g]kfn ;/sf/ :jf:yo aldf af]8{...;d'ggt /fi6«sf] :t/df k'¥ofpg] k|lta4tfnfo{ cfwf/ dfgb}...
TRANSCRIPT
g]kfn ;/sf/
:jf:Yo aLdf af]8{
6]s', sf7df8f}+
tkfO{+sf] :jf:Yo xfd|f] c7f]6
8f= pdf z+s/ k|;fb
cWoIf
>L /d]z s'df/ kf]v/]n
sfo{sf/L lgb]{zs
8f= lbk]G› /dg l;+x
af]8{ ;b:o
8f= ;lt; s'df/ b]j
af]8{ ;b:o
8f= clg/f j}B
af]8{ ;b:o
8f= lbk]G› s'df/ ofbj
af]8{ ;b:o
>L k|LtL /d0f
af]8{ ;b:o
g]kfn ;/sf/
:jf:Yo aLdf af]8{
6]s', sf7df8f}+
6]lnkmf]g g+= M (&&–)!–$!))@@#
6f]n lk|m g+= M !^^))!!!@@$
j]a;fO6 M www.hib.gov.np
Od]n M [email protected]
:jf:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg cfly{s jif{ @)&$÷)&%
k|sfzs
:jf:Yo aLdf af]8{
g]kfn
sDKo'6/ n]cfp6 tyf l8hfOg
8f= nj >]i7
d'b|0f
g]kfn k|1f k|lti7fg
sf7df8f}+, g]kfn
cu|–;fdu|L
c–1
cWoIfsf] dGtAo
g]kfnsf] ;+ljwfgn] ;dfhjfb k|lt k|lta4 /xL ;dfgtf / ;dtfd"ns ;d[4 /fi6« lgdf{0f ug]{ c7f]6sf
;fy k|To]s gful/snfO{ /fHoaf6 cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt ug{], :jf:Yo ;]jfdf ;dfg kx'Fr
x'g], :jf:Yo pkrf/sf] ;DaGwdf hfgsf/L kfpg] / s;}nfO{ klg cfsl:ds :jf:Yo ;]jfaf6 jl~rt
gul/g] ljifonfO{ hgtfsf] df}lns xssf] ¿kdf :jLsf/ u/]sf] 5 . To:t} ;+ljwfgdf -s_ u'0f:t/Lo
:jf:Yo ;]jfdf ;a}sf] ;xh, ;'ne / ;dfg kxF'r ;'lglZrt ug]{Ù -v_ gful/ssf] :jf:Yo aLdf ;'lglZrt
ub{} :jf:Yo pkrf/df kx'Frsf] Joj:yf ldnfpg]Ù -u_ :jf:Yo If]qdf /fHosf] nufgL clej[l4 ub}{ o;
If]qdf ePsf] lghL nufgLnfO{ lgodg / Joj:yfkg u/L ;]jfd"ns agfpg]Ù -3_ gful/snfO{ :j:y agfpg
/fHon] hg:jf:Yosf] If]qdf cfjZos nufgL clej[l4 ub}{ hfg] nufotsf hgtsf :jf:Yo;+u k|ToIf
;/f]sf/ /fVg] ljifoj:t'x?nfO{ /fHosf lgb]{zs l;4fGt, gLlt tyf bfloTj cGtu{t ;dflxt ul/Psf] 5 .
;/sf/n] /fli6«o nIosf] ?kdf æ;d[4 g]kfn, ;'vL g]kfnLÆ sf] gLlt cjnDjg u/L ;f]xL cg';f/sf
sfo{qmdx? sfof{Gjogdf NofPsf 5g\ . ;g\ @)@@ ;Dddf ljsf;f]Gd'v b]zdf :t/f]Gglt ug{], ;g\ @)#)
cufj} lbuf] ljsf; nIo xfl;n ug{] / dWod cfo ePsf] b]zdf k'Ug] / ;g\ @)$# -lj= ;+= @!))_ df
;d'Ggt /fi6«sf] :t/df k'¥ofpg] k|lta4tfnfO{ cfwf/ dfGb} ;/sf/n] @% aif]{ bL3{sfnLg ;f]r ;lxtsf] %
aif]{ kGw|f}+ of]hgfsf] cfwf/–kq tof/ u/]sf] 5 . ;d[4 cy{tGq, ;fdflhs Gofo tyf kl/is[t hLjg
;lxtsf] ;dfhjfb pGd'v nf]ssNof0fsf/L /fHosf] ?kdf ?kfGt/0f ub}{ pRr cfo:t/ ePsf] d'n'sdf
:t/f]Gglt x'g] cfwf/ tof/ ug]{ nIo kGw|f}+ of]hgfsf] lgwf{/0f ul/Psf] 5 . To:t} ;d'Ggt, :jfwLg /
;dfhjfb pGd'v cy{tGq ;lxtsf] ;wg cGt/cfa4tf tyf pRr pTkfbsTj ePsf] ;dfg cj;/ k|fKt
:j:y, lzlIft / pRr hLjg:t/ ePsf ;'vL gful/s a;f]af; ug]{ d'n's lgdf{0f ug]{ u/L @% aif]{
bL3{sfnLg /fli6«o ;f]r to ul/Psf] 5 .
;/sf/n] ;a} g]kfnL gful/snfO{ ;j{;'ne ¿kdf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr / pkof]udf ;'wf/ NofO{
:jf:Yo aLdfsf] dfWodaf6 ;a}sf nflu :jf:Yo ;]jf ;'lglZrt ug]{ p2]Zo lnPsf] 5 . :jf:Yo aLDff af]8{n]
:jf:Yo aLdf sfo{qmd ;~rfngdf NofPsf] 5 . :jf:Yo aLdf P]g, @)&$ /fli6«o :jf:Yo gLlt, @)&! /
/fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt, @)&! n] :jf:Yo aLdfnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg] gLlt cª\uLsf/ u/]cg';f/
;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldlt u7g cfb]z, @)&! adf]lhd tof/ ul/Psf] ;fdflhs :jf:Yo
;'/Iff sfo{qmd -;~rfng_ lgodfjnL, @)&@1 sf] k|fjwfg cg';f/ cf= j= )&@÷&# ;Dd qmdzM s}nfnL,
Onfd / afUn'ª u/L # lhNnfx¿df, cf= j= )&#÷&$ ;Dddf yk !% lhNnfx¿df / cf= j= )&$÷&%
sf] cjlw;Dddf $@ lhNnfdf :Jff:Yo aLdf sfo{qmd lj:tf/ eO;s]sf] 5 . ;fy} rfn" cf= j= )&%÷&^
sf] cGTo;Dddf ;Dk"0f{ && lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{qmd k'¥ofpg] ;/sf/sf] nIo k|lt :jf:Yo aLdf
af]8{ k|ltj4 5 .
dfgj ljsf; ;"rsfª\sdf :jf:Yo;+u ;DalGwt ;"rsx?sf] dxTjk"0f{ :yfg x'g] / hgtfsf] :jf:Yo
cj:yfnfO{ ljsf;sf] ;"rs dflgg] tyf :j:y gful/sn] cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg] x'gfn] :jf:Yo
aLdf sfo{qmddfkm{t\ :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frtkm{ g]kfnnfO{ ;zQm agfpFb} g]kfnsf] ;+ljwfg, ;/sf/sf]
1 @)&% ;fn kmfNu'g @# df a;]sf] dlGqkl/ifb a}7saf6 gofF :jf:Yo aLdf lgodfjnL, @)&% kfl/t .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
c–2
/fli6«o nIo, kGw|f}+ of]hgfn] lgwf{/0f u/]sf] % aif]{ nIo tyf @% aif]{ bL3{sfnLg /fli6«o ;f]rnfO{ ;fsf/
kfg]{ sfo{df dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng] cfzf lnPsf] 5' .
:jf:Yo aLdf sfo{qmdaf6 g]kfn ;/sf/ / cfd cfd gful/ssf] 7'nf] cfzf /x]sf] ;j{ljlbt} 5 . tyflk
of] g]kfnsf] ;Gbe{df gofF / r'gf}tLk"0f{ sfo{qmd ePsf]n] cufdL lbgx?df :jf:Yo aLdf ;DaGwL -s_ P]g
/ lgodfjnLsf] cfwf/df ljlgodfjnLx? th'{df u/L P]gn] kl/sNkgf u/] cg';f/ af]8{nfO{ :jfoQtf k|bfg
ug{ cu|;/ x'g]Ù -v_ aflif{s, cfjlws tyf bL3{sfnLg /0fgLlt tof/ ug]{Ù -u_ cg'ej ;f6f;f6 ug{
cGt/f{li6«o sfo{zfnf uf]i7L tyf cGt/lqmof sfo{qmd cfof]hgf ug]{Ù -3_ :yfoL dfgj ;+;fwg kl/k"lt{
ug]{Ù -ª_ clgjfo{ kmfd]{;L ;+rfng nuffot :jf:Yo ;+:yfdf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] Joj:yf ldnfpg]Ù
-r_ af]8{sf] cfˆg} ejg lgdf{0f ug]{ h:tf clt cfjZos / tTsfn} ;DkGg ul/g' kg]{ sfo{x? nufotsf
cGo lgoldt sfo{x?df cfjZos ;dGjo, ;xof]u / ;xsfo{sf nflu g]kfn ;/sf/ nufot ;fem]bf/
ljsfz ;+3;+:yfx?nfO{ xflb{s cg'/f]w ug{ rfxG5' ;fy} ljutdf ul/Psf ;xof]usf nflu wGojfb lbg
rfxG5' .
@! cf}F ztfAbLsf] k':tfnfO{ aLdf;DaGwL 1fg / hgr]tgf km}nfpg] bfloTj ;/sf/nufot lghL If]q,
u}/;/sf/L ;ª\3;+:yf, n]vs, ljåt\ ju{, ;a} ;/f]sf/jfnf / cfd g]kfnL gful/ssf] xf] . clxn] :jf:Yo
aLdfsf] dxTj ljZjJofkL¿kdf a9\b} uPsf] ;Gbe{df g]kfndf o:tf sfo{qmddf k|To]s gful/ssf] kx'Fr
x'g' jt{dfg 68\sf/f] cfjZostf ePsf] 5 . o; k|sf/sf sfo{qmdnfO{ ;a} hgtfsf] kx'Frdf k'¥ofpg
ljleGGf r/0fx¿ kf/ ug'{kg]{ x'G5, h;sf] d'Vo sfo{cGtu{t k|rf/–k|;f/dfkm{t\ cfd gful/snfO{ :jf:Yo
aLdfsf] af/]df hfgsf/L u/fpg' klg /x]sf] 5 . o; sfo{df ;xof]usf] ck]Iff /fv]sf] 5' .
cGTodf, of] k|ltj]bg tof/ ug{ cxd Pj+ dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ug'{ ePsf :jf:Yo aLdf af]8{sf ;Dk"0f{
;b:ox? nufot sd{rf/Lx? tyf k|ltj]bg k|sfzg u/L ;xof]u k|bfg ug]{ g]kfn k|1f k|lti7fgnfO{
wGojfb lbg rfxG5' .
============================
cWoIf
8f= pdf z+s/ k|;fb
cu|–;fdu|L
c–3
sfo{sf/L lgb]{zssf] dGtAo
:jf:Yo aLdf sfo{qmd :jf:Yo ;]jf pkof]usf] qmddf x'g] clgof]lht vr{sf] hf]lvdnfO{ cu|Ld Aoa:yfkg
ub}{ laQLo ;+/If0f k|bfg ug]{ cjwf/0ff cGtu{t ;/sf/n] NofPsf] ;fdflhs ;'/Iffsf] Ps dxTjk"0f{
sfo{qmd xf] . ;d:t g]kfnL gful/snfO{ ;j{;'ne ?kdf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|bfg ug{ / :jf:Yo ;]jf
pkef]udf ;'wf/ Nofpgsf nflu ;fdflhs :jf:Yo aLdfsf] cfwf/df ;a}sf nflu :jf:Yo ;]jf ;'lglZrt
ug]{ p2]Zosf ;fy @)&@ ;fndf ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iffsf ?kdf z'?jft ePsf] of] sfo{qmd xfn
:jf:Yo aLdf af]8{n] ;+rfng ub}{ cfPsf] 5 . o; sfo{qmdn] ;j{JofkL :jf:Yosf] kx'Fq -Universal Health
Coverage, UHC_ k|fKtL tkm{ g]kfnnfO{ cu|;/ agfpFb} ;g\ @)#) ;Dddf lbuf] ljsf; nIo k|fKt ug{
dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng] cfzf lnPsf] 5' .
g]kfnsf] ;+ljwfgn] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfnfO{ lgz'Ns / ;fdflhs ;'/Iffsf] xs k|bfg u/]sf] 5 . at{dfg
;+lawfgsf] wf/f %!-h_ df gful/ssf cfwf/e"t cfjZostf ;DaGwL gLlt cGtu{t gful/ssf] :jf:Yo
aLdf ;'lglZrt ub{} :jf:Yo pkrf/df kx'Frsf] Joj:yf ldnfpg] pNn]v 5 . u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|fKt
ug]{ gful/ssf] clwsf/sf] ;+/If0f ug{, :jf:Yo aLdfåf/f k"j{ e'QmfgLsf] dfWodaf6 aLldtsf] cfly{s
hf]lvd Go"gLs/0f ug{ tyf :jf:Yo ;]jf k|bfossf] bIftf / hjfkmb]xLtf clej[l4 u/L :jf:Yo ;]jfdf
cfd gful/ssf] ;xh kx'Fr ;'lglZrt ug{ :jf:Yo aLdf P]g @)&$ hf/L eO;s]sf] 5 . o; sfo{nfO{ yk
Aoal:yt ug{ :jf:Yo aLdf lgodfjnL @)&% ;d]t xfn} kfl/t x'g' :jf:Yo aLdf sfo{s|dsf]nflu Pp6f
dxTjk"0f{ v'6\lsnf] xf] . o; lgodfjnLn] xfnsf] ;'ljwfsf] y}nLnfO{ b'O u'0ffn] j[l4 ug'sf];fy} Ho]i7
gful/ssf] nflu ;/sf/n]g} aLdf lk|ldod ltl/lbg]u/L 5'6\6} PsfOsf] ?kdf jflif{s ? Ps nfv a/fa/sf]
:jf:y aLdfsf] Joj:yf ul/Psf] 5 . ;fy}, ;+Dk'0f{ ;+ul7t If]qnfO{ cfDbfgLsf] Ps k|ltzt of]ubfg ug]{u/L
aLdfdf cfa4 x'g] clgjfo{ Joj:yf ul/Psf] 5 .
o;} ;Gbe{df, ;+a}wflgs / df}h'bf gLltnfO{ cfTd;fy ub}{ cf=j= @)&@÷&# df tLg lhNnfx? qmdz
s}nfnL Onfd, afUn'Ë lhNnfx?df sfo{qmd z'? ePsf]df cf=j= @)&$÷)&% ;Dd yk ## lhNnf u/L #^
lhNnfdf sfo{qmd ;+rfngdf cfPsf] lyof] . kl5Nnf] tYof+s adf]lhd of] sfo{qmd g]kfnsf $@ lhNnfdf
la:tf/ eO;s]sf] 5 eg] yk kfFr lhNnfdf sfo{s|d nfu" x'g] s|ddf 5 . o;}u/L sl/j !^ nfv
gful/sx? :jf:y aLdf sfo{s|ddf cfa4 eO;s]sf 5g\ eg] s'n hg;+Vofsf] sl/j !! k|ltztdf of]
sfo{s|d k'u]sf] 5 . s'n aLldtdf sl/j %# k|ltzt dlxnf / $& k|ltzt k'?if /x]sf] b]lvG5 .
;fdfGotof hgtfsf] :jf:Yo cj:yfnfO{ ljsf;sf] dxTjk"0f{ ;"rsf+s dflgG5 tyf :j:y gful/sn] b]zsf]
cfly{s dfq geO ;jf{+uL0f ljsf;df ;d]t 7"nf] 6]jf k'/\ofpg] tYonfO{ cfTd;ft ub}{ o; sfo{s|dnfO{
;/sf/n] ;d]t pRr k|fyldstfdf /fv]sf] 5 . o;} sf/0fn] o; sfo{qmdn] g]kfn ;/sf/sf] ;g\ @)@@
;Dd clt sd ljsl;t /fi6«sf] ;'rLaf6 dWod cfo ePsf ljsf;zLn d'n'ssf] ;'rLdf ;"rLs[t x'g]
k|of;df bl/nf] of]ubfg lbg] cfzf ul/Psf] 5 .
;]jf k|bfos ;+:yfx?sf] lg/Gt/, u'0f:tl/o / k|efjsf/L ;]jf k|jfx, d'n'ssf && lhNnfd} ;]jfsf] lj:tf/
/ xfn} g]kfn ;/sf/af6 hf/L ePsf] “:jf:Yo aLdf lgodfjnL @)&%” sf] k|efjsf/L sfof{Gjog cflb
sfo{s|dsf s]lx r'gf}tLx? /x]tf klg eljiodf o:tf r'gf}tLx?nfO ;fdgf ug{ ;lsg] af]8{sf] 7DofO 5 .
o; k|ltj]bgn] :jf:Yo aLdf af]8{n] xfn ;Dd u/]sf] sfo{qmd / k|ultnfO{ k|:t't u/]sf] 5 . o;}u/L
sfo{s|dn] ef]u]sf cK7\of/f, ;d:of / r'gf}tLx?nfO{ klg k|ltj]bgdf ;fd]n ul/Psf] 5 . o; k|ltj]bgn]
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
c–4
cfufdL lbgdf gLlt of]hgf tyf sfo{qmd th'{df ug]{ of]hgfljb, gLlt lgdf{tf tyf sfo{qmd
sfof{Gjogstf{nfO{ k[i7kf]if0f k|bfg ug]{5 eGg] ck]Iff /flvPsf] 5 .
cGTodf, :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ;+rfng tyf lj:tf/df pT;fxhgs ;xof]u k'/fpg] g]kfn ;/sf/
k|wfgdGqL tyf dGqLkl/ifbsf] sfof{no, :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno, dfggLo ;f+;bHo"x?, ;]jf k|bfos
;+3;+:yf tyf ;Dk"0f{ lrlsT;s tyf :jf:YosdL{x?, :jf:Yo aLdf af]8{sf ;Dk'0f{ sd{rf/Lx?, laleGg
k];fdf cfa2 JolQmx?, /fhgLlts bn, gful/s ;dfh, ;+rf/sdL{, btf{ ;xof]uL tyf cfd gful/s k|lt
xflb{s cfef/ JoQm ug{ rfxG5' . To:t}, o; sfo{qmdsf] ;+rfng tyf lj:tf/df lg/Gt/ cfly{s tyf
k|fljlws ;xof]u k'/fpg' x'g] cGt/f{li6«o ljsf; ;fem]bf/ ;+3;+:yf nufot o; sfo{qmdnfO{ k|ToIf tyf
k/f]If ?kdf ;xof]u k'/\ofpg' x'g] ;Dk"0f{ JolStx?df xflb{s wGojfb 1fkg ug{ rfxG5' . ;fy} of] k|ltj]bgsf]
n]vg / ;+of]hgdf dxTjk"0f{ of]ubfg ug]{ o; af]8{sf ;b:ox? / sd{rf/Lx? Pj+ sDKo'6/ n]cfp6,
l8hfOg, / ;Dkfbgdf dxTjk"0f{ of]ubfg k'/\ofpg] 8f=nj >]i7nfO{ ljz]if wGojfb lbg rfxG5' . o;/L g}
k|ltj]bg k|sfzg ug]{ g]kfn k|1f k|lti7fgnfO ;d]t wGojfb 1fkg ub{5' .
wGojfb Û
============================
/d]z s'df/ kf]v/]n
sfo{sf/L lgb]{zs
g]kfn ;/sf/, :jf:y aLdf af]8{, 6]s' .
r}q, @)&%
cu|–;fdu|L
c–5
sfo{sf/L ;f/f+z
;fdfGo cy{df :jf:Yo aLdf eGgfn] :jf:Yo ;]jfsf] vr{nfO{ kl/jf/n] wfGg ;Sg] cj:yfdf Nofpg], :jf:Yo
;d:ofsf sf/0fn] x'g ;Sg] cfly{s hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f ug]{ ;+oGqnfO{ a'emfpFb5 . o;y{, of] :jf:Yo
;]jfdf ;a}sf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ a[xt ;fdflhs ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ff xf] . ljZj :jf:Yo ;+u7gn] s'g}
klg hflt, wd{, /fhg}lts dfGotf, cfly{s jf ;fdflhs cj:yfsf] cfwf/df e]befj ljgf xfl;n ug{
;lsg] ;jf]{Ts[i6 :t/sf] :jf:Yosf] pkef]unfO{ k|To]s JolQmsf] df}lns clwsf/sf] ¿kdf JofVof u/]sf] 5
. :jf:Yo aLdf :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frsf] gLltnfO{ ;fsf/ kfg]{ Pp6f dxTjk"0f{ v'8lsnfsf] ?kdf /x]sf]
5 .
;a}nfO{ :jf:Yo ;]jf pknAw u/fO{ u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|fKt ug]{ gful/ssf] clwsf/sf] ;+/If0f ug{ /
:jf:Yo ;]jf pkof]usf qmddf clgof]lht ¿kdf eO/x]sf] JolQmut vr{nfO{ Aojl:yt ub{} pknAw ;|f]tsf]
k|efjsf/L Joj:yfkgsf nflu :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] cfjZos /x]sf] b]lvG5 . g]kfndf :jf:Yo aLdf
dfkm{t\ hgtfsf] ;d]t s]xL of]ubfg -nufgL_ /xg] u/L hgtf / /fHosf] ;fem]bf/Ldf g]kfndf :jf:Yo
aLdf nfu" ug{ s]xL k|of;x? ePsf 5g\ .
g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@sf] efu # df}lns xs / bfloTj cGt{ut wf/f #% df :jf:Yo ;DalGw lgDg
xsx?sf] Joj:yf /x]sf] 5 M -!_ k|To]s gful/snfO{ /fHoaf6 cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt ug]{ /
s;}nfO{ klg cfsl:ds :jf:Yo ;]jfaf6 jl~rt gul/g] -@_ k|To]s JolQmnfO{ cfˆgf] :jf:Yo pkrf/sf]
;DaGwdf hfgsf/L kfpg] -#_ k|To]s gful/snfO{ :jf:Yo ;]jfdf ;dfg kx'Frsf] xs x'g] -$_ k|To]s
gful/snfO{ :jR5 vfg]kfgL tyf ;/;kmfOdf kx'Frsf] xs x'g] . o;/L g}, wf/f $# df ;fdflhs ;'/Iffsf]
xssf] Joj:yf /x]sf] 5 eg] wf/f %! df /fHosf gLltx¿sf] a'Fbf -h_ / gful/ssf cfwf/e"t cfjZostf
;DaGwL gLltsf] a'Fbf g+= !% df gful/ssf] :jf:Yo aLdf ;'lglZrt ub{} :jf:Yo pkrf/df kx'Frsf] Joj:yf
ldnfpg] Joj:yf pNn]v ePsf] 5 .
ljleGg r/0fsf] 5nkmaf6 d:of}bf tof/ u/L ;+;bdf :jf:Yo aLdf ;DaGwL Joj:yf ug{ ag]sf] ljw]ossf]
?kdf btf{ ePsf]df :jf:Yo aLdf P]g ;+;baf6 ldlt @)&$÷^÷@$ df kfl/t eO ldlt @)&$÷&÷! df
nfndf]x/ nfu] kl5 nfu' ePsf] lyof] . P]gdf /fi6«;]js sd{rf/L tyf a}b]lzs /f]huf/df hfg] sfdbf/sf]
kl/jf/n] :jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfj4 x'g'kg{] Joj:yf ul/Psf] 5 .
:jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ;b:otf btf{ ug{sf nflu :yfgLo tx ufp+Fkflnsf÷gu/kflnsfsf k|To]s j8fdf
Ps–Ps hgfsf b/n] btf{ ;xof]uL lgo'Qm ul/Psf 5g\\ . :jf:Yo aLdf sfo{qmd -;+rfng_ lgodfjnL
@)&@ df Joj:yf eP adf]lhd o; :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ;b:otf lnPkl5 ;]jf lqmoflzn ePsf]
ldlt b]lv nfu" x'g] u/L Ps jif{sf] nflu dfq aLdf cjlw j}w /xG5 . btf{ ePsf] Ps aif{ kl5 k'gM
;b:otf afktsf] of]ubfg /sd a'emfO{ ;b:otf btf{ rqm cg';f/ ;b:otf gjLs/0f ug'{ kb{5 .
g]kfn ;/sf/n] cfly{s jif{ @)&@÷&# df s}nfnL lhNnfaf6 :jf:Yo aLdf sfo{qmd z'? u/] b]lv cf=j=
@)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf :jf:Yo aLdf sfo{qmd nfu' ePsf #^ lhNnfdf !!,#),%&% hgf ;b:ox?
cfa4 ePsf 5g\ . h; dWo] k'?if 5,33,829 hgf, dlxnf 5,96,633 hgf / cGo 113 hgf /x]sf 5g\ .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
c–6
cf=j= @)&@÷&# df ;+slnt /sd ?= @),(),#&)=)) /x]sf]df cf=j= @)&#÷&$df o:tf] /sd
?= %,(@,!^,@%)=)) k'u]sf] b]lvG5 / o;/L g} cf=j= @)&$÷&% sf] cfiff9 d;fGt ;Dddf ;+slnt /sd
? $$,(^,%$,)&@=)) k'u]sf] b]lvG5 . lgodfjnLdf ePsf] Joj:Yff cg';f/ a}zfv, h]7 / c;f/ d;fGtdf
btf{ ePsf jLldtx?sf] ;]jf efb| ! ut] b]vL k|f/De x'g] Joj:yf cg';f/ lhNnfx?df c;f/ d;fGt;Dddf
btf{ ug]{ k|lqmof rlng} /x]sf] x'G5 . ;+slnt of]ubfg /sd ef}uf]lns ljs6tf ;fy} a}+ssf] cefjn] ubf{
a}+s bflvnf csf]{ cfly{s jif{sf] ;fpg dlxgfdf hDdf x'g] u/]sf] 5 .
cf=j= @)&@÷&# df # lhNnf, cf=j= @)&#÷&$ df sfo{qmd yk ePsf !@ lhNnf Ufl/ !% lhNnfDff
:jf:Yo aLdf sfo{qmd lj:tf/ e};s]sf] lyof] . ?s'd lhNnf k"jL{ / klZrddf ljefhg ePsf] x'bf cf=j=
@)&$÷&% df sfo{qmd lj:tf/ ul/g] k|:tfljt ul/Psf lhNnfx?sf] ;+Vof @% u/L sfo{qmd nfu' x'g]
lhNnfsf] ;+Vof $) k'¥ofpg] nIo /flvPsf] lyof] t/ sfo{s|d ub}{ hfFbf ljljw sf/0fn] ubf{ nIocg';f/
k|ult xfFl;n x'g g;Sbf yk @! lhNnfdf dfq k|ult xfFl;n x'bf cf=j= @)&$÷&% sf] cGTo;Dddf
:jf:Yo aLdf lj:tf/ sfo{s|d #^ lhNnfdf l;ldt eof] .
:jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] Joj:yfkg ug{ tof/ kfl/Psf] k|0ffnL aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) xf]
. :jf:Yo aLdf af]8{n]] aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ;xof]udf ;Dk"0f{ ;]jfsf] ;"rgf ;+sng /
Joj:yfkg ug]{ ub{5 . aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL OG6/g]6df cfwfl/t ;"rgf k|0ffnL xf] . o;df
:jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL ePsf ;b:o, cfa4 :jf:Yo ;]jf k|bfos, k|of]u u/]sf] ;]jf, bfjL
cflbsf] /]s8{ /xg] u/]sf] 5 . o; k|0ffnLdf ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f, bfjL Joj:yfkg, k[i7kf]if0f,
k|ltj]bg nufotsf sfo{x?sf] Joj:yf /x]sf] 5 . o;df cTofw'lgs ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u ul/G5 h;n]
;"rgf k|ljli6 tyf ;dLIff sfo{qmddf x'g ;Sg] uNtL k|lt ;hu klg u/fpb5 . of] k|0ffnLn] rf}lj;}
306f ljleGg ;"rgf k|jfx ub{5 . o; k|0ffnLdf :df6{kmf]g -df]afOn_af6 klg ;"rgf cfbfg k|bfg ug{
;lsG5 .
cfd gful/snfO{ :jf:Yo aLdf ;DjGwL hfgsf/L u/fO{ o; sfo{qmddf gful/ssf] clws ;+nUgtf u/fpg
o; jf]8{sf] cf=j= @)&$÷)&% sf] :jLs[t aflif{s sfo{qmd cg';f/ k|rf/ ;fdu|L pTkfbg, k|;f/0f ljB'tLo
dfWodaf6 -6]lnlehg, l;g]dfxn, /]l8of] cflb_ :yfgLo Pkm=Pd= tyf /fli6«o tyf km'6s/ kqklqsfx?
dfkm{t ;"rgf k|jfx u/]sf] 5 .
o; sfo{s|ddf d"ntM b]xfo adf]lhdsf ;d:of tyf r'gf}tLx? /x]sf 5g\ M
u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] ;'lglZrttf / clgjfo{ ;b:otfsf] k|fawfg, :jf:Yo aLdf P]gsf] k"0f{
sfof{Gjog
;+u7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f ug]{, kb k"lt{ ug]{
;]jf k|bfos ;+:yfdf hgzlQm, ef}lts k"jf{wf/, pks/0f Joj:yfkg
kmfd]{;L tyf cf}ifwL Joj:yfkg
kxF'r, hgr]tgf clej[l4
cu|–;fdu|L
c–7
efjL sfo{lbzf
@)&%÷&^sf] klxnf] r/0fdf !! lhNnfx? s|dzM x'Dnf, d'u', 8f]Nkf, l;/fxf, :ofËhf, ;Fv'jf;ef,
wg'iff, df]/Ë , afFs], sGrgk'/ / bfr{'nfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d la:tf/ ul/g] / afFsL #)
lhNnfx?df @)&%÷&^sf] cfiff9 leq :jf:Yo aLdf sfo{s|d la:tf/ u/L && j6f lhNnfdf of]
sfo{qmd nfu' ul/g] .
kx'Frdf ;xhtf Nofpg k|yd ;]jf ljGb' / /]km/n c:ktfnx? qmdzM lj:tf/ ub}{ n}hfg]
;]jf lj:tf/sf nflu 5nkmn, uf]i7L, Ifdtf clej[l4 tflnd, cled'vLs/0f, ;dGjo, ;Demf}tf
ul/g] .
;'ljwf y}nLdf qmdzM j[l4 ub}{ n}hfg] .
x/]s :jf:Yo ;+:yfdf cfkm\g} kmfd]{;L ;+rfng ug{ ;xhLs/0f ug]{{ .
k|rf/ k|;f/ Jofks u/fO{g] .
cj;/x?
:jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfd ;j{;fwf/0f, lj1 b]lv g]kfn ;/sf/ ;Ddsf] 7'nf] cfzf /x]sf] 5 . o;
sfo{qmdn] :jf:Yo k|0ffnLdf Jofks k|ult ug{ d4t k'¥ofpg] 5 . o; sfo{qmdsf] sfof{Gjog dfkm{t
:jf:Yo ;]jfdf ;a}sf] kxF'r a9\g] 5 / cfjZos cj:yfdf ;]jf pkof]usf nflu cfly{s Jooef/ sd
x'g] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmdn] ljz]ift lgDg lnlvt pknlAw xfl;n ug{ d2t k'/fpg] 5 M
Universal Health Coverage nufot hgtfsf] ;du| :jf:Yo cj:yf tyf hLjg:t/df ;'wf/
x'g] x'gfn] lbuf] ljsf;sf nIo (Sustainable Development Goals/SDGs) k|fKt ug{ ;xof]u
k'Ug]
;dtfd'ns ljQLo kl/rfng eO{ :jf:Yo ;]jfdf x'g] JolQmut vNtLsf] vr{sf] cTolws ef/
(Out of pocket expenditure) df sdL x'g] x'gfn] ;]jfdf kFx'r / ;]jf pkof]udf j[l4 x'g] .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
c–8
;+lIfKt?k–;"rL
cf=j= cfly{s jif{
k=x]=g= klAns x]Ny g;{
k|f=:jf=s]= k|fylds :jf:Yo s]Gb|
d=k= dlGqkl/ifb\
;f=:jf=;'=lj=;= ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldlt
l;=c=x]=a= l;lgo/ cShLn/L x]Ny js{/
:jf=d= :jf:Yo dGqfno
:jf=;]=lj= :jf:Yo ;]jf ljefu
x]=c= x]Ny cl;:6]06
CBS Central Bureau of Statistics -s]lGb|o tYofÍ ljefu_
GIZ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit
hd{g cGt/f{li6«o ;xof]u
ICD 10 International Classification of Diseases, 10th version
/f]ux?sf] cGt/f{li6«o juL{s/0f, bzf} ;+:s/0f
IMIS Insurance Management Information System
aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL
IT Information Technology -;"rgf k|ljwL_
KOICA Korean International Cooperation Agency
sf]l/og cGt/fli6«o ;xof]u lgof]u
NHSS Nepal Health Sector Strategy -g]kfn :jf:Yo If]q /0fgLlt_
OOP Out of Pocket expenditure -vNtLaf6 x'g] vr{_
O&M survey Organization and Management Survey
;+u7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f
SDG Sustainable Development Goals -lbuf] ljsf; nIo_
SHSDC Social Health Security Development Committee
;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldlt
UHC Universal Health Coverage -:jf:Yodf ;j{JofkL kx'Fr_
WHO World Health Organization -ljZj :jf:Yo ;+u7g_
cu|–;fdu|L
c–9
ljifo–;"rL
cWoIfsf] dGtJo c–!
sfo{sf/L lgb]{zssf] dGtJo c–#
sfo{sf/L ;f/f+z c–%
;+lIfKt?k–;"rL c–*
ljifo–;"rL c–(
:jf:Yo aLdf ! !=! kl/ro
!=@ cGt/f{li6«o ;Gbe{
!=# g]kfn ;Gbe{
g]kfndf :jf:Yo aLdf sfo{qmd % @=! kl/ro
@=@ bL3{sfnLg ;f]r
@=# p2]Zo
@=$ /0fgLlt
@=% ljz]iftf
;+j}wflgs, sfg"gL, gLltut tyf ;+:yfut Aoj:yf ( #=! ;+j}wflgs Joj:yf
#=@ :jf:Yo aLdf P]g
#=# /fli6«o :jf:Yo gLlt, @)&!
#=$ /fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt, @)&!
#=% g]kfn :jf:Yo If]q /0fgLlt, @)&@–@)&&
#=^ lbuf] ljsf; nIo
#=& ;+:yfut Joj:yf
#=&=! :jf:Yo aLdf af]8{
#=&=@ :jf:Yo aLdf af]8{sf] ;f+u7lgs ;+/rgf
#=* bfjL e'QmfgL ;DalGw Joj:yf
;b:otf btf{ tyf gjLs/0f !# $=! ;b:otf btf{
$=@ ;b:otf gjLs/0f
$=# ;b:otf btf{ ljj/0f
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
c–10
of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL $% %=! ;+slnt of]ubfg /sd
%=@ bfjL e'QmfgL /sd
;]jf k|jfx tyf pkef]u %& ^=! aLdf sfo{qmd nfu' ePsf lhNnfx?
^=@ ;b:otf btf{ k|f/De / ;]jf k|f/De ldlt
^=# btf{ ;xof]uL ;+Vof
^=$ ;]jf k|bfos ;+:yf
^=% ;]jf pkef]u
;"rgf k|0ffnL && &=! kl/ro
&=@ k|of]ustf{
:jf:Yo lzIff tyf ;"rgf ;+rf/ &* *=! kl/ro
*=@ p2]Zo
*=# tkl;n
;d:of / r'gf}tL tyf ;dfwfgsf pkfox? &(
efjL sfo{lbzf tyf cj;/ *) !)=! efjL sfo{lbzf
!)=@ cj;/x?
sd{rf/Lx?sf] gfdfjnL *!
;Gbe{ ;fdu|L *@
cWofo ! M :Jff:Yo aLdf
1
cWofo !
:Jff:Yo aLdf
:jf:Yo aLdf eGgfn] :jf:Yo ;]jfsf] vr{nfO{ kl/jf/n] wfGg ;Sg] cj:yfdf Nofpg], :jf:Yo ;d:ofsf
sf/0fn] x'g ;Sg] cfly{s hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f ug]{ ;+oGqnfO{ a'emfFp5 . of] :jf:Yo ;]jfdf ;a}sf] kx'Fr
;'lglZrt ug]{ a[xt ;fdflhs ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ff xf] . o;df JolQm, ;d'bfo / ;/sf/sf] k|ToIf
;xeflutf /xg] ub{5 . o;df lj/fdL ePsf] j]nf pkrf/df x'g ;Sg] 7"nf] vr{ wfGg sl7g gxf]; eg]/
klxn] g} of]ubfg /sddfkm{t hf]lvd Joj:yfkg ul/Psf] x'G5 . o;n] :jf:Yo ;]jf pkof]usf qmddf
clgof]lht ?kdf eO/x]sf] JolQmut vr{nfO{ Jojl:yt ub}{ pknJw ;|f]tsf] k|efjsf/L Joj:yfkg ug{
d2t ub{5 . o;n] u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf pkef]usf] jsfnt ub{5 h;af6 ck|Tofl;t :jf:Yo xfgLsf]
sf/0fn] x'g] cfly{s hf]lvdaf6 aRg ;lsG5 .
ljZj :jf:Yo ;+u7gn] s'g} klg hflt, wd{, /fhg}lts dfGotf, cfly{s jf ;fdflhs cj:yfsf] cfwf/df
e]befj ljgf xfl;n ug{ ;lsg] ;jf]{Ts[i6 :t/sf] :jf:Yosf] pkef]unfO{ k|To]s JolQmsf] df}lns clwsf/sf]
¿kdf JofVof u/]sf] 5 . pQm cjwf/0ffnfO{ ljZjsf x/]s d'n'sn] cª\uLsf/ u/]sf] kfO{G5 . tyflk
ljZjsf] sd ;] sd cfwf hg;+Vof cfjZos :jf:Yo ;]jfaf6 al~rt /x]sf] 5 . :jf:Yo ;]jfsf] s|ozlQmsf]
cefjdf ljZjsf s/La bz s/f]8 JolQm r/d ul/aLsf] /]vfd"lg hLjgofkg ug{ afWo /x]sf 5g\ .
:jf:Yo aLdf :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frsf] gLltnfO{ ;fsf/ kfg]{ Pp6f dxTjk"0f{ v'8lsnfsf] ?kdf /x]sf]
5 . ljZj :jf:Yo ;+u7gsf] cg';f/ :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Fr eg]sf] ;a} gful/s tyf ;d'bfonfO{ s'g}
lsl;dsf] cfly{s sl7gfO{ ljgf ltgLx?nfO{ cfjZos kg]{ :jf:Yo ;]jf pknJw u/fpg' xf] h; cGtu{t
cfwf/e"t, u'0ffTds, k|jw{gfTds, /f]syfd, pkrf/fTds, k'g:yf{kgf / dgf]/f]u x]/ljrf/ nufotsf ;Dk"0f{
:jf:Yo ;]jfx? kb{5g\ .
:jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frsf nflu w]/} tTjx¿ :yflkt ePsf] x'g'kb{5 -s_ hgtfsf] :jf:Yo cfjZostf
h:t} Ifo/f]u, cf}nf], g;g]{ /f]u, cfdf tyf aRrfsf] :jf:Yo, Pr= cfO= le=h:tf /f]ux¿sf] Joj:yfkg
ug]{ vfnsf k|efjsf/L ;]jf k|bfg ug]{ :jf:Yo ;+:yfx¿ h;n] hgtfnfO{ :j:y /xg / /f]uaf6 aRg]
pkfosf af/]df ;';"lrt ub{5, :jf:Yosf] cj:yfaf/] k"j{ klxrfg ub{5, /f]u nflu xfn]df pkrf/ ug]{
Ifdtf /fVb5, / la/fdLnfO{ cfjZos k'g:yf{kgf ;d]t ub{5Ù -v_ :jf:Yo ;]jf ;a}n] ltg{ ;Sg] vfnsf]
/ cfly{s cefjdf pkrf/ g/f]lsg] cj:yfÙ -u_ pkrf/sf nflu cfjZos cf}ifwLsf] pknJwtf / k/LIf0f;+u
;DalGwt k|ljlwdf kx"FrÙ / -3_ bIf / kof{Kt hgzlQm h;n] pknJw c;n cEof;df cfwfl/t k2tLaf6
pkrf/ ug]{ ub{5 . :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frsf] cj:yfsf cfofdx?nfO{ lrq !=! df pNn]v ul/Psf] 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
2
lrq !=!
:jf:Yodf ;j{JofkL kx'Fr pGd'vtfsf tLg cfofdx?
->f]tM ljZj :jf:Yo k|ltj]bg, @)!)_
;g\ !(&* df ePsf] cNdf c6f ;Dd]ngn] ;g\ @))) ;Dd æ;a}+sf nflu :jf:YoÆ sfo{qmd dfkm{t
k|fylds :jf:Yo ;]jf k'¥ofpg ;a} b]zn] gLlt, sfo{of]hgf agfO{ nfu' ug'{ kg]{ pNn]v u/]sf] lyof] . pQm
;Dd]ngn] k|fylds :jf:Yo ;]jf dfkm{t k|lt/f]wfTds, k|j4{gfTds, pkrf/fTds / k'g:yf{kgf;DaGwL
pkrf/ ;d'bfo:t/df pknJw u/fpg hf]8 lbPsf] lyof] . g]kfnn] klg cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf ;a} txdf
k'¥ofpg] nIo ;lxt /fli6«o :Jff:Yo gLlt @)$* nfu' ul/ ;g\ !((! b]lv tTsfnLg ;a} ufFp ljsf;
;ldltdf pk:jf:Yo rf}sL / lglZrt hg;+Vofsf nflu :jf:Yo rf}sL, k|fylds :jf:Yo s]Gb| / c:ktfn
:yfkgf u/]sf] lyof] .
:jf:Yosf If]qdf dfly pNn]lvt clwsf/ xfl;n ug{ /fHon] ;+u7g, hgzlQm / cfly{s ;|f]tsf] Joj:yf
/ :jf:Yo If]qdf 7"nf] nufgL ug'{kg]{ x'G5 . /fHosf] nufgLn] dfq :jf:Yo If]qsf] ;a} cfjZostf kl/k"lt{
ug{ ;Dej gePsf] cj:yfnfO{ b[li6ut u/L :jf:Yosf] cfjZostf kl/k"lt{ ub}{ o;nfO{ clwsf/sf ¿kdf
:yflkt ug{ JolQm, lghL If]q / /fHosf] ;dGjo / ;xsfo{ ckl/xfo{ /x]sf] 5 .
:Jff:Yo aLdfsf] Oltxf; / ljsf;qmdnfO{ lgofNbf k|frLg u|L; / dWosfnLg ;dfhdf k/f]ksf/L ;d"xx?sf]
:yfkgf ug]{ ul/GYof] . pQm ;d"xn] s'g} kl/jf/sf] kfngstf{ cfˆgf] cfo cfh{gsf] >f]t u'dfPkl5 ;f]
kl/jf/sf] x]/rfx ug]{ ub{Yof] . tL ;d"xsf ;b:ox¿n] cfˆg} :jfldTjdf ;xsf/L ;+:yfx¿ h:t} PsLs[t
jf ;femf aLdf sDkgLx¿ :yfkgf u/L ;]jf k'¥ofpg] ub{Yof] / d'gfkmf afF8kmfF6 ug]{ ub{Yof] .
pGgfO{;f}+ ztfAbLdf :jf:Yo aLdf jf:tjdf ckfª\u nlIft lyof] . ckfª\utf jfx]ssf cGo :Jff:Yo ;]jfdf
nfUg] ;Dk"0f{ vr{ la/fdL cfkm}n] ltg'{ kb{Yof] . aL;f}+ ztfAbLsf] :jf:Yo aLdf cfw'lgs :jf:Yo aLdf
sfo{qmdsf] ?kdf ljsl;t eof] . cfh cfwf/e"t, lgoldt, k|lt/f]wfTds, k|j4{gfTds, pkrf/fTds,
cfkftsfnLg / k'g:yf{kgf ;DaGwL ;a} k|sf/sf ;]jfx? :jf:Yo aLdf sfo{qmd cGtu{t ;d]l6Psf 5g\ .
cWofo ! M :Jff:Yo aLdf
3
:jf:Yo aLdfsf] z'?jft cfh eGbf !#^ aif{ cuf8L :fg !**# -lj= ;+ !($)_ df hd{gLaf6 ePsf] kfOG5
. hd{gLdf sfdbf/ / /f]huf/bftf b'a}}n] sf]ifdf /sd hDdf u/L :jf:Yo aLdfsf] k|fjwfg z'? ul/Psf]
lyof] . To;kl5 cGo b]zx?n] ;d]t aLdfsf] cjwf/0ff z'? ug{ yfn] . a]nfotdf :fg\ !(!! df :jf:Yo
aLdf :fDaGwdf sfg'g aGof] . ;f] aLdfn] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfnfO{ a9L dxTj lbPsf] lyof] . zf]leot
o"lgogdf ;f]lx k|sf/sf] Joj:yf :fg\ !(!@ df z"? eof] . /lzog qmflGt kZrft ?;df k"0f{ ;/sf/L
tj/sf] s]lGb|s[t :jf:Yo aLdfsf] z'?jft eof] / qmdzM cGo cf}Bf]lus b]zx?df ;d]t :jf:Yo aLdf
sfof{Gjogdf hfg yfNof] . ;g\ !(#) ;Dd cfOk'Ubf dWo / klZrd o'/f]ke/ laz]iftM cf}Bf]lus If]q
aLdfsf] bfo/fdf cfPsf] kfOG5 .
;g\ !(&* sf] cNdf cf6f ;Dd]ng kZrft ;a}df :jf:Yosf] kxF"r k'¥ofpg] cleofgsf] kmn:j?k ;g\
() sf] bzs kZrft n]l6g cd]l/sf, Sof/LaLog, clkm|sf nufot Plzof Koflzlkms If]qsf b]zx?df
:jf:Yodf hgtfsf] kx'Fr :yflkt ug{ laleGGf sfo{qmd ;+rfngdf cfP . h:t} rLg hxfF ;+;f/s} 7"nf]
universal health care system 5 eg]/ elgG5 . To;}u/L a|flhndf *) k|ltzt eGbf a9L hg:+fVof
universal health care df cfa4 ePsf] kfOG5 . xfn cfP/ :jf:Yodf gful/ssf] kx"r :yflkt ug{
:jf:Yo aLdf sfo{qmdnfO{ cf}hf/sf] ?kdf u|x0f ul/Psf] 5 . k|rlnt cEof;x?sf] cWoog ubf{ :jf:Yo
;]jf :jf:Yo aLdf af6 vl/b ug]{ t/Lsf cg';f/ lgDgfg';f/sf :jf:Yo aLdf k|rngdf /x]sf 5g\ M -s_
;fdflhs :jf:Yo aLdf, -v_ lghL :jf:Yo aLdf, -u_ s/df cfwfl/t :jf:Yo aLdf, -3_ ;d'bfodf cfwfl/t
:jf:Yo aLdf, / -ª_ ldl>t k|sf/sf] :jf:Yo aLdf .
;fdflhs :jf:Yo aLdf d"ntM ;/sf/n] ;+rfng ub{5 . o;sf] v/Lbstf{ ;/sf/ g} x'G5 . of] df]8nnfO{
sltkon] laidfs{ df]8n ;d]t eGg] ub{5g\ . lghL jf ;/sf/L :jf:Yo ;+:yf;+u ;/sf/n] ;]jf v/Lb
ub{5 . ;fdflhs :jf:Yo aLdfn] gful/snfO{ clgafo{ aLdf ug'{k5{ eGb5 . o"/f]kLog b]zsf cltl/St
hfkfgsf] :jf:Yo aLdfnfO{ of] au{df /fVg ;lsG5 .
lghL :jf:Yo aLdf lghL If]qn] ;+rfng ub{5 . gLhL aLdf sDkgLn] ;]jf v/Lb u/L aLldt u/fpg] ub{5g\
. sltko dx+uf k|s[ltsf ;d:of / /f]ux?df of] aLdf cg'bf/ x'G5 lsgls o;df gfkmf sdfpg nufgL
ul/Psf] x"G5 . :+fo"St clw/fHosf] ;]jf Kf|bfos h;nfO{ Bupa (originally the British United Provident
Association) elgG5, o;n] klg w}/} k|sf/sf ;fdfGo /f]u jf ;d:ofx?nfO{ ;Daf]wg ub}{g / To:tf
;d:of /fHoaf6 ;+rflnt National Health Service n] Joj:yfkg ub{5 . To;}u/L ;+o'St /fHo
cd]l/sfdf ;d]t To:t} k|sf/n] dx+uf] pkrf/ lghL aLdf sDkgLn] ltg{ afWo x'b}gg\ .
s/df cfwfl/t aLdfdf laleGg s/sf >f]tx?af6 k|fKt cfDbfgLn] aLldtsf] :jf:Yo aLdf ul/Psf] x'G5 .
Sofg8f, Go"hLNofG8 Hf:tf b]zx?df d"ntM of] df]8n k|rngdf 5 . sltko ca:yfdf b]zsf] s'g} ;d'bfodf
dfq klg aLdf sfo{qmd ;+rfng ePsf] x'g;S5 Tof] cj:yfnfO{ ;d'bfodf cfwfl/t :jf:Yo aLdf elgG5
. ljleGg b]zx?sf] cEof;nfO{ b[li6ut ubf{ of] df]8]n g} ;jf]{Qd xf] eGg g;lsP klg pQm b]zsf]
e"/fhgLlts, cfly{s / ;fdflhs sf/0fx? lg0ff{os x'G5g\ . g]kfnsf] ;+ljwfg, :jf:Yo aLdf P]g @)&$
/ nfO{ ljZn]if0f ubf{ g]kfndf ;+rflnt :jf:Yo aLdf k|rlnt aLdfsf k|sf/dWo] ;fdflhs :jf:Yo aLdf
leq kb{5 . o; k|sf/sf] aLdfsf lgDg ljz]iftfx? kfOG5 -s_ :fDk"0f{ gful/ssf] :jf:Yosf] lhDd]jf/L
/fHosf] /xG5, -v_ :jf:Yo aLdfsf] bfo/fdf ;Dk"0f{ gful/s cfa4 x'g'kb{5, -u_ l;dfGts[t ;d'bfosf]
:jf:Yosf] cleefjsTj /fHon] jxg ug'{k5{, -3_ ;fdflhs Gofodf cfwf/Lt x'G5 -;Sg]n] g;Sg]sf nfuL
of]ubfg ug]{ k|lqmof_ cflb .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
4
:jf:Yo aLdfdf ;a} gful/ssf] kxF'r k'¥\ofpg] eGg] s'/f Jojxf/df nfu" ug{ aLdf sfo{qmd nfu" ul/Psf]]
kfOG5 . ljleGg b]zsf] tYofÍ ljZn]if0f ubf{ :jf:Yo aLdfsf] z'?jft ePsf] hd{gLdf :jf:Yo aLdfsf]
kxF"r jf bfo/f (@ k|ltzt gful/sdf k'u]sf] kfOG5 .
clxn] ljZjsf w]/}h;f] d'n'sx?n] :jf:Yodf ;j{JofkL kx'Frsf] cjwf/0ffnfO{ cfTd;fy u/]sf] eP tfklg
clgjfo{ :jf:Yo aLdf sfo{qmd yf]/} /fi6«x?df nfu" ul/Psf 5g\ . t/ nfu" ug]{ qmd a9bf] 5 . hd{gLdf
clxn] s'n hg;+Vofsf] s]jn )=# k|ltztn] dfq :jf:Yo aLdf u/fPsf 5}gg\ eg] (@ k|ltzt gful/sn]
clgjfo{ :jf:Yo aLdf sfo{qmdaf6 :jf:Yo ;]jf k|fKt ug]{ u/]sf 5g\ .
g]kfndf :jf:Yo ;]jfdf kx'Fr a9fpg] sfo{df w]/} k|of; x'Fb} cfPsf] 5 . :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo{qmd klxnf]
/ bf];|f]n] ;x;|fJbL ljsf; nIo xfl;n ug]{ /0fgLlt sfof{Gjog ug]{ lbzfdf dxTjk"0f{ sfo{qmdx¿
;~rfngdf NofPsf] lyof] . o:t} gofF :Jff:Yo gLlt @)&! / g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ n] k|Tofe"t u/]
cg';f/ g]kfn ;/sf/n] xfn ;j{;fwf/0f tyf d"ntM nlIft ju{nfO{ cfwf/e't :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns ?kdf
k'¥ofpb} cfPsf] 5 . cfdf ;'/Iff, cfª v:g] /f]usf] pkrf/, lgMz'Ns :jf:Yo pkrf/ sfo{qmd tyf nlIft
ju{sf nflu ljz]if :jf:Yo ;]jfx? ;~rfng x'b} cfPsf] 5 . l;ldt ;|f]t ;fwgsf afjh'b d'6'/f]u, d[uf}nf
/f]u, SofG;/, :kfOgn OGh'/L tyf 6fpsf]sf] rf]6k6s, cNhfOd/, l;sn ;]n Plgldof tyf kfls{G;G;\
h:tf uDeL/ k|s[ltsf /f]usf] pkrf/sf nflu klg ljz]if ;'ljwf pknAw u/fOPsf] 5 . d[uf}nfsf] pkrf/sf]
xsdf hLjge/ x]df]8fonfOl;;\ ;]jf k|bfg x'Fb} cfPsf] 5 . &% jif{ dflysf gful/s / !% jif{ d'lgsf
afnaflnsfnfO{ lgMz'Ns d'6'/f]usf] pkrf/ Joj:yf 5 . s/La &) k|sf/sf cf}ifwLx¿ ljleGg :jf:Yo
;+:yfaf6 lgMz'Ns pknAw x'Fb} cfPsf] 5 . o;sf cnfjf ;g\ @)#) ;Dd lbuf] lasf; nIo k|fKt ug{sf
lgDtL ;/sf/n] ljleGg ju{df nlIft sfo{qmd ;+rfng ub}{ cfPsf] 5 .
