanh mdt Hoa dào - dào hoa '

Diéu dàng nói d day là khi dào tràt tu càc thành to' trong tu ghép thi co thè cho ta mot tu vói nghla tuong duong nhung da so lai cho ta mot tu ghép hoàn toàn khàc cà ve ngù ngbia làn ngù phàp. Mot càu bòi dat ra dò'i vói càc hpc vién nuóe ngoài là trudng bop nào ed the su dung song song hai tràt tu trong cùng mot hoàn cành va trudng bop nào là khdng thè? Nhùng nguyén tàc nào chi phdi hien tupng dò?

75

l.Thuctévafndé

Trong thdi dai ngày nay, ngòn ngù kbòng chi don thuàn là pbuong tién giùp cho con ngudi dat dupc hiéu qua cao trong giao tiép nùa ma nd cdn dat tdi mot Uinh dò nghe thuàt bièu dién ngòn tu. Vi vày, khi giao tiép ngudi ta khdng chi nhàm truyén dat thdng tin mot càcb chinb xàc nhàt ma cdn bay nhàt, de lai à'n tupng nbiéu nbà't dèi vói ngudi tiép nhan. Qua qua trinh truyén dat thdng tin, bay giao tiép vói nhau, phong càcb cùa mòi con ngudi càn dupc thè hien; tue là, ban nói nhu thè nào se thè bién ban là ai? Càcb giao tiép sé nói lén tàm bón va tinh càcb cùa mòi ngudi. Vi thè, ed nbiéu tàc già dà ngbién cihi va dua ra nhCmg cud'n cim nang ve ngbè thuàt giao tié'p va dà dupc khdng it còng chùng nbiét tình dòn nhàn.

Hpc ngoai ngù là hpc mot phucfng tién giao tié'p mói gàn lién vói Idi tu duy va vàn boa cùa ngudi bàn ngù. Truóc khi co thè su dung ngòn ngù mói này mot càcb diéu luyén thi dàu tién ngudi hpe co nbiém vu pbài ed gang su dung cho dùng; tue là, pbài tuàn thù theo nhùng cdng thùc (càu trùc ngù phàp), nhùng nguyén tàc càu tao tu, càu tao càu... j jf h - j '

Tuy nhién, vi ngòn ngù vùa mang tinb xà bòi, lai vùa mang tinh cà nbàn, va ngòn ngù dupc coi là bé thdng tin bièu dàc biét, ngù tri cùa nd khdng pbài 1 = 1 ma 1 = n nén nd kbòng luòn luòn nàm vùa khft càc còng thùc ma chùng ta dàt ra. Nói càcb khàc là kbòng thè co cóng thùc cho mpi trudng bop. Day ehinb là tinh vò doàji cùa ngòn ngù.

Chàng ban nhu de thành làp ngói thù 3 trong tiéng Viét, theo nguyén tàc chùng ta chi viéc su dung càc dai tu xung ho va thém ay boàc ta vào sau mòi tu dò.

Vfdu:

Ann

Chi

Bà

tino ung

>

\ /

w T

T

anh ay, anh ta

chi ay, chi ta

bà ay, bà ta

dng ay, dng ta j i . j

M <

Nhung sé bi dànb dàu trong trudng hpp:

76

\nn

Em

Thàng >

con ay, *con ta

em dy, *em ta

thàng dy, *thang ta

Hoàc nbu trong trudng hpp thém sd tu vào càc tu ghép chi quan hénhu:

Ong bd • hai dng bà

Bdme • hai bdme

Va chóng • hai va chéng

Me con • hai me con

Bd con • hai bd con

Anh em • hai anh em

Chi em > hai chi em

Ong chdu • hai dng chdu

Trong dd, nbihig tu ghép chi quan he càp ddi nhu: dng bà, vg chóng, bdme né'u so' tu vupt qua 2 thi chùng ta co thè su dung lupng tu cdc va pbài thém tu cdp hoàc ddi trong trudng hpp vg chéng. Nhùng tu ghép cdn lai chùng ta ed thè thành làp vói càc sd tu khàc nhu 3, 4, 5 ...

Vidu:

ba me con

bdn óng chdu

ndm anh em

Tuy nhién, chùng ta sé tbày bi dành dàu khi mdt ngudi nude ngoài su dung ''hai em con" trong vi du sau:

- Chdo hai em con, anh nhdhai em con rat nhiéu!

(Trong dd. em là ngudi yéu va con là con ebd)

Diéu dàng nói là khi nhihig gì vupt ra ngoài cóng thùc ma ngudi hpc ngoai ngù lai àp dung cóng thùc cho nd thi sé gay cuòi cho ngudi

77

nghe. bay cùng cbmb là dièm khàc biét giùa ngudi bàn ngù va nguòi nude ngoài. Dua vào khà nàng su dung nhihig tu ngù khóng co quy tàc Uong ngòn ngù, ngudi ta co thè dành già dupc trình dò ngoai ngù cùa hpc vién.

Dièm kbòng tuàn theo nguyén tàc cùa sót sd trudng hpp dà chùng minh ngdn ngù nhàm phue vu cho ngudi bàn ngù va vi nguòi bàn ngù. Vi thè ngudi bàn ngù ed bai pbuong dién:

- Hp rat ebù quan, ddi khi tuy tién, tuy y va tuy nghi Uong càch su dung

- Hp luòn luòn dùng trong mpi trudng bop (ndi gì ma ngudi bàn ngù khdng ndi déu là ndi sai).

Hòi ràng tai sao gpi là viin phdn ma kbòng gpi là viin nem, vién son thi càu tra Idi sé là khdng biét.

Vói tràt tu cùa mot tu ghép, dói khi ngudi bàn ngù su dung làn lón hai tràt tu ma rò ràng chùng co nghla khàc nhau nhu:

- Di xem bdng dd bay di xem dd bdng là nhu nhau.

Cùng vày, tình trang hpc vién su dung làn lón hai tràt tu'là ril phó bién nhu:

- Cdng an dang theo duoi mot tin dn trdm

2. Trat tu tur ghép tiéng Viét

Tràt tu tu luòn dupc coi là niém luàt chat chi nbà't cùa ngòn ngil don làp. Nhung cbinb cài ma ngudi ta cho ràng nd ed mdt nguyén tàc rò ràng, thay dói nd sé làm thay dói ngù nghla thi ddi khi nd cùng rit màp md. Dói vói ngudi bàn ngù, viéc lua cbpn va su dung tràt tu nào trong hoàn cành nào là diéu hét sue don giàn va khdng càn biét tai sao. Nhung day lai là diéu phùc tap va gay lùng tùng nhàt ddi vói ngUÒi hpe tiéng Viét nhu mot ngoai ngù.

2.7. Nguyin tdc trdt ttidtùghép tiéng Viét

Phàn tich càc tu ghép song tiét trong tiéng Viét co thè thày ràng tràt tu càc thành tó cùa chùng dupc quy dinh bòi bang loat nhùng nhàn tó. Tàc già Hoàng Vàn Hành dà néu lén nhùng nguyén tàc sau:

78

TJ pham vi nhihig tu ghép phu nghia, nhu mot quy tàc, thành td thù nhàt (ki hiéu là A) tbuòng bièu thi khài lùém co tinb chat pham trù bao giò cùng dùng truóc. Con thành td thù hai (ki hiéu là B) bièu thi nghla cbuyén biét nbd su bièu trung hoà dudi mot bình tbài nào day, bao giò cùng dùng sau.

Vi du: xè dgp, xe mdy, xe hai, ... Trèn quan dièm giao tiép ngòn ngù thi thành td B trong tu ghép phu nghla là thành td mang tai trpng thòng tin.

O pham vi nhùng tu ghép dàng làp (lày nghla) tình bình co ve phùc tap hon nhiéu. Vi trong càc tu này dang dién ra mot sd qua trinh ngù nghla nhu qua trinh In du hoà kièu gang thép (trong y chi gang thép), qua trinh tó hpp ngù nghla, kéo theo su nbupe hoà d bd phàn này, trdi hoà d bd phàn kia, nhu dn thua, khà de... Màc dù ed su phùc tap nhu vày, nhùng xu huóng sàp xé'p tràt tu càc thành td vàn theo càc nguyén tàc sau:

- Nhùng tu ma càc thành td' cùa chùng bièu thi càc khài niém thuòc cùng mot pham trù, thi thành tó' nào bièu thi khài niém ròng hon hoàc chung hon sé dùng truóc thành td bièu thi khài niém bep hon, hoàc chi ed tinh bd phàn.

Vi du: nhd cùa, rugng vudn, cam chdo, xinh dep, vui mìCng...

- Nhùng tu chi ngudi, ebùc vu, quan he hp bang... thi thành td nào chi ngudi hoàc ebùc vu thude bàc cao sé dùng trudc thành td chi ngudi hoàc ebùc vu tbuóc bàc thà'p.

Vi du: cha con, tudng td, trin dudi...

- Nhùng tu ma càc thành td cùa chùng chi nguòi ngang bàc, thi thành td chi nam dùng truóc, thành td chi nù dùng sau.

Vi du: dng bà, cha me, chu thim, càu mg ...

- Nhùng tu ma càc thành to' cùa chùng vò'n là tu trai nghla thi càc thành td bièu thj khài niém ve phim chat dupc dành già thuòc cue duong trén thang dò thudng dùng uuóc càc thành td bièu thj khài niém dupc dành già thuòc cuc àm

Vi du: trai gdi, anh chi, vui buon, dùng sai, xudi ngicgc, tot xdu...

79

- Nhùng tu ma càc thành td cùa chùng bièu thi khài niém ve thòi \ gian thi càc thành td dupc sàp xé'p theo trình tu dién tién thdi gian. ;

Vi du: sdm tdi, xua nay, sdng chet, dua dòn... !

- Nhùng tu ma càc thành td cùa chùng vdn là nhùng tu dóng nghla, thi thành td nào mang nghla chung hon va trung hoà ve sàc thài phong càch sé dùng trudc thành td mang nghla cbuyén biét va khóng \ trung hoà ve sàc thài phong càcb. 1

Vi du: dudng sd, xinh dep, yiu thicang... \

Trong tbuc té tòn tai mdt sd trudng hpp ma ngudi ta quen gpi ìi \ ngoai le. Dd là viéc ed thè su dung dóng thdi cà hai tràt tu AB va BA . mdt càch bình tbuòng tu nhién so vdi chuin. ' ]

j , Vi du: óng cha - cha dng, yiu thicang - thicang yeu.

Khi tràt tu trudc sau ed bai yéu td A, B ed the linh ddng, thay dói thi nhàn td chù dao chi phdi o day là su bài boa ve ngù àm trong càu. ' Su bài hoà này ed thè khdng lién quan dén dò ngàn dai cùa càc thành i tó. Ò mot sd don vi khàc lai thày ed su ón dinh tràt tu cùa càc thành tó \ theo cbiéu trai vdi xu hudng chung [11, tr 18]. . ^̂ fj

Vfdu: ed chù, vg chóng, ... . ./i-, - • : i ^

Trong tràt tu này néu tìm bièu kl ve nguyén nhàn ta sé tìm X\A) i mói quan he giùa tu ngù va yéu td vàn hoà ed o cdng dóng ngudi Viét. j Theo quan he tón ti giùa càc yéu td thi yéu td dùng trudc bièu thi sif ' vàt ed thù bàc cao hon, tue là ngudi phu nù dupc dành già cao hon nam gidi. Day là bang chùng ve su tòn tai xà bòi màu he ò Viét Nam. i Cho dù xà hdi ày ành hudng Nho giào Trung Qude dà cbuyén sang phu quyén thè bién d tràt tu truóc sau nhu: óng bd, cha me, anh chi. nam nd, thay ed, càu mg,... nhung do là xà boi phu quyén d Viét Nam \ vùa mang tình phu quyén vùa mang tinh màu quyén. ^^

Khi xàc djnb càc quy tàc va kièu loai tràt tu tu trong mot ngòn \ ngù, càc nhà ngù phàp hpc thudng xuàt phàt tu: bàn chat tdn ti cùa mèi ; quan he giùa càc thành td; tinh ngù phàp cùa mòi quan he giùa eie thành tò, kièu quan he ngù phàp giùa càc thành td; sd lupng càc quan he ngù phàp giùa càc thành td; tfnh chat trung hoà - bi dành dàu cùa | tràt tu tu [26, U 17]. i

80

^) Bdn chat tòn ti cùa mdi quan he cu phdp

Khi ngbién cùu Uàt tu tu, bàn chat tdn ti cùa mtì quan he eù phàp giùa càc thành tÓ tbuòng dupc bièu nhu sau: già su ta ed bai thành td eù phàp là A va B giùa chùng ed càc khà nàng quan he tòn ti nhu:

- Tràt tu tu theo quan bé eù phàp chinh phu: A là thành td chinb, B là thành td phu. Vi du ta so sành: giéng nude va nude giéng, cao diém (tràt tu tiéng Hàn) va diém cao (tràt tu tiéng Viét).

- Tràt tu tu theo quan bé kbòng pbài chinh phu: A va B là nhùng thành td bình dàng két bop vói nhau theo quan he qua lai va quy dinh làn nhau. Vi du: gió thói; A va B là nhùng thành td bình dàng két hpp vói nhau theo quan bé lién hpp (dàng làp). Vi du: yeu thuang...

2) Tinh ngù phàp cùa mdi quan hi giùa cdc thành td

Trong nhùng ngbién cùu ve tràt tu tu, khài niém ve tinh ngù phàp thudng dupc bièu nbu tbinh dùng/sai cùa mòi quan bé ngù phàp giùa càc thành td tham già vào két càu eù phàp cùa tu khi co nhiJng bién dói ve thù tu sàp xé'p cùa nhihig thành td dd. Chàng han ta ed cum dóng tu '"sap dC néu ta dào vi tri cùa hai thành td thành "di sap" thi rò ràng là mdi quan he ngù phàp giùa chùng dà bi phà vò. Diéu này khàc vdi truòng hpp "yiu thuang" va 'Uhuang yiu ". Ò day viéc dào vi chi càc thành td khdng dàn dén su vi pham tdi quan he eù phàp (nd chi tao ra nhùng he qua ngù nghla nbà't dinh nào dd).

3) Kiéu quan hi ngù phdp giùa cdc thành td

Khi thù tu sàp xép càc thành td bi thay dói, diéu này ed thè làm cho két cà'u cu phàp cùa tu cbuyén tu mot kiéu quan he ngù phàp này sang mot kièu quan bé ngù phàp khàc. Chàng ban ta co cum dòng tu *^'udng nude" né'u ta dào vi tri càc thành td thành ''nude uong" thi rò ràng quan bé ngù phàp ò day dà khdng cdn là quan he "dòng tu - bó ngiJ" nhu lue ban dàu ma dà bién thành nhùng quan bé "danh tu - dinh ngù" (màc dù ò bàc khài quàt cao hon, day vàn là nhùng quan bé tón ti).

4) Sdluang cdc quan hi ngù phdp giùa cdc thành td.

Trong ngbién cùu ve tràt tu tu càn chù y tdi sd lupng càc mdi quan bé ngù phàp giùa càc thành td dò. Sd lupng dò phu thuòc vào sd lupng càc thành td tham già càu tao. Ò tu ghép song tiét chùng chi ed hai thành to' truc tié'p nén chùng chi co mot quan he ngù phàp.

81

Vi du: hoa nd ta co bai thành td va mot quan he chù - vi. |

5) Tinh chat trung hodibi ddnh ddu cùa trdt tu tu %

Khi dào vi tn' càc thành td trong mot két càu eù phàp, tuy diéu dói ed the kbòng vi pham dén tinh dùng sai cùa mdi quan bé ngù phàp nhung lai dua tdi mot he qua khàc: làm cho két càu eù phàp vói tràt ttf i tu mói dupc càm nhàn nhu co sàc thài nhàn manb hon nhiéu hoàc biéu ! càm hon, tu tu hon (bay nói càcb khàc - "bi dành dàu") ^-^^

Dua vào 5 càn cu dò càc nhà ngbién cùu dà phàn biét ra 4 loai ;

quy tàc tràt tu tu khàc nhau:

- Quy tdc chùc nàng: su dung khi su ddi làp giùa hai pham trii

ngù phàp dupc tbuc bién nhd vào su khàc biét vi tri cùa bai yéu td'.

- Quy tdc pili chùc nàng: Su dung khi tràt tu càc yéu td ciia kél

cà'u ed thè dao dòng do nhùng diéu kién phi ngù phàp.

- Quy tdc kim: Su dung khi vi tri càc yéu td cùa két cà'u dupc xàc djnb bòi mdt quy tàc nhàt dinh, nhung vice vi pham nd kbòng làm bién dói két cà'u thành mot két cà'u mdi.

- Quy tdc yéu: Su dung khi mòi su thay dói tràt tu dà cho cùa eie yéu td (vdn do nhùng diéu kién phi ngù phàp dàc thù gay ra) déu gcri à'n tupng kbòng trung hoà cùa phàt ngòn mói dupc tao ra.

2.2. Hien tugng dao trdt tu vd nguyin tdc chi phdi

Khi thay dói tràt tu cùa mot tu ghép song tiét tiéng Viét sé xày ra 2 truòng hpp:

a) Giù nguyin nghla cùa trdt tu ban ddu

Co nhùng trudng hpp eó thè thay dói tràt tu ma kbòng làm thay dói nghla.

Vidu:

cha me yiu thuang

ngicgc xudi cha óng

dUa dòn ^. hiém nguy ...

sdm tdi • - '

.- ;;, 82

Nguyén tàc chi phdi

Co nhùng tu ghép khi dào tràt tu ma tu loai cùng nhu nghla kbòng he thay dói. Càn cu vào tich chat cùng nhu quan bé giùa càc thành td truc tiép thi nhihig truòng hpp này là mot bd phàn rat nhd cdn tón tai trong tu loai ghép lày nghla dua theo càcb phàn loai tu ghép cùa Nguyén Tài Cin. Chùng ed dàc dièm là rat bàp bénh ve tràt tu. Hién tupng này bàt nguón tu mdi quan bé bình dàng giùa hai thành td truc tiép càu tao. So di chùng tòi eó thè quy tàt cà càc truòng hpp này vào tu loai ghép lày nghla là vi chùng mang day dù tinh chat, dàc dièm cùng nhu vai trò va chùc nàng cùa tu ghép loai này.

Tu ghép lày nghia là kièu tu ghép trong dò càc thành td truc tiép ed vai trd bình dàng vói nhau va lày y nghla cùa nhau: hoàc là chùng eó y nghla tuong tu nhau (vd: ddu tranh, hóm sdm, yiu thuang..) ; hoàc vi chùng co y nghla càp dói (vd: di tình, di dn, ao icdc, gang thép...) ; hoàc vi chùng eó y nghla trai ngupe nhau (vd: gdn xa, dua dòn...). Hai thành td này déu ed nghla va ed thè tòn tai dde làp. Khi hai thành td két hpp vdi nhau thi tao nén mdt y nghla tóng hpp, khài quàt. So sành yéu td do xiim vdi xiém do, dóc de vdi de dóc. Hai thành tó này bình dàng vói nhau, dòng loai vói nhau, nén chi càn biét nghla mot yéu td dàu là bièu dupc nghla cùa toàn tó hpp.

Nhu vày, dua trén nhùng li thuyét ve ghép lày chùng tdi ed thè két luàn ràng: trudng hpp dào tràt tu tu ghép ma khdng ed su thay dói nào ve nghla cùng nhu ve tu loai là mot hien tupng bàt nguón tu mdi quan bé bình dàng giùa bai thành td truc tiép. Vi trén nguyén tàc bé ed quan bé bình dàng thi tràt tu giùa càc thành td truc tiép ed thè là mot tràt tu tu do. Diéu này nói rò nhàt là d dia hat quan he eù phàp: ed thè ndi mot co gdi ngdy tha, trong trang cùng ed thè ndi mot ed gdi trong trang, ngdy tha. Tuy nhién ò dja hat tu thi khà nàng linh ddng ve màt tràt tu dà bi ban che nhiéu, vi trong tu ed yéu càu ve su ed dinh hoà tó chùc. Trong trudng hpp này ngù ngdn cho phép eà hai khà nàng va cà hai khà nàng ày déu song song tón tai, chudn muc ebua quyét dinh cbpn ben nào va bò ben nào. Da sd càc yéu to' tham già cà'u tao nén tu ghép loai này déu là nhihig yéu td thuàn Viét. /

83

b) Thay ddi nghla cùa trai tu ban dàu

Ngupe vdi trudng hpp trén lai là da sd nhùng trudng bop khi thay dói tràt tu, kéo theo su thay dÓi sàc tbài nghla hoàc thay dói hoàn toàn ngù nghla so vói nghla ban dàu.

Tu ghép eó khà nàng dào Uàt tu càc thành td truc tiép nhung khi dào thi xày ra su thay dói ve nghla so vói tu nguyén màu. Càn eù vào tich chat cùng nhu quan bé giùa càc thành td truc tiép cà'u tao thi nhùng trudng hpp này OS. Nguyén Tài C£n gpi là càc tu ghép phu nghla.

Vidu:

tay trang - trang tay màt xanh - xanh màt

theo dudi - dudi theo hoa dào - dào hoa

Nguyin tdc chi phdi

Tu ghip phu nghla là kiéu tu ghép phó bién nhàt trong tiéng Vici, dal theo quan he phu nghla. Dd là kièu tu ghép nghla eó mot thành td truc tiép dùng làm nòng cò't, ròi ben canh ghép thém mot thành td khàc, dùng làm thành td phu nghla. Vi du: làp cdng, bình qiidn...

Khàc vdi tu ghép lày nghla là nhùng tu ghép dupc xày dung trén co sd càc thành td truc tiép dòng loai va cùng tinh chà't, tu ghép phu nghla lai xày dung trén càc thành td truc tié'p kbòng dòng loai, co thè ciing tinh chat nhung khóng ed quan he bình dàng vdi nhau.

Vai trd va chùc nàng kbòng bình dàng giùa càc thành td truc tiép thudng dupc thè bién d nhùng dàc diém nhu mot thành td ed vai trò nói lén làm thành td chinh. Nd quyét dinh tinh chat cùa toàn bó tÓ hpp: nò chi su vàt thi toàn bó tó hpp cùng chi su vàt, nò chi hành dóng thi toàn bó tó hpp cùng chi hành dòng... vi nò néu lén nói dung y nghla góc cùa cà tó hpp (thành tó con lai ehi bó sung thém mot chi tiét phu làm cho y nghla cùa cà tó hpp thành cu thè hon).

Càn cu vào nhùng dàc diém nhu Uén chùng ta co thè nhàn biét tir ghép phu nghla. Tuy nhién kbòng pbài lue nào cùng nhàn dién dupc mot càch de dàng dua trén nhùng dàc diém dà nói trén day.

VI du: qiiàn dòn.

84

Truòng hpp này mcn dàu co thè de dàng làm tudng nò là mot tu ghép lày nghla. Vi: thành td truc tiép co cùng tinh chat vói nhau (cùng chi su vàt), ^ ngbia cùa cà tó hpp là y nghla khài quàt cùa hai thành td ghép lai. Tuy nhién, dua vào tiéu chi dóng loai va bình dàng vdi nhau ve y nghla thi chùng khdng dóng loai, khdng tuong duong nhau, nén khóng thè chi càn biét ngbia cùa mot thành td là dù nhu ò trudng hpp tu ghép lày nghla. Hon nùa khi dào tràt tu hai thành td truc tié'p ta dupc tu ddn qudn co mdt y nghla khàc hàn y nghla cùa tràt tu ban dàu. Chàng han trong hai vi du sau:

- Tình qudn ddn nhu ed vdi nude.

• Ddn qudn Qudng Bình dugc tdng danh hieu anh hùng lue licgng vu trang.

Ddi vdi nhùng trudng bop càc thành td truc tiép khàc tinh chat vói nhau khié'n viéc nhàn dién gap pbài su lùng tùng nhu trudng hpp hai thành tÓ khàc tinh chat nhung lai chàng ed thành td nào nói lén làm thành td chinh de quyét dinh tu loai cùng nhu y nghla cho cà tó hpp.

Vi du.* mdt tay (tinh tu).

Trong tu ghép mdt tay: mdt ehi tinh chat, tay chi su vàt. Nhung y nghla cùa mdt tay kbòng khóng pbài de chi thuòc tinh màt cùa tay ma là mot y nghla triru tupng, khài quàt chi: "(Ngudi) thudng de dgt dugc kit qua tòt, di thành cóng trong cóng viic cu the nhuchica binh, chdn nudi" ^^K Tuy nhién, tràt tu dào cùa tu ghép này: tay mdt là mot danh tu han dinh vdi y ngbia cu thè, mot tu ghép phu nghla dién bình. Con trong trudng hpp dào hoa y nghla cùa tu ghép mang tinh trùu tupng chi: "(Ngudi dàn óng) ed duyin, dugc nhiéu phu nd yiu min" ^^\ kbòng lién quan gì dén cà hai thành td cà'u tao (hoa chi su vàt va dào cùng chi su vàt). Va tràt tu dào cùa tu ghép này: hoa dào là mot danh tu ghép mang y nghla cu thè: mot loài hoa nd vào mùa xudn.

*" Hoàng Phé (chù bién) - Tur dién tiéng Viét, tr. 613.

'̂ ' Hoàng Phé (chù bién) - TCr dién tiéng Viét, ir. 289.

85

Trudng hpp tu ghép bdng dd va tràt tu dào là dà bdng, viéc dung song song cà hai tràt tu này là khà phó bién. Trong mot sd hpp hai tu này dóng nghla vói nhau. Chàng han, eó thè nói: Di bdng dd, dòng thòi cùng co thè nói di xem dd bdng. Nhung tbuc ci day là hai tu khàc nhau cà ve tu loai cà ve ngù nghla. Bdng dd (danh dupc bièu là; "Mdn the thao chia thành hai ddi, ngudi chai tìm cài dùng chdn hoàc ddu dua bang Igt vào khung thành cùa ddi phuang "

Con dd bdng là mot dòng tu han dinh. Trong bài bào: "Bang là cùa dd bdng'' eó doan viét! "... Em nghi bdng dd quan trgng n là... dd bdng the nào, cdn LDBD... nhàn ddn cà cdn bii't ki làm dà hg cdn bdng dd thdi " *'** dà chùng minh diéu dò.

Do dò, khi vàn dung càc tiéu cbuii de nhàn dién tu ghép ddi ha pbài ed su thàn trpng, ti mi va vién vào ngù cành.

Chùng ta ed the tbày phàn Idn càc tu ghép ed thè dào Uàt tu càc thành td truc tiép de trò thành mdt tu mói déu nàm trong dia hat càc tu ghép phu ngbia, va là kièu ghép pbó bién nhàt trong tiéng Viét.

Càn cu vào phuong dién nghla thành td truc tiép ed thè chia tìi càc tu ghép phu nghla thành 3 trudng hpp gidng nhu d tu ghép lay nghla.

-Trudng hpp bai thành td déu dde làp.

- Trudng hpp cà hai thành td déu kbòng dòc làp.

- Trudng hpp mot thành td dde làp, mdt thànb tó kbòng dòc làp

Càn cu vào phuong dién quan bé giùa càc thành tó truc tiép, thi cr

day cùng ed nhùng bién tupng nhu o tu ghép lày nghla.

- Quan he xày dung trén co sd y ngbia.

^. - Quan bé phàn ành quan bé cu phàp. ^ Ben canh nhùng màt gidng vdi tu ghép lày nghla thi tu ghép phu

nghla Cd hién tupng ma d tu ghép lày nghla kbòng eó. Dò là uuòng hpp dàt theo quan he thuàn - nghich. Quan bé này lién quan idi su

*'* Hoàng Phé (chù bièn) - Tir dién liéng Viéi. tr. 75.

**' Li Sinh Su - Bao Lao dóng. ra ngày 13/05/2005.

86

song song tón lai cùa hai càch càu tao Viét va Hàn. Vi du: trudng phàng - phong trudng, trudng làp - làp trudng...

Trudng phòng càu tao theo Idi Viét va phàng trudng càu tao theo Idi Hàn, chù khóng pbài là su song song tón tai cùa hai dang tràt tu trong tu ghép lày nghla. ^

Ve màt ci\x tao thi tu ghép phu nghla lai kbòng làp thành mot kbdi thuàn nhàt nhu ò tu ghép lày ngbia. Khò'i tu ghép phu nghla bao góm khàc nhiéu kièu càu tao khàc nhau nén rat khd cho viéc cbpn lua mot càcb phàn loai cho hpp li nhàt. Co tàc già chia tu ghép phu nghla thành kiéu: dàt theo quan bé han dinh, kièu dàt theo quan bé dòng bó, kièu dàt theo quan bé dóng trang... Nhung theo huóng dd càc nhà ngbién cùu dà chi ra ràng nd khdng pbài là khdng ed mot sd dièm bàt tién. Vi trong cu phàp càc mò'i quan bé ebua dupc mò tà va dàt tén mot càcb thàt ti mi. Khi dua vào mot khuón khó qua dai khài nhu vày ma phàn loai tu ghép phu nghla tàt yéu de gap pbài nhùng trudng hpp lùng tùng khóng biét nén dàt tén nhu thè nào, vi du mot thành td ehi sd tu + mdt thành td chi su vàt.

Vi du: nhdt ludt, lue sue, thdt ngdn, bàt cu...

Muc dich phàn loai càc tu ghép phu nghla de phue vu cho viéc phàn tich tràt tu dào cùa càc thành to' truc tiép dà dién ra nhu thè nào de co thè trò thành mot tu mdi mang bình thùc, nói dung ngù nghla mói. Vi thè chùng ta eó thè cbpn tiéu chi phàn loai càn eù vào tinh chat cùa thành td truc tiép (cùng tinh chat bay khóng cùng tinh chà't).

* Tràt tu dào thành td truc tié'p cùng tinh chét cùa càc tu ghép phu nghla làm nén mot tu mói mang bình thùc tu loai va nói dung y ngbia cùa thành tó' chinb. Nhung vi hai thành td d day cùng tu loai nén loai cùa tràt tu mói cùng vàn nbu tu loai cùa tràt tu ban dàu. Diéu dd làm ta de ed càm giàc nhu chùng khdng thay dói gì, ed chàng là chi mot chùt sàc tbài nghla. Dói khi chùng ta cdn làm tudng chùng là càc tu ghép lày nghla ed tràt tu tu do. Nhung tbuc ra chùng cùng dà thay dói nbu nhùng truòng hpp khàc cà ve tu loai làn nói dung y nghla.

Dò'i vdi nhùng tu ghép phu nghla ed thành td truc tiép khóng cùng tinh chà't thi qua rò ràng vi su thay dói cùa nd, nd ed thè cbuyén

87

tu danh tu sang tinh tu, bay tu ddng tu sang danh tu... vói mot y nghia khàc boàn toàn vói y nghla cùa Uàt tu ban dàu.

3. Nhàn xét

Dua vào nhùng chùng minh trén, eó thè kbàng dinh ràng tàt cà nhùng tu ghép khi dào tràt tu càc thành td càu tao ma kbòng bién dèi y nghla déu kbòng co su bién dói ve tu loai. Tuy nhién, kbòng pbài tàt cà nhùng tu kbòng eó su bién dÓi ve tu loai là kbòng bién dói ve y nghla, Day là trudng bop cùa tu ghép phu nghla ed hai thành td truc tiép ciìng tinh chat. Nhùng trudng hpp ed thè su dung song song hai dang Uàt tu AB va BA là nhùng trudng hpp nàm trong pham vi tu ghép lày nghia (ghép dàng làp) va lày phu àm dàu, cùng ed nguón gdc tu ghép lày nghla. Do mói quan bé bình dàng ve ngbia giùa càc thành td nén viéc thay dói tràt tu sé khòng xày ra su thay dói nghla. Con nhùng truòng hpp kbòng su dung dupc dóng thdi cà bai tràt tu trong mot hoàn cành là nhùng trudng hpp nàm trong pham vi càc tu ghép phu nghla (ghép chinh phu). Do mdi quan he khòng binh dàng vói nhau ve nghla (thành td chfnh dùng truóc, thành tó phu dùng sau) nén khi thay dói tràt tu si xày ra su thay dói ve nghla.

KÉT LUAN

Qua phàn tich chùng ta de dàng nh§n tbày tioh phó bién cùa hién tupng dào Uàt tu cùa tu ghép song tiét Uong tiéng Viét. Ngoài nguyén nhàn "bà'p bénh ve tràt tu" nén tòn tai song song hai dang tràt tu AB va BA, thi hién tupng dào tràt tu càc thành td trong tu ghép là mdt Uong nhùng càcb càu tao tu ghép trong tiéng Viét.

Vice ngbién cùu hién tupng dào tràt tu tu ghép song tiét tiéng Viét, ed tàc dung tfch cuc trong viéc giù gin su trong sàng cùa tiéng Viét, gdp phàn khàm phà nhùng net dde dào, dàc sàc ve màt cà'u tao cùa tu ghép tiéng Viét ndi riéng va cùa bé thdng tu vung tiéng Viét nói chung. Viéc nghién cùu hién tupng dào tràt tu tu ghép tiéng Viét eòo dem lai nhùng kién thùc càn thiét cho ngudi su dung tiéng Viét, dàc biét là trong còng tàc giàng day tiéng Viét cho ngudi nude ngoài.

88

• TÀI LIÉU THAM KHÀO

1. Nguyén Tài Cin (1999), Ngù phàp tieng Viet, NXB Dai hpc quóc già. Ha Nói.

2. Nguyén Due Duong (1971), Vdi net ve nhùng tdhgp góm hai yiu tdtrdi nghla trong tiihg Viet, "Ngòn ngù", S.2.

3. Nguyén Thién Giàp (1999), Tu vung hgc tiihg Viet, NXB Giào due.

4. Nguyén Thi Hai (1988), Mdi quan hi ngù nghla giùa càc tiihg trong lày dói (so sành vói tu ghép song song), "Ngòn ngù", S.2.

5. Hoàng Vàn Hành (1984), Ve nhùng nhàn td quy dinh tràt tu càc ^ thành tó trong dan vi song tii't cùa tiihg Viet, "Ngòn ngù", S.2.

6. Hoàng Vàn Hành (1995), Tu dien tu lày tiihg Viet, NXB Giào ^ . due. Ha Nói.

7. Dò Viét Hùng (2004), Net nghla vd hogt dóng cùa net nghla Il trong kit hgp tu, "Ngòn ngù", S.2.

8. Vù Due Nghieu (2004), Mot sd diém cdn dugc nhìn nhàn Igi trong cdu tgo tu tiihg Viet, "Ngòn ngù", S. 11.

9. Hoàng Phé (Chù bién) (2001), Tu dien tiihg Viet, NXB Dà Nà'ng, Ha Nói - Dà Nà'ng.

10. Ferdinand de Saussure (1973), Giào trình ngdn ngù hgc àgi cuang. Ha Nói.

11. Li Sinh Su (2005), Bdng dd là cùa dd bdng, "Bào Lao Dòng" ra ngày 13-5.

12. Nguyén Kim Thàn (1997), Nghiin cùu Ngù phdp tiihg Viet, NXB Giào due.

13. LI Toàn Thàng (2004), Li thuyi't trdt tu td trong cu phàp, NXB Dai hpc Qude già Ha Ndi.

89