31

Giíi thiÖu vÒ KÕt cÊu vµ néi dung tãm t¾t cña

“tËp th¬ ®«ng y viÖt nam §Ó häc vµ ch÷a bÖnh”.

( T¸c gi¶: L­¬ng y Ng« c«ng t×nh)

S¸ch dµy 946 trang, ®­îc viÕt theo 2 thÓ: V¨n xu«i vµ v¨n vÇn ( ThÓ th¬ Lôc b¸t), gåm trªn 14 500 c©u th¬. S¸ch ®­îc in ®ñ mµu s¾c ®Ñp m¾t, ®· ®­îc nhµ xuÊt b¶n Y häc in vµ ph¸t hµnh tõ Quý IV n¨m 2011. Chóng t«i sÏ giíi thiÖu tãm t¾t vÒ kÕt cÇu vµ nh÷ng néi dung chÝnh cña “ TËp th¬” ë nh÷ng trang sau. §éc gi¶ nµo cã nhu cÇu mua trän bé s¸ch, h·y liªn hÖ víi T¸c gi¶ theo: Email: ngocongtinh@yahoo.com.vn.

32

Lêi giíi thiÖu

§«ng y ViÖt nam ®· cã nguån gèc tõ l©u ®êi vµ ®­îc l­u truyÒn ®Õn ngµy nay. KÕt hîp víi Y häc hiÖn ®¹i, §«ng y ®· vµ ®ang phôc vô tèt viÖc b¶o vÖ søc khoÎ vµ ch÷a bÖnh cho nh©n d©n trong vµ ngoµi n­íc. ThÕ m¹nh cña c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cã nhiÒu gi¸ trÞ phong phó, ®ã lµ: DÔ ¸p dông, tiÖn lîi, rÎ tiÒn, ®¹t hiÖu qu¶ cao. Sau C¸ch m¹ng Th¸ng t¸m n¨m 1945 thµnh c«ng, n­íc ViÖt nam D©n chñ céng hoµ ra ®êi, d­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt nam vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, §«ng y ViÖt nam ®· b­íc vµo mét trang lÞch sö huy hoµng cña D©n téc. KÕt hîp víi nÒn Y häc hiÖn ®¹i, nÒn §«ng y cña n­íc ta còng ®­îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt, ®­îc nh©n d©n tÝn nhiÖm. Ngµy nay, §«ng y ®ang ®­îc sö dông réng r·i trong viÖc ch÷a bÖnh vµ ch¨m sãc søc khoÎ cho nh©n d©n. ViÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh b»ng §«ng y ®· ®­îc triÓn khai ®ång bé tõ Trung ­¬ng ®Õn c¸c c¬ së, theo sù qu¶n lý thèng nhÊt cña Nhµ n­íc. Ngoµi c¸c c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh thuéc c¸c c¬ quan cña Nhµ n­íc, ë n­íc ta hiÖn nay còng cã hµng ngh×n c¸c nhµ thuèc, phßng kh¸m §«ng y t­ nh©n ®· phôc vô tèt viÖc ch÷a bÖnh, cøu ng­êi. VÒ ®µo t¹o, ë n­íc ta cã Häc viÖn Y - D­îc Cæ truyÒn ViÖt nam; ë c¸c tr­êng §¹i häc, Cao ®¼ng, Trung cÊp Y- D­îc ®Òu cã khoa §«ng y häc (Y häc cæ truyÒn). Hµng n¨m c¸c tr­êng ®· ®¹o t¹o vµ cho ra tr­êng hµng ngµn B¸c sÜ, Y sÜ §«ng y vµ L­¬ng y cã tr×nh ®é, chuyªn m«n. NhiÒu ng­êi ®· ®­îc Nhµ n­íc phong tÆng lµ: Gi¸o s­, TiÕn sÜ, ThÇy thuèc Nh©n d©n, ThÇy thuèc ¦u tó… Héi §«ng y ViÖt nam lµ mét tæ chøc x· héi nghÒ nghiÖp. Cã m¹ng l­íi ho¹t ®éng thèng nhÊt tõ Trung ­¬ng ®Õn c¸c c¬ së. C¸c cÊp Héi ngµy cµng ®­îc ph¸t triÓn, ®­îc ®«ng ®¶o c¸c thµnh viªn tù nguyÖn tham gia vµ tÝch cùc ho¹t ®éng trong viÖc phßng bÖnh, b¶o vÖ søc khoÎ cho nh©n d©n. Së dÜ §«ng y cã søc sèng m·nh liÖt nh­ vËy, lµ v× nh÷ng gi¸ trÞ ch÷a bÖnh cña nã ®Òu phôc vô lîi Ých vµ b¶o vÖ søc khoÎ cho nh©n d©n. Ngµy nay §«ng y ®ang ®­îc Nhµ n­íc quan t©m vµ ®Çu t­ ®Ó ph¸t triÓn. Nh»m phôc vô tèt h¬n n÷a viÖc ch÷a bÖnh cho céng ®ång, ®· ®­îc ®«ng ®¶o c¸c tÇng líp nh©n d©n ®ång t×nh ñng hé.

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, §«ng y ViÖt nam ®­îc l­u truyÒn d­íi nhiÒu h×nh thøc: Tõ nh÷ng kinh nghiÖm ®­îc truyÒn miÖng trong d©n gian, ®Õn viÖc sao chÐp trong c¸c s¸ch, vë ®Ó truyÒn b¸, gi¶ng d¹y vµ l­u gi÷ cho viÖc sö dông l©u dµi. NhiÒu bé s¸ch ®­îc l­u truyÒn tõ l©u ®êi ®· ®­îc in Ên, ph¸t hµnh ®Õn tay nh©n d©n vµ b¹n ®äc qua nhiÒu thÕ hÖ, nh­ bé: Nam D­îc thÇn diÖu, Hång nghÜa gi¸c t­ Y th­ cña cô TuÖ TÜnh; H¶i th­îng Y t«ng t©m tÜnh cña cô H¶i th­îng L·n «ng Lª h÷u Tr¸c; Ho¹t nh©n to¸t yÕu cña cô Hoµng ®«n Hoµ NhiÒu t¸c phÈm ®· ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng Th¬ ca ®Ó truyÒn b¸, nh­: Ch©m cøu TiÖp hiÖu diÔn ca cña cô NguyÔn ®¹i L¨ng; Ng­ tiÒu vÊn ®¸p Y thuËt cña cô NguyÔn ®×nh ChiÓu…

Sau khi hoµ b×nh ®­îc lËp l¹i, ®­îc sù quan t©m cña §¶ng vµ ChÝnh phñ, nÒn §«ng y cña n­íc Nhµ ®· vµ ®ang ®­îc ®Çu t­, ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt. NhiÒu bé s¸ch vÒ Y - D­îc ®· ®­îc xuÊt b¶n ®Ó ®¸p øng cho nhu cÇu gi¶ng d¹y, häc tËp, phæ biÕn kiÕn thøc trong c¸c tr­êng häc vµ nh©n d©n. Tiªu biÓu lµ bé Bµi gi¶ng Y häc cæ truyÒn gåm 2 tËp cña Khoa Y häc cæ truyÒn - Tr­êng §¹i häc Y Hµ néi; Ch©m cøu häc cña B¸c sÜ L· quang NhiÕp; Ch©m cøu ë tuyÕn c¬ së cña Gi¸o s­ NguyÔn tµi Thu; Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt nam, cña Gi¸o s­, TiÕn sü §ç tÊt Lîi Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu Gi¸o s­, TiÕn sÜ, B¸c sÜ, L­¬ng y còng cho ra ®êi nhiÒu tËp s¸ch hay vÒ chuyªn ngµnh Y - D­îc. TÊt c¶ lµ nh»m truyÒn l¹i nh÷ng kinh nghiÖm cho c¸c thÕ hÖ sau nµy. Trªn c¬ së ®ã ®· kh«ng ngõng ®ãng gãp cho nguån s¸ch vÒ Y - D­îc cña n­íc ta thªm ®a d¹ng, phong phó c¶ vÒ sè l­îng lÉn chÊt l­îng.

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu t¸c gi¶ ®· cho ra ®êi nh÷ng Ên phÈm d­íi thÓ Th¬ ca, ®­îc nhiÒu b¹n ®äc trong vµ ngoµi Ngµnh ®¸nh gi¸ cao. Cã thÓ kÓ ®Õn: 200 bµi diÔn ca vÒ D­îc tÝnh, c«ng dông, bµo chÕ vµ kiªng kþ cña mét sè vÞ thuèc th­êng dïng cña L­¬ng y Phan ®×nh

33

Quya; hoÆc míi nhÊt lµ cuèn: DiÔn ca thuèc Nam ch÷a bÖnh tõ Hoa l­ cña Cö nh©n L­¬ng y NguyÔn Ho¸n víi trän vÑn hµng ngµn dßng th¬ Lôc b¸t vÒ thuèc Nam ch÷a bÖnh, ®· ra m¾t b¹n ®äc nh©n dÞp kû niÖm 1 000 n¨m Th¨ng long - Hµ néi.

Noi g­¬ng c¸c bËc tiÒn nh©n ®i tr­íc, víi lßng ham mª häc tËp, nghiªn cøu vÒ c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cæ truyÒn cña D©n téc, b¶n th©n l¹i rÊt yªu thÝch vÒ Th¬ phó, L­¬ng y Ng« C«ng T×nh lµ ng­êi con cña lµng Quan hä vïng Kinh b¾c, víi nh÷ng kiÕn thøc ®· häc ®­îc tõ nh÷ng c¬ së lý luËn vÒ: TriÕt häc cæ Ph­¬ng ®«ng, c¸c vÞ thuèc, c¸c bµi thuèc §«ng y, c¸ch ch÷a mét sè bÖnh th­êng gÆp t¸c gi¶ ®· chuyÓn sang thÓ Th¬ lôc b¸t thµnh c«ng “TËp Th¬ - §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ ch÷a bÖnh”.

“TËp Th¬” lµm ra, lµ nh»m khuyÕn khÝch vµ ®éng viªn ng­êi ng­êi thªm ham mª häc tËp vµ ch÷a bÖnh theo §«ng y ViÖt nam. Cßn gióp cho nhiÒu ng­êi cã s¸ch ®Ó dÔ häc, dÔ nhí, dÔ ¸p dông vµo cuéc sèng hµng ngµy.

VÝ dô: PhÇn d­íi t¸c gi¶ ®· chuyÓn thµnh th¬ nh­ sau:

1- VÒ chÈn ®o¸n bÖnh tËt:

Dùa vµo 4 ph­¬ng ph¸p kh¸m bÖnh:

Nh×n (Väng); Nghe (V¨n); hái (VÊn) vµ sê n¾n, xem m¹ch (ThiÕt) ®Ó khai th¸c c¸c triÖu chøng bÖnh thuéc Hµn hay NhiÖt; h­ hay thùc cña c¸c T¹ng, Phñ, Kinh l¹c:

(Väng) tøc lµ nh×n hoÆc tr«ng, Nghe (V¨n), hái (VÊn) biÕt lßng bÖnh nh©n. Xem m¹ch (ThiÕt chÈn) lé dÇn, BiÕt bÖnh thuéc NhiÖt hay Hµn ra sao. Cßn xem T¹ng, Phñ thÕ nµo, Thuéc h­ hay thùc n¬i nµo tµ x©m…

2. Nguån gèc cña thuèc §«ng y: Y häc n­íc ta tr­íc kia, Thuèc th­êng ph¶i nhËp, ph©n chia cho ®Òu. §Õn nay trång, cÊy ®­îc nhiÒu, PhÇn nµo ®· bít nhËp siªu n­íc ngoµi. Mét sè cßn do ®Êt ®ai, Di thùc ch­a ®­îc, kÐo dµi nhËp siªu. VÝ nh­: B¹ch truËt, Mang tiªu, §­¬ng quy, B¹ch th­îc, cïng nhiÒu HuyÒn s©m…

3- VÒ bµi thuèc Quy Tú thang gia gi¶m. C«ng dông: Ých KhÝ, bæ HuyÕt; kiÖn Tú, d­ìng T©m, nh­ sau:.

B¹ch truËt, ViÔn trÝ, Phôc thÇn, Méc h­¬ng, Cam th¶o, Nh©n s©m, Hoµng kú. T¸o nh©n, Long nh·n, §­¬ng quy, Ých KhÝ, bæ HuyÕt, kiÖn Tú, d­ìng T©m.

Mong r»ng: “TËp th¬” sÏ ®­îc ®«ng ®¶o nh©n d©n vµ nhiÒu b¹n ®äc trong vµ ngoµi n­íc yªu thÝch vµ ®ãn nhËn. §ã còng lµ nh÷ng viÖc lµm ®ãng gãp cho nÒn §«ng y vµ Th¬ ca ViÖt nam thªm ®a d¹ng, phong phó, phï hîp víi sù ®æi míi vµ ph¸t triÓn chung cña ®Êt n­íc vµ thêi ®¹i. Chóng t«i xin tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc vÒ “ TËp Th¬ - §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ ch÷a bÖnh” cña L­¬ng y Ng« C«ng T×nh./.

(Ghi l¹i lêi giíi thiÖu cña “ TËp th¬”. Hµ néi, th¸ng 9 n¨m 2011 Nhµ xuÊt b¶n Y häc

34

Lêi nãi ®Çu

Tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, nh©n d©n ViÖt nam cã nhiÒu kinh nghiÖm ®óc rót ®­îc tõ thùc tiÔn l©m sµng vÒ c¸c ph­¬ng ph¸p phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh cøu ng­êi. KÕt hîp víi sù tiÕp thu TriÕt häc cæ ph­¬ng §«ng, ®· x©y dùng nªn mét hÖ thèng Y lý phong phó, cã chän läc, kh«ng ngõng bæ sung, ph¸t triÓn phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cña ViÖt nam. Tõ khi Nhµ n­íc ta ®­îc thµnh lËp cho ®Õn nay, §¶ng, ChÝnh phñ rÊt quan t©m ®Õn viÖc kÕt hîp gi÷a nÒn Y häc D©n téc ( sau ®©y gäi lµ §«ng y) víi nÒn Y häc hiÖn ®¹i trong viÖc ch÷a bÖnh, ch¨m sãc søc khoÎ cho nh©n d©n. Nh÷ng ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y rÊt phong phó vµ cã nhiÒu gi¸ trÞ cao. L¹i phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ së thÝch cña ®¹i bé phËn nh©n d©n ta. Tuy nhiªn, ph¹m vi vµ møc ®é ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p phßng bÖnh, ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cßn mang tÝnh kinh nghiÖm lµ chÝnh. NhiÒu bé phËn trong nh©n d©n cßn ch­a cã sù hiÓu biÕt nhiÒu vÒ nh÷ng c¬ së lý luËn vÒ Y- D­îc nãi chung vµ §«ng y nãi riªng. §Æc biÖt mét sè ng­êi cßn ch­a thÊy ®­îc nh÷ng gi¸ trÞ thùc tÕ cña viÖc phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cæ truyÒn. N­íc ta lµ mét n­íc n»m trong khu vùc khÝ hËu giã mïa, thêi tiÕt kh¾c nghiÖt, n¾ng m­a, b·o lôt, Èm thÊp triÒn miªn ®ã lµ nh÷ng t¸c nh©n ®éc h¹i lu«n g©y nªn biÕt bao tr­êng hîp èm ®au, bÖnh tËt cho ng­êi d©n v« téi. Møc sèng cña mét sè bé phËn nh©n d©n ta cßn thÊp, l¹i ph¶i chi phÝ mét kho¶n tiÒn kh«ng nhá vµo viÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh. Do ®ã nhiÒu gia ®×nh ®êi sèng ®· khã kh¨n l¹i cµng thªm khã kh¨n, thiÕu thèn. C¸c c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh th× qu¸ t¶i, quü B¶o hiÓm x· héi, B¶o hiÓm Y tÕ hµng n¨m ph¶i chi tr¶ víi sè tiÒn qu¸ lín cho c¸c ®èi t­îng. Víi nh÷ng nguyªn nh©n Êy, nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó kh¾c phôc th× bÖnh tËt vÉn cø hoµnh hµnh, ng­êi d©n vÉn cßn èm ®au, nghÌo khã; víi hai nguån quü B¶o hiÓm cña ®Êt n­íc khã mµ b¶o tån vµ ph¸t triÓn ®­îc Trong khi ®ã, ng­êi ViÖt nam nãi chung rÊt th«ng minh, hiÕu häc, l¹i ch¨m chØ vµ s¸ng t¹o. §Êt n­íc ta n¬i nµo còng cã hµng ngµn loµi c©y, con quý hiÕm, ®a d¹ng vµ phong phó ®Ó lµm thuèc ch÷a bÖnh ®­îc. §Êt ®ai, thæ nh­ìng, khÝ hËu vµ thêi tiÕt l¹i rÊt phï hîp víi viÖc ch¨n nu«i, trång trät ®Ó ph¸t triÓn l©u dµi nguån D­îc liÖu s½n cã Êy. Song cho ®Õn nay, chóng ta ch­a cã nh÷ng chiÕn l­îc quy ho¹ch tËp trung ®Ó ph¸t triÓn vµ khai th¸c nh÷ng nguån D­îc liÖu Êy cho søng víi tiÒm n¨ng s½n cã cña nã. Nh©n d©n ta vÉn cã c©u: “ Søc khoÎ lµ vèn quý nhÊt cña con ng­êi; cã søc khoÎ lµ lµm nªn tÊt c¶…”. Nh­ng muèn cã søc khoÎ, th× mçi ng­êi ®Òu cÇn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ lÜnh vùc Y - D­îc nãi chung vµ §«ng y nãi riªng. Häc tËp vµ nèi tiÕp c¸c bËc tiÒn nh©n ®i tr­íc, trªn c¬ së tham kh¶o mét phÇn c¬ b¶n c¸c “Bµi gi¶ng vÒ §«ng y” (Y häc cæ truyÒn) cña mét sè tr­êng §¹i häc, cïng mét sè s¸ch vÒ chuyªn ngµnh Y - D­îc kh¸c víi nh÷ng t­ liÖu quý gi¸ Êy, t«i ®· tËp hîp l¹i, råi tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng thÓ Th¬ lôc b¸t, thÓ Th¬ ®­îc coi lµ ®éc nhÊt, v« nhÞ cña ViÖt nam, mµ lµm nªn: “ TËp Th¬ - §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ ch÷a bÖnh” nµy. Môc ®Ých vµ ý nghÜa cña “ TËp Th¬”: - “ TËp Th¬” lµm ra lµ nh»m gióp cho nhiÒu ng­êi cã s¸ch vÒ §«ng y ®Ó dÔ häc, dÔ nhí. Tõ ®ã mäi ng­êi sÏ ¸p dông nh÷ng kiÕn thøc ®· häc ®­îc vµo viÖc phßng bÖnh vµ tù ch÷a nh÷ng bÖnh th­êng gÆp cho m×nh, gia ®×nh m×nh vµ nh©n d©n khi cã nhu cÇu … Cã nh­ vËy mäi nhµ sÏ gi¶m bít ®­îc phÇn nµo chi phÝ cho viÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh, míi cã ®iÒu kiÖn ®Ó c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®êi sèng cña gia ®×nh m×nh. Trªn c¬ së ®ã sÏ gãp mét phÇn vµo viÖc ®¶m b¶o cho x· héi ®­îc an sinh, ®Êt n­íc thªm ph¸t triÓn - “ TËp Th¬” cßn ®­îc coi lµ s¸ch“CÈm nang” ®Ó mäi ng­êi tra cøu nh÷ng t­ liÖu khi cÇn thiÕt hoÆc lµm“ T¸c phÈm” ®Ó ®äc gi¶i trÝ vµ ®µm luËn khi nhµn rçi… - “ TËp Th¬” cã nh÷ng néi dung vµ kÕt cÊu nh­ sau: 1- VÒ kÕt cÊu. Ngoµi phÇn giíi thiÖu, më ®Çu, vµi nÐt t¸c gi¶ ra,“TËp th¬” gåm cã 5 phÇn chÝnh sau ®©y: 1. 1- PhÇn thø nhÊt: TriÕt häc Ph­¬ng ®«ng vµ øng dông trong Y häc. 1. 2- PhÇn thø hai: C¸c vÞ thuèc §«ng y. 1. 3- PhÇn thø ba: C¸c bµi thuèc §«ng y. 1. 4- PhÇn thø t­: - C¸ch ch÷a mét sè bÖnh th­êng gÆp theo §«ng y

- Mét sè bµi thuèc quý ch÷a bÖnh.

35

1. 5- PhÇn thø n¨m: nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan kh¸c. 2- C¸ch tr×nh bµy “TËp Th¬” ®­îc tr×nh bµy theo 2 thÓ viÕt: V¨n xu«i vµ v¨n vÇn (thÓ Th¬). 2.1- ViÕt theo thÓ v¨n xu«i Néi dung cña c¸c kho¶n môc, nh­: §Þnh nghÜa, triÖu chøng, biÓu hiÖn l©m sµng, c«ng dông c¸c vÞ thuèc ®­îc viÕt d­íi thÓ v¨n xu«i, theo b¶n gèc cña c¸c bµi gi¶ng vµ nh÷ng tµi liÖu vÒ Y- D­îc ®· ®­îc s­u t©m vµ tham kh¶o. Nh»m gióp cho c¸c ®éc gi¶ míi häc m«n häc nµy sÏ hiÓu ®­îc ®Çy ®ñ nh÷ng néi dung ®· diÔn gi¶i vµ ph©n tÝch trong ®ã. VÒ sau, khi ®éc gi¶ ®· hiÓu bµi, chØ cÇn ®äc c¸c ®o¹n Th¬ bªn d­íi lµ n¾m ®­îc ®Çy ®ñ nh÷ng ý chÝnh ®· nªu, kh«ng cÇn ®äc nh÷ng néi dung bªn trªn còng hiÓu ®­îc bµi VÝ nh­: Môc 1.2- ¢m, D­¬ng ®èi lËp víi nhau (PhÇn: I - Häc thuytÕt ¢m D­¬ng) ®· ghi: “§èi lËp lµ sù m©u thuÉn, chÕ ­íc vµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ¢m, D­¬ng. ThÝ dô: Ngµy vµ ®ªm, n­íc vµ löa, øc chÕ vµ h­ng phÊn ”. 2.2- ViÕt theo v¨n vÇn (thÓ Th¬): Bªn d­íi nh÷ng néi dung c¸c môc nh­ ®· nªu ë trªn, ®­îc tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng thÓ th¬ Lôc b¸t, thÓ Th¬ nµy ®­îc coi lµ “ Quèc Th¬” cña ViÖt nam: DÔ ®äc, dÔ nhí, dÔ ®i vµo lßng ng­êi ThÝ dô: Nh­ néi dung cña môc 1.2: “¢m, D­¬ng ®èi lËp víi nhau” ë trªn, bªn d­íi ®­îc tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng th¬ nh­ sau:

Hai mÆt ®èi lËp, ®Êu tranh, M©u thuÉn, chÕ ­íc vÉn thµnh ¢m - D­¬ng. VÝ nh­: N­íc- löa, ®o¹n - tr­êng, H­ng phÊn - øc chÕ, nh­ng th­êng cã nhau.

Khi ®­a vµo Th¬, cã nh÷ng tõ ng÷ cã thÓ thay ®æi ®­îc cho nhau, nh­: §ªm - ngµy thµnh ®o¹n - tr­êng, ®Òu lµ nh÷ng hiÖn t­îng ®èi lËp hoÆc mÉu thuÉn víi nhau Tõng vÞ thuèc vµ c¸c bµi thuèc ch÷a bÖnh, còng ®­îc minh ho¹ b»ng Th¬. VÝ dô: Bµi thuèc H¹nh t« thang gia gi¶m (nguyªn gèc lµ thuèc t¸n, nay ®æi thµnh thuèc thang, thuèc s¾c): Gåm c¸c vÞ: H¹nh nh©n, T« diÖp, TiÒn hå, TrÇn b×, Phôc linh, Cam th¶o, B¸n h¹ chÕ, ChØ x¸c, Gõng (Sinh kh­¬ng), C¸t c¸nh, §¹i t¸; ë d­íi ®­îc minh ho¹ b»ng Th¬ nh­ sau (ch÷ nghiªng chØ c¸c vÞ thuèc, ch÷ ®øng lµm liªn tõ):

Phôc linh, ChØ x¸c, TrÇn b×, T« diÖp, B¸n h¹, tiÕp th× H¹nh nh©n. C¸t c¸nh, Cam th¶o cã phÇn, TiÒn hå, §¹i t¸o, thªm phÇn Sinh kh­¬ng.

Trong “TËp Th¬” c¸c vÞ thuèc, c¸c lo¹i bÖnh cßn ®­îc minh ho¹ b»ng h×nh ¶nh cã ®ñ mµu s¾c ®Ñp m¾t. SÏ gióp cho c¸c ®éc gi¶ dÔ nhËn biÕt tõng lo¹i, mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc ch­ng riªng. Cã h×nh ¶nh minh ho¹, sÏ lµm cho néi dung vµ chÊt l­îng cña “ TËp Th¬” thªm phong phó vµ sinh ®éng h¬n. 3- C¸ch sö dông “TËp Th¬” Néi dung vµ kÕt cÊu cña “TËp Th¬” nh­ lµ mét phÇn “Bµi gi¶ng” cña c¸c tr­êng ®µo t¹o chÝnh quy vÒ §«ng y, sÏ gióp cho c¸c ®éc gi¶ lµm s¸ch ®Ó häc tËp vµ cã thÓ lµm tµi liÖu ®­a vµo thµnh mét néi dung sinh ho¹t chuyªn ®Ò cña c¸c c©u l¹c bé søc khoÎ, c©u l¹c bé th¬ ca cña héi ng­êi cao tuæi, héi cùu chiÕn binh; héi phô n÷, cña c¸c tæ chøc x· héi kh¸c, ë c¸c ®Þa ph­¬ng x·, ph­êng; ë c¸c ®¬n vÞ trong qu©n ®éi, lùc l­îng vò trang n¬i biªn giíi, h¶i ®¶o; ë c¸c gia ®×nh vµ nh÷ng tr­êng häc kh¸c. §èi víi c¸c ®éc gi¶ tù häc hoÆc tæ chøc häc theo chuyªn ®Ò sinh ho¹t c©u l¹c bé, c¸c häc viªn cÇn häc tuÇn tù tõ ®Çu, tõng phÇn mét. Còng viÕt phÇn néi dung b»ng v¨n xu«i, kh«ng dùa vµo nh÷ng ®o¹n Th¬ ®· cã, sau ®ã còng tù m×nh tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng Th¬ nh­ vÝ dô trªn. Lµm nh­ vËy, dÔ häc, dÔ nhí l©u dÇn thµnh quen vµ sau nµy l¹i biÕt lµm c¶ Th¬. Cø nh­ vËy, ng­êi nä h­íng dÉn ng­êi kia, nèi tiÕp nhau, tin r»ng sau nµy trong d©n gian sÏ cã rÊt nhiÒu“ ThÇy thuèc giái vµ nhµ Th¬ hay”. §Æc biÖt, lµ c¸c gia ®×nh vµ c¸c tr­êng häc, tuú ®iÒu kiÖn cña m×nh mµ quan t©m nhiÒu ®Õn c¸c ch¸u nhá, thÕ hÖ t­¬ng lai cña ®Êt n­íc, nªn cho c¸c ch¸u sím ®­îc häc tËp vµ lµm quen víi m«n häc nµy. Mäi ng­êi h·y cïng nhau thùc hiÖn tèt ph­¬ng ch©m: “ M­a dÇm thÊm l©u, cha truyÒn con nèi”, nh­ kÕt luËn cña “ TËp Th¬” ®· viÕt:

36

ViÖt nam cã Th¬ §«ng y, Häc vµ ch÷a bÖnh, sau th× d¹y con.

Cho dï bÖnh tËt vÉn cßn, Ng©m Th¬, trÞ bÖnh ®©u cßn èm ®au.

Mäi ng­êi h·y m¸ch, b¶o nhau, Trång nhiÒu c©y thuèc tr­íc, sau quanh nhµ.

GÆp khi trÎ nhá, ng­êi giµ, Nhøc ®Çu, ®au bông thuèc lµ cã ngay.

Mu«n vµn ý ®Ñp, lêi hay, Mong nhiÒu ng­êi häc, s¸ch nµy §«ng y!

§©y lµ mét “ TËp Th¬” rÊt khã viÕt, nh­ng l¹i rÊt hay, cã nhiÒu môc ®Ých vµ ý nghÜa; bæ Ých vµ thiÕt thù; kh«ng nh÷ng cã nhiÒu gi¸ trÞ, phong phó vÒ nhiÒu thÓ lo¹i mµ cßn cã thÓ phï hîp cho viÖc sö dông l©u dµi vÒ sau.

“ TËp Th¬”, sÏ ®¸p øng ®­îc víi sù yªu mÕn vµ ®ãn nhËn cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n, còng nh­ c¸c thÕ hÖ ®éc gi¶ trong vµ ngoµi n­íc... LÇn ®Çu “ TËp th¬” ®­îc xuÊt b¶n, l­u hµnh kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. RÊt mong c¸c ®éc gi¶ gãp ý thªm ®Ó “ TËp Th¬” ®­îc söa ®æi, bæ sung kÞp thêi, lÇn xuÊt b¶n sau sÏ hoµn thiÖn h¬n. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

(Ghi l¹i lêi nãi ®Çu cña “ TËp th¬”. Hµ néi, th¸ng 9 n¨m 2011.

T¸c gi¶

Ng« C«ng T×nh

37

PhÇn thø nhÊt

TriÕt häc ph­¬ng ®«ng vµ øng dông trong y häc Ch­¬ng I

häc thuyÕt ©m d­¬ng, häc thuyÕt ngò hµnh

a- häc thuyÕt ©m d­¬ng

I- §Þnh nghÜa. C¸ch ®©y ®· mÊy ngh×n n¨m, ng­êi x­a ®· nhËn thÊy sù vËt lu«n lu«n cã m©u thuÉn, nh­ng thèng nhÊt víi nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ho¸ ®Ó ph¸t triÓn vµ tiªu vong, gäi lµ: Häc thuyÕt ¢m- D­¬ng. Trong Y häc, Häc thuyÕt ¢m - D­¬ng qu¸n triÖt tõ ®Çu ®Õn cuèi, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p trong suèt qu¸ tr×nh cÊu t¹o c¬ thÓ, sinh lý, bÖnh lý, chÈn ®o¸n vµ c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y, (§«ng y cßn ®­îc gäi lµ Y häc cæ truyÒn, trong TËp th¬ nµy gäi lµ §«ng y), gåm: Thuèc, ch©m cøu, xoa bãp, bÊm huyÖt, khÝ c«ng, d­ìng sinh.... II-C¸c quy luËt c¬ b¶n trong häc thuyÕt ¢m - D­¬ng. 1-¢m - D­¬ng ®èi lËp víi nhau. §èi lËp lµ sù m©u thuÉn, chÕ ­íc vµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ¢m- D­¬ng. ThÝ dô: Ngµy vµ ®ªm, n­íc vµ löa, øc chÕ vµ h­ng phÊn

Hai mÆt ®èi lËp, ®Êu tranh, M©u thuÉn, chÕ ­íc vÉn thµnh ¢m - D­¬ng. VÝ nh­: N­íc- löa, ®o¹n - tr­êng, H­ng phÊn - øc chÕ, nh­ng th­êng cã nhau.

2-¢m - D­¬ng hç c¨n. Hç c¨n lµ sù n­¬ng tùa lÉn nhau. Hai mÆt ¢m - D­¬ng tuy ®èi lËp víi nhau nh­ng ph¶i n­¬ng tùa lÉn nhau míi tån t¹i ®­îc, míi cã ý nghÜa. C¶ hai mÆt ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch cùc cña sù vËt, kh«ng thÓ ®¬n ®éc mµ ph¸t sinh, ph¸t triÓn ®­îc:

¢m- D­¬ng hç c¨n ®ã lµ: Lµ sù n­¬ng tùa chóng mµ víi nhau. ¢m, D­¬ng tuy ®èi lËp nhau, Nh­ng l¹i n­¬ng tùa lÉn nhau kh«ng rêi. Lµ sù vËn ®éng kh«ng ng¬i, Víi ý nghÜa ®ã, c¶ ®«i sinh tån. Hai mÆt kh«ng kÐm, kh«ng h¬n, Kh«ng thÓ ®¬n ®éc, giËn hên lµm nªn. Sù vËt vËn ®éng ngµy, ®ªm, Ph¸t sinh, ph¸t triÓn l©u bÒn cïng nhau.

ThÝ dô: Cã ®ång ho¸ míi cã dÞ ho¸, hay ng­îc l¹i nÕu kh«ng cã dÞ ho¸ th× qu¸ tr×nh ®ång ho¸ kh«ng tiÕp tôc ®­îc. Cã sè ¢m míi cã sè D­¬ng. H­ng phÊn vµ øc chÕ ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch cùc cña ho¹t ®éng vá n·o:

NÕu cã ®ång ho¸ diÔn ra, Míi cã dÞ ho¸ ®Ó mµ sinh ra. Kh«ng cã dÞ ho¸ xÈy ra, Qu¸ tr×nh ®ång ho¸ diÔn ra ®©u thµnh. Cã ¢m, D­¬ng míi h×nh thµnh, H­ng phÊn, øc chÕ rµnh rµnh ®èi nhau. Qu¸ tr×nh tÝch cùc víi nhau, Ho¹t ®éng vá n·o, tr­íc sau b×nh th­êng.

38

3-¢m - D­¬ng tiªu tr­ëng.

Tiªu lµ sù mÊt ®i, tr­ëng lµ sù ph¸t triÓn, nãi lªn sù vËn ®éng kh«ng ngõng, sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a hai mÆt ¢m- D­¬ng:

¢m- D­¬ng tiªu, tr­ëng xÈy ra,

Tr­ëng sinh c¸i míi, tiªu lµ mÊt ®i.

Tiªu mµ biÕn mÊt mçi khi,

Tr­ëng th× ph¸t triÓn ®Õn khi ph¶i dõng.

¢m, D­¬ng vËn ®éng kh«ng ng­ng,

Chóng cïng chuyÓn ho¸, th­êng tõng cã nhau.

¢m, D­¬ng quan hÖ víi nhau,

D­¬ng tiªu, ¢m tr­ëng tr­íc sau ®iÒu hoµ.

Chóng cïng chuyÓn ho¸ vµo, ra,

MÊt ®i, l¹i cã míi lµ tù nhiªn…. * * *

III- øng dông trong y häc. 1- VÒ cÊu t¹o c¬ thÓ vµ sinh lý. Thuéc ¢m, gåm: T¹ng, Kinh ©m, HuyÕt, bông, trong, d­íi... Thuéc D­¬ng, gåm: Phñ, Kinh d­¬ng, KhÝ, l­ng, ngoµi, trªn... T¹ng thuéc ¢m, do tÝnh chÊt trong ¢m cã D­¬ng nªn cßn ph©n ra: PhÕ ©m, PhÕ khÝ; ThËn ©m, ThËn d­¬ng; Can huyÕt, Can khÝ; T©m huyÕt, T©m khÝ; Phñ thuéc D­¬ng nh­ng v× trong D­¬ng cã ¢m nªn cã VÞ ©m vµ VÞ ho¶... VËt chÊt dinh d­ìng thuéc ¢m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng thuéc D­¬ng. 2- VÒ qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh tËt. a- BÖnh tËt ph¸t sinh do sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D­¬ng trong c¬ thÓ ®­îc biÓu hiÖn b»ng sù thiªn th¾ng, hay thiªn suy. +. Thiªn th¾ng: D­¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt: Sèt, m¹ch nhanh, kh¸t n­íc, t¸o, n­íc tiÓu ®á. ¢m th¾ng g©y chøng Hµn: Ng­êi l¹nh, tay ch©n l¹nh, m¹ch trÇm, Øa láng, n­íc tiÓu trong:

D­¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt cao, Sèt, t¸o, kh¸t n­íc uèng vµo th× ªm. Chøng Hµn, ¢m th¾ng g©y nªn, Toµn th©n l¹nh gi¸, l¹i thªm m¹ch trÇm. Bông ®au, Øa ch¶y láng ph©n, N­íc tiÓu trong v¾t, ®a phÇn Hµn g©y.

+. Thiªn suy: D­¬ng h­: Nh­ c¸c tr­êng hîp n·o suy, héi chøng h­ng phÊn thÇn kinh gi¶m. ¢m h­: Nh­ mÊt n­íc, ®iÖn gi¶i, héi chøng øc chÕ thÇn kinh gi¶m.

D­¬ng h­ tr­êng hîp n·o suy, ThÇn kinh, h­ng phÊn nã th× sinh ra. ¢m h­, n­íc mÊt g©y ra: ThÇn kinh øc chÕ, nh÷ng lµ gi¶m suy… * * *

39

Häc thuyÕt ngò hµnh. I - §Þnh nghÜa. Häc thuyÕt Ngò hµnh lµ häc thuyÕt ¢m - D­¬ng, liªn hÖ cô thÓ h¬n trong viÖc quan s¸t quy n¹p vµ sù liªn quan cña c¸c sù vËt trong thiªn nhiªn. Trong Y häc, häc thuyÕt Ngò hµnh ®­îc øng dông ®Ó quan s¸t quy n¹p vµ nªu lªn sù t­¬ng quan trong ho¹t ®éng sinh lý c¸c T¹ng, Phñ; ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh tËt, ®Ó t×m tÝnh n¨ng vµ t¸c dông cña thuèc, ®Ó tiÕn hµnh c«ng t¸c bµo chÕ thuèc men.

Nãi vÒ Häc thuyÕt Ngò hµnh, Còng lµ Häc thuyÕt nh­ ngµnh ¢m - D­¬ng. Quan s¸t quy n¹p cho t­êng, Thiªn nhiªn, sù vËt chóng th­êng liªn quan. Trong Y häc còng t­¬ng quan, Ngò hµnh Häc thuyÕt ®­îc lµm gièng nhau. øng dông, quan s¸t tr­íc sau, Ho¹t ®éng T¹ng, Phñ ®ín ®au thÕ nµo. T×m thuèc cã tÝnh n¨ng cao, TiÕn hµnh bµo chÕ, ch÷a vµo chç ®au.

II-Néi dung cña Häc thuyÕt Ngò hµnh. 1-Ngò hµnh lµ g×? Ng­êi x­a thÊy cã 5 lo¹i vËt chÊt chÝnh: Kim (kim lo¹i), Méc (gç), Thuû (n­íc), Ho¶ (löa), Thæ (®Êt) vµ ®em c¸c hiÖn t­îng trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ng­êi xÕp theo 5 lo¹i vËt chÊt trªn gäi lµ Ngò hµnh. Ngò hµnh cßn cã ý nghÜa n÷a lµ sù vËn ®éng, chuyÓn ho¸ cña c¸c chÊt trong thiªn nhiªn vµ trong c¸c T¹ng, Phñ trong c¬ thÓ:

C¸c hiÖn t­îng trong thiªn nhiªn, Méc, Kim, Thuû, Ho¶, Thæ liªn quan nhiÒu. ThÓ ng­êi liªn ®íi còng nhiÒu, XÕp n¨m loµi ®ã thµnh chiªu Ngò hµnh. Sù vËn ®éng cña Ngò hµnh, Thiªn nhiªn, T¹ng, Phñ vËn hµnh gièng nhau. Ngò hµnh cßn ý nghÜa sau: VËt chÊt chuyÓn ho¸ lÉn nhau kh«ng ngõng. T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ng­ng, VËn ®éng, chuyÓn ho¸ lu«n tõng xÈy ra.

2-Sù quy n¹p vµo Ngò hµnh trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ng­êi

HiÖn t­îng

Ngò hµnh Méc Ho¶ Thæ Kim Thuû

VËt chÊt Gç, c©y Löa §Êt Kim lo¹i N­íc Mµu s¾c Xanh §á Vµng Tr¾ng §en VÞ Chua §¾ng Ngät Cay MÆn Mïa Xu©n H¹ Cuèi h¹ Thu §«ng Ph­¬ng §«ng Nam Trung

­¬ng T©y B¾c

T¹ng Can T©m Tú PhÕ ThËn Phñ §ëm TiÓu

tr­êng VÞ §¹i

tr­êng Bµng quang

Ngò thÓ C©n M¹ch ThÞt Da l«ng X­¬ng, tuû Ngò quan M¾t L­ìi MiÖng Mòi Tai T×nh chÝ GiËn Mõng Lo Buån Sî

40

- HiÖn t­îng vµ ngò hµnh: VËt chÊt:

Kim (kim lo¹i), Méc (gç, c©y), Thuû (n­íc), Ho¶ (löa), Thæ ®©y (®Êt nµy).

Mµu s¾c: Kim (lµ tr¾ng), Méc (lµ xanh), Thæ (vµng), Ho¶ (®á), thªm nhµnh Thuû (®en).

VÞ: Kim (cay), Ho¶ (®¾ng), Méc (chua), Thæ (ngät), Thuû (mÆn) h·y mua vÒ dïng.

Mïa: Méc (xu©n), Ho¶ (h¹), Thuû (®«ng), Thæ (lµ cuèi h¹), võa lßng Kim (thu).

Ph­¬ng: Méc (®«ng), Thuû (b¾c), Kim (t©y), Thæ (trung ­¬ng ®ã), nhËn thÇy Ho¶ (nam).

T¹ng - Phñ: Thæ (Tú), Kim (PhÕ), Ho¶ (T©m), Méc (Can), Thuû (ThËn) nÕu lÇn sÏ ra.

Ngò thÓ: Kim (da, l«ng), Thuû (tuû, x­¬ng), Ho¶ (m¹ch), Thæ (thÞt), (søc c­êng) Méc ®©y.

Ngò quan: Méc (lµ m¾t), Thuû (lµ tai), Ho¶ (l­ìi), Thæ (miÖng), cïng vµi (mòi) Kim.

T×nh chÝ: Kim (buån), Méc (giËn), Ho¶ (mõng), Thæ (lo), Thuû (sî) th­êng tõng xÈy ra…

* * * III- øng dông trong y häc. 1-VÒ quan hÖ sinh lý. Sù s¾p xÕp c¸c T¹ng, Phñ theo ngò hµnh vµ sù liªn quan cña chóng ®Õn ngò vÞ, ngò s¾c, ngò quan, thÓ chÊt vµ ho¹t ®éng vÒ t×nh chÝ gióp cho viÖc häc vÒ c¸c hiÖn t­îng sinh lý c¸c T¹ng, Phñ dÔ dµng, dÔ nhí:

XÕp T¹ng, Phñ theo ngò hµnh, Liªn quan cña chóng ®ång hµnh víi nhau. Ngò vÞ, cïng ngò s¾c mµu, Ngò quan, thÓ chÊt n«ng s©u chÝ t×nh. BiÕt c¸c hiÖn t­îng lý sinh, Gióp häc T¹ng, Phñ qu¸ tr×nh tèt h¬n.

ThÝ dô: Can cã quan hÖ biÓu lý víi §ëm, chñ vÒ C©n, khai khiÕu ra m¾t, kÝch thÝch ®iÒu ®¹t, khi uÊt kÕt g©y giËn d÷:

§ëm cã quan hÖ víi Can, Khai khiÕu ra m¾t, chñ C©n biÕt råi. KÝch thÝch ®iÒu ®¹t kh«ng th«i, Khi mµ uÊt kÕt, sinh s«i giËn hên… * * *

41

IV- Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt. 1-§Þnh nghÜa. Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt nãi lªn gi÷a con ng­êi víi hoµn c¶nh thiªn nhiªn vµ x· héi, lu«n lu«n m©u thuÉn nh­ng thèng nhÊt víi nhau. Con ng­êi thÝch nghi, chÕ ngù, c¶i t¹o hoµn c¶nh thiªn nhiªn vµ x· héi ®Ó sinh tån vµ ph¸t triÓn:

Häc thuyÕt hîp nhÊt nh©n thiªn, Nãi lªn quan hÖ thiªn nhiªn, con ng­êi. HoÆc x· héi víi con ng­êi, M©u thuÉn, thèng nhÊt kh«ng rêi ®­îc nhau. Con ng­êi c¶i t¹o tr­íc, sau, Thiªn nhiªn, x· héi cïng nhau sinh tån.

Trong Y häc ng­êi x­a øng dông Häc thuyÕt nµy ®Ó chØ ®¹o c¸c ph­¬ng ph¸p phßng vµ ch÷a bÖnh. Gi÷ g×n søc khoÎ, t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ ®Ò ra ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh toµn diÖn:

Trong Y häc ng­êi x­a dïng, Häc thuyÕt nµy ®Ó phßng chung bÖnh t×nh. Gi÷ g×n søc kháe, con Tim, BiÕt nguyªn nh©n bÖnh ®Ó t×m thuèc thang… * * *

Ch­¬ng II

T¹ng phñ – kinh l¹c

Häc thuyÕt T¹ng - Phñ vµ Häc thuyÕt Kinh l¹c lµ bé phËn quan träng trong lý luËn §«ng y, nh»m nghiªn cøu sù ho¹t ®éng cña c¸c T¹ng, Phñ, hÖ thèng Kinh l¹c vµ c¸c bé phËn kh¸c. Néi dung gåm: - Häc thuyÕt T¹ng - Phñ: C¸c T¹ng: T©m, Can, Tú, PhÕ, ThËn; C¸c Phñ: TiÓu tr­êng, §¹i tr­êng, VÞ, §ëm, Bµng quang, Tam tiªu. C¸c ho¹t ®éng vÒ: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt, T©n dÞch. HÖ thèng Kinh l¹c: CÊu t¹o vµ t¸c dông cña hÖ Kinh l¹c.

a- Häc thuyÕt T¹ng - Phñ V× Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn lµ c¬ së vËt chÊt cho sù ho¹t ®éng cña T¹ng - Phñ nªn sÏ tr×nh bµy tr­íc, sau ®ã lµ c¸c T¹ng, c¸c Phñ vµ sau cïng lµ sù quan hÖ gi÷a c¸c T¹ng - Phñ trong c¬ thÓ. I- Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn. 1- Tinh. Tinh lµ c¬ së vËt chÊt cña sù sèng con ng­êi vµ c¸c ho¹t ®éng c¬ n¨ng cña c¬ thÓ. Nguån gèc cña Tinh: - Tinh do bè mÑ ®em l¹i gäi lµ: Tinh tiªn thiªn. - Tinh do chÊt dinh d­ìng cña ®å ¨n t¹o ra gäi lµ: Tinh hËu thiªn. Tinh cña hËu tiªn do Tú, VÞ vËn ho¸ ph©n bæ ë c¸c T¹ng, Phñ nªn cßn gäi lµ: Tinh cña T¹ng - Phñ. - Hai nguån Tinh Êy bæ sung cho nhau tham gia vµo viÖc sinh dôc vµ ph¸t dôc cña c¬ thÓ.

Tinh lµ vËt chÊt con ng­êi, C¬ n¨ng ho¹t ®éng ng­êi thêi sinh ra. Tinh tiªn thiªn cña mÑ cha, Tinh tõ dinh d­ìng gäi lµ hËu thiªn.

42

ChÊt Tinh thuéc cña hËu thiªn, §­îc Tú vËn ho¸ kh¾p miÒn tø th©n. Tinh cho T¹ng, Phñ rÊt cÇn, Hai nguån Tinh Êy dÇn dÇn bæ sung. Tham gia vµo nh÷ng viÖc chung, Sinh dôc, ph¸t dôc ®i cïng víi nhau… * * *

II- Ngò t¹ng. T¹ng lµ c¸c bé phËn c¬ thÓ, cã nhiÖm vô chuyÓn ho¸ vµ tµng tr÷: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt vµ T©n dÞch. Cã 5 T¹ng: T©m (phô lµ T©m bµo l¹c), Can, Tú, PhÕ vµ ThËn:

C¸c T¹ng, bé phËn cña ng­êi, Tµng tr÷, chuyÓn ho¸ chÊt thêi sinh ra. Trong ng­êi c¸c chÊt ®ã lµ: Tinh, ThÇn, KhÝ, HuyÕt, sau lµ chÊt T©n. Ngò T¹ng gåm cã n¨m phÇn: Can, Tú, PhÕ, ThËn, víi T©m lµ võa… * * *

III- Lôc phñ. Phñ lµ c¸c bé phËn cña c¬ thÓ cã nhiÖm vô thu n¹p, tiªu ho¸, hÊp thô, chuyÓn vËn c¸c chÊt tõ ®å ¨n uèng vµ bµi tiÕt c¸c chÊt cÆn b· cña c¬ thÓ ra ngoµi. Cã 6 Phñ: §ëm; VÞ; TiÓu tr­êng; §¹i tr­êng; Bµng quang vµ Tam tiªu.

Phñ, c¸c bé phËn cña ng­êi, Thu n¹p, tiªu ho¸, b· thêi th¶i ra. Gåm cã lôc phñ ®ã lµ: TiÓu tr­êng, §ëm, VÞ tiÕp lµ Bµng quang. Tam tiªu, §¹i tr­êng cïng hµng, Bµi tiÕt cÆn b·, nhÞp nhµng th­êng xuyªn.

1- §ëm. §ëm cã quan hÖ biÓu - lý víi Can. Chøa chÊt MËt (tinh chÊp) do Can bµi tiÕt. Cæ nh©n nãi: “ KhÝ thõa cña Can trµn vµo MËt, tô l¹i thµnh Tinh chÊp”. MËt gióp cho viÖc tiªu ho¸ ®å ¨n. ChÊt MËt cã mµu xanh, vµng vµ vÞ ®¾ng. Khi cã bÖnh ë §ëm th­êng xuÊt hiÖn chøng vµng da, miÖng ®¾ng, n«n möa ra chÊt ®¾ng. §ëm cßn cã chøc n¨ng vÒ tinh thÇn, chñ vÒ quyÕt ®o¸n.

§ëm cã quan hÖ víi Can, Nã chøa chÊt MËt do Can cÊp ®Òu. Gióp cho tiªu ho¸ nhanh tiªu, §å ¨n nhõ nhuyÔn, sím chiÒu diÔn ra. Xanh mµu chÊt MËt tiÕt ra, L¹i cã vÞ ®¾ng, tan ra s¾c vµng. Da vµng, §ëm bÖnh chuyÓn sang, N«n ra chÊt MËt, miÖng cµng ®¾ng cay.

Can vµ §ëm cã quan hÖ biÓu - lý, Can chñ m­u lù, §ëm chñ vÒ quyÕt ®o¸n lµ c¬ së cña lßng dòng c¶m, tinh thÇn d¸m nghÜ d¸m lµm. C¸c bÖnh vÒ Can - §ëm hay phèi hîp víi nhau:

Can, §ëm biÓu- lý liªn quan, Can chñ m­u lù, §ëm mang tinh thÇn. D¸m lµm, dòng c¶m hiÕn th©n, §ëm chñ quyÕt ®o¸n, khi cÇn hiÖn ra. Can, §ëm quan hÖ mÆn mµ, Cã bÖnh Can, §ëm nh÷ng lµ cã nhau… * * *

43

IV- Quan hÖ gi÷a c¸c t¹ng- phñ. Mçi mét T¹ng hay mét Phñ cã chøc n¨ng riªng biÖt, nh­ng chóng cã quan hÖ víi nhau theo quy luËt: Võa ®èi lËp, võa n­¬ng tùa víi nhau ®Ó t¹o cho c¬ thÓ thµnh mét khèi thèng nhÊt vÒ cÊu t¹o vµ chøc n¨ng:

T¹ng, Phñ cã chøc n¨ng riªng, Chóng cã quan hÖ, g¾n liÒn víi nhau. §èi lËp, nh­ng n­¬ng tùa nhau, Thµnh khèi thèng nhÊt tr­íc, sau kh«ng rêi. T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ng¬i, KhÝ, HuyÕt th«ng suèt, ng­êi thêi khoÎ ra… b- s¬ l­îc vÒ häc thuyÕt kinh l¹c.

I- §Þnh nghÜa. Kinh l¹c lµ tªn gäi chung cña Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch trong c¬ thÓ. Kinh lµ ®­êng th¼ng, lµ c¸i khung cña hÖ Kinh l¹c vµ ®i ë s©u. L¹c lµ ®­êng ngang, lµ c¸i l­íi, tõ Kinh m¹ch chia ra nh­ m¹ng l­íi ®Õn kh¾p n¬i vµ ®i ë n«ng:

Kinh l¹c lµ tªn gäi chung, Kinh m¹ch, L¹c m¹ch lµ dïng tªn riªng. Kinh lµ ®­êng th¼ng t¹o nªn, Khung cña Kinh l¹c nèi liÒn ®i s©u. §­êng ngang, L¹c m¹ch tiÕp nhau, KÓ tõ Kinh m¹ch, ®©u ®©u còng vµo. Nã gièng c¸i l­íi biÕt bao, §i n«ng ë ®ã, n¬i nµo còng qua…

II- cÊu t¹o cña hÖ kinh l¹c. 1- Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch. 1.1- M­êi hai Kinh m¹ch chÝnh.

III- t¸c dông cña hÖ thèng kinh l¹c. 1-VÒ sinh lý. HÖ thèng Kinh l¹c th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt trong c¸c tæ chøc cña c¬ thÓ chèng ngo¹i tµ, b¶o vÖ c¬ thÓ:

HÖ thèng Kinh l¹c ®ã lµ: Th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt vµo ra nhÞp nhµng. Chèng ®ì tµ ngo¹i x©m l¨ng, B¶o vÖ c¬ thÓ nãi r»ng tèt h¬n… * * *

44

Ch­¬ng III

Nguyªn nh©n g©y bÖnh

§«ng y chia nguyªn nh©n g©y bÖnh ra lµm mÊy lo¹i sau ®©y: - Hoµn c¶nh thiªn nhiªn (khÝ hËu, ®Þa lý) ¶nh h­ëng ®Õn con ng­êi qua 6 thø khÝ (lôc khÝ): Phong, Hµn, Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, lµ nguyªn nh©n bªn ngoµi:

Nãi vÒ hoµn c¶nh thiªn nhiªn, Con ng­êi ¶nh h­ëng, ph¶i nªn ®Ò phßng. Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, Hµn, Phong, Lôc khÝ g©y bÖnh, kh«ng trong mµ ngoµi.

- Hoµn c¶nh x· héi g©y ra nh÷ng rèi lo¹n vÒ T©m lý x· héi qua 7 thø t×nh chÝ (thÊt t×nh): Vui, giËn, buån, lo, nghÜ, kinh, sî lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh bªn trong:

Hoµn c¶nh x· héi ®ã lµ: Gåm cã b¶y thø g©y ra bÖnh t×nh: Vui, buån, giËn, nghÜ, lo, kinh, Cïng sî võa ®ñ thÊt t×nh bªn trong.

- Cßn c¸c nguyªn nh©n kh¸c: §µm Èm, ø HuyÕt, ¨n uèng, lao ®éng, sang chÊn, t×nh dôc Cßn cã mét sè nguyªn nh©n, Lµ do ø HuyÕt, uèng, ¨n, Èm, §µm. Sang chÊn, t×nh dôc l©y lan, Th©n thÓ suy yÕu, bÖnh cµng nhiÒu thªm.

I- Nguyªn nh©n bªn ngoµi (lôc d©m, lôc tµ). - S¸u thø KhÝ: Phong (giã), Hµn (l¹nh), Thö (n¾ng), ThÊp (®é Èm), T¸o (kh«), Ho¶ (nhiÖt) khi trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh gäi lµ lôc d©m, hay lôc tµ:

ThÊp, Hµn, Thö, Ho¶, T¸o, Phong, Nguyªn nh©n g©y bÖnh kh«ng trong mµ ngoµi. Lôc d©m g©y bÖnh ®©u sai, Cßn cã tªn gäi thø hai: Lôc tµ… * * *

II- Nguyªn nh©n bªn trong (thÊt t×nh). 1- B¶y thø t×nh chÝ nã g©y ra do nh÷ng rèi lo¹n vÒ t©m lý , t×nh c¶m. §ã lµ: Vui, GiËn, Buån, NghÜ, Lo, Kinh, Sî. 2- T×nh chÝ bÞ kÝch ®éng . Hay nh÷ng sang chÊn tinh thÇn g©y ra sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D­¬ng, KhÝ, HuyÕt, T¹ng, Phñ, Kinh l¹c mµ g©y ra c¸c bÖnh néi th­¬ng nh­: Cao HuyÕt ¸p, suy nh­îc thÇn kinh, loÐt D¹ dµy, t¸ trµng:

Tinh thÇn sang chÊn g©y ra, Th¨ng b»ng bÞ mÊt xÈy ra khã l­êng. ¢m, D­¬ng, KhÝ, HuyÕt bÊt th­êng, Kinh l¹c, T¹ng, Phñ tæn th­¬ng mµ thµnh. * * Nh­ cao HuyÕt ¸p hoµnh hµnh, D¹ dµy ®au loÐt, viªm quanh t¸ trµng. ThÇn kinh suy nh­îc chuyÓn sang, KÝch ®éng t×nh chÝ, dÔ dµng sinh ra… * * *

45

III- Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c. 1- §µm Èm. 1.1- §µm Èm lµ s¶n phÈm bÖnh l ý. §µm lµ chÊt ®Æc, Èm lµ chÊt lo·ng, §µm Èm sau khi sinh ra g©y nh÷ng bÖnh míi, ®Æc biÖt ph¹m vi g©y bÖnh cña §µm rÊt réng (kh«ng ph¶i chØ cã ho kh¹c ra ®êm):

Èm lµ lo·ng, ®Æc lµ §µm, G©y nh÷ng bÖnh míi do §µm sinh ra. Ph¹m vi g©y bÖnh ®ã lµ: G©y ho, hen suyÔn, kh¹c ra l¾m ®êm…

Ch­¬ng IV

ChÈn ®o¸n häc ChÈn ®o¸n häc §«ng y lµ dïng c¸c ph­¬ng ph¸p: Nh×n, nghe, hái, sê n¾n ®Ó khai th¸c c¸c triÖu chøng bÖnh, råi c¨n cø vµo vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt ®Ó quy n¹p thµnh c¸c héi chøng: T¹ng, Phñ, Kinh l¹c, KhÝ, HuyÕt… Néi dung cña chÈn ®o¸n §«ng y gåm: - Bèn ph­¬ng ph¸p ®Ó kh¸m bÖnh: Nh×n (Väng chÈn), nghe (V¨n chÈn), hái (VÊn chÈn), xem m¹ch, sê n¾n (ThiÕt chÈn), gäi t¾t lµ Tø chÈn:

ChÈn ®o¸n häc cña §«ng y, Khai th¸c chøng bÖnh mçi khi cÇn t×m. Xem m¹ch, nghe, hái vµ nh×n, Gäi lµ Tø chÈn, bÖnh t×m qua ®©y.

-T¸m c­¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gäi t¾t lµ: B¸t c­¬ng:

NhiÖm vô, T¸m c­¬ng lÜnh lµ: ChÈn ®o¸n vÞ trÝ bÖnh mµ sinh ra. TÝnh chÊt, tr¹ng th¸i bÖnh tµ, Xu thÕ bÖnh tËt, nh÷ng lµ ®iÓm chung. Cã tªn gäi t¾t vÉn dïng: “ B¸t c­¬ng” tªn ®Êy, ®· tõng rÊt quen.

- C¸c héi chøng vÒ bÖnh tËt. I- Bèn ph­¬ng ph¸p kh¸m bÖnh (tø chÈn). 1- Nh×n (Väng chÈn). Nh×n ®Ó quan s¸t vÒ thÇn s¾c, h×nh th¸i, mÆt mòi, m«i, l­ìi cña ng­êi bÖnh ®Ó biÕt ®­îc t×nh h×nh bÖnh tËt bªn trong cña c¬ thÓ ph¶n ¸nh ra ngoµi. §«ng y rÊt chó träng xem c¸c bé phËn ë mÆt, l­ìi v× cã liªn quan nhiÒu víi c¸c T¹ng, Phñ:

Väng chÈn, quan s¸t vÒ thÇn, H×nh th¸i, mÆt, mòi, thªm phÇn l­ìi, m«i. §Ó biÕt T¹ng, Phñ suy tåi, Tõ trong c¬ thÓ chóng thêi hiÖn ra. §«ng y chó träng nhÊt lµ: T¹ng, Phñ, mÆt, l­ìi nh÷ng lµ liªn quan… * * *

II- T¸m c­¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n (B¸t c­¬ng). Tr­íc t×nh h×nh phøc t¹p cña c¸c chøng bÖnh, ng­êi thÇy thuèc cÇn ph¶i dùa vµo c¸c c­¬ng lÜnh ®Ó ®¸nh gi¸ ®­îc vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ c¸c xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gióp cho viÖc chÈn ®o¸n nguyªn nh©n vµ ®Ò ra c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh chÝnh x¸c. T¸m c­¬ng lÜnh gåm: BiÓu vµ lý (ngoµi vµ trong), Hµn vµ NhiÖt; h­ vµ thùc; ¢m vµ D­¬ng. ¢m vµ D­¬ng lµ hai c­¬ng lÜnh tæng qu¸t nhÊt, nã ®­îc gäi lµ: Tæng c­¬ng…

46

Ch­¬ng V

nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh

vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng thuèc ®«ng Y

Dùa trªn quan niÖm chØnh thÓ vµ biÖn chøng, sau khi ®· t×m ®­îc c¸c héi chøng bÖnh, §«ng y ®Ò ra c¸c nguyªn t¾c ch÷a bÖnh ®Ó chØ ®¹o viÖc thùc hµnh c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cho chÝnh x¸c vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao:

Dùa nh÷ng quan niÖm nh­ sau: ChØnh thÓ, biÖn chøng cã nhau kh«ng rêi. T×m héi chøng bÖnh ®­îc råi, §Ò ra nguyªn t¾c, ch÷a thêi kh¸c nhau.

Ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cña §«ng y rÊt phong phó, bao gåm c¸c ph­¬ng ph¸p luyÖn tËp c¬ thÓ ®Ó ch÷a bÖnh (D­ìng sinh, khÝ c«ng, th¸i cùc quyÒn), xoa bãp, ch©m cøu vµ thuèc:

§«ng y ch÷a bÖnh l­u truyÒn, KhÝ c«ng, cïng th¸i cùc quyÒn, d­ìng sinh. LuyÖn tËp c¬ thÓ c«ng minh, Ch©m cøu, xoa bãp, vâ tinh, thÓ h×nh…

Trong ph­¬ng ph¸p dïng thuèc, cã 8 ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong, ®­îc nãi nhiÒu h¬n c¶ vµ gäi t¾t lµ:“ B¸t ph¸p" . I- Nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh. 1- Ch÷a bÖnh ph¶i t×m gèc bÖnh (trÞ bÖnh cÇu kú b¶n). Gèc bÖnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh bao gåm: Nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi (tù nhiªn, x· héi, ngo¹i nh©n) vµ nh÷ng thay ®æi bªn trong c¬ thÓ con ng­êi gäi lµ néi nh©n:

Gèc cña bÖnh do nguyªn nh©n: Tù nhiªn, x· héi ngo¹i nh©n ®ã mµ. BÖnh trong c¬ thÓ ph¸t ra, Néi nh©n tªn gäi, nãi mµ ®©u sai…

* * *

II- T¸m ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng (b¸t ph¸p). T¸m ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong cña §«ng y, gåm: H·n ph¸p: Ph­¬ng ph¸p cho ra må h«i.

Thæ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p g©y n«n.

H¹ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p tÈy vµ nhuËn trµng.

Hoµ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p hoµ gi¶i.

¤n ph¸p: Ph­¬ng ph¸p dïng thuèc nãng ®Ó ch÷a Hµn.

Thanh ph¸p: Ph­¬ng ph¸p dïng thuèc l¹nh ®Ó ch÷a NhiÖt.

Tiªu ph¸p: Ph­¬ng ph¸p lµm tiªu t¸n, chèng ø.

Bæ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p ch÷a c¸c chøng bÖnh do chÝnh KhÝ h­… * * *