:jf:Yo ;]jfdf qmdzM kx'Fr a9]sf] eP klg ;a}nfO{ ;d]6\g eg] ;lsPsf] 5}g . ul/a / ;LdfGts[t
hgtfsf] kx'Fr k'¥ofpgsf nflu cem} r'gf}tL sfod} /x]sf 5Gf\ . :jf:Yo ;]jf pknAw u/fpg ljleGg
:t/df 5l/Psf ljBdfg :jf:Yo ;+/If0fsf sfo{qmdx? cg';f/ vlr{nf] lsl;dsf pkrf/ u/fpg'kb{f ljQLo
;+/If0f k|bfg ug{ g;s]sf] cj:yf 5 eg] sltko cj:yfdf o:tf] vr{ lrlsT;Lo cfjZostfdf cfwfl/t
5}gGf\ . ljutsf /fli6«o :jf:Yo clen]vsf] tYo x]b{f :jf:Yof]krf/sf ;dodf 3/kl/jf/n] g} 7"nf] dfqfdf
vr{ ul//x]sf] cj:yf 5 . o:tf] vr{sf sf/0f clwsf+z hg;Î\ofsf] :jf:Yo ;]jfdf kx'Fr sfod x'g
;s]sf] 5}g eg] To:tf] vr{ wfGg g;sL ul/a x'Fb} hfg] hf]lvd klg plQs} 5 .
g]kfnsf] ;Gbe{df @)&@ r}q b]lv nfu" ePsf] :jf:Yo aLdf sfo{qmd z'?jflt aif{x?df ;/sf/afx]s cGo
lgsfox?af6 ;+rflnt ePsf] kfOb}g tyflk xfnsf aif{x?df ljleGg lghL Pj+ ;/sf/L lgsfox?n] rf;f]
b]vfO/x]sf] kfOG5 . k|rlnt sfg'gn] ;/sf/L lghL ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ffnfO{ cfTd;fy u/]sf] ePklg
:jf:Yodf ;j{AofkL kx'Frsf] p2]Zo /fvL ;+rflnt :jf:Yo aLdf sfo{qmd d"ntM /fHoaf6 ;+rflnt ug'{kg{]
gLlt cjnDag u/]sf] b]lvG5 . To;sf/0f ljBdfg kl/j]znfO{ Aofks 5nkmnsf] dfWodaf6 :jf:Yo
aLdfsf cfufdL sfo{lbzf to ug'{kg]{ h?/L b]lvG5 .
cWofo @ M g]kfndf :jf:Yo aLdf sfo{qmd
5
cWofo @
g]kfndf :jf:Yo aLdf sfo{qmd
;a}nfO{ :jf:Yo ;]jf pknAw u/fO{ u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|fKt ug]{ gful/ssf] clwsf/sf] ;+/If0f ug{ /
:jf:Yo ;]jf pkof]usf qmddf clgof]lht ¿kdf eO/x]sf] JolQmut vr{nfO{ Aojl:yt ub{} pknAw ;|f]tsf]
k|efjsf/L Joj:yfkgsf nflu :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] cfjZos /x]sf] b]lvG5 . g]kfndf :jf:Yo aLdf
dfkm{t hgtfsf] ;d]t s]xL of]ubfg -nufgL_ /xg] u/L hgtf / /fHosf] ;fem]bf/Ldf :jf:Yo aLdf nfu"
ug{ s]xL k|of;x? ePsf 5g\ . xfn;Dd :jf:Yo aLdfsf ;Gbe{df ;/sf/L tyf lghL:t/af6 ePsf
k|of;x¿nfO{ ;+If]kdf tflnsf @=! Dff pNn]v ul/Psf] 5 .
tflnsf @=! M g]kfndf xfn;Dd :jf:Yo aLdfsf ;Gbe{df ul/Psf k|of;x¿
qm= ;+= lj= ;+= lqmofsnfk
!= !(!( kf6g c:ktfnn] cf}krfl/s ?kdf nlntk'/ lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{qmd
z'?cft u/]sf] .
@= !($^ ;/sf/L:t/df s]xL lhNnfsf ̂ :yfgdf ;fd'bfoLs :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ?kdf
;~rfngdf cfPsf] .
#= @)^& afx|f} lqjif{L{o of]hgf -@)^&÷^*–@)^(÷&)_ / bf];|f] :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo{qmd
-@)^&–@)&@_ n] :jf:Yosf] ljBdfg cj:yfdf ;'wf/sf nflu /fli6«o :jf:Yo aLdf
gLlt agfO{ nfu' ug]{ pNn]v u/]sf] .
$= @)^* lghL / ;/sf/L b'j} If]qaf6 :jf:Yo aLdfdf Jofkstf cfpg g;s]sf]n] g]kfn
;/sf/n] cfly{s jif{ @)^*÷^( b]lv /fli6«o :t/df :jf:Yo aLdf nfu' ug{] gLlt
lnPsf] .
%= @)&! g]kfn ;/sf/4f/f lj= ;+= @)&! j}zfv !@ df /fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt, @)&!
hf/L .
^= @)&! @)&! df3 @^ df ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldlt -u7g_ cfb]z hf/L ub}{
;/sf/n] ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldltdfkm{t ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff
-:jf:Yo aLdf_ sfo{qmd nfu" u/L ;a}df :jf:Yo ;]jfsf] kxF'r k'¥ofpg] gLlt
lnPsf] .
&= @)&! cf= j= @)&!÷)&@ df g]kfnsf tLg lhNnf s}nfnL, afUn'Ë / Onfddf sfo{qmd
nfu" ug]{ 3f]if0ff ul/Psf] .
*= @)&@ s}nfnLdf ldlt @)&@ r}q @% ut]af6 ;b:otf ljt/0f sfo{ z'? ePsf] .
(= @)&# afUn'Ë / Onfddf ldlt @)&# c;f/ !% ut]b]lv ;b:otf ljt/0f sfo{ k|f/De
eO{ sfo{qmd nfu" ul/Psf] .
!)= @)&# cf= j= @)&#÷)&$ df sfo{qmdnfO{ @% lhNnfdf lj:tf/ ug]{ ;/sf/sf] 3f]if0ff
cg';f/ @% lhNnfx? 5gf}6 eO{ sfo{ k|f/De ePsf] . tb\cg';f/ cf= j= sf] cGTo
;Dddf !% lhNnfdf lj:tf/ ul/Psf] .
!!= @)&$ cf= a= @)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf #^ lhNnfdf lj:tf/ ul/Psf] / yk !! lhNnf
kfO{k nfO{gdf /x]sf] .
!@= @)&% cf= a= @)&%÷&^ sf] k|yd q}dfl;s cjwL ;Dddf $& lhNnfdf / cf= a= sf]
cGTo ;Dddf k"/} && lhNnfdf sfo{qmd lj:tf/ ug]{ of]hgf /x]sf] .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
6
g]kfn ;/sf/n] /fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt @)&! nfu' u/]sf] 5 . :jf:Yo aLdf gLlt to ug{ klxrfg
u/]sf sf/0fx? b]xfo c'g;f/ /x]sf 5g\ M
-s_ :jf:Yo ;]jf pkof]u ubf{ cfpg;Sg] cfly{s cj/f]w x6fP/ :jf:Yo ;]jfdf d"ntM u/La tyf
;LdfGts[t Hfgtf / nlIft ju{sf] kx"Fr / ;dtf clej[l4 ug]{ .
-v_ ;dtfd"ns ¿kdf ljQLo ;fwg kl/rfng ub}{ /fli6«o :jf:Yo aLdf sfo{qmdåf/f k"j{ e'QmfgL tyf
hf]lvd PsLs[t ug]{ ;+oGqsf] k|j{4g ug]{ .
-u_ :jf:Yo If]qdf x'g] vr{nfO{ pknlAwd"ns agfpg Pj+ :jf:Yo ;]jfk|jfxdf bIftf, k|efjsfl/tf /
hjfkmb]xL tyf u'0f:t/ a9fpg clek|]l/t ug]{ .
-3_ :jf:Yo ;]jfsf] PsLs[t ¿kdf ;'b[9Ls/0f ug]{ .
-ª_ ;]jf k|fKt ug]{ :ki6 sfo{ljlw, hgr]tgf clej[l4 / :jf:Yo ;]jfu|x0f ug]{ cEof;df kl/jt{gsf
nflu hgr]tgf hufO{ gful/ssf] :jf:Yo ;]jf pkof]u ug]{ Jojxf/df ;'wf/ Nofpg] .
cfd g]kfnL hgtfsf] ;du| :jf:Yo l:yltdf ;'wf/ ug{' .
@=#=!= d'Vo p2]Zo
u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr / pkof]udf ;'wf/ NofO{ ;fdflhs :jf:Yo aLdfsf] cfwf/df ;a}sf nflu
:jf:Yo ;]jf ;'lglZrt ug]{
@=#=@= ljz]if p2]Zo
:jf:Yo ;]jfsf If]qdf k"j{e'QmfgL / hf]lvd Go"gLs/0fsf] Joj:yf u/]/ ;j{;fwf/0fsf nflu yk ljQLo
;+/If0f k|bfg ug]{] .
ljQLo ;fwgsf] ;dtfd"ns kl/rfng ug]{ .
:jf:Yo ;]jf k|jfxsf qmddf ;]jfsf] u'0f:t/, k|efjsfl/tf, bIftf / hjfkmb]xLtfdf ;'wf/ Nofpg] .
r]tgfd'ns sfo{qmd dfkm{t ;d'bfosf ;d"xx?nfO{ ;lqmo ;xefuLtf u/fpFb} Pj+d ul/j tyf Go"g cfP
ePsf ju{nfO{ ljz]if ;+/If0f ub}{, ;fj{hlgs tyf lghL :jf:Yo ;]jf k|bfos ;+:yfx?;+u ;xsfo{ ub}{
:jf:Yo aLdf gLltnfO{ qmdzM lj:tf/ u/L b]zJofkL ?kdf :jf:Yo aLdf sfo{qmd ;+rfng ug]{ .
cWofo @ M g]kfndf :jf:Yo aLdf sfo{qmd
7
:jf:Yo aLdf sfo{qmd -;~rfng_ lgodfjnL, @)&@1 cg';f/ o; sfo{qmdsf ljz]iftfx¿ lgDg adf]lhd
5g\ M
of] sfo{qmd kl/jf/sf ;a} ;b:o ;xefuL x'g' kg]{ u/L kl/jf/sf] of]ubfgdf cfwfl/t /x]sf] 5 . k|lt
% hgf ;Ddsf] kl/jf/n] aflif{s ?= @,%)).– of]ubfg -lk|ldod_ /sd a'emfpg' k5{ . kl/jf/df %
hgfeGbf a9L ;b:o eP k|lt ;b:o ?= $@%.– sf b/n] yk /sd a'emfpg' k5{ .
of] sfo{qmd :j]lR5s k|0ffnLdf cfwfl/t /x]sf] 5 .
sfo{qmd ;~rfng x'g] lhNnfsf ;a} hg;+Vof o; sfo{qmdsf nlIft ju{ x'g\ .
;'ljwfsf] y}nLsf] ;Ldf kfFr hgf kl/jf/sf] xsdf jflif{s ?= %),))).– /x]sf] 5 . kfFr hgf eGbf
al9 kl/jf/sf ;b:o ePdf k|lt yk ;b:o afkt ?= !),))).– sf] ;Ldf a9\b} hfG5 . o;sf]
clwstd ;Ldf ?= !,)),))).– /x]sf] 5 .2
aLldt ;b:ox?n] aif{df ! k6s of]ubfg /sd a'emfP kl5 ;]jf lqmoflzn eP kZrft Sof; n];
k|0ffnLdf aif{el/ ;'lawf y}nLsf] ;Ldf cg';f/ pkrf/ ug]{ k2lt ldnfOPsf] 5 .
aLldt ;b:on] :jf:Yo ;]jf ;a} ;/sf/L :jf:Yo ;+:yfaf6 k|fKt ug'{sf ;fy} k|]if0f k'h{f ;lxt l/km/
eO{ ladf af]8{ ;Fu ;demf}tfu/]sf cfwf/df lghL If]qsf c:ktfn / lzIf0f ;+:yfaf6 klg ;]jf kfpg]
Joj:yf /x]sf] 5 .
:yfgLo:t/sf c:ktfnaf6 ;'ljwf k|fKt gePdf k|]if0fsf] Joj:yf /x]sf] 5 h;n] ubf{ ljlzi6 k|s[ltsf]
;]jf kfpg] Joj:yf 5 .
sfo{qmdsf] ;b:otf aflif{s ?kdf gjLs/0f ug'{k5{ . gjLs/0f u/]df :jf:Yo ;]jf cgj/t\ kfpg]
Joj:yf 5 .
sfo{qmd nfu" ePsf lhNnfdf aif{el/ ;b:otf btf{ sfo{ v'Nnf /x]sf]] 5 .
sfo{qmd ;"rgf k|lalw j];df ;~rflnt 5 . df]jfOn kmf]g ;]6af6 kmf]6f] lvrL btf{ ;xof]uLn] 3/3/df
uO{ btf{ sfo{ ub{5g\ .
:jf:Yo aLdf af]8{n] ;]jf vl/b ug]{ / ;/sf/L tyf lghL :jf:Yo ;+:yfn] ;]jf k|bfg ug]{ u/L ;]jf
vl/bstf{ / ;]jf k|bfos leGg x'g'kg]{ k|fawfgsf] cjwf/0ffdf sfo{qmd ;~rflnt 5 .
ljkGg kl/jf/nfO{ of]ubfg /sddf cg'bfg lbg] Joj:yf 5 . o:tf] cg'bfg ljkGgtfsf] kl/ro kqsf]
cfwf/df km/s km/s ug{ ;lsg] Joj:yf ul/Psf] 5 . dlxnf :Jff:Yo :j+o ;]ljsfnfO{ klg of]ubfg
/sddf ;x'lnot ul/Psf] 5 .
cfsl:ds cj:yfdf h'g;'s} ;'lrs[t :jf:Yo ;+:yfaf6 ;]jf lng ;lsg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
o; sfo{qmddf !,!## k|sf/sf cf}ifwLx¿ -!,!)* yl/ Pnf]Koflys / @% yl/ cfo'j]{lbs_ / $#
lsl;dsf ;lh{sn ;fdfgx? pknJw u/fOPsf] 5 . h;n] tTsflng k|d'v cfjZostfx¿sf] kl/k"lt{sf]
nIo /flvPsf] 5 . pQm cf}ifwLsf] ;+Vof qmdzM a9fpb} nlug] Aoa:yf 5 .
g]kfn ;/sf/4f/f ;+rflnt lgMz'Ns sfo{qmdsf ;]jfx¿nfO{ aLdf ;]jfdf klg lgMz'Ns ug]{ Joj:yf
ul/Psf] 5 .
1 @)&% ;fn kmfNu'g @# df a;]sf] dlGqkl/ifb a}7saf6 gofF :jf:Yo aLdf lgodfjnL, @)&% kfl/t . pQm lgodfjnL sf ljz]iftfx¿
cWofo ======df k|:t't ul/Psf] 5 .
2 ;'ljwfsf] y}nLsf] ;Ldf kfFr hgf kl/jf/sf] xsdf jflif{s ?= !,)),))).– /x]sf] 5 . kfFr hgf eGbf al9 kl/jf/sf ;b:o ePdf
k|lt yk ;b:o afkt ?= @),))).– sf] ;Ldf a9\b} hfG5 . o;sf] clwstd ;Ldf ?= @,)),))).– /x]sf] 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
8
aLldt ;b:on] klxnf] :jf:Yo ;+:yf /f]Hg' kg]{ / ;f]xL :jf:Yo ;+:yfdf uO{ pkrf/ u/fpg' kg]{ k|fjwfg
5 . olb pQm ;+:yfaf6 pkrf/ x'g g;s]df /]km/ eO{ cGo ljlzli6s[t c:ktfndf pkrf/ u/fpg'
kg]{5 . olb cfkm"n] /f]h]sf] klxnf] :jf:Yo ;+:yfdf guO cGo :jf:Yo ;+:yfdf uPdf ;a} /sd ;b:on]
Joxf]g'{ kg]{5 . t/ cfsl:dssf] xsdf eg] of] nfu" gx'g] Aoa:yf 5 .
lrq g+= @=! g]kfnsf] :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf d'Vo ljz]iftfx?
cWofo # M ;+j}wflgs, sfg"gL, gLltut tyf ;+:yfut Joj:yf
9
cWofo #
;+j}wflgs, sfg"gL, gLltut tyf ;+:yfut Joj:yf
g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@sf] efu # df}lns xs / bfloTj cGt{ut wf/f #% df :jf:Yo ;DalGw lgDg
xsx?sf] Joj:yf /x]sf] 5 M
-!_ k|To]s gful/snfO{ /fHoaf6 cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt ug{] xs x'g]5 / s;}nfO{ klg
cfsl:ds :jf:Yo ;]jfaf6 jl~rt ul/g] 5}g .
-@_ k|To]s JolQmnfO{ cfˆgf] :jf:Yo pkrf/sf] ;DaGwdf hfgsf/L kfpg] xs x'g]5 .
-#_ k|To]s gful/snfO{ :jf:Yo ;]jfdf ;dfg kx'Frsf] xs x'g]5 .
-$_ k|To]s gful/snfO{ :jR5 vfg]kfgL tyf ;/;kmfOdf kx'Frsf] xs x'g]5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@sf] efu # s} wf/f $# df ;fdflhs ;'/Iffsf] xssf] Joj:yf /x]sf] 5 . h;
cGtu{t b]xfo cg';f/ Joj:yf pNn]v ePsf] 5 . cfly{s ¿kn] ljkGg, czQm / c;xfo cj:yfdf
/x]sf, c;xfo Psn dlxnf, ckf+utf ePsf, afnaflnsf, cfk\mgf] x]/rfx cfkm}+ ug{ g;Sg] tyf
nf]kf]Gd'v hfltsf gful/snfO{ sfg"g adf]lhd ;fdflhs ;'/Iffsf] xs x'g]5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@sf] efu $ /fHosf lgb]{zs l;4fGt tyf gLltx? cGt{ut wf/f %! df /fHosf
gLltx¿sf] a'Fbf -h_ gful/ssf cfwf/e"t cfjZostf ;DaGwL gLltsf] a'Fbf g+= !% df gful/ssf]
:jf:Yo aLdf ;'lglZrt ub{} :jf:Yo pkrf/df kx'Frsf] Joj:yf ldnfpg] Joj:yf pNn]v ePsf] 5 .
ljleGg r/0fsf] 5nkmaf6 d:of}bf tof/ u/L ;+;bdf :jf:Yo aLdf ;DaGwL Joj:yf ug{ ag]sf]
ljw]ossf] ?kdf btf{ ePsf]df :jf:Yo aLdf P]g ;+;baf6 ldlt @)&$÷^÷@$ df kfl/t eO ldlt
@)&$÷&÷! df nfndf]x/ nfu] kl5 nfu' ePsf] lyof] .
P]gdf /fi6«;]js sd{rf/L tyf a}b]lzs /f]huf/df hfg] sfdbf/sf] kl/jf/n] :jf:Yo aLdf sfo{qmddf
cfj4 x'g'kg{] Joj:yf ul/Psf] 5 .
gjhft lzz', afnaflnsf, Ho]i7 gful/s tyf leGg Ifdtf ePsf JolSt nfO{ aLdf sfo{qmddf cfj4
ug{' lghsf] cleefjs jf ;+/Ifssf] st{Jo x'g]5 eGg] pNn]v ePsf] 5 .
:Jff:Yo aLdf sfo{qmddf cfj4 x'g] k|of]hgsf] nflu kl/jf/nfO{ Ps PsfO{ dflgg] Joj:yf pNn]v 5
.
/fli6«o :jf:Yo gLlt, @)&! Dff ljQLo Joj:yfkgnfO{ lbuf] agfO{ ;j{;'ne :jf:Yo ;]jf k|jfxsf]
;'lglZrttfsf nflu sfg"g tyf sfof{Gjog lgb]{lzsf agfO{ /fi6«JofkL aLdf of]hgf nfu" ul/g] s'/f
pNNf]v 5 . ;fy} c;dy{ tyf cfly{s ¿kn] ljkGgnfO{ 5'6 lbg] Joj:yf ul/g] ;d]t pNn]v 5 .
gful/sx¿n] df}lns clwsf/sf] ?kdf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]]jf k|fKt ug{] Joj:yf ;'lglZrt ul/g] s'/f
klg pNn]v 5 .
/fHoåf/f k|bfg ul/g] :jf:Yo ;]jfdf ul/a, ;LdfGts[t / hf]lvddf /x]sf ;d'bfosf] kxF'r ;'lglZrt
ug{ ;dtfd"ns / ;fdflhs Gofosf] cfwf/df sfo{j|md th'{df u/L sfof{Gjog ul/g] pNn]v ePsf]
5 .
cfGtl/s tyf afx\o lgsfox¿af6 k|fKt ;fwg >f]tnfO{ of] gLlt / o; cGtu{t ag]sf sfo{j|mdx¿nfO{
k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{] u/L kl/rfng ul/g] pNn]v 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
10
g]kfn ;/sf/ dGqL kl/ifbsf] ldlt @)&!÷)!÷!@ sf] lg0f{ofg';f/ /fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt :jLs[t
eO sfof{Gjogdf /x]sf] lyof] .
o; gLltn] u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr / pkof]udf ;'wf/ NofO{ ;fdflhs :jf:Yo aLdfsf]
cfwf/df ;a}sf nflu :jf:Yo ;]jf ;'lglZrt ug]{ p4]Zo lnPsf] 5 .
– (NHSS 2015-2020)
:jf:Yo ;]jfdf ;j{JofkL kx'Fr (Universal Health Coverage) ;'lglZrt ug{sf nflu o; /0fgLltn]
cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgz'Ns pknAw u/fpg] / cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfeGbf afx]ssf :jf:Yo ;]jfx¿
:jf:Yo aLdf nufotsf ;fdflhs ;'/Iffsf ;+oGqx¿ dfkm{t k|bfg ug]{ Joj:yf ldnfpg] kl/sNkgf
u/]sf] 5 .
lbuf] lasf; nIon] ;g\ @)#) ;Dddf ;Dk"0f{ gful/snfO{ ljQLo ;+/If0f k|bfg ub}{ u'0f:t/Lo :jf:Yo
;]jfdf kx'Fr ;fy} ;'/lIft, k|efjsf/L, u'0f:t/Lo / plrt d'Nodf cTofjZos cf}ifwL tyf vf]kx?df
kx'Fr ;lxt o'lge;{n x]Ny se/]h xfl;n ug]{ nIo lnPsf] 5 .
To:t} ;fdflhs ;+/If0f k|0ffnL nfu' u/L u/La / l;dfGts[t hgtfsf] kof{Kt kx'Fr k'¥ofpg] nIo
;d]t lnPsf] 5 .
:jf:Yo aLdf ;DaGwL sfd sf/afxL ug{ :jf:Yo aLdf af]8{df ( hgfsf] ;+rfns ;ldlt /x]sf] 5 . af]8{sf]
;+u7g 9fFrf b]xfo adf]lhd 5 :- -s_ g]kfn ;/sf/åf/f lgo'Qm JolQm, 8f= pdfz+s/ k|;fb – cWoIf
-v_ :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] tf]s]sf] ;f] dGqfnosf]
;x;lrj :t/sf] clws[t, 8f= lbk]Gb| /d0f l;Fx – ;b:o
-u_ ;x;lrj, g]kfn ;/sf/, cy{ dGqfno – ;b:o
-3_ ;DalGwt If]qdf sDtLdf kfFr jif{sf] cg'ej k|fKt u/]sf JolQmx¿
dWo]af6 :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] dgf]lgt u/]sf ljz]if1x?
!= 8f= lbk]Gb| s'df/ ofbj – ;b:o
@= 8f= clg/f j}B – ;b:o
#= 8f= ;lt; s'df/ b]j – ;b:o
-ª_ aLldtx¿ dWo]af6 :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] dgf]gLt u/]sf
!= Ps hgf -dlxnf_ >LdtL k|Llt/d0f – ;b:o
@= Ps hgf dgf]lgt x'g afFsL – ;b:o
-r_ :jf:Yo aLdf af]8{sf sfo{sf/L lgb{]zs >L /d]z s'df/ kf]v/]n – ;b:o ;lrj
cWofo # M ;+j}wflgs, sfg"gL, gLltut tyf ;+:yfut Joj:yf
11
lrq #=!M :jf:Yo aLd
f af]8
{sf] ;f+u
7lgs ;+/rgf
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
12
bfjL k|ljli6 M :jf:Yo aLdf af]8{;+u ;Demf}tf ePsf ;'lrs[t :jf:Yo ;+:yfx?n] o; sfo{qmddf
;b:ox?nfO{ ;]jf k|bfg u/] afkt ;f]sf] nfut /sd dfu bfjL ug{ o; ;ldltdf Insurance
Management Information System (IMIS) dfkm{t k7fpg] ub{5g\ .
bfjL ;dLIff M o;/L k|fKt bfjL pk/ o; :jf:Yo aLdf af]8{df /x]sf] u'0f:t/ cg'udg tyf lgoGq0f
;ldltn] ;ldIff u/L bfjL cg'df]bg ul/g] / c:jLs[t ePdf k'gM bfjLsf] nflu ;DalGwt :jf:Yo
;+:yfdf lkmtf{ k7fpg] 5 .
bfjL cg'df]bg÷e'QmfgL M k|fKt bfjLx? ;ldltaf6 cg'df]bg ePdf e'QmfgLsf] lglZrt k|lqmof k'¥ofO{ e'QmfgLsf] l;kmfl/z ul/g]5 .
tflnsf g+= #=! M cf=j= @)&$÷&%df sfod /x]sf] e'QmfgL b/
qm=;+= ;]jf e'QmfgL b/
!= alx/+u ;]jf k|lt JolQm k|lt k6s k|fylds :jf:Yo s]Gb|sf nflu ?= !)) / c:ktfnsf
nflu ?=@)) sf b/n]
@= cfsl:ds ;]jf k|lt JolQm k|lt k6s k|fylds :jf:Yo s]Gb|sf nflu ?= !)) / c:ktfnsf
nflu ?=$)) sf b/n]
#= cGt/+u ;]jf k|lt ;]jf -!^) k|sf/sf /f]u jf cj:yfsf]_ Psd'i6 lx;fan], cGosf] xsdf
c:ktfn egf{ ePsf] lbg tyf /f]u÷cj:yfsf] hl6ntfsf] cfwf/df
$= lgbfgfTds ;]jf sfo{qmdn] to u/]sf] b/df
%= cf}iflw v/Lb sfo{qmdn] to u/]sf] b/df
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
13
cWofo $
;b:otf btf{ tyf gjLs/0f ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYof°
:jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ;b:otf btf{ ug{sf nflu :yfgLo tx ufp+Fkflnsf÷gu/kflnsfsf k|To]s j8fdf
Ps–Ps hgfsf b/n] btf{ ;xof]uL lgo'Qm ul/Psf 5g\\ . jxfFx?n] ;d'bfodf uO{ :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf
af/]df hfgsf/L lbg] ug'{x'G5 . lghx?af6 dfq :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] ;b:otf ljt/0f x'g] ub{5 .
:jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfj4 ePsf kl/jf/sf k|To]s ;b:onfO{ cnu cnu kl/rokq ljt/0f ug]{
ul/G5 . aLldt kl/jf/ ;b:ox?Aff6 of]ubfg /sd ;+sng ul/ k|To]s !%–!% lbgdf gub jf a}+s bflvnf
ul/ a}+s ef}r/ ufpFkflnsf÷gu/kflnsfdf sfo{/t btf{ clwsf/LnfO{ ekf{O{ u/fO{ a'emfpg] ub{5g\ .
:jf:Yo aLdf sfo{qmd -;+rfng_ lgodfjnL @)&@ df Joj:yf eP adf]lhd o; :jf:Yo aLdf sfo{qmdsf]
;b:otf lnPkl5 ;]jf lqmoflzn ePsf] ldlt b]lv nfu" x'g] u/L Ps jif{sf] nflu dfq aLdf cjlw j}w
/xG5 . pQm cjlwdf dfq :jf:Yo aLdf ;]jf pkof]u ug{ kfOg]5 . btf{ ePsf] Ps aif{ kl5 k'gM ;b:otf
afktsf] of]ubfg /sd a'emfO{ ;b:otf btf{ rqm cg';f/ ;b:otf gjLs/0f ug'{ kb{5 .
g]kfn ;/sf/n] cfly{s jif{ @)&@÷&# df s}nfnL lhNnfaf6 :jf:Yo aLdf sfo{qmd z'? u/] b]lv cf=j=
@)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf :jf:Yo aLdf sfo{qmd nfu' ePsf #^ lhNnfdf !!,#),%&% hgf ;b:ox?
cfa4 ePsf 5g\ . h; dWo] k'?if 5,33,829 hgf, dlxnf 5,96,633 hgf / cGo 113 hgf /x]sf 5g\ .
tflnsf g+= $=!
cfly{s jif{ cg';f/ aLldt ;b:ox?sf] ;+Vof / n}lËs ljj/0f
qm=;+= cfly{s jif{ s'n aLldt
;+Vof
n}lËs ljj/0f
k'?if dlxnf cGo
!= @)&@÷&# !@^@# %(&@ ^^$& $
@= @)&#÷&$ @@*!!# !)&*)$ !@)@&& #@
#= @)&$÷&% !!#)%&% %##*@( %(^^## !!#
hDdf !#&!#!! ^$&^)% &@#%%& !$(
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
14
lrq g+= $=!
cfly{s jif{ cg';f/ aLldt ;b:ox?sf] ;+Vofsf] n]vflrq
tflnsf g+= $=@
cf=j= @)&$÷&% ;Dd k|b]z cg';f/ aLldt ;b:ox?sf] s'n ;+Vof / n}+lus juL{s/0f
qm=;+= k|b]z
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
1. k|b]z g+= ! 117346 132232 15 249593
2. k|b]z g+= @ 6178 6231 0 12409
3. k|b]z g+= # 127709 137577 21 265307
4. u08sL 78847 89033 20 167900
5. k|b]z g+= % 103731 121131 27 224889
6. s0ff{nL 48727 53174 15 101916
7. ;'b"/ klZrd 51291 57255 15 108561
hDdf 533829 596633 113 1130575
cf=j= @)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf aLdf sfo{qmd nfu' ePsf #^ lhNnfdf !!#)%&% hgf :jf:Yo
aLdfsf ;b:ox? cfa4 lyP . h; dWo] k'?if 533829 hgf, dlxnf 596633 hgf / cGo 113 hgf lyP
.
12623
228113
1130575
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
@)&@÷&# @)&#÷&$ @)&$÷&%
aLldt ;+Vof
cfly{s jif{
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
15
lrq g+= $=@
cf=j= @)&$÷&% ;Dd k|b]z cg';f/ aLldt ;b:ox?sf] ;+Vofsf] :tDelrq
tflnsf g+= $=#
cf=j= @)&$÷&% ;Dd k|b]z g+= ! df aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= k|b]z
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
1. Onfd 16823 18588 6 35417
2. emfkf 58941 66793 4 125738
3. ;'g;/L 28143 32222 0 60365
4. ;f]n'v'Da' 1683 1722 0 3405
5. vf]6fË 6146 6755 0 12901
6. ef]hk'/ 5610 6152 5 11767
hDdf 117346 132232 15 249593
k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfdf cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍ tflnsf g+= $=# df n}lus cfwf/df ^ lhNnfsf]
;b:otf btf{ ;+Vof, k'?if, dlxnf b]VffOPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df ;b:ox?sf] ;+Vof ;f]n'v'Da'df Go"g
#$)% 5 eg] emfkfdf pT;fxhgs !@%&#* b]lvG5 . cGo lhNnfdf aLldt ;b:otf btf{ sfo{s|d la:tf/}
cl3 a9]sf] 5 . ;du| ?kdf cWoog ubf{ k|b]z g+= ! df :jf:Yo aLdf sfo{s|d ef}uf]lns, hg;+Vof,
;'udtf tyf ;fwg>f]tsf cfwf/df lj:tf/ tyf j[l4 x'g] b]lvG5 .
249593
12409
265307
167900
224889
101916 108561
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
aLldt ;+Vof
k|b]z
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
16
tflnsf g+= $=$
cf=j= @)&$÷&%df k|b]z g+= @ df aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf
n}lËs ljj/0f s'n
aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
1. dxf]Q/L 2251 2263 0 4514
2. /f}tx6 2129 2125 0 4254
3. k;f{ 1798 1843 0 3641
hDdf 6178 6231 0 12409
Tflnsf g+ $=$ df cf=j= @)&$÷&%df k|b]z g+= @ sf # lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf btf{÷;xefuL
-aLldt_ ;+Vof, k'?if tyf dlxnf b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd nfu' ePsf # j6f
lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'?jft ePsf] 5f]6f] cjlwdf !@$)( hgf aLldt x'g'ePsf] 5 . h;dWo]
^!&* hgf k'?if, ^@#! dlxnf x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{ x'g]sf] ;+Vof vf;} pT;fxhgs ?kdf cl3 a9]sf]
b]lvb}g . k|b]z g+= @ sf # lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf] tYof+ssf] cfwf/df ;xefuLtf ;+Vof
dxf]Q/Ldf ;a} eGbf w/} s'n ;+Vof $%!$ hgf 5 eg] k'?ifsf] ;+Vof @@%!, dlxnfsf] ;+Vof @@^# /x]sf]
5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf /f}tx6 lhNnfsf] 5 eg] ;a}eGbf sd k;f{ lhNnfsf] s'n ;+Vof #^$! hgf
5 eg] k'?ifsf] ;+Vof !&(*, dlxnfsf] ;+Vof !*$# /x]sf] 5 . k|b]z g+= @ sf @ lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof
eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 eg] /f}tx6df s]lx dfqfdf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=%
cf=j= @)&$÷&%df k|b]z g+= # df aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
!= eQmk'/ 23431 24507 4 47942
@= lrtjg 65110 71231 14 136355
#= l;Gw'ln 15518 16540 1 32059
$= dsjfgk'/ 19383 20772 1 40156
%= /fd]5fk 4267 4527 1 8795
hDdf 127709 137577 21 265307
Tfflnsf g+= $=% df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf % lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf btf{÷;xefuL
-aLldt_ ;+Vof, k'?if, dlxnf tyf cGo b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd nfu' ePsf %
lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'ef/De ePkZrftsf] cjlwdf @^%#)& hgf aLldt x'g'ePsf] 5 .
h;dWo] !@&&)(hgf k'?if, !#&%&& hgf dlxnf / @! cGo x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{ x'g]sf] ;+Vof
s|lds?kdf cl3 a9]sf] 5 . k|b]z g+= # sf % lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf] tYof+ssf] cfwf/df
;xefuLtf ;+Vof lrtjg lhNnfdf ;a} eGbf w/} s'n ;+Vof !#^#%% hgf 5g\ eg] k'?if sf] ;+Vof
^%!!), dlxnf sf] ;+Vof &!@&! / cGosf] ;+Vof !$ /x]sf] 5 . To];} u/L bf]>f] :yfgdf eQmk'/ lhNnfsf]
5 eg] ;a}eGbf sd /fd]5fk lhNnfsf] s'n ;+Vof *&(% hgf 5 eg] k'?ifsf] ;+Vof $@^& dlxnfsf]
;+Vof $%@& /x]sf] 5 . ;a} lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
17
tflnsf g+= $=^
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zdf aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
!= sf:sL 35656 39220 8 74884
@= tgx'F 17582 20640 3 38225
#= Uff]/vf 9252 10153 0 19405
$= DofUbL 3873 4544 1 8418
%= afUn'Ë 12484 14476 8 26968
hDdf 78847 89033 20 167900
Tfflnsf g+= $=^df cf=j= @)&$÷&%df u08sL k|b]zsf % lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf btf{÷;xefuL
-aLldt_ ;+Vof, k'?if, dlxnf tyf cGo b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd nfu' ePsf %
lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'ef/De eP kZrftsf] cjlwdf !^&()) hgf aLldt x'g'ePsf] 5 .
h;dWo] &**$& hgf k'?if, *()## hgf dlxnf / @) cGo x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{ x'g]sf] ;+Vof
s|lds ?kdf cl3 a9]sf] 5 . u08sL k|b]zsf % lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf] tYof+ssf] cfwf/df
;xefuLtf ;+Vof sf:sL lhNnfdf ;a} eGbf w/} s'n ;+Vof &$**$ hgf 5g\ eg] k'?ifsf] ;+Vof #%^%^,
dlxnfsf] ;+Vof #(@@) / cGosf] ;+Vof * /x]sf] 5 . To;} u/L bf]>f] :yfgdf tgx' lhNnfsf] 5 eg]
;a}eGbf sd DofUbL lhNnfsf] s'n ;+Vof *$!* hgf 5 eg] k'?ifsf] ;+Vof #*&# dlxnfsf] ;+Vof $%$$
/x]sf] 5 . ;a} lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=&
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % df aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
!= kfNkf 46030 52284 4 98318
@= alb{of 27261 33339 13 60613
#= /f]Nkf 5342 6523 2 11867
$= c3f{vflr 9187 10948 1 20136
%= Ko'7fg 7608 9372 3 16983
^= k'jL{ ?s'd 1305 1471 0 2776
&= slknj:t' 6998 7194 4 14196
hDdf 103731 121131 27 224889
Tfflnsf g+= $=& df cf=j= @)&$÷&%df k|b]z g+= % sf & lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf btf{÷;xefuL
-aLldt_ ;+Vof, k'?if, dlxnf tyf cGo b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd nfu' ePsf &
lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'ef/De eP kZrftsf] cjlwdf @@$**( hgf aLldt x'g'ePsf] 5 .
h;dWo] !)#&#! hgf k'?if, !@!!#! hgf dlxnf / @& cGo x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{ x'g]sf] ;+Vof
kfNkf lhNnfdf pNn]vlgo ?kdf cl3 a9]sf] 5 . & lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf] tYof+ssf]
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
18
cfwf/df ;xefuLtf ;+Vof kfNkf lhNnfdf ;a} eGbf w/} s'n ;+Vof (*#!* hgf 5g\ eg] k'?ifsf] ;+Vof
$^)#), dlxnfsf] ;+Vof %@@*$ / cGosf] ;+Vof $ /x]sf] 5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf alb{of lhNnfsf]
5 eg] ;a}eGbf sd k'jL{ ?s'd lhNnfsf] s'n ;+Vof @&&^ hgf 5 eg] k'?ifsf] ;+Vof !#)% dlxnfsf]
;+Vof !$&! /x]sf] 5 . ;a} lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=*
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zdf aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
!= ;'v]{t 11065 12268 2 23335
@= Hffh/sf]6 9390 10171 10 19571
#= h'Dnf 9218 9962 2 19182
$= klZrd ?s'd 10824 12301 1 23126
%= sflnsf]6 8230 8472 0 16702 hDdf 48727 53174 15 101916
Tfflnsf g+= $=*df cf=j= @)&$÷&%df s0ff{nL k|b]zsf % lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf
btf{÷;xefuL -aLldt_ ;+Vof, k'?if, dlxnf tyf cGo b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd
nfu' ePsf % lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'ef/De eP kZrftsf] cjlwdf !)!(!^ hgf aLldt
x'g'ePsf] 5 . h;dWo] $*&@& hgf k'?if, %#!&$ hgf dlxnf / !% cGo x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{
x'g]sf] ;+Vof s|dz cl3 a9]sf] 5 . s0ff{nL k|b]zsf % lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf] tYof+ssf]
cfwf/df ;xefuLtf ;+Vof ;'v]{t lhNnfdf ;a} eGbf w]/} s'n ;+Vof @###% hgf 5g\ eg] k'?ifsf] ;+Vof
11065, dlxnfsf] ;+Vof 12268 / cGosf] ;+Vof @ /x]sf] 5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf klZrd ?s"d
lhNnfsf] s'n ;+Vof 23126 hgf 5g\ eg] k'?ifsf] ;+Vof 10824, dlxnfsf] ;+Vof 12301 / cGosf] ;+Vof
! /x]sf] 5 . s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd sflnsf]6 lhNnfsf] s'n ;+Vof !^&)@ hgf 5 eg] k'?ifsf]
;+Vof *@#) dlxnfsf] ;+Vof *$&@ /x]sf] 5 . ;a} lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9
/x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=(
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zdf aLldt ;b:o ;+Vof tyf n}+lus juL{s/0f
qm=;+= lhNnf
n}lËs ljj/0f
s'n aLldt s}lkmot
k'?if dlxnf cGo
!= s}nfnL 32733 36702 1 69436
@= c5fd 4402 5199 0 9601
#= a}t8L 2027 1962 0 3989
$= afh'/f 6782 7074 9 13865
%= a´fË 5347 6318 5 11670
hDdf 51291 57255 15 108561
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
19
Tfflnsf g+= $=(df cf=j= @)&$÷&%df ;'b'/ klZrd k|b]zsf % lhNnfsf] n}lus cfwf/df ;b:otf
btf{÷;xefuL -aLldt_ ;+Vof, k'?if, dlxnf tyf cGo b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd
nfu' ePsf % lhNnfx?df ;b:otf btf{ sfo{ z'ef/De eP kZrftsf] cjlwdf !)*%^! hgf aLldt
x'g'ePsf] 5 . h;dWo] %!@(! hgf k'?if, %&@%% hgf dlxnf / !% cGo x'g'xG5 . sfo{qmddf btf{
x'g]sf] ;+Vof s|dz cl3 a9]sf] 5 . ;'b'/ klZrd k|b]zsf % lhNnfsf] @)&% c;f/ d;fGt ;Ddsf]
tYof+ssf] cfwf/df ;xefuLtf ;+Vof s}nfnL lhNnfdf ;a} eGbf w/} s'n ;+Vof ^($#^ hgf 5g\ eg]
k'?ifsf] ;+Vof #@&##, dlxnfsf] ;+Vof #^&)@ / cGosf] ;+Vof ! /x]sf] 5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf afh'/f
lhNnfsf] s'n ;+Vof 13865 hgf 5g\ eg] k'?ifsf] ;+Vof 6782 dlxnfsf] ;+Vof 7074 / cGosf] ;+Vof
( /x]sf] 5 . ;'b'/ klZrd k|b]zdf ;a}eGbf sd a}t9L lhNnfsf] s'n ;+Vof #(*(hgf 5 eg] k'?ifsf]
;+Vof @)@& dlxnfsf] ;+Vof !(^@ /x]sf] 5 . c? rf/ lhNnf s}nfnL, c5fd, afh'/f / a´fË lhNnfdf
k'?ifsf] ;+Vof eGbf dlxnfsf] ;+Vof al9 /x]sf] b]lvG5 t/ a}t8L lhNnfdf k'?ifsf] ;+Vof cln al9 b]lvG5
.
tflnsf g+= $=!)
cf=j= @)&$÷&% ;Dd k|b]z cg';f/ gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ k|b]z
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n
aLldt gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! k|b]z g+= ! 107028 10318 120862 11370 13 2 227903 21690 249593
@ k|b]z g+= @ 6172 6 6227 4 0 0 12399 10 12409
# k|b]z g+= # 91142 36567 98705 38872 21 0 189868 75439 265307
$ u08sL 48890 29957 56247 32786 13 7 105150 62750 167900
% k|b]z g+= % 81033 22698 95549 25582 27 0 176609 48280 224889
^ s0ff{nL 45041 3686 49200 3974 14 1 94255 7661 101916
& ;'b"/ klZrd 46434 4857 52106 5149 15 0 98555 10006 108561
hDdf
425740 108089 478896 117737 103 10 904739 225836 1130575
533829 596633 113 1130575
Tfflnsf g+= $=!)df b]vfPsf k|b]z cg';f/sf :jf:Yo aLdfdf cfj4 ePsf k'?if, dlxnf cGosf] tYofÍnfO{
b]vfPsf] 5 . pQm tflnsfnfO{ ljleGg b[li6sf]0faf6 cWoog ubf{ k'?if gofF aLldtsf] ;+Vof gjLs/0fsf]
;+Vof To;} u/L dlxnf gofF aLldtsf] ;+Vof / dlxnf gjLs/0fsf] ;+Vof / cGosf] gofF aLldt / gjLs/0fsf]
;+Vof b]vfPsf] 5 . To;sf] ;fy;fy} k|b]z cg';f/ t'ngfTds cWoog ug{ ;lsG5 eg] ;ft} k|b]zsf] s'n
;FVof !!#)%&% 5 . ;ft} k|b]zsf] gofF aLldtsf] ;+Vof ()$&#( 5 eg] gjLs/0fsf] ;Vof @@%*#^ 5
. To;} u/L k'?ifsf] ;+Vof %##*@*, dlxnfsf] ;+Vof %(^^## tyf cGosf] ;+Vof !!# /x]sf] tYofÍn]
b]vfPsf] 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
20
tflnsf g+= $=!!
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= !df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! Onfd 9644 7179 10749 7839 4 2 20397 15020 35417
@ emfkf 57278 1663 64960 1833 4 0 122242 3496 125738
# ;'g;/L 26805 1338 30653 1569 0 0 57458 2907 60365
$ ;f]n'v'Da' 1622 61 1653 69 0 0 3275 130 3405
% vf]6fË 6105 41 6721 34 0 0 12826 75 12901
^ ef]hk'/ 5574 36 6126 26 5 0 11705 62 11767
hDdf 107028 10318 120862 11370 13 2 227903 21690 249593
117346 132232 15 249593 -
tflnsf g $=!! df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfdf qmdz k'?ifsf] gofF aLldt tyf
gjLs/0f ;+Vof, dlxnfsf] goFf aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_sf] gofF aLldt tyf
gjLs/0f ;+Vof / hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} goFf aLldt
/ gjLs/0f sf] s'n ;FVof b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ laleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ub{f k|b]z g+= !
df ;a} eGbf w]/} aLldtx? sf] ;+Vof emfkf lhNnfdf 125738 5 eg] yf]/} ;f]n'v'Da' lhNnfdf 3405
b]lvG5 eg] gjLs/0f] ;a} eGbf w]/} O{nfd lhNnfdf !%)@) b]lvG5 . O{nfd lhNnfdf :jf:Yo aLdf cf=j=
)&@÷)&# b]lv z'? ePsf] x'gfn] w]/} b]lvPsf] ePtf klg k|ofKt dfqdf w]/} xf]O{g . tflnsfdf pNn]v
ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] k|b]z g+= ! sf :jf:Yo aLdf ;DalGwsf ^ lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf]
ljin]if0f u/]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=!@
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm=
;+= lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
!= dxf]Q/L 2251 0 2263 0 0 0 4514 0 4514
@= /f}tx6 2129 0 2125 0 0 0 4254 0 4254
#= k;f{ 1792 6 1839 4 0 0 3631 10 3641
hDdf
6172 6 6227 4 0 0 12399 10 12409
6178 6231 0 12409
tflnsf g+= $=!@ df= cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf # lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d z'? ePsf]
5 . k|b]z g+= @ sf # lhNnf sf] btf{ ljj/0f aflif{s ?kdf s|dz k'?ifsf] gofF aLldt ;+Vof, dlxnfsf]
gofF aLldt ;+Vof b]lvG5 . t/ k;f{ lhNnfdf k'?if gjLs/0f ;+Vof ^ / dlxnf gjLs/0f ;+Vof $ blvG5
. To];}n] hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} gofF aLldt /
gjLs/0fsf] s'n ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ laleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ub{f k|b]z g+= @ df
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
21
;a} eGbf w]/} aLldtx? sf] ;+Vof /f}tx6 lhNnfdf $%!$ 5 eg] yf]/} k;f{ lhNnfdf 3641 b]lvG5 eg]
gjLs/0f ug]{ ;fO{sn oL lhNnfx?df k'/f ePsf] 5}g t/ k;f{df gjLs/0fsf] ;+Vof !) b]lvOsf] 5 . of]
;+Vof cGo lhNnfaf6 ;?jf eP/ cfPsf] x'g ;S5 . :jf:Yo aLdf cf=j= )&$÷)&% b]lv z'? ePsf]
x'gfn] w]/} ;+Vof aLldt ePsf] b]lvPsf] 5}g . k|b]z g+= @ sf # lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d lgs}
sdhf]/ blvPsf] 5 . tflnsfdf pNn]v ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] k|b]z g+= @ sf :jf:Yo aLdf
;DalGwsf # lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf] laZn]if0f u/]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+=$=!#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! eQmk'/ 15554 7877 16214 8293 4 0 31772 16170 47942
@ lrtjg 44306 20804 48910 22321 14 0 93230 43125 136355
# l;Gw'ln 14665 853 15636 904 1 0 30302 1757 32059
$ dsjfgk'/ 12350 7033 13418 7354 1 0 25769 14387 40156
% /fd]5fk 4267 0 4527 0 1 0 8795 0 8795
hDdf
91142 36567 98705 38872 21 0 189868 75439 265307
127709 137577 21 265307
tflnsf g+=$=!#df= cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf % lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d z'? ePsf] 5
. k|b]z g+= # sf % lhNnfsf] btf{ ljj/0f jflif{s ?kdf s|dz k'?ifsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof,
dlxnfsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_ sf] gofF aLldt / hDdf gofF aLldt tyf
hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} gofF aLldt / gjLs/0fsf] s'n ;+Vof b]vfO{Psf] 5 .
tflnsfnfO{ ljleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ubf{ k|b]z g+= # df ;a} eGbf w]/} aLldtx?sf] ;+Vof lrtjg
lhNnfdf 136355 5g\ eg] ;a} eGbf yf]/} /fd]5fk lhNnfdf 8795 b]lvG5 eg] gjLs/0f ] ;a} eGbf w]/}
lrtjg lhNnfdf $#!@% b]lvG5 t/ /fd]5fk lhNnfdf gjLs/0fsf] ;fOsn k'/f eO{g;s]sf] x'bf
gjLs/0fs.] ;+Vof 5}g . To;} u/L b]f>f] :yfgdf eQmk'/ lhNnf /x]sf] tYofÍn] b]vfp5 . tflnsfdf pNn]v
ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] k|b]z g+= # sf :jf:Yo aLdf ;DalGwsf % lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf]
ljin]if0f u/]sf] b]lvG5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
22
tflnsf g+= $=!$
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf lhNnfx?df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! sf:sL 19185 16471 21504 17716 7 1 40696 34188 74884
@ tgx'F 13402 4180 16022 4618 3 0 29427 8798 38225
# Uff]/vf 6554 2698 7294 2859 0 0 13848 5557 19405
$ DofUbL 2151 1722 2607 1937 0 1 4758 3660 8418
% afUn'Ë 7598 4886 8820 5656 3 5 16421 10547 26968
hDdf
48890 29957 56247 32786 13 7 105150 62750 167900
78847 89033 20 167900
tflnsf g+= $=!$df= cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf % lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d nfu' ePsf]
5 . u08sL k|b]zsf % lhNnf sf] btf{ ljj/0f jflif{s ?kdf s|dz k'?ifsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f
;+Vof, dlxnfsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_sf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof
/ hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} gofF aLldt / gjLs/0fsf]
s'n ;+Vof ;d]t b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ ljleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ubf{ u08sL k|b]zdf ;a} eGbf
w]/} aLldtx?sf] ;+Vof sf:sL lhNnfdf 74884 5g\ eg] ;a} eGbf yf]/} DofUbL lhNnfdf 8418 b]lvG5
eg] gjLs/0f] ;a} eGbf w]/} sf:sL lhNnfdf #$!** b]lvG5 eg] ;a} eGbf yf]/} gjLs/0f DofUbL lhNnfdf
#^^) /x]sf]5 . To;} u/L b]f>f] :yfgdf y]/} aLldt x'g] tgx' lhNnf #*@@% /x]sf] 5 eg] gjLs/0fdf
bf]>f] :yfgdf afUn'Ë !)%$& /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf]5 . u08sL k|b]zsf] s'n aLldtsf] ;+Vof !^&())
/x]sf] 5 eg] gjLs/0fsf] ;+Vof ^@&%) b]lvG5 eg] gofF aLldtsf] ;+Vof !)%!%) /x]sf] b]lvG5 .
tflnsfdf pNn]v ul/Psf :jf:Yo aLdfsf] tYofÍn] u08sL k|b]zsf] :jf:Yo aLdf ;DalGwsf % lhNnfx?sf]
oyfy{ :yLltsf] ljin]if0f u/]sf] b]lvG5 .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
23
tflnsf g+= $=!%
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf lhNnfx?df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! kfNkf 24485 21545 27978 24306 4 0 52467 45851 98318
@ alb{of 26292 969 32276 1063 13 0 58581 2032 60613
# /f]Nkf 5248 94 6438 85 2 0 11688 179 11867
$ c3f{vflr 9187 0 10948 0 1 0 20136 0 20136
% Ko'7fg 7578 30 9316 56 3 0 16897 86 16983
^ k'jL{ ?s'd 1295 10 1467 4 0 0 2762 14 2776
& slknj:t' 6948 50 7126 68 4 0 14078 118 14196
hDdf
81033 22698 95549 25582 27 0 176609 48280 224889
103731 121131 27 224889
tflnsf g $=!%df= cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf & lhNnf sf] btf{ ljj/0f jflif{s ?kdf s|dz
k'?ifsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof, dlxnfsf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_sf]
gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;FVof b]vfPsf] 5 .
;fy} gofF aLldt / gjLs/0fsf] s'n ;+Vof ;d]t b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ ljleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog
ubf{ k|b]z g+= % df ;a} eGbf w]/} aLldtx?sf] ;+Vof kfNkf lhNnfdf 98318 5g\ eg] ;a} eGbf yf]/}
k'lj{?s'd lhNnfdf 2776 b]lvG5 eg] gjLs/0f ] ;a} eGbf w]/} kfNkf lhNnfdf $%*%! b]lvG5 eg] ;a} eGbf
yf]/} gjLs/0f k'lj{?s'd lhNnfdf !$ hgf /x]sf 5g\ . To;} u/L b]f>f] :yfgdf aLldt x'g] alb{of lhNnf
^)^!# /x]sf] 5 eg] gjLs/0fdf bf]>f] :yfgdf alb{of @)#@ /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf]5 . k|b]z g+= % sf]
s'n aLldtsf] ;+Vof @@$**( /x]sf] 5 eg] gjLs/0fsf] ;+Vof $*@*) b]lvG5 eg] gofF aLldtsf] ;+Vof
!&^^)( /x]sf] b]lvG5 . tflnsfdf pNn]v ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] k|b]z g+= % sf] :jf:Yo aLdf
;DalGwsf & lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf] ljin]if0f u/]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=!^
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf lhNnfx?df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o ;+Vof
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! ;'v{]t 10035 1030 11133 1135 2 0 21170 2165 23335
@ Hffh/sf]6 8903 487 9660 511 10 0 18573 998 19571
# h'Dnf 7115 2103 7695 2267 1 1 14811 4371 19182
$ klZrd
?s'd 10804 20 12283 18 1 0 23088 38 23126
% sflnsf]6 8184 46 8429 43 0 0 16613 89 16702
hDdf
45041 3686 49200 3974 14 1 94255 7661 101916
48727 53174 15 101916
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
24
tflnsf g+= $=!^df= cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]z sf % lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d nfu' ePsf]
5 . s0ff{nL k|b]z sf % lhNnf sf] btf{ ljj/0f jflif{s ?kdf s|dz k'?if gofF aLldt tyf gjLs/0f
;+Vof, dlxnf go+f aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_ sf] gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof
/ hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} gofF aLldt / gjLs/0fsf]
s'n ;+Vof ;d]t b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ ljleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ubf{ s0ff{nL k|b]zdf ;a}
eGbf w]/} aLldtx? sf] ;+Vof ;'v{]t lhNnfdf 23335 5g\ eg] ;a} eGbf yf]/} sflnsf]6 lhNnfdf 16702
b]lvG5 eg] gjLs/0f] ;a} eGbf w]/} h'Dnf lhNnfdf $#&! b]lvG5 eg] ;a} eGbf yf]/} gjLs/0f klZrd
?s'd lhNnfdf #* /x]sf]5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf aLldt x'g] klZrd ?s'd lhNnf @#!@^ /x]sf] 5 eg]
gjLs/0fdf bf]>f] :yfgdf ;'v{]t @!^% /x]sf] tYofÍn] b]vfp5 . s0ff{nL k|b]zsf] s'n aLldtsf] ;+Vof
!)!(!^ /x]sf] 5 eg] gjLs/0fsf] ;+Vof &^^! b]lvG5 eg] gofF aLldtsf] ;+Vof ($@%%/x]sf] b]lvG5 .
tflnsfdf pNn]v ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] s0ff{nL k|b]zsf] :jf:Yo aLdf ;DalGwsf %
lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf] ljZn]if0f u/]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=!&
cf=j=@)&$÷&%df ;'b"/ klZrd k|b]zsf lhNnfx?df gofF btf{ tyf gjLs/0f ePsf aLldt ;b:o
qm
;+ lhNnf
k'?if dlxnf cGo hDdf s'n aLldt
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
gofF
aLldt gjLs/0f
! s}nfnL 28563 4170 32272 4430 1 0 60836 8600 69436
@ c5fd 4349 53 5126 73 0 0 9475 126 9601
# a}t8L 1502 525 1419 543 0 0 2921 1068 3989
$ afh'/f 6708 74 7003 71 9 0 13720 145 13865
% a´fË 5312 35 6286 32 5 0 11603 67 11670
hDdf
46434 4857 52106 5149 15 0 98555 10006 108561
51291 57255 15 108561
tflnsf g+= $=!& df= cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]z sf % lhNnfdf :jf:Yo aLdf sfo{s|d nfu'
ePsf] 5 . ;'b'/ klZrd k|b]z sf % lhNnf sf] btf{ ljj/0f jflif{s ?kdf s|dz k'?if gofF aLldt tyf
gjLs/0f ;+Vof, dlxnf gofF aLldt tyf gjLs/0f ;+Vof / cGo -t]>f] lnËL_ sf] gofF aLldt tyf gjLs/0f
;+Vof / hDdf gofF aLldt tyf hDdf gjLs/0f aLldtsf] ;+Vof b]vfO{Psf] 5 . ;fy} gofF aLldt /
gjLs/0fsf] s'n ;+Vof ;d]t b]vfO{Psf] 5 . tflnsfnfO{ ljleGg b[[i6Lsf]0f af6 cWoog ubf{ ;'b'/ klZrd
k|b]zdf ;a} eGbf w]/} aLldtx?sf] ;+Vof s}nfnL lhNnfdf ^($#^ 5g\ eg] ;a} eGbf yf]/} a}t8L lhNnfdf
3989 b]lvG5 eg] gjLs/0f ] ;a} eGbf w]/} s}nfnL lhNnfdf *^)) b]lvG5 eg] ;a} eGbf yf]/} gjLs/0f
a´fË lhNnfdf ^& /x]sf] 5 . To];} u/L b]f>f] :yfgdf aLldt x'g] afh'/f lhNnf !#*^% /x]sf] 5 eg]
gjLs/0fdf bf]>f] :yfgdf a}t8L !)^* /x]sf] tYofÍn] b]vfp5 . ;'b'/ klZrd k|b]zsf] s'n aLldt sf] ;+Vof
!)*%^! /x]sf] 5 eg] gjLs/0fsf] ;+Vof !)))^ b]lvG5 eg] gofF aLldtsf] ;+Vof (*%%% /x]sf] b]lvG5
. tflnsfdf pNn]v ul/Psf :jf:Yo aLdfsf tYofÍn] ;'b'/ klZrd k|b]zsf] :jf:Yo aLdf ;DalGwsf %
lhNnfx?sf] oyfy{ :yLltsf] ljZn]if0f u/]sf] b]lvG5 .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
25
tflnsf g+= $=!*
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;+Vof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
! k|b]z g+= ! 4326 4315 11 4315 1078750
@ k|b]z g+= @ 303 303 0 303 75750
# k|b]z g+= # 2859 2859 0 2859 714750
$ u08sL k|b]z 3755 3609 146 3609 902250
% k|b]z g+= % 5434 5406 28 5406 1351500
^ s0ffnL k|b]z 3464 3464 0 3464 866000
&= ;'b"/ klZrd 1541 1382 159 1382 345500
hDdf 21682 21338 344 21338 5334500
tflnsf g+= $=!(
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;+Vof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
! Onfd 477 466 11 466 116500
@ emfkf 891 891 0 891 222750
# ;'g;/L 1333 1333 0 1333 333250
$ ;f]n'v'Da' 217 217 0 217 54250
% vf]6fË 866 866 0 866 216500
^ ef]hk'/ 542 542 0 542 135500
hDdf 4326 4315 11 4315 1078750
k|b]z g+= ! sf ^ lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g+= $=!(df b]vfP cg';f/ ^
lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof g]kfn ;/sf/sf] cfly{s
bfloTjnfO{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf sf]
aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof sf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj w]/} jf
yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%) n] 5'6 lbg] Aoj:yf
u/]sf] 5 . k|b]z g+= ! sf ^ lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd tflnsfdf b]vfO cg';f/ cWoog ug{ ;lsG5
eg] k|b]z g+= ! sf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n] :jf:Yo aLdf af]8{nfO{ zf]wegf{ ug]{ /sd ?
1078750.00 b]lvG5 . of] 5'6 /sd 4315 hgf dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfnfO{ @%) sf b/n] x'g cfpg]
5'6 /sd xf] .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
26
tflnsf g+= $=@)
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;+Vof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
1 dxf]Q/L 158 158 0 158 39500
2 /f}tx6 42 42 0 42 10500
3 k;f{ 103 103 0 103 25750
hDdf 303 303 0 303 75750
k|b]z g+= @ sf ltg lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g $=@) df b]vfP cg';f/ ltg
lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof ty. 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf]
cfly{s bfloTj b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf]
aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8 «kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj w]/} jf
yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf sf] nflu of]ubfg /sddf ? @%) n] 5'6 lbg] Aoj:yf
u/]sf] 5 . k|b]z g+= @ sf lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd tyf k|b]z g+= @ sf] 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n]
:jf:Yo aLdf af]8{nfO{ zf]wegf{ ug]{ /sd ? 75750 b]lvG5 . of] 5'6 /sd #)# hgf dlxnf :jf:Yo :jo+
;]ljsfnfO{ @%) sf b/n] x'g cfpg] 5'6 /sd xf] .
tflnsf g+= $=@!
@)&$÷&% df k|b]z g+= # sf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;FVof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
!= eQmk'/ 558 558 0 558 139500
@= lrtjg 993 993 0 993 248250
#= l;Gw'ln 440 440 0 440 110000
$= dsjfgk'/ 319 319 0 319 79750
%= /fd]5fk 549 549 0 549 137250
hDdf 2859 2859 0 2859 714750
k|b]z g+= # sf % lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g+=$=@!df b]vfP cg';f/ % lhNnfsf]
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df dlxnf
:jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf] cfly{s
bfloTjnfO{{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf]
aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8 «kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj w]/} jf
yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%) n] 5'6 lbg] Joj:yf
u/]sf] 5 . k|b]z g+= # sf % lhNnf cg';f/ sf] 5'6 /sd tflnsfdf b]vfP cg';f/ cWoog ug{ ;lsG5
eg] k|b]z g+= # sf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n] :jf:Yo aLdf af]8{nfO{ zf]wegf{ ug]{ /sd ? 714750.00
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
27
b]lvG5 . of] 5'6 /sd 2859 hgf dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfnfO{ @%) sf b/n] x'g cfpg] 5'6 /sd xf]
.
tflnsf g+= $=@@
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;FVof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
!= sf:sL 1715 1661 54 1661 415250
@= tgx'F 450 450 0 450 112500
#= Uff]/vf 424 424 0 424 106000
$= DofUbL 524 485 39 485 121250
%= afUn'Ë 642 589 53 589 147250
hDdf 3755 3609 146 3609 902250
u08sL k|b]z sf % lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g $=@@ df b]vfP cg';f/ %
lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf]
cfly{s bfloTlnfO{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+
;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj
w]/} jf yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%) n] 5'6 lbg]
Aoa:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . u08sL k|b]z sf % lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd tflnsfdf b]vfP
cg';f/ cWoog ug{ ;lsG5 eg] u08sL k|b]zsf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n] :jf:Yo aLdf af]8{nfO{
zf]wegf{ ug]{ /sd 902250.00b]lvG5 . of] 5'6 /sd 3609 hgf dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfnfO{ @%)
sf b/n] x'g cfpg] 5'6 /sd xf] .
tflnsf g+= $=@#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;FVof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n]
x'g] g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
!= kfNkf 2064 2036 28 2036 509000
@= alb{of 963 963 0 963 240750
#= /f]Nkf 229 229 0 229 57250
$= c3f{vflr 1008 1008 0 1008 252000
%= Ko'7fg 706 706 0 706 176500
^= k'jL{ ?s'd 103 103 0 103 25750
&= slknj:t' 361 361 0 361 90250
hDdf 5434 5406 28 5406 1351500
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
28
k|b]z g+= % sf & lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g $=@# df b]vfP cg';f/ &
lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf]
cfly{s bfloTjnfO{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+
;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj
w]/} jf yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%).)) n] 5'6 lbg]
Joj:yf u/]sf] 5 . k|b]z g+= % sf & lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd tflnsfdf b]vfP cg';f/ cWoog ug{
;lsG5 eg] k|b]z g+= % sf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n] :jf:Yo aLdf af]8{nfO{ zf]wegf{ ug]{ /sd ?
1351500 .00 b]lvG5 . of] 5'6 /sd 5406 hgf dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfnfO{ @%).)) sf b/n] x'g
cfpg] 5'6 /sd xf] .
tflnsf g+= $=@$
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;FVof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n]
x'g] g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
!= ;'v{]t 2419 2419 0 2419 604750
@= Hffh/sf]6 110 110 0 110 27500
#= h'Dnf 411 411 0 411 102750
$= klZrd ?s'd 372 372 0 372 93000
%= sflnsf]6 152 152 0 152 38000
hDdf 3464 3464 0 3464 866000
s0ff{nL k|b]z sf % lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g $=@$ df b]vfP cg';f/ %
lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof, b]VffPsf] 5 . h;df
dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf]
cfly{s bfloTjnfO{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo :jo+
;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s bfloTj
w]/} jf yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%).)) n] 5'6 lbg]
Aoa:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . s0ff{nL k|b]zsf % lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd tflnsfdf b]vfP
cg';f/ cWoog ug{ ;lsG5 eg] s0ff{nL k|b]zsf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n] :jf:Yo aLdf af]8{nfO{
zf]wegf{ ug]{ /sd 866000.00 b]lvG5 . of] 5'6 /sd 3464 hgf dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfnfO{
@%).)) sf b/n] x'g cfpg] 5'6 /sd xf] .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
29
tflnsf g+= $=@%
@)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsf ;b:otf btf{÷;xefuL
qm=;+= lhNnf aLldt gjLs/0f 8 «kcfp6 hDdf
;+Vof
btf{ z'Nsdf ?= @%) 5'6n] x'g]
g]kfn ;/sf/sf] bfloTj
! s}nfnL 500 487 13 487 121750
@ c5fd 330 293 37 293 73250
# a}t8L 381 272 109 272 68000
$ afh'/f 157 157 0 157 39250
% a´fË 173 173 0 173 43250
hDdf 1541 1382 159 1382 345500
;'b'/ klZrd k|b]z sf % lhNnf df cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍn] tflnsf g+= $=@% df b]vfP cg';f/
% lhNnfsf] dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf btf{ ;+Vof b]VffPsf] 5 .
h;df dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vof / g]kfn ;/sf/sf]
cfly{s bfloTjnfO{ b]vfPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf lhNnf cg';f/ dlxnf :jf:Yo
:jo+ ;]ljsfsf] aLldt ;+Vof, gjLs/0f ;+Vof tyf 8«kcfp6 ;+Vofsf cfwf/df g]kfn ;/sf/sf] cfly{s
bfloTj w]/} jf yf]/} x'g] ub{5 . k|lt dlxnf :jf:Yo :jo+ ;]ljsfsf] nflu of]ubfg /sddf ? @%).)) n]
5'6 lbg] Joj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;'b'/ klZrd k|b]z sf % lhNnf cg';f/sf] 5'6 /sd
tflnsfdf b]vfP cg';f/ cWoog ug{ ;lsG5 eg] ;'b'/ klZrd k|b]zsf] s'n 5'6 /sd g]kfn ;/sf/n]
:jf:Yo aLdf af]8{nfO{ zf]wegf{ ug]{ /sd #$%%)) b]lvG5 . of] 5'6 /sd !#*@ hgf dlxnf :jf:Yo
:jo+ ;]ljsf nfO{ @%).)) sf b/n] x'g cfpg] 5'6 /sd xf] .
tflnsf g+= $=@^
cf=j= @)&$÷&% df cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df k|b]z cg';f/ aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof 3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/ of]ubfg
/sd ? @%))
Zf]fwegf{ ul/Fbf
;/sf/sf] bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! k|b]z g+= ! 4161 4556 2 8719 1744 4360000
k|lt
kl/jf/
% hgf
;b:osf
b/n]
@ k|b]z g+= @ 0 0 0 0 00 0
# k|b]z g+= # 8880 9484 1 18365 3673 9182500
$ u08sL 9758 11290 1 21049 4211 10527500
% k|b]z g+= % 27935 34907 11 62853 12571 31427500
^ s0ff{nL 19503 21443 7 40953 8191 20477500
& ;'b"/ klZrd 37105 42435 9 79549 15910 39775000
hDdf 107342 124115 31 231488 46300 115750000
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
30
tflnsf g+= $=@&
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! df cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof
3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/
of]ubfg /sd ?
@%)) Zf]fwegf{
ul/Fbf ;/sf/sf]
bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! vf]6fË 2611 2913 0 5524 1105 2762500 k|lt kl/jf/ % hgf
;b:osf b/n] @ ef]hk'/ 1550 1643 2 3195 639 1597500
hDdf 4161 4556 2 8719 1744 4360000
Tfflnsf g $=@& df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f
dGqfnon] ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] au{df
/x]sf gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Aoj:yfkg tyf ljZn]if0f
ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
k|b]z g+= ! sf b'O{ lhNnf vf]6fË / ef]hk'/ cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf] klxrfg ;lxt kl/ro kq
ljt/0f ul/Psf lhNnf x'g\ . oL lhNnfdf aLldt k'?if, dlxnf, cGo tyf hDdf / 3/w'/L ;+Vof b]vfPsf]
5 . ;fy} g]kfnsf] hgu0fgf @)^* cg';f/ 3/w'/Ldf cf}ift /fp08 lkmu/ k|lt kl/jf/ ;+Vof %hgf
;b:osf] Aoj:yf eP cg';f/ ? @%)).)) sf b/n] lhNnf cg';f/ aLldt sf] 3/ kl/jf/sf] ;b:otf btf{
tyf ;xefuLtf cg';f/ of]ubfg /sd ;/sf/n] zf]wegf{ ug]{ Aoj:yf u/]sf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df
vf]6fË lhNnfdf !!)% 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 2762500.00, / ef]hk'/ lhNnfdf ^#( 3/w'/L
;+Vofsf] nflu /sd ? 1597500.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] 5 eg] k|b]z g+= ! sf !&$$ 3/w'/L
;+Vofsf] nflu /sd ? 4360000.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] tYofÍ ljZn]if0f tflnsfaf6 b]lvG5 .
tflnsf g+= $=@*
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # df cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof
3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/
of]ubfg /sd ?
@%)) Zf]fwegf{
ul/Fbf ;/sf/sf]
bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! /fd]5fk 0 0 0 0 0 0 k|lt kl/jf/ % hgf
;b:osf b/n] @ l;Gw'nL 8880 9484 1 18365 3673 9182500
hDdf 8880 9484 1 18365 3673 9182500
Tfflnsf g $=@* df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f
dGqfnon] ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] ju{df
/x]sf gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Joj:yfkg tyf ljZn]if0f
ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
31
k|b]z g+= # sf b'O{ lhNnf /fd]5fk / l;Gw'nL cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf] klxrfg ;lxt kl/ro kq
lat/0f ul/Psf lhNnf x'g\ . t/ /fd]5fkdf cf=j=@)&$÷&% df of] lhNnfdf cltul/asf] ju{df /x]sf
gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf cfa4 aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL, )&$÷)&%
df pNn]v ePsf] b]lvb}g .
tflnsf g+= $=@(
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zdf cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof 3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/ of]ubfg
/sd ? @%))
Zf]fwegf{ ul/Fbf
;/sf/sf] bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! afun'Ë 3840 4388 0 8228 1646 4115000 k|lt kl/jf/ %
hgf ;b:osf
b/n]
@ tgx' 4379 5157 1 9537 1908 4770000
# uf]/vf 1539 1745 0 3284 657 1642500
hDdf 9758 11290 1 21049 4211 10527500
Tfflnsf g+= $=@( df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f
dGqfnon] ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] au{df
/x]sf gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Joj:yfkg tyf ljZn]if0f
ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . u08sL k|b]zsf tLg lhNnf afun'Ë, tgx' / uf]/vf cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf]
klxrfg ;lxt kl/ro kq ljt/0f ul/Osf lhNnf x'g\ . oL lhNnfdf aLldt k'?if, dlxnf, cGo tyf hDdf
/ 3/w'/L ;+Vof b]vfPsf] 5 . ;fy} g]kfnsf] hgu0fgf @)^* cg';f/ 3/w'/Ldf cf};t /fp08 lkmu/ k|lt
kl/jf/ ;+Vof %hgf ;b:osf] Joj:yf eP cg';f/ ? @%)).)) sf b/n] lhNnf cg';f/ aLldtsf] 3/
kl/jf/sf] ;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf cg';f/ of]ubfg /sd ;/sf/n] zf]wegf{ ug]{ Joj:yf u/]sf]5 .
cf=j= @)&$÷&% df afun'Ë lhNnfdf 1646 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 4115000.00, tgx' lhNnfsf]
1908 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 4770000.00 / uf]/vf lhNnfsf] 657 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd
? 1642500.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] 5 eg] u08sL k|b]zsf 4211 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ?
10527500.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] tYofÍ ljZn]if0f tflnsfaf6 b]lvG5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
32
tflnsf g+= $=#)
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % df cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof
3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/
of]ubfg /sd ?
@%)) Zf]fwegf{
ul/Fbf ;/sf/sf]
bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! k'la{?s'd 617 710 0 1327 266 665000
k|lt kl/jf/ %
hgf ;b:osf
b/n]
@ /f]Nkf 2897 3687 1 6585 1317 3292500
# alb{of 17940 22677 8 40625 8125 20312500
$ c3f{vfFrL 2455 3275 1 5731 1147 2867500
% Ko"7fg 1765 2434 0 4199 840 2100000
^ slkna:t' 2261 2124 1 4386 878 2195000
hDdf 27935 34907 11 62853 12571 31427500
Tfflnsf g+= $=#) df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f
dGqfnon] ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] ju{df
/x]sf gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Joj:yfkg tyf ljZn]if0f
ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . k|b]z g+= %sf ^ lhNnf k'lj{?s'd, /f]Nkf, alb{of, c3f{vfFrL, Ko"7fg / slknj:t'
cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf] klxrfg ;lxt kl/ro kq ljt/0f ul/Psf lhNnf x'g\ . oL lhNnfdf aLldt
k'?if, dlxnf, cGo tyf hDdf / 3/w'/L ;+Vof b]vfPsf] 5 . ;fy} g]kfnsf] hgu0fgf @)^* cg';f/
3/w'/Ldf cf};t /fp08 lkmu/ k|lt kl/jf/ ;+Vof % hgf ;b:osf] Joj:yf eP cg';f/ ? @%)).)) sf
b/n] lhNnf cg';f/ aLldtsf] 3/ kl/jf/sf] ;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf cg';f/ of]ubfg /sd ;/sf/n]
zf]wegf{ ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df k'lj{ ?s'd lhNnfdf 266 3/w'/L ;+Vofsf] nflu
/sd ? 665000.00, /f]Nkf lhNnfsf] 1317 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 3292500.00, alb{of lhNnfsf]
8125 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 20312500.00, c3f{vfFrL lhNnfsf] 1147 3/w'/L ;+Vofsf] nflu
/sd ? 2867500.00, Ko"7fg lhNnfsf] 840 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 2100000.00 / slknj:t'
lhNnfsf] 878 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 2195000.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] 5 eg] k|b]z g+= %
sf 12571 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 31427500.00 ;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] tYofÍ ljZn]if0f
tflnsfaf6 b]lvG5 .
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
33
tflnsf g+= $=#!
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zdf cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof
3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/
of]ubfg /sd
? @%))
Zf]fwegf{ ul/Fbf
;/sf/sf]
bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! h'Dnf 5316 5759 1 11076 2216 5540000
k|lt kl/jf/ % hgf
;b:osf b/n]
@ hfh/sf]6 5396 6047 5 11448 2290 5725000
# sflnsf]6 6040 6336 0 12376 2476 6190000
$ klZrd
?s'd 2751 3301 1 6053 1211 3027500
hDdf 19503 21443 7 40953 8191 20477500
Tfflnsf g $=#!df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfnon]
ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] ju{df /x]sf
gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Joj:yfkg tyf ljZn]if0f ug]{
k|of; ul/Psf] 5 .
s0ff{nL k|b]zsf $ lhNnf h'Dnf, hfh/sf]6, sflnsf]6 / klZrd ?s'd cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf]
klxrfg ;lxt kl/ro kq ljt/0f ul/Psf lhNnf x'g\ . oL lhNnfdf aLldt k'?if, dlxnf, cGo tyf hDdf
/ 3/w'/L ;+Vof b]vfPsf] 5 . ;fy} g]kfnsf] hgu0fgf @)^* cg';f/ 3/w'/Ldf cf};t /fp08 lkmu/ k|lt
kl/jf/ ;+Vof % hgf ;b:osf] Joj:yf eP cg';f/ ? @%)).)) sf b/n] lhNnf cg';f/ aLldtsf] 3/
kl/jf/sf] ;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf cg';f/ of]ubfg /sd ;/sf/n] zf]wegf{ ug]{ Joj:yf u/]sf]5 .
cf=j= @)&$÷&% df h'Dnf lhNnfdf 2216 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 5540000.00, hfh/sf]6
lhNnfsf] 2290 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 5725000.00, sflnsf]6 lhNnfsf] 2476 3/w'/L ;+Vofsf]
nflu /sd ? 6190000.00 / klZrd ?s'd lhNnfsf] 1211 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 3027500.00,
;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] 5 eg] s0ffnL k|b]zsf 8191 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? 20477500.00
;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] tYofÍ ljZn]if0f tflnsfaf6 b]lvG5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
34
tflnsf g+= $=#@
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zdf cltul/asf] kl/ro kqsf cfwf/df aLldt ;+Vof
qm
;+ lhNnf
clt u/La aLldt ;+Vof 3/w'/L
;+Vof
k|lt kl/jf/ of]ubfg
/sd ? @%))
Zf]fwegf{ ul/Fbf
;/sf/sf] bfloTj
s}lkmot
k'?if dlxnf cGo hDdf
! s}nfnL 24615 27948 1 52564 10513 26282500
k|lt kl/jf/ %
hgf ;b:osf
b/n]
@ c5fd 3301 4023 0 7324 1465 3662500
# afh'/f 5037 5401 8 10446 2090 5225000
$ aemfË 4152 5063 0 9215 1843 4607500
hDdf 37105 42435 9 79549 15910 39775000
Tfflnsf g+= $=#@df cf=j= @)&$÷&% df g]kfn ;/sf/ e'ld;'wf/, zxsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfnon]
ul/aLsf] klxrfg ;lxt ljt/0f u/]sf] kl/ro kq jf tYofÍsf cfwf/df cltul/asf] ju{df /x]sf
gful/sx?sf] :jf:Yo aLdfdf aLldt ;b:ox?sf] ljj/0f k|b]z cg';f/ Joj:yfkg tyf ljZn]if0f ug]{
k|of; ul/Psf] 5 .
;'b'/ klZrd k|b]zsf $ lhNnf s}nfnL, c5fd,afh'/f / aemfË cf=j= @)&$÷&% df ul/aLsf] klxrfg
;lxt kl/ro kq jf tYofÍsf] ljt/0f ul/Psf lhNnf x'g\ . oL lhNnfdf aLldt k'?if, dlxnf, cGo tyf
hDdf / 3/w'/L ;+Vof b]vfPsf] 5 . ;fy} g]kfnsf] hgu0fgf @)^* cg';f/ 3/w'/Ldf cf};t /fp08 lkmu/
k|lt kl/jf/ ;+Vof % hgf ;b:osf] Joj:yf eP cg';f/ ? @%)).)) sf b/n] lhNnf cg';f/ aLldtsf]
3/ kl/jf/sf] ;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf cg';f/ of]ubfg /sd ;/sf/n] zf]wegf{ ug]{ Joj:yf u/]sf]
5 . cf=j= @)&$÷&% df s}nfnL lhNnfdf 10513 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? @^@*@%)).)), c5fd
lhNnfsf] 1465 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? #^^@%)).)), afh'/f lhNnfsf] @)() 3/w'/L ;+Vofsf] nflu
/sd ? %@@%))).)) / aemfË lhNnfsf] 1843 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? $^)&%)).)) ;/sf/n]
zf]wegf{ u/]sf] 5 eg] ;'b'/ klZrd k|b]zsf 15910 3/w'/L ;+Vofsf] nflu /sd ? #(&&%))).))
;/sf/n] zf]wegf{ u/]sf] tYofÍ ljZn]if0f tflnsfaf6 b]lvG5 .
tflnsf g+= $=##
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= lhNnf s'n hg;+Vof aLldt hg;+Vof aLldt k|ltzt s}lkmot
! Onfd 290254 35417 12.20
@ ´fkf 812650 125738 15.47
# ;'g;/L 763487 60365 7.91
$ ;f]n'v'Da' 105886 3405 3.22
% vf]6fË 206312 12901 6.25
^ ef]hk'/ 182459 11767 6.45
hDdf 2361048 249593 10.57
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
35
tflnsf g+= $=##df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt O{nfddf 12.20 k|ltzt, emfkfdf 15.47
k|ltzt, ;'g;/L 7.91 k|ltzt, ;f]n'v'Da'df 3.22, vf]6fË 6.25, ef]hk'/df 6.45 / k|b]z g+= ! sf] 10.57
k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf
emfkf lhNnf 15.47 k|ltzt bf]>f] :yfgdf O{nfd 12.20 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} ;f]n'v'Da'df
3.22 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To];}ul/ k|b]zdf ! df s'n hg;+Vof 2361048 /x]sf] 5 eg] ;xefuL
hg;+Vof 249593 5 . k|b]z g+= ! df ;xefuLtf 10.57 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z g+= ! sf]
;xefuLtf k|ltzt emfkf / O{nfd lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf yf]/} ePsf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=#$
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
1 dxf]Tt/L 627580 4514 0.72
2 /f}tx6 686722 4254 0.62
3 k;f{ 610017 3641 0.60
hDdf 1924319 12409 0.64
tflnsf g $=#$ df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf ltg lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt dxf]Q/Ldf 0.72 k|ltzt, /f}tx6df 0.62
k|ltzt, k;f{df 0.60 k|ltzt / k|b]z g+= @ sf] 0.64 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf
sfo{s|ddf ;xeflutf lhNnf tyf k|b]zdf ! k|ltzt eGbf yf]/} /x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=#%
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
!= eQmk'/ 304651 47942 15.74
@= lrtjg 579984 136355 23.51
#= l;Gw'ln 296192 32059 10.82
$= dsjfgk'/ 420477 40156 9.55
%= /fd]5fk 202646 8795 4.34
hDdf 1803950 265307 14.70
tflnsf g+= $=#%df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% cfiff9 d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt eQmk'/df 15.74 k|ltzt, lrtjgdf 23.51
k|ltzt, l;Gw'nLdf 10.82 k|ltzt, dsjfgk'/df 9.55, /fd]5fkdf 4.34, / k|b]z g+= # sf] 14.70 k|ltzt
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
36
/x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf lrtjg
lhNnf 23.51 k|ltzt bf]>f] :yfgdf eQmk'/ 15.74 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} /fd]5fk 4.34
k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ k|b]z g+= # df s'n hg;+Vof 1803950 /x]sf]5 eg] ;xefuL
hg;+Vof 265307 5 . k|b]z g+= # df ;xefuLtf 14.70 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z g+= # sf]
;xefuLtf k|ltzt lrtjg / eQmk'/ lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf yf]/} / l;Gw'nL, dsjfgk'/,
/fd]5fk lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf w]/} ePsf] dflysf] tflnsfaf6 b]lvG5 .
tflnsf g+= $=#^
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
!= sf:sL 492098 74884 15.22
@= tgx'F 323288 38225 11.82
#= Uff]/vf 271061 19405 7.16
$= DofUbL 113641 8418 7.41
%= afUn'Ë 268613 26968 10.04
hDdf 1468701 167900 11.43
tflnsf g $=#^df cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]z sf % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt sf:sLdf 15.22 k|ltzt, tgx'df 11.82
k|ltzt, uf]/vfdf 7.16 k|ltzt, DofUbLdf 7.41, afUn'Ëdf 10.04 / u08sL k|b]zsf] 11.43 k|ltzt /x]sf]
5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf sf:sL lhNnf 15.22 k|ltzt bf]>f] :yfgdf tgx' 11.82 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} uf]/vf / DofUbL s|dz
7.16, 7.41 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ u08sL k|b]zdf s'n hg;+Vof 1468701 /x]sf] 5 eg]
;xefuL hg;+Vof 167900 5 . u08sL k|b]zdf ;xefuLtf 11.43 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ u08sL
k|b]z sf] ;xefuLtf k|ltzt sf:sL / tgx' lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf yf]/} /x]sf] b]lvG5 .
tflnsf g+= $=#&
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
!= kfNkf 261180 98318 37.64
@= alb{of 426576 60613 14.21
#= /f]Nkf 224506 11867 5.29
$= c3f{vfFrL 197632 20136 10.19
%= Ko'7fg 228102 16983 7.45
^= k'jL{ ?s'd 54295 2776 5.11
&= slknj:t' 571936 14196 2.48
hDdf 1964227 224889 11.45
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
37
tflnsf g $=#& df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf & lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% ciff9 d;fGt ;Dd ;xefuL ;+Vofsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt kfNkfdf 37.64 k|ltzt,
alb{ofdf 14.21 k|ltzt, /f]Nkfdf 5.29 k|ltzt, c3f{vfFrLdf 10.19, Ko"7fgdf 7.45 k|ltzt, k'lj{?s'ddf
5.11 k|ltzt, slkNj:t'df 2.48 k|ltzt / k|b]z g+= % sf] 11.45 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo
aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf kfNkf lhNnf 37.64 k|ltzt bf]>f]
:yfgdf alb{of 14.21 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} slkNj:t' 2.48 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 .
To;}u/L k|b]z g+= % df s'n hg;+Vof 1964227 /x]sf] 5 eg] ;xefuL hg;+Vof 224889 5 .
k|b]zdf % lhNnfdf ;xefuLtf 11.45 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z g+= % sf] ;xefuLtf k|ltzt
kfNkf / alb{of lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf yf]/} / cGo lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf w]/}
ePsf] dflysf] tflnsfaf6 b]lvG5 .
tflnsf g+= $=#*
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
!= ;'v]{t #,%),*)$ 23335 6.65
@= Hffh/sf]6 !,&!,#)$ 19571 11.42
#= h'Dnf !,)*,(@! 19182 17.61
$= klZrd ?s'd !,%$,@&@ 23126 14.99
%= sflnsf]6 !,#^,($* 16702 12.20
hDdf 922249 101916 11.05
tflnsf g $=#* df cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof cf=j=
@)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt ;'v]{t 6.65 k|ltzt, hfh/sf]6 11.42
k|ltzt, h'Dnf 17.61 k|ltzt, klZrd ?s'd 14.99, sflnsf]6 12.20 k|ltzt / s0ff{nL k|b]zsf] 11.05
k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf
h'Dnf lhNnf 17.61 k|ltzt bf]>f] :yfgdf klZrd ?s''d 14.99 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/}
;'v]{tdf 6.65 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L s0ff{nL k|b]zdf s'n hg;+Vof 922249 /x]sf] 5 eg]
;xefuL hg;+Vof 101916 5 . s0ff{nL k|b]zdf ;xefuLtf 11.05 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ s0ff{nL
k|b]zsf] ;xefuLtf k|ltzt h'Dnf, klZrd ?s'd, sflnsf]6 / Hffh/sf]6 lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt
eGbf yf]/} ePsf] b]lvG5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
38
tflnsf g+= $=#(
cf=j= @)&$÷&% df ;'b"/ klZrd k|b]zsf lhNnfx?sf] hg;+Vofsf] aLldt k|ltzt
qm=;+= If]q s'n hg;+Vof ;xefuL hg;+Vof ;xefuL k|ltzt s}lkmot
! s}nfnL 775709 69436 8.95
@ c5fd 257477 9601 3.73
# a}tl8 250898 3989 1.59
$ afh'/f 134912 13865 10.28
% a´fË 195159 11670 5.98
hDdf 1614155 108561 6.73
tflnsf g+= $=#( df cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf] % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuL ;+Vof / k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL hg;+Vof
cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Ddsf cfwf/df ;xefuL k|ltzt s}nfnL *=(% k|ltzt, c5fd #=&# k|ltzt, a}tl8 !=%( k|ltzt, afh'/f !)=@* k|ltzt, a´fË %=(* k|ltzt / ;'b'/ klZrd k|b]zsf] ^=&# k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf
afh'/f lhNnf !)=@* k|ltzt bf]>f] :yfgdf s}nfnL *=(% k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} a}tl8df
!=%( k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ ;'b'/ klZrd k|b]zdf s'n hg;+Vof !^!$!%% /x]sf] 5 eg]
;xefuL hg;+Vof !)*%^! 5 . ;'b'/ klZrd k|b]zdf ;xefuLtf ^=&# k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ ;'b'/
klZrd k|b]zsf] ;xefuLtf k|ltzt afh'/f, s}nfnL lhNnfsf] ;xefuLtf k|ltzt eGbf yf]/} ePsf] b]lvG5
eg] c5fd, a}t8L / a´fËsf] eGbf w]/} 5 .
tflnsf g+= $=$)
cfly{s jif{ cg';f/ aLldt 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= cfly{s jif{ aLldt 3/w'/L ;+Vof s}lkmot
!= @)&@÷&# @^#&
@= @)&#÷&$ %)(@!
#= @)&$÷&% 230382
hDdf @*#($)
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
39
lrq g+= $=#
cfly{s jif{ cg';f/ aLldt 3/w'/L ;+Vofsf] n]vflrq
tflnsf g+= $=$!
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z cg';f/ aLldt 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= k|b]z aLldt 3/w'/L ;+Vof s}lkmot
1. k|b]z g+= ! 55253
2. k|b]z g+= @ 2563
3. k|b]z g+= # 49106
4. u08sL 37649
5. k|b]z g+= % 47428
6. s0ff{nL 19405
7. ;'b"/ klZrd 18978
hDdf 230382
2637
50921
230382
0
50000
100000
150000
200000
250000
@)&@÷&# @)&#÷&$ @)&$÷&%
aLldt 3/w'/L ;+Vof
cfly{s jif{
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
40
lrq g+= $=$
cf=j= @)&$÷&%df k|b]z cg';f/ aLldt 3/w'/L ;+Vofsf] :tDelrq
tflnsf g+= $=$@
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfx?df aLldt 3/w'/L ;+Vof / k|ltzt
qm=;+= lhNnf s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL 3/w'/L
;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
! Onfd 64,502 7,713 11.96
@ ´fkf 1,84,552 28,215 15.29
# ;'g;/L 1,62,407 13,066 8.05
$ ;f]n'v'Da' 23,785 797 3.35
% vf]6fË 42,664 2,803 6.57
^ ef]hk'/ 39,419 2,659 6.75
hDdf 5,17,329 55,253 10.68
tflnsf g+ $=$@ df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL
3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt;Dd s|dz lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
O{nfddf 11.96 k|ltzt, emfkfdf 15.29 k|ltzt, ;'g;/L 8.05 k|ltzt, ;f]n'v'Da'df 3.35, vf]6fË 6.57,
ef]hk'/df 6.75 / k|b]z g+= ! sf] 10.68 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;xeflutf 3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf emfkf lhNnf 15.29 k|ltzt bf]>f] :yfgdf O{nfd
11.96 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} ;f]n'v'Da'df 3.35 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To];}ul/ k|b]zdf !
df s'n 3/w'/L ;+Vof 517,329 /x]sf] 5 eg] ;xefuL 3/w'/L ;+Vof 55253 5 . k|b]zdf ! df ;xefuLtf
55253
2563
49106
37649
47428
19405 18978
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
aLldt 3/w'/L ;+Vof
k|b]z
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
41
3/w'/L 10.68 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z g+= ! sf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt emfkf / O{nfd
lhNnfsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt eGbf s]lx yf]/} /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf]5 .
tflnsf g+=$=$#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf ltg lhNnfsf] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= lhNnf s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL 3/w'/L
;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
1 dxf]Q/L 111,316 974 0.87
2 /f}tx6 106,668 833 0.78
3 k;f{ 95,536 756 0.79
hDdf 313,520 2563 0.82
tflnsf g+ $=$# df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf ltg lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf
;xefuL 3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt;Dd lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
dxf]Q/Ldf 0.87 k|ltzt, /f}tx6df 0.78 k|ltzt, k;f{df 0.79 k|ltzt / k|b]z g+= @ sf] 0.82 k|ltzt
/x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf 3/w'/L k|ltzt lhNnf tyf k|b]zdf ! k|ltzt
eGbf yf]/} /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf]5 .
tflnsf g+= $=$$
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf kfFr lhNnfsf] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= If]q s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL
3/w'/L ;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
!= eQmk'/ 68,636 2659 3.87
@= lrtjg 132,462 29732 22.45
#= l;Gw'ln 57,581 6221 10.80
$= dsjfgk'/ 86,127 8354 9.70
%= /fd]5fk 43,910 2140 4.87
hDdf 388,716 49106 12.63
tflnsf g+ $=$$ df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL
3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% cfiff9 d;fGt ;Dd s|dzM lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
eQmk'/df 3.87 k|ltzt, lrtjgdf 22.45 k|ltzt, l;Gw'nLdf 10.80 k|ltzt, dsjfgk'/df 9.70,
/fd]5fkdf 4.87, / k|b]z g+= # sf] 12.63 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf
3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf lrtjg lhNnf 22.45 k|ltzt, bf]>f] :yfgdf l;Gw'nL 10.80
k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} eQmk'/ 3.87 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L k|b]z g+= # df s'n
3/w'/L ;+Vof 388,716 /x]sf] 5 eg] ;xefuL 3/w'/L ;+Vof 49106 5 . k|b]z g+= # df ;xefuLtf
3/w'/L 12.63 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z g+= # sf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt lrtjg lhNnfsf]
;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt eGbf yf]/} /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
42
tflnsf g+= $=$%
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf kfFr lhNnfsf]] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= If]q s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL
3/w'/L ;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
!= sf:sL 125,673 16273 12.95
@= tgx'F 78,309 9076 11.59
#= Uff]/vf 66,506 4723 7.10
$= DofUbL 27,762 1870 6.74
%= afUn'Ë 61,522 5707 9.28
hDdf 359,772 37649 10.46
tflnsf g+= $=$% df cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]z sf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . h;df g]kfnsf]
hgu0fgf @)^* cg';f/ k|To]s lhNnfsf] 3/w'/L ;+Vof tyf k|b]zsf] 3/w'/L ;+VofnfO{ :jf:Yo aLdf
sfo{qmddf ;xefuL 3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Dd s|dz lhNnfsf cfwf/df
;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt sf:sL 12.95 k|ltzt, tgx' 11.59 k|ltzt, uf]/vf 7.10 k|ltzt, DofUbL
6.74, afun'Ë 9.28, / u08sL k|b]zsf] 10.46 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;xeflutf 3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf sf:sL lhNnf 12.95 k|ltzt bf]>f] :yfgdf tgx'
11.59 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} DofUbL 6.74 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ u08sL k|b]zdf
s'n 3/w'/L ;+Vof 359,772 /x]sf] 5 eg] ;xefuL 3/w'/L ;+Vof 37649 5 . u08sL k|b]zdf ;xefuLtf
3/w'/L 10.46 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ u08sL k|b]zsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt sf:sL / tgx'
lhNnfsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt eGbf s]lx yf]/} /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 .
tflnsf g+= $=$^
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf ;ft lhNnfsf] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= If]q s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL
3/w'/L ;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
!= kfNkf 59,291 20991 35.40
@= alb{of 83,176 11910 14.32
#= /f]Nkf 43,757 2393 5.47
$= c3f{vflr 46,835 4996 10.67
%= Ko'7fg 47,730 3735 7.83
^= k'jL{ ?s'd 10903 648 5.94
&= slknj:t' 91,321 2755 3.03
hDdf 372,110 47428 12.75
tflnsf g $=$^ df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf & lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL
cWofo $ M ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
43
3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% ciff9 d;fGt ;Dd s|dz lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
kfNkfdf 35.40 k|ltzt, alb{ofdf 14.32 k|ltzt, /f]Nkfdf 5.47 k|ltzt, c3f{vfFrLdf 10.67, Ko"7fgdf
7.83 k|ltzt, k'lj{?s'ddf 5.94 k|ltzt, slkNj:t'df 3.03 k|ltzt, / k|b]z g+= % sf] 12.75 k|ltzt
/x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf 3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf
kfNkf lhNnf 35.40 k|ltzt bf]>f] :yfgdf alb{of 14.32 k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} slkNj:t'
3.03 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L k|b]z g+= % df s'n 3/w'/L ;+Vof 372,110 /x]sf] 5 eg] ;xefuL
3/w'/L ;+Vof 47428 5 . k|b]z g+= % df ;xefuLtf 3/w'/L 12.75 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ k|b]z
g+= % sf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt kfNkf / alb{of lhNnfsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt eGbf yf]/} /x]sf]
tYofÍn] b]vfpF5 .
tflnsf g+= $=$&
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf kfFr lhNnfsf] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= If]q s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL
3/w'/L ;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
!= ;'v]{t 72,863 4705 6.46
@= Hffh/sf]6 30,472 3463 11.36
#= h'Dnf 19,303 3461 17.93
$= klZrd ?s'd 30953 4769 15.41
%= sflnsf]6 23,013 3007 13.07
hDdf 176,604 19405 10.99
tflnsf g+ $=$&df cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]z sf % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL
3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Dd s|dz lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
;'v]{t 6.46 k|ltzt, hfh/sf]6 11.36 k|ltzt, h'Dnf 17.93 k|ltzt, klZrd ?s'd 15.41, sflnsf]6
13.07, / s0ff{nL k|b]z sf] 10.99 k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf
3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf h'Dnf lhNnf 17.93 k|ltzt bf]>f] :yfgdf klZrd?s'd 15.41,
k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} ;'v]{t 6.46 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ s0ff{nL k|b]zdf s'n
3/w'/L ;+Vof 176,604 /x]sf] 5 eg] ;xefuL 3/w'/L ;+Vof 19405 5 . s0ff{nL k|b]zdf ;xefuLtf3/w'/L
10.99 k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ s0ff{nL k|b]zsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt ;'v]{t lhNnfsf] ;xefuLtf
3/w'/L k|ltzt eGbf w]/} / cGo lhNnf hfh/sf]6, h'Dnf, klZrd ?s'd, sflnsf]6 eGbf yf]/} /x]sf] tYofÍn]
b]vfpF5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
44
tflnsf g+= $=$*
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf kfFr lhNnfsf] btf{÷;xefuL ePsf 3/w'/L ;+Vof
qm=;+= If]q s'n 3/w'/L
;+Vof
;xefuL
3/w'/L ;+Vof
;xefuL 3/w'/L
k|ltzt s}lkmot
! s}nfnL 142,480 11638 8.17
@ c5fd 48,351 1706 3.53
# a}t8L 45,191 787 1.74
$ afh'/f 24,908 2616 10.50
% a´fË 33,786 2231 6.60
hDdf 294,716 18978 6.44
tflnsf g+= $=$* df cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf] % lhNnfsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf 3/w'/L ;+Vof / 3/w'/L ;+Vof k|ltzt b]vfO{Psf] 5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmddf
;xefuL 3/w'/L ;+Vof, cf=j= @)&$÷&% c;f/ d;fGt ;Dd s|dz lhNnfsf cfwf/df ;xefuLtf 3/w'/L
k|ltzt s}nfnL *=!& k|ltzt, c5fddf #=%# k|ltzt, a}tl8df !=&$ k|ltzt, afh'/fdf !)=%), a´fËdf
^=^), / ;'b'/ klZrd k|b]zsf] ^=$$ k|ltzt /x]sf] 5 . of] k|b]zsf] :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;xeflutf
3/w'/L k|ltztsf cfwf/df klxnf] :yfgdf afh'/f lhNnf !)=%) k|ltzt bf]>f] :yfgdf s}nfnL *=!&
k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;a} eGbf yf]/} a}tl8 !=&$ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}ul/ ;'b'/ klZrd k|b]zdf
s'n 3/w'/L ;+Vof @($&!^ /x]sf] 5 eg] ;xefuL 3/w'/L ;+Vof !*(&* 5 . ;'b'/ klZrd k|b]zdf
;xefuLtf 3/w'/L ^=$$ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . t/ ;'b'/ klZrd k|b]zsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt
c5fd, a}tl8 lhNnfsf] ;xefuLtf 3/w'/L k|ltzt eGbf w]/} / cGo lhNnf afh'/f, s}nfnL, a´fË eGbf
yf]/} /x]sf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 .
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
45
cWofo %
of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYof°
tflnsf g+= %=!
cfly{s jif{ cg';f/ aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+ cfly{s jif{ ;+slnt /sd -?=_ j[l4 -?=_ j[l4 b/ -∞_
!= cf=j= @)&@÷@)&# 20,90,370.00 - -
@= cf=j= @)&#÷@)&$ 5,92,16,250.00 5,71,25,880.00 2832.81
#= cf=j= @)&$÷@)&% 44,96,54,072.00 39,04,37,822.00 759.34
hDdf 51,09,60,692.00 - -
lrq g+= %=!
cfly{s jif{ cg';f/ aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sdsf] n]vflrq
2090370
59216250
449654072
0
50000000
100000000
150000000
200000000
250000000
300000000
350000000
400000000
450000000
500000000
@)&@÷&# @)&#÷&$ @)&$÷&%
;+sln
t of]u
bfg
/sd -?k}Fof_
cfly{s jif{
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
46
tflnsf g+= %=@
cfly{s jif{ / k|b]z cg';f/ aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+ k|b]z
cf=j=
@)&@÷@)&#
-?=_
cf=j=
@)&#÷@)&$
-?=_
cf=j=
@)&$÷@)&%
-?=_
s"n ;+slnt /sd
-?=_
!= k|b]z g+= ! 0.00 76,40,001.00 10,00,85,022.00 10,77,25,023.00
@= k|b]z g+= @ 0.00 0.00 21,15,205.00 21,15,205.00
#= k|b]z g+= # 0.00 74,37,475.00 16,83,30,320.00 17,57,67,795.00
$= u08sL 0.00 2,35,27,635.00 6,47,33,980.00 8,82,61,615.00
%= k|b]z g+= % 0.00 1,41,92,855.00 7,58,36,155.00 9,00,29,010.00
^= s0ff{nL 0.00 0.00 2,86,01,125.00 2,86,01,125.00
&= ;'b"/ klZrd 20,90,370.00 64,18,284.00 99,52,265.00 1,84,60,919.00
hDdf 20,90,370.00 5,92,16,250.00 44,96,54,072.00 51,09,60,692.00
lrq g+= %=@
k|b]z cg';f/ aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt s'n /sd -nfvdf_sf] :tDelrq
1077.25
21.15
1757.67
882.61 900.29
286.01184.6
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
;+sln
t of]u
bfg
/sd -?= nfv
df_
k|b]z
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
47
tflnsf g+= %=@ df cf=j= @)&@÷&# b]lv @)&$÷&% ltg cf=j= df ;+slnt of]ubfg /sdsf] ljj/0f
b]vfO{Psf] 5 . h; cg';f/ ljleGg k|b]zaf6 ;+slnt of]ubfg /sd cf=j= @)&@÷&#, @)&#÷&$ /
@)&$÷&% sf] cfiff9 d;fGt ;Dddf s|dz :jf:Yo aLdf af]8{sf] a}+s vftfdf hDdf eO;s]sf] b]lvG5
eg] afFsL /sd btf{ ;xof]uLx?af6 ;+sng u/L hDdf ug]{ k|lqmofdf /x]sf] x'G5 . lgodfjnLdf ePsf]
Joj:Yff cg';f/ a}zfv, h]i7 / c;f/ d;fGtdf btf{ ePsf jLldtx?sf] ;]jf efb| ! ut] b]vL k|f/De x'g]
Joj:yf cg';f/ lhNnfx?df c;f/ d;fGt;Dddf btf{ ug]{ k|lqmof rlng} /x]sf] x'G5 . ;+slnt of]ubfg
/sd ef}uf]lns ljs6tf ;fy} a}+ssf] cefjn] ubf{ a}+s bflvnf csf]{ cfly{s jif{sf] ;fpg dlxgfdf hDdf
x'g] u/]sf] 5 .
tflnsf g+= %=#
cf=j= @)&$÷@)&%df k|b]z g+= ! sf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= ;"g;/L 2,16,30,210.00
@= emfkf 4,89,63,890.00
#= O{nfd 19,8,26,227.00
$= ef]hk"/ 39,33,975.00
%= ;f]n"v"Da" 19,89,075.00
^= vf]6fª 37,41,645.00
k|b]zsf] hDdf 10,00,85,022.00
tflnsf g+= %=$
cf=j= @)&$÷@)&%df k|b]z g+= @ sf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= k;f{ / la/u+h 0.00
@= dxf]Q/L 19,35,450.00
#= /f}tx6 1,79,755.00
k|b]zsf] hDdf 21,15,205.00
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
48
tflnsf g+= %=%=
cf=j= @)&$÷@)&%df k|b]z g+= # sf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= eQmk"/ 3,49,18,830.00
@= lrtjg 9,31,06,060.00
#= dsjfgk"/ x]6f}+8f 2,96,31,280.00
$= /fd]5fk 44,70,325.00
%= l;Gw"nL 62,03,825.00
k|b]zsf] hDdf 16,83,30,320.00
tflnsf g+= %=^
cf=j= @)&$÷@)&%df u08sL k|b]zsf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= afUn"ª 45,20,975.00
@= sf:sL 2,99,96,795.00
#= DofUbL 24,40,460.00
$= tgx" 1,65,69,050.00
%= uf]/vf 1,12,06,700.00
k|b]zsf] hDdf 6,47,33,980.00
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
49
tflnsf g+= %=&=
cf=j= @)&$÷@)&%df k|b]z g+= % sf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= kfNnf 5,04,47,350.00
@= c3f{vfrL 60,96,550.00
#= ?s"d k"j{ 7,49,425.00
$= slknj:t" 27,45,950.00
%= alb{of 92,84,555.00
^= /f]Nkf 25,73,800.00
&= Ko"7fg 39,38,525.00
k|b]zsf] hDdf 7,58,36,155.00
tflnsf g+= %=*
cf=j= @)&$÷@)&%df s0ff{nL k|b]zsf lhNnfx?df aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= ;"v]{t 1,09,82,330.00
@= hDnf 57,02,275.00
#= hfh/sf]6 44,62,575.00
$= ?s"d klZrd 67,62,220.00
%= sflnsf]6 6,91,725.00
k|b]zsf] hDdf 2,86,01,125.00
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
50
tflnsf g+= %=(
cf=j= @)&$÷@)&%df ;'b"/ klZrd k|b]zdf aLdf ;b:otf of]ubfgaf6 ;+slnt /sd
qm=;+= lhNnf ;+slnt of]ubfg
/sd -?=_ s}lkmot
!= s}nfnL 73,07,150.00
@= a}t8L 17,17,840.00
#= c5fd 9,27,275.00
$= afh"/f 0.00
%= aemfª 0.00
k|b]zsf] hDdf 99,52,265.00
tflnsf g+= %=!)
cf=j= @)&$÷@)&% df k|b]z cg';f/ aLdf jfkt e'QmfgL ul/Psf] /sd
qm=;+ k|b]z e'QmfgL /sd -?=_ s}lkmot
!= k|b]z g+= ! 8,10,83,488.43
@= k|b]z g+= @ 2,06,874.50
#= k|b]z g+= # 22,36,86,829.97
$= u08sL 18,38,64,931.28
%= k|b]z g+= % 14,47,40,392.45
^= s0ff{nL 1,10,48,350.24
&= ;'b"/ klZrd 1,34,12,183.01
hDdf 65,80,43,049.87
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
51
lrq g+= %=#
k|b]z cg';f/ aLdf jfkt e'QmfgL ul/Psf] /sd -nfvdf_ sf] :tDelrq
tflnsf g+= %=!!
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= !sf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd -?=_ s}lkmot
!= Onfd 2,14,88,958.80 clwstd e'QmfgL
@= emfkf 4,14,42,198.15
#= ;'g;/L 49,56,359.09
$= ;f]n'v'Da' 1,70,009.03
%= vf]6fË 22,580.59
^= ef]hk'/ 4,50,821.31
&= df]/Ë 1,25,32,250.86
*= ;Fv'jf;ef 20,310.60 Go"gtd e'QmfgL
(= wgs'6f 000.00
!)= cf]vn9'Ëf 000.00
k|b]zsf] hDdf 8,10,83,488.43
810.83
206.87
2236.86
1838.64
1447.4
110.48 134.12
0
500
1000
1500
2000
2500
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
aLd
f jfkt e'QmfgL ul/Psf] /sd -?= nfv
df_
k|b]z
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
52
tflnsf g+=%=!! df cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf k|b]z g+= ! sf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfa4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] k|b]z cGtu{tsf lhNnf
leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf u'0f:t/
d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL e'QmfgL lbg] Aoj:yf u/]sf] 5 . ;f]lx
Aoj:yf cg';/ s|dz Onfd, emfkf, ;'g;/L, ;f]n'v'Da', vf]6fË, ef]hk'/, Dff]/Ë, ;+v'jf;ef , wgs'6f,
cf]vn9'Ëf lhNnf cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ qmdz
tflnsfdf b]vfP cg';f/ /sd e'QmfgL lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 emfkf lhNnf e'QmfgL kfpg]df klxnf]
:yfgdf /sd ? 41442198.15 5,, bf]>f] :yfgdf O{nfd /sd ? 21488958.80 5, / t]>f] :yfgdf
df]/Ë /sd ? 12532250.86 5 . t/ wgs'6f / cf]vn9'Ëf /]km/n ;]G6/ ePsf] x'gfn] ToxfF aLldt
la/fdLx? :jf:Yo ;]jf lng uPsf] b]lvb}g, To;}n] tL lhNnfn] e'QmfgL kfPsf] b]lvb}g . k|b]z g+= ! cGtu{t
;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% df hDdf e'QmfgL
/sd ? 81083488.43 lbPsf] n]vf zfvf / aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf]
5 .
tflnsf g+= %=!@
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;= lhNnf e'QmfgL /sd -?_ s}lkmot
1 dxf]Q/L 1,474.90
2 /f}tx6 2,04,331.60 clwstd e'QmfgL
3 k;f{ 000.00
$ Wfg'iff 1,068.00 Go"gtd e'QmfgL
hDdf 2,06,874.50
tflnsf g+= %=!@ cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf k|b]z g+= @ sf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfj4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] k|b]z cGtu{tsf lhNnf
leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf u'0f:t/
d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL e'QmfgL lbg] Aoa;yf u/]sf] 5 . ;f]lx
Aoj:yf cg';/ s|dz dxf]Q/L, /f}tx6, k;f{ / wg'iff lhNnf cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? /
/]km/n ;]G6/x?nfO lhNnf cg';f/ s|dz /sd ? 1474.90, 204331.60, 1068.00 e'QmfgL lbPsf]
tYofÍn] b]vfPsf] 5 . t/ k;f{ lhNnfdf cf=j= @)&$÷&% sf] cfiff9 d;fGt ;Dddf :jf:Yo pkrf/
;]jf z'ef/De gePsf] x'bf bfjL e'QmfgL ePsf] b]lvb}g . k|b]z g+= @ cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf
:jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% hDdf e'QmfgL /sd ? 206874.50 lbPsf]
n]vf zfvf / aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf] 5 .
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
53
tflnsf g+= %=!#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd -?_ s}lkmot
!= eQmk'/ 4,70,78,770.81
@= lrtjg 14,86,74,637.46 clwstd e'QmfgL
#= l;Gw'ln 10,79,967.62
$= bf]nvf 1,13,915.64 Go"gtd e'QmfgL
%= dsjfgk'/ 1,33,71,937.13
^= /fd]5fk 1,72,971.77
&= Nlntk'/ 28,17,286.17
*= sf7df08f} 98,75,011.19
(= sfe|] 5,02,332.18
hDdf 22,36,86,829.97
tflnsf g+=%=!# cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf k|b]z g+= # sf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfa4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] k|b]z cGtu{tsf lhNnf
leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf u'0f:t/
d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL e'QmfgL lbg] Joj:yf u/]sf] 5 . ;f]lx
Joj:yf cg';f/ s|dz eQmk'/, lrtjg, l;Gw'nL, bf]nvf, dsjfgk'/, /fd]5fk, nlntk'/, sf7df08f} , sfe|]
lhNnf cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ s|dz tflnsfdf
b]vfP cg';f/ /sd e'QmfgL lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 lrtjg lhNnf e'QmfgL kfpg]df klxnf] :yfgdf
/sd ? 148674637.46 5,, bf]>f] :yfgdf eQmk'/ /sd ? 47078770.81 5 , / t]>f] :yfgdf dsjfgk'/
/sd ? 13371937.13 5 . k|b]z g+= # cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n
;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% df hDdf e'QmfgL /sd ? 223686829.97 lbPsf] n]vf zfvf / aLdf
Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf] 5 .
tflnsf g+= %=!$
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd -?_ s}lkmot
!= sf:sL 13,21,52,853.95 clwstd e'QmfgL
@= tgx'F 2,20,99,231.82
#= Uff]/vf 76,75,685.12
$= nDh'Ë 2,71,969.04 Go"gtd e'QmfgL
%= DofUbL 46,73,938.61
^= afUn'Ë 1,69,91,252.74
hDdf 18,38,64,931.28
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
54
tflnsf g+= %=!$ cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf u08sL k|b]z sf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfa4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] u08sL k|b]z cGtu{tsf
lhNnf leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf
u'0f:t/ d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL e''QmfgL lbg] Joj:yf u/]sf]
5 . ;f]lx Joj:yf cg';f/ s|dz s:sL, tgx', uf]/vf, nDhË', DofUbL, afUn'Ë, lhNnf cGtu{tsf c:ktfn
tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ s|dz tflnsfdf b]vfP cg';f/ /sd e'QmfgL
lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 . sf:sL lhNnf e'QmfgL kfpg]df klxnf] :yfgdf /sd ? 132152853.955,,
bf]>f] :yfgdf tgx' /sd ? 22099231.82 5 ,/ t]>f] :yfgdf afUn'Ë /sd ? 16991252.74 5 . u08sL
k|b]z cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% df
hDdf e'QmfgL /sd ? 183864931.28 lbPsf] n]vf zfvf / aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf]
/]s8{n] b]vfPsf] 5 .
tflnsf g+= %=!%
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % s]f bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd s}lkmot
!= afFs] 75,12,673.61
@= ?kGb]lx 6,34,951.86
#= kfNkf 13,03,36,644.48 clwstd e'QmfgL
$= alb{of 10,99,912.20
%= /f]Nkf 5,27,204.17
^= c3f{vflr 54,410.23
&= Ko'7fg 1,16,439.30
*= k'jL{ ?s'd 4,37,0268
(= slknj:t' 46,991.28
!)= u'NdL 20,557.78
!!= bfË 20,339.56 Go"gtd e'QmfgL
hDdf 14,47,40,392.45
tflnsf g+=%=!% cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf k|b]z g+= % sf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfa4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] k|b]z cGtu{tsf lhNnf
leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf u'0f:t/
d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL eQmfgL lbg] Joj:yf u/]sf] 5 . ;f]lx
Joj:yf cg';/ s|dz afFs], ?kGb]lx, kfNkf, alb{of, /f]Nkf, c3f{vfFrL, Ko"7fg, k'lj{?s'd, slkNfj:t', u'NdL,
bfË lhNnf cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ s|dz
tflnsfdf b]vfP cg';f/ /sd e'QmfgL lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 . kfNkf lhNnf e'QmfgL kfpg]df klxnf]
:yfgdf /sd ? 130336644.48 5,, bf]>f] :yfgdf afFs] /sd ? 7512673.61 5 ,/ t]>f] :yfgdf alb{of
/sd ? 1099912.20 5 . k|b]z g+= % cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n
;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% df hDdf e'QmfgL /sd ? 144740392.45 lbPsf] n]vf zfvf / aLdf
Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf] 5 .
cWofo % M of]ubfg /sd ;+sng tyf bfjL e'QmfgL – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
55
tflnsf g+= %=!^
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd s}lkmot
!= ;'v{]t 80,73,921.92 clwstd e'QmfgL
@= Hffh/sf]6 6,55,921.41 Go"gtd e'QmfgL
#= h'Dnf 23,18,506.91
$= klZrd ?s'd 000.00
%= sflnsf]6 000.00
^= b}n]v 000.00
&= ;Nofg 000.00
hDdf 1,10,48,350.24
tflnsf g+=%=!^ cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf s0ff{nL k|b]zsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
cfj4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] s0ff{nL k|b]z cGtu{tsf
lhNnf leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/ cg'udg tyf
u'0f:t/ d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL e''QmfgL lbg] Joj:yf u/]sf]
5 . ;f]lx Joj:yf cg';f/ s|dz ;'v]{t, hfh/sf]6, h'Dnf, klZrd ?s'd, sflnsf]6 b}n]v, ;Nofg lhNnf
cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ s|dz tflnsfdf b]vfP
cg';f/ /sd e'QmfgL lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 . ;'v]{t lhNnf e'QmfgL kfpg]df klxnf] :yfgdf /sd
? 8073921.92 5, bf]>f] :yfgdf h'Dnf /sd ? 2318506.91 5 / t]>f] :yfgdf hfh/sf]6 /sd ?
655921.41 5 . s0ff{nL k|b]z cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{
cf=j= @)&$÷&% df hDdf e'QmfgL /sd ? 11048350.24 lbPsf] n]vf zfvf / aLdf Joj:yfkg ;"rgf
k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf] 5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
56
tflnsf g+= %=!&
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf] bfjL e'QmfgL ljj/0f
qm=;+= lhNnf e'QmfgL /sd s}lkmot
! s}nfnL 1,23,43,955.94 clwstd e'QmfgL
@ c5fd 1,10,004.67
# a}tl8 8,38,277.43
$ afh'/f 47,307.74
% a´fË 000.00
^ 88]nw'/f 59,861.82
& bfr'{nf 12,775.41 Go"gtd e'QmfgL
* dx]Gb|gu/ 000.00
hDdf 1,34,12,183.01
tflnsf g+= %=!& cf=j= @)&$÷&% df :jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;'b'/ klZrd k|b]zsf :jf:Yo aLdf
sfo{s|ddf cfa4 ePsf aLldt ;b:ox?n] :jf:Yo pkrf/ u/fP jfkt :jf:Yo aLdf af]8{n] ;'b'/ klZrd
k|b]z cGtu{tsf lhNnf leq /x]sf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ bfjL u/] cg';f/
cg'udg tyf u'0f:t/ d'NofÍg ;ldltn] ;f] d'NofÍg kZrft olsg x'g cfPsf] /sd bfjL eQmfgL lbg]
Joj:yf u/]sf] 5 . ;f]lx Joj:yf cg';/ s|dz s}nfnL, c5fd, a}tl8, afh'/f, a´fË 88]nw'/f, bfr'{nf /
dx]Gb|gu/ lhNnf cGtu{tsf c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? / /]km/n ;]G6/x?nfO{ lhNnf cg';f/ s|dz
tflnsfdf b]vfP cg';f/ /sd e'QmfgL lbPsf] tYofÍn] b]vfPsf] 5 . s}nfnL lhNnf e'QmfgL kfpg]df
klxnf] :yfgdf /sd ? !@#$#(%%=($ 5, bf]>f] :yfgdf a}tl8 /sd ? *#*@&&=$#, / t]>f] :yfgdf
c5fd /sd ? !!)))$=^& 5 . ;'b'/ klZrd k|b]z cGtu{t ;]jf k|bfos c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx?
/ /]km/n ;]G6/x?nfO{ cf=j= @)&$÷&% df hDdf e'QmfgL /sd ? !#$!@!*#=)! lbPsf] n]vf zfvf /
aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) sf] /]s8{n] b]vfPsf] 5 .
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
57
cWofo ^
;]jf k|jfx tyf pkef]u ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYof°
tflnsf g+= ^=!
cfly{s jif{ cg';f/ :jf:Yo aLdf ;]jf la:tf/ ePsf lhNnfx?sf] ;+Vof tyf gfdfjnL
cflys jif{ lhNnfx?sf]
;+Vof lhNnfx?sf] gfd s}lkmot
cf= j= @)&@÷&# # s}nfnL, afUn'Ë, Onfd
cf= j= @)&#÷&$ !@ c5fd, a}t8L, kfNkf, DofUbL, sf:sL,
tgx', Uff]vf, lrtjg, dsjfgk'/, h'Dnf,
Hfhf/sf]6, eQmk'/
cf= j= @)&$÷&% @! emfkf, ;'g;/L, ;f]n'v'Da', l;Gw'nL, ;'v]{t,
alb{of, /f]Nkf, dxf]Q/L, k;f{, /f}tx6,
aemfË, afh'/f, sflnsf]6, k"lj{{ ?s'd,
klZrd ?s'd, c3f{vf+rL, Ko"7fg,
slkna:t', /fd]5fk, vf]6fË / ef]hk'/
hDdf #^
tflnsf g+= ^=! cg';f/ cf=j= @)&@÷&# df # lhNnf, cf=j= @)&#÷&$ df sfo{qmd yk ePsf !@
lhNnf Ufl/ !% lhNnfDff :jf:Yo aLdf sfo{qmd lj:tf/ e};s]sf] lyof] . ?s'd lhNnf k"jL{ / klZrddf
ljefhg ePsf] x'bf cf=j= @)&$÷&% df sfo{qmd lj:tf/ ul/g] k|:tfljt ul/Psf lhNnfx?sf] ;+Vof @%
u/L sfo{qmd nfu' x'g] lhNnfsf] ;+Vof $) k'¥ofpg] nIo /flvPsf] lyof] t/ sfo{s|d ub}{ hfFbf ljljw
sf/0fn] ubf{ nIo cg';f/ k|ult xfl;n x'g g;Sbf yk @! lhNnfdf dfq k|ult xfl;n x'bf cf=j=
@)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf :jf:Yo aLdf lj:tf/ sfo{s|d #^ lhNnfdf l;ldt eof] / ̂ lhNnfdf :jf:Yo
sdL{x?sf ;fy;fy} :yfgLo txsf hgk|ltlglwx?nfO{ :jf:Yo aLdfsf] cled'lvs/0f tflnd lbg] sfd ul/
cf=j= @)&%÷&^ sf] nflu kfO{knfO{gdf /fVg] sfd ul/of] .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
58
cfly{s jif{ lhNNff /+u
cf=j= )&@÷&# :jf:Yo aLdf nfu' ePsf # lhNnf
cf=j= )&#÷&$ :jf:Yo aLdf nfu' ePsf !@ lhNnf
cf=j= )&$÷&% :jf:Yo aLdf nfu' ePsf @! lhNnf
cf=j= )&%÷&^ k|:tfljt $! lhNnf
lrq g+= ^=! tyf tflnsf g+= ^=@
cfly{s jif{ cg';f/ :jf:Yo aLdf ;]jf la:tf/ ePsf lhNnfx?sf] ;+Vof
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
59
tflnsf g+= ^=#
cf=j= @)&$÷&% ;Dd k|b]z cg';f/ :jf:Yo aLdf ;]jf la:tf/ ePsf lhNnfx?sf] ljj/0f
qm=
;+= k|b]z
sfo{qmd nfu'
ePsf lhNnf
sfo{qmd
nfu' ePsf
lhNnfsf] ;+Vof
sfo{qmd
nfu' x'g afFsL /x]sf
lhNnfsf] ;+Vof
s}lkmot
1. k|b]z g+= ! 1. Onfd
2. emfkf
3. ;'g;/L
4. ;f]n'v'Da'
5. vf]6fË
6. ef]hk'/
6 8
2. k|b]z g+= @ 1. dxf]Q/L
2. /f}tx6
3. k;f{
3 5
3. k|b]z g+= # 1. eQmk'/
2. lrtjg
3. l;Gw'nL
4. dsjfgk'/
5. /fd]5fk
5 8
4. u08sL 1. sf:sL
2. tgx'F
3. Uff]/vf
4. DofUbL
5. afUn'Ë
5 6
5. k|b]z g+= % 1. kfNkf
2. alb{of
3. /f]Nkf
4. c3f{vfFrL
5. Ko'7fg
6. k'jL{ ?s'd
7. slknj:t'
7 5
6. s0ff{nL 1. ;'v{]t
2. Hffh/sf]6
3. h'Dnf
4. klZrd ?s'd
5. sflnsf]6
5 5
7. ;'b"/ klZrd 1. s}nfnL
2. c5fd
3. a}t8L
4. afh'/f
5. a´fË
5 4
hDdf 36 41
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
60
tflnsf g+= ^=$
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfx?df ;b:otf btf{ z'? tyf / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= Onfd 2073/03/15 2073/05/01
@= emfkf 2074/06/25 2074/08/01
#= ;'g;/L 2074/06/25 2074/08/01
$= ;f]n'v'Da' 2074 08/01 2074/11/01
%= vf]6fË 2074/09/24 2074/11/01
^= ef]hk'/ 2074/09/24 2074/11/01
k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfdf cf=j= @)&$÷&% sf] tYofÍ tflnsf g+= ^=$ df ^ lhNnfsf] ;b:otf btf{
ldlt / ;]jf k|f/De ldlt b]VffPsf] 5 . cf=j= @)&$÷&% df aLdf sfo{qmd nfu' ePsf ^ lhNnfx? dWo]
emfkf, ;'g;/L, ;f]n'v'Da', vf]6fË tyf ef]hk'/df ;b:otf btf{ sfo{ z'?jft ePsf] / ;]jf k|f/De ePsf]
ldlt tflnsfn] b]vfP cg';f/ 5g\ .
tflnsf g+= ^=%
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z @ sf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= dxf]Q/L 2074/10/25 2075/02/01
@= /f}tx6 2074/12/22 2075/02/01
#= k;f{ 2075/02/07 2075/05/01
tflnsf g+= ^=^
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= eQmk'/ 2074÷ 03÷ 01 2074÷ 05÷ 01
@= lrtjg 2074÷ 03÷ 01 2074÷ 05 ÷01
#= l;Gw'ln 2074÷ 06÷ 06 2074÷ 08÷ 01
$= dsjfgk'/ 2074÷ 03÷ 15 2074÷ 05 ÷01
%= /fd]5fk 2074 ÷09÷ 29 2074÷ 11 ÷01
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
61
tflnsf g+= ^=&
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= sf:sL 2073/09/12 2073/02/01
@= tgx'F 2074/03/01 2074/05/01
#= Uff]/vf 2074/03/15 2074/05/01
$= DofUbL 2073/09/13 2073/02/01
%= afUn'Ë 2073/03/15 2073/05/01
tflnsf g+= ^=*
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= kfNkf 2073/09/11 2074/02/01
@= alb{of 2074/06/06 2074/08/01
#= /f]Nkf 2074/06/08 2074/08/01
$= c3f{vfFlr 2074/11/15 2075/02/01
%= Ko'7fg 2074/10/28 2075/02/01
^= k'jL{ ?s'd 2074/12/01 2075/02/01
&= slknj:t' 2075/01/05 2075/02/01
tflnsf g+= ^=(
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= ;'v{]t 2074/06/06 2074/08/01
@= Hffh/sf]6 2074/03/15 2074/05/01
#= h'Dnf 2074/03/01 2074/05 01
$= klZrd ?s'd 2074/12/01 2075/02/01
%= sflnsf]6 2075/02/10 2075/05/01
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
62
tflnsf g+= ^=!)
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf lhNnfsf] ;b:otf btf{ z'? ldlt / ;]jf k|f/De ldlt
qm=;+= lhNnf ;b:otf btf{ z'?
ldlt ;]jf k|f/De ldlt s}lkmot
!= s}nfnL 2072/12/25 2073/02/01
@= c5fd 2073/09/09 2073/02/01
#= a}t8L 2073/09/07 2074/02/01
$= afh'/f 2074/12/25 2075/02/01
%= a´fË 2075/01/30 2075/05/01
tflnsf g+= ^=!!
cf=j= @)&$÷@)&% df k|b]z cg';f/ sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+ k|b]z
5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{ ;xof]uL
;+Vof s}lkmot
!= k|b]z g+= ! 708 671
@= k|b]z g+= @ 407 407
#= k|b]z g+= # 510 462
$= u08sL 484 446
%= k|b]z g+= % 499 430
^= s0ff{nL 395 386
&= ;'b"/ klZrd 586 574
hDdf 3589 3376
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
63
lrq g+= ^=@
cf=j= @)&$÷@)&% df k|b]z cg';f/ sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vofsf] :tDelrq
Tfflnsf g ^=!@=
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfsf] sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof s}lkmot
1 Onfd 105 (%
2 emfkf 200 199
3 ;'g;/L 210 200
4 ;f]n'v'Da' 37 37 25 hgf 5gf]6 x'g afFsL
5 vf]6fË 77 71
6 ef]hk'/ 79 69
hDdf 708 671
708
407
510484 499
395
586
671
407
462446
430
386
574
0
100
200
300
400
500
600
700
800
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
btf{ ;xof]u
L ;+Vof
k|b]z
5gf}6 ePsf sfo{/t
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
64
Tfflnsf g ^=!#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= @ sf ltg lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 dxf]Q/L 150 150
2 /f}tx6 151 151
3 k;f{ 106 106
hDdf 407 407
Tfflnsf g ^=!$
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf kfFr lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 eQmk'/ 69 67
2 lrtjg 136 !@@
3 l;Gw'ln 93 88
4 dsjfgk'/ 150 128
5 /fd]5fk 62 58
hDdf 510 462
Tfflnsf g ^=!%
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf kfFr lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 sf:sL 124 118
2 tgx'F 105 97
3 Uff]/vf 103 98
4 DofUbL 52 46
5 afUn'Ë 100 87
hDdf 484 446
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
65
Tfflnsf g ^=!^
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf ;ft lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 kfNkf 86 77
2 alb{of 90 57
3 /f]Nkf 72 61
4 c3f{vflr 60 60
5 Ko'7fg 64 54
6 k'jL{ ?s'd 32 30
7 slknj:t' 95 91
hDdf 499 430
Tfflnsf g ^=!&
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf kfFr lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 ;'v{]t 100 94
2 Hffh/sf]6 79 78
3 h'Dnf 60 59
4 klZrd ?s'd 74 73
5 sflnsf]6 82 82
hDdf 395 386
Tfflnsf g ^=!*
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf kfFr lhNnfsf sfo{/t btf{ ;xof]uL ;+Vof
qm=;+= lhNnf 5gf}6 ePsf btf{
;xof]uL ;+Vof
sfo{/t btf{
;xof]uL ;+Vof
1 s}nfnL 221 231
2 c5fd 101 96
3 a}t8L 105 95
4 afh'/f 68 65
5 a´fË 91 87
hDdf 586 574
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
66
tflnsf g+= ^=!(
ljleGg k|b]zdf /x]sf :jf:Yo;]jf k|bfos ;+:yfx?sf] tx tyf ;+Vof
qm=;+ k|b]z
:jf:Yo;]jf k|bfos ;+:yfsf] tx
s}lkmot k|fylds ;]jf
ljGb'
låtLo ;]jf
ljGb'
t[tLo ;]jf
ljGb' hDdf
!= k|b]z g+= ! 37 23 3 47
@= k|b]z @ 18 13 3 27
#= k|b]z g+= # 34 40 13 60
$= u08sL 25 17 4 31
%= k|b]z g+= % 32 23 6 41
^= s0ff{nL 16 9 0 19
&= ;'b"/ klZrd 20 15 0 26
hDdf 182 140 29 251
lrq g+= ^=#
cf=j= @)&$÷@)&% df k|b]z cg';f/ :jf:Yo;]jf k|bfos ;+:yfx?sf] ;+Vofsf] :tDelrq
47
27
60
31
41
19
26
0
10
20
30
40
50
60
70
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # u08sL k|b]z g+= % s0ff{nL ;'b"/ klZrd
:jf:Yo ;]jf k|bfo
s ;+:yfs
f] ;+Vof
k|b]z
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
67
;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] sfd / st{Jo u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|bfg ug]{, /f]u tyf lgbfgsf]
cj:yfsf] klxrfg ul/ ICD 10 cg';f/ Aoa:yfkg ug]{, cfjZostf cg'?k k|]if0f ug]{, IMIS df k|lji6L ug]{,
;]jf jfktsf] bfaL ug]{, e'StfgL lng] .
:jf:Yo aLdf sfo{qmd ;+u @)&% c;f/ d;fGt;Dd cfa4 ;'lrs[t ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfsf] gfdfjnL
tflnsf g+= ^=@)df k|:t't ul/Psf] 5 .
tflnsf g+= ^=@)
@)&% c;f/ d;fGt;Dd :jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfj4 ljlzi6s[t÷s]lG›o c:ktfnx?
qm=;+= :jf:Yo ;+:yfsf] gfd lhNnf s}lkmot
! lrlsT;f lj1fg /fli6«o k|lti7fg -gfD; NAMS_, jL/
c:ktfn
sf7df8f}+
@ dgdf]xg sfl8{of] ef:s'n/ P08 6«fG;KnfG6 ;]G6/,
dxf/fhu~h
# sflGt afn c:ktfn, dxf/fhu~h
$ zlxb u+ufnfn /fli6«o Åbo s]Gb|, afF;af/L
% lrlsT;f lj1fg /fli6«o k|lti7fg -gfD; NAMS_, jL/
c:ktfn, /fli6«o 6«df ;]G6/, dxf+sfn
^ z'qm/fh 6«lksn tyf ;?jf/f]u c:ktfn, 6]s"
& k/f]ksf/ k|;'tL tyf :qL/f]u c:ktfn, yfkfynL
* dfgl;s c:ktfn, kf6g nlntk'/
( kf6g c:ktfn -PAHS_, kf6g
!) dfgj c+u k|Tof/f]k0f s]Gb|, eQmk'/ eQmk'/
!! SofG;/ c:ktfn eQmk'/
!@ la=kL= sf]O/fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fg, w/fg ;'g;/L
!# la=kL= sf]O/fnf SofG;/ c:ktfn lrtjg lrtjg
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
68
tflnsf g ^=@!
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf lhNnfx?df /x]sf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfdfjnL
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf s}lkmot
1 Onfd O{nfd lhNnf c:ktfn, d+unaf/] k|f=:jf=s]=, kz'ktLgu/
k|f=:jf=s]=, lkmSsn k|f=:jf=s]=, Kof+u k|f=:jf=s]=
2 emfkf d]lr c~rn c:ktfn, d]lr cf+vf c:ktfn, w'nfjf/L k|fylds
:jf:Yo s]Gb|, zlgZr/] k|fylds :jf:Yo s]Gb|, jlgofgL
k|fylds :jf:Yo s]Gb|, ;'?Ëf k|fylds :jf:Yo s]Gb|, sfh'/uf5L
k|fylds :jf:Yo s]Gb|, nfO+kmnfO+g c:ktfn, bds c:ktfn,
bds c:ktfn Joj:yfkg ;ldlt, cfDbf c:ktfn, P8||efG;
dlN6:k];fln6L xl:k6n k|f=ln=, uf}/Lu+h k|f=:jf=s]=zLju+h
k|f=:jf=s]=
3 ;'g;/L lhNnf c:ktfn Og?jf, O6x/L k|fylds :jf:Yo s]Gb|,
xl/gu/f k|fylds :jf:Yo s]Gb|, ;t]´f]/f k|fylds :jf:Yo
s]Gb|, dw'jg k|fylds :jf:Yo s]Gb|, rt/f k|fylds s]Gb||
4 ;f]n'v'Da' ;f]n'v'Da' lhNnf c:ktfn kmfKn', ;Nofg k|f=:jf=s]=, ;f]tfË
lhNnf ;fd"bflos cf+vf s]Gb k|f=s]=
5 vf]6fË c};]n' vs{ k|f=:jf=s]=, lr;fkfgL k|f=:jf=s]=, lbSt]n c:ktfn,
cf+vf pkrf/ s]Gb|
6 ef]hk'/ lhNnf c:ktfn ef]hk'/, 3f]/]6f/ k|f=:jf=s]=, d"nkflg
k|f=:jf=s]=, Kofpn] k|f=:jf=s]=
7 /]km/n wgs'6f lhNnf c:ktfn, lj/f6gu/ cf+vf c:ktfn, lj/f6
d]l8sn sn]h k|lzIf0f c:ktfn, sf]zL c+~rn c:ktfn,
gf]a]n d]l8sn sn]h, cf]vn9'Ëf ;fd"bflos c:ktfn, a]N6f/
k|f=:jf=s]=, ufO{3f6 c:ktfn, s6f/L c:ktfn, la kL sf]O{/fnf
:jf:Yo la1fg k|lti7fg
tflnsf g+ ^=@! df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= ! sf ^ lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?sf] :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;Fu
;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? k|b]z g+= ! cGtu{tsf lhNnfdf klxnf] ;]jf
laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{ pNn]lvt
c:ktfndf uO{ lgodfg';f/ cfkm\gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg' kb{5 . pkrf/
u/fP jfkt Ps aif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf kfpg] Aoj:yf
:jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{ :jf:Yo ;]jf lbP
jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/ k|df0f
;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
69
tflnsf g+= ^=@@
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z @ sf ltg | lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx? sf] gfd s}lkmot
1 dxf]t/L lhNnf c:ktfn, abL{jf; c:ktfn, /fduf]kfnk'/ k|fylds
:jf:Yo s]Gb, Nff]xf/k§L k|fylds :jf:Yo s]Gb|, lkk/f k|fylds
:jf:Yo s]Gb|, ;D;L k|fylds :jf:Yo s]Gb|, Uff}zfnf c:ktfn
2 /f}tx6 rGb|k'/ c:ktfn, s6xl/of k|fylds :jf:Yo s]Gb|, u+uf lkk|f
k|fylds :jf:Yo s]Gb, /fhk'/ k|fylds :jf:Yo s]Gb|, uf}/ cfFvf
c:ktfn, lhNnf c:ktfn Uff}/, k6f}/f k|fylds :jf:Yo s]Gb|
3
k;f{ kf]vl/of c:ktfn, levdk'/ k|fylds :jf:Yo s]Gb|, afu]Zj/L
k|fylds :jf:Yo s]Gb|, auxL k|fylds :jf:Yo s]Gb|, cf/=Pd=
s]l8of cfFFvf c:ktfn, ls/0f cfFvf c:ktfn, Gff/fo0fL pk–
If]qLo c:ktfn
4 /]km/n g]zgn d]l8sn sn]h, hgsk'/ c+rn c:ktfn, hfgsL cfFvf
c:ktfn, Nffnu9 s'i6/f]u c:ktfn tyf ;]jf s]Gb, hfgsL
x]Nys]o/ P08 l6lrË xl:k6n
tflnsf g+ ^=@@df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z @ sf ltg lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?nfO{ :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;Fu
;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? k|b]z @ cGtu{tsf lhNnfdf klxnf] ;]jf
laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{ pNn]lvt
c:ktfn df uO{ lgodfg';f/ cfkm\gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg' kb{5 .
pkrf/ u/fP jfkt Ps aif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf kfpg]
Aoj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{ :jf:Yo
;]jf lbP jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/
k|df0f ;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
70
tflnsf g ^=@#
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf kfFr lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfd s}lkmot
1 eQmk'/ eStk'/ SofG;/ c:ktfn, eQmk'/ c:ktfn, rf+u'gf/fo0f k|f=:jf=s]=,
blwsf]6 k|f=:jf=s]=, hg:jf:Yo ;]jf s]Gb|, sf]l/of g]kfn d}lq
c:ktfn, Vjkf ax'k|fljlws cWoog ;+:yfg, l;l¢ d]df]l/on
c:ktfn, l8l:6«s sDo'lgl6 cfO, dfgj c+u k|Tof/f]k0f s]Gb|
2 lrtjg e/tk'/ cf+vf c:ktfn, auf}8f c:ktfn, e/tk'/ c:ktfn,
la=lk=sf]O/fnf d]df]l/on SofG;/ c:ktfn, as'n/ /Tggu/
c:ktfn, lrtjg d]l8sn sn]h, sn]h ckm d]l8sn ;fOG;,
u'~hdfg l;+x c:ktfn, h"6kfgL k|f=:jf=s]=, v}/xgL k|f=:jf=s]=,
lzjgu/ k|f=:jf=s]=, dgsfdgf c:ktfn
3 l;Gw'ln a]n3f/L k|f=:jf=s]=, slknf sf]6 k|f=:jf=s]=, nDkg6f/ k|f=:jf=s]=,
l;Gw'nL c:ktfn, l;yf}nL k|f=:jf=s]=
4 dsjfgk'/ ledkm]bL k|f=:jf=s]=, k|f=:jf=s]=lrtnfË, r'/]lxn c:ktfn, 5lTfag
k|f=:jf=s]=, x]6f}8f c:ktfn ljsf; ;ldlt, dgx/L k|f=:jf=s]=, kfn'+u
k|f=:jf=s]=, ;fd"bflos cf+vf c:ktfn x]6f}8f
5 /fd]5fk l8li6|s sDo'lgl6 cfO ;]G6/ /fd]5fk, lhNnf lhNnf c:ktfn
/fd]5fk, dGynL k|f=:jf=s]=, lvlDt k|f=:jf=s]=, u]n' k|f=:jf=s]=
6 /]km/n u+ufnfn c:ktfn, aL/ c:ktfn, ltnu+uf c:ktfn, sflGt afn
c:ktfn, dgdf]xg sfl8{of]yf]/fl;s ;]G6/, k|;"tL c:ktfn, /fli6 «o 6 «df ;]G6/, z"s|/fh 6«f]lksn tyf ;?jf /f]u c:ktfn, w"lnv]n
c:ktfn, kf6g c:ktfn, dfgl;s c:ktfn, lhNnf c:ktfn
bf]nvf, dgdf]xg d]df]l/on ;fd"bflos c:ktfn, tfdfsf];L
;xsf/L c:ktfn
tflnsf g+ ^=@# df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= # sf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?nfO{ :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;Fu
;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? k|b]z g+= # cGtu{tsf lhNnfdf klxnf] ;]jf
laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{ pNn]lvt
c:ktfndf lgodfg';f/ cf gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg hfg' kb{5 .
pkrf/ u/fP jfkt Ps jif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf kfpg]
Joj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{ :jf:Yo
;]jf lbP jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/
k|df0f ;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
71
tflnsf g ^=@$
cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf kfFr lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfd s}lkmot
1 sf:sL klZrdf~rn If]lqo c:ktfn ljsf; ;ldtL, lxdfno cfFvf
c:ktfn, cd{nf k|f=:jf=s]=, e]8faf/L k|f=:jf=s]=, s[li6
k|f=:jf=s]=, dft[lzz' ldt]/L c:ktfn, lzz'jf c:ktfn,
y"lD;sf]6 k|f=:jf=s]=
2 tgx'F alGbk'/ c:ktfn lasf; ;ldlt, ledfb k|f=:jf=s]=, bdf}ln
c:ktfn, lh=lk=sf]O/fnf NCR, k"/gl8lx k|f=:jf=s]=
3 Uff]/vf cf?rgf}6] k|f=:jf=s]=, cfFklkkn c:ktfn ljsf; tyf ;+rfng
;ldlt, lhNnf c:ktfn uf]/vf, hf}af/L k|f=:jf=s]=, ds}l;Ë
k|f=:jf=s]=
4 DofUbL c:ktfn ljsf; ;ldlt DofUbL a]gL, b/af+u k|f=:jf=s]=
5 afUn'Ë wf}nflu/L c~rn c:ktfn ljsf; ;ldtL, a"lt{af+u k|f=:jf=s]=,
uNsf]6 k|f=:jf=s]=, s"lZd;]/f k|f=:jf=s]=
6 /]km/n ;'Gb/ ahf/ c:ktfn, e/tk'/ c:ktfn, u08sL d]l8sn
sn]h, dl0fkfn lzIf0f c:ktfn
tflnsf g+= ^=@$ df cf=j= @)&$÷&% df u08sL k|b]zsf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?nfO{ :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo
;+:yfx? ;Fu ;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? u08sL k|b]z cGtu{tsf
lhNnfdf klxnf] ;]jf laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL
kbf{ pNn]lvt c:ktfndf uO{ lgodfg';f/ cf gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg'
kb{5 . pkrf/ u/fP jfkt Ps aif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf
kfpg] Joj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{
:jf:Yo ;]jf lbP jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf
cg';f/ k|df0f ;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
72
tflnsf g ^=@%
cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf ;ft lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfd s}lkmot
1 kfNkf v:of}nL k|f=:jf=s]=, lhNnf c:ktfn kfNkf ,cf+vf pkrf/ s]Gb|,
/fdk'/ c:ktfn kfNkf, tgx"+ k|f= :jf=s]=, o"gfO6]8 ld;g
c:ktfn
2 alb{of lhNnf c:ktfn alb{of, du/ful9 k|f=:jf=s]=, /fhfk'/
k|f=:jf=s]=, ;f]/xjf k|f=:jf=s]=
3 /f]Nkf lhNnf c:ktfn /f]Nkf, xf]n]/L k|f=:jf=s]=, ;"lnrf}/ k|f=:jf=s]=, 4 c3f{vfFrL lhNnf c:ktfn c3f{vfrL, ansf]6 k|f=:jf=s]=,l8l:6 «s cfO
s]o/ ;]G6/, 7f8f k|f=:jf=s]=
5 Ko'7fg leª|uL| k|f=:jf=s]=, vn+uf k|f=:jf=s]=, Ko'7fg c:ktfn ljh'jf/ 6 k'jL{ ?s'd sf]n k|f=:jf=s]= 7 slknj:t' xgf{k'/ k|f=:jf=s]=, lkk/f c:ktfn, lzj/fh c:ktfn, tf}lnxjf
c:ktfn
8 afFs] kmt]n afn cf+vf c:ktfn g]kfnu~h, e]/L c+rn c:ktfn
g]kfnu~h
9 /]km/n b]jbx d]l8sn sn]h P08 l/;r{ ;]G6/, n"lDagL c=c:ktfn,
ndxL c:ktfn, /fKtL cf+vf c:ktfn, /fKtL pkIf]lqo c:ktfn,
/fKtL c~rn c:ktfn t'lN;k'/, lhNnf c:ktfn u'NdL, n"lDagL
d]l8sn sn]h P08 l6lru+ xl:k6n ln=, g]kfnu~h d]l8sn
sn]h lzIf0f c:ktfn sf]xnk'/
tflnsf g+= ^=@% df cf=j= @)&$÷&% df k|b]z g+= % sf & lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?nfO{ :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;Fu
;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? k|b]z g+= % cGtu{tsf lhNnfdf klxnf] ;]jf
laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{ pNn]lvt
c:ktfndf lgodfg';f/ cfkm\gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg hfg' kb{5 .
pkrf/ u/fP jfkt Ps jif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf kfpg]
Joj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{ :jf:Yo
;]jf lbP jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/
k|df0f ;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
73
tflnsf g ^=@^
cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf kfFr lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfd s}lkmot
1 ;'v{]t k|b]z c:ktfn, ;'v]{t cfFvf c:ktfn, bz/yk'/ k|f=:jf=s],
;fnsf]6 k|f=:jf=s], cjnlrË k|f=:jf=s]= d]ns'gf c:ktfn
2 Hffh/sf]6 lhNnf c:ktfn hfh/sf]6, bNnL k|f=:jf=s],uvf{sf]6 k|f=:jf=s]=,
lnD;f k|f=:jf=s]=
3 h'Dnf s0ff{nL Ps]8]dL ckm x]Ny ;fOG;, sflnsf v]t' k|f=:jf=s]=
4 klZrd ?s'd lhNnf c:ktfn, Rff}/hxf/L ld;g c:ktfn, sf]6hxf/L
k|f=:jf=s] / cfFvf c:ktfn
5 sflnsf]6 lhNnf c:ktfn, s'dfnufpF k|f=:jf=s]
6 /]km/n b}n]v c:ktfn, yf/df/] k|f= :jf=s]=, ;Nofg
tflnsf g+= ^=@^ df cf=j= @)&$÷&% df s0ff{nL k|b]zsf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf ;b:otf
btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?nfO{ :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;Fu
;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? s0ff{nL k|b]z cGtu{tsf lhNnfdf klxnf]
;]jf laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{ pNn]lvt
c:ktfndf lgodfg';f/ cf gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg hfg'' kb{5 . pkrf/
u/fP jfkt Ps jif{df % hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf kfpg] Joj:yf
:jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{ :jf:Yo ;]jf lbP
jfkt aLldt la/fdLx? ;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/ k|df0f
;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
tflnsf g ^=@&
cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf kfFr lhNnfsf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
qm=;+= lhNnf ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?sf] gfd s}lkmot
1 s}nfnL dfnfv]tL c:ktfn ,;]tL c~rn c:ktfn ljsf; ;ldlt, 6Lsfk'/
c:ktfn, u]6f cf+vf c:ktfn, ehgL k|f=:Jff=s]=, rf}dfnf
k|f=:jf=s]=,hf]zLk'/ k|f=:jf=s]=, pbfzLk'/ k|f=:jf=s]=
2 c5fd c5fd lhNnf c:ktfn, aonkf6f c:ktfn, rf}/df08' k|f=:jf=s]=, sdn
ahf/ k|f=:jf=s]=
3 a}t8L lhNnf c:ktfn a}t8L, s]z/k'/ k|f=:jf=s]=, kf6g k|f=:jf=s]=
4 afh'/f sf]lN6 k|f=:jf=s]=, lhNnf c:ktfn afh"/f
5 a´fË lhNnf c:ktfn a´fË, /on k|f=:jf= s]=, lbpn]v k|f=:jf=s]=
6 /]km/n 88]nw'/f pkIf]lqo c:ktfn, uf]s'n]Zj/ c:ktfn, 3f]8f3f]8L c:ktfn,
nfn/Tg c:ktfn, gjlhjg c:ktfn
tflnsf g+= ^=@& df cf=j= @)&$÷&% df ;'b'/ klZrd k|b]zsf % lhNnfsf :jf:Yo aLdf sfo{s|ddf
;b:otf btf{ tyf ;xefuLtf ePsf aLldtx?sf] :jf:Yo ;]jf lbg] p2]Zon] c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx?
;Fu ;]jf vl/b ul/Psf] x'G5 . tL c:ktfn tyf :jf:Yo ;+:yfx? ;'b'/ klZrd k|b]z cGtu{tsf lhNnfdf
klxnf] ;]jf laGb' tyf /]km/n c:ktfnx? tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 . aLldt ;b:ox? la/fdL kbf{
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
74
pNn]lvt c:ktfndf lgodfg';f/ cf gf] aLdfsf] kl/rokq ;fydf lnP/ :jf:Yo pkrf/ u/fpg hfg''
kb{5 . pkrf/ u/fP jfkt Ps aif{df %hgfsf] kl/jf/n] krf; xhf/ ;Ddsf] :jf:Yo pkrf/ ;'ljwf
kfpg] Joj:yf :jf:Yo aLdf af]8{n] u/]sf] 5 . ;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yf tyf c:ktfnx?n] aLldtnfO{
:jf:Yo ;]jf lbP jfkt aLldt la/fdLx?;Fu k};fsf] sf/f]af/ gu/L :jf:Yo aLdf af]8{ ;Fu u/]sf] ;Demf}tf
cg';f/ k|df0f ;lxt bfjL e'QmfgL dfu ug'{ kb{5 .
tflnsf g+= ^=@*
cf=j= @)&$÷&% df pkrf/ ePsf zLif{ @) /f]ux? -ICD-10 Code ;lxt_
qm=
;+=
ICD-10
Code /f]u
c:ktfn
e|d0f e'QmfgL /sd -?_ s}lkmot
1 I10 Essential (primary) hypertension 42816 5,46,04,123.72
2 R10 Abdominal and pelvic pain 27952 3,10,28,697.31
3 K29 Gastritis and duodenitis 17729 1,83,55,647.04
4 E11 Non-insulin-dependent diabetes mellitus 17056 2,93,10,597.98
5 K02 Dental caries 13554 74,95,095.12
6 H52 Disorders of refraction and accommodation 13438 1,24,59,144.49
7 R07 Pain in throat and chest 12423 15,13,15,25.63
8 Z10 Routine general health check-up of defined
subpopulation
12119 95,63,371.14
9 J06 Acute upper respiratory infections of multiple
and unspecified sites
10616 65,82,636.62
10 R05 Cough 9961 87,60,799.64
11 R52 Pain, not elsewhere classified 9826 86,28,590.73
12 M54 Dorsalgia 8684 95,94,189.39
13 E14 Unspecified diabetes mellitus 8411 1,43,39,492.16
14 J44 Other chronic obstructive pulmonary disease 8275 2,17,91,606.61
15 E03 Other hypothyroidism 8018 1,27,41,449.57
16 R50 Fever of other and unknown origin 7081 76,15,073.14
17 M13 Other arthritis 7069 66,89,867.93
18 R69 Unknown and unspecified causes of morbidity 7063 53,45,590.63
19 N39 Other disorders of urinary system 7025 84,98,334.81
20 R51 Headache 6333 64,06,151.26
aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLaf6 k|fKt tYofÍ cg';f/ cf=j= @)&$÷&% sf] cGTo ;Dddf !!,#),%&%
hgf aLldt ;b:ox? dWo]sf ;]jfu|fxLx?n] %,@),($& k6s ;fgf jf 7"nf k|s[ltsf ICD-10 cg';f/sf
!^^) k|sf/sf /f]ux?sf] pkrf/sf nflu :jf:Yo ;]jf pkef]u u/]sf] b]lvG5 .
cf=j= @)&$÷&% df pkrf/ ePsf zLif{ @) /f]ux?sf] gfd (ICD-10 Code ;lxt), c:ktfn e|d0f ;+Vof
/ e'QmfgL ul/Psf] /sd (Number of hospital visits and reimbursement cost) tflnsf g+= ^=@* df
b]vfP cg';f/ /x]sf 5g\ .
cWofo ^ M ;]jf k|jfx tyf pkef]u – ;+3Lo tyf k|fb]lzs tYofÍ
75
tflnsf g+= ^=@(
k|b]z g+= ! df clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx Onfd 20,187 2,14,88,958.80
@= Go"gtd k|jfx vf]6fË 1,680 22,580.59
tflnsf g+= ^=#)
k|b]z @ df clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx /f}tx6 1582 204331.60
@= Go"gtd k|jfx k;f{ 0 0
tflnsf g+= ^=#!
k|b]z g+= # df clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx lrtjg 89072 148674637.46
@= Go"gtd k|jfx /fd]5fk 2413 172971.77
tflnsf g+= ^=#@
u08sL k|b]z df clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx sf:sL 47694 132152853.95
@= Go"gtd k|jfx DofUbL 5953 4673938.61
tflnsf g+= ^=##
k|b]z g+= % df clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx kfNkf 58327 130336644.48
@= Go"gtd k|jfx slknj:t' 2805 46991.28
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
76
tflnsf g+= ^=#$
s0ff{nL k|b]zdf clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx ;'v]{t 12000 8073921.92
@= Go"gtd k|jfx klZrd
?s'd 0 0
tflnsf g+= ^=#%
;'b"/ klZrd k|b]zdf clwstd tyf Go"gtd ;]jf k|jfx ePsf lhNnfx?
qm=;+= ;]jf k|jfx lhNnf ;]jf lng] aLldt ;b:o ;+Vof e'QmfgL /sd -?=_
!= clwstd k|jfx s}nfnL 18761 12343955.94
@= Go"gtd k|jfx afh'/f 1406 47307.74
cWofo & M ;"rgf k|0ffnL
77
cWofo &
;"rgf k|0ffnL
:jf:Yo aLdf sfo{qmdsf] Joj:yfkg ug{ tof/ kfl/Psf] k|0ffnL aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (IMIS) xf]
. :jf:Yo aLdf af]8{n]] aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ;xof]udf ;Dk"0f{ ;]jfsf] ;"rgf ;+sng /
Joj:yfkg ug]{ ub{5 . aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL OG6/g]6df cfwfl/t ;"rgf k|0ffnL xf] . o;df
:jf:Yo aLdf sfo{qmddf ;xefuL ePsf ;b:o, cfa4 :jf:Yo ;]jf k|bfos, k|of]u u/]sf] ;]jf, bfjL
cflbsf] /]s8{ /xg] u/]sf] 5 . o; k|0ffnLdf ;b:otf btf{ tyf gjLs/0f, bfjL Joj:yfkg, k[i7kf]if0f,
k|ltj]bg nufotsf sfo{x?sf] Joj:yf /x]sf] 5 . o;df cTofw'lgs ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u ul/G5 h;n]
;"rgf k|ljli6 tyf ;dLIff sfo{qmddf x'g ;Sg] uNtL k|lt ;hu klg u/fpb5 . of] k|0ffnLn] rf}lj;}
306f ljleGg ;"rgf k|jfx ub{5 . o; k|0ffnLdf :df6{kmf]g -df]afOn_af6 klg ;"rgf cfbfg k|bfg ug{
;lsG5 .
o; k|0ffnLnfO{ lgDg cg';f/ tflnd k|fKt tyf clwsf/ k|fKt JolQmn] k|of]u ug{ ;Sb5g\ M
btf{ ;xof]uL
btf{ clwsf/L
k|b]z ;+of]hs
;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfx?
bfjL ;dLIfs
lrq g+= &=!
aLdf Joj:yfkg ;'rgf k|0ffnL (IMIS) sf] lrqfTds k|:t'tL
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
78
cWofo *
:jf:Yo lzIff tyf ;"rgf ;+rf/
cfd gful/snfO{ :jf:Yo aLdf ;DjGwL hfgsf/L u/fO{ o; sfo{qmddf gful/ssf] clws ;+nUgtf u/fpg
o; jf]8{sf] cf=j= @)&$÷)&% sf] :jLs[t aflif{s sfo{qmd cg';f/ k|rf/ ;fdu|L pTkfbg, k|;f/0f ljB'lto
dfWodjf6 -6]lnlehg, l;g]dfxn, /]l8of] cflb_ :yfgLo Pkm=Pd= tyf /fli6«o tyf km'6s/ kqklqsfx?
dfkm{t tkl;n jdf]lhd ;"rgf k|jfx u/]sf] 5 .
cfd gful/sx?nfO{ :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;r]tgf clej[l4 u/fpg] .
cfd gful/sx?nfO{ :jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfj4 x'g pTk|]l/t u/fpg] .
/fli6«o :t/sf] kqklqsfdf :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]z k|sfzg -^) l;=;L=sf]_ M !^# k6s
:of6]nfO6 ePsf /fli6«o :t/sf 6]lnlehgdf :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]z k|;f/0f Ps ldg]6sf] M
*,%^) k6s
/]l8of] g]kfndf :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]z k|;f/0f -Ps ldg]6sf]_ %)$) k6s tyf !% ldg]6sf] !#
>[vnf k|;f/0f
#^ lhNnfsf @)) j6f :yflgo Pkm Pd=x?jf6 :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]z k|;f/0f
km'6s/ kqklqsf tyf Dofu]lhgx?df :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]zx? k|sfzg M !)( k6s
cgnfOg l8lh6n kqklqsfx?jf6 :jf:Yo aLdf ;DjGwL ;Gb]zx? k|;f/0f M !%) k6s
cWofo ( M ;d:of / r'gf}tL tyf ;dfwfgsf pkfox?
79
cWofo (
;d:of / r'gf}tL tyf ;dfwfgsf pkfox?
tflnsf g+= (=!
;d:of, r'gf}lt, ;dfwfgsf pkfo tyf lhDd]jf/ lgsfo
qm=
;+= ;d:of tyf r'gf}lt ;dfwfgsf] pkfo lhDd]jf/ lgsfo
! ;b:otf btf{ lj:tf/ u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf]
;'lglZrttf / clgjfo{
;b:otfsf] k|fawfg, :jf:Yo
aLdf P]g sfof{Gjog
g]kfn ;/sf/, :jf:Yo dGqfno,
:jf:Yo aLdf af]8{, :yfgLo lgsfo
@ sd{rf/L / dfgj ;+;fwg
Joj:yfkg
;+u7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f
ug]{, kb k"lt{ ug]{
g]kfn ;/sf/, :jf:Yo dGqfno,
:jf:Yo aLdf af]8{
# ;]jf k|bfos ;+:yfdf
hgzlQm, ef}lts k"jf{wf/,
pks/0f Joj:yfkg
cfk"lt{ Joj:yfkg g]kfn ;/sf/, :jf:Yo dGqfno,
:jf:Yo ;]jf ljefu, ;]jf k|bfos
;/sf/L tyf gLlh :jf:Yo ;+:yf
$ kmfd]{;L tyf cf}ifwL
Joj:yfkg
;]jf k|bfos :jf:Yo ;+:yfdf
cfkm\g} kmfd]{;L :yfkgf /
;+rfng ug]{, Rational Use of
Drugs (Generic Prescribing)
g]kfn ;/sf/, :jf:Yo dGqfno,
;]jf k|bfos ;/sf/L tyf gLlh
:jf:Yo ;+:yf
% ;'ljwf y}nLdf lj:tf/
;]jf lj:tf/ ug{] :jf:Yo dGqfno, :jf:Yo aLdf
af]8{
^ kxF'r, hgr]tgf clej[l4 Jofks k|rf/ k|;f/, r]tgf
clej[l4
:jf:Yo aLdf af]8{, ;/f]sf/jfnf
;a}
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷)&%
80
cWofo !)
efjL sfo{lbzf tyf cj;/
cfly{s jif{ @)&%÷&^ sf of]hgf tyf sfo{qmd
sfo{qmd lj:tf/ – @)&%÷&^sf] klxnf] r/0fdf !! lhNnfx? s|dzM x'Dnf, d'u', 8f]Nkf, l;/fxf,
:ofËhf, ;Fv'jf;ef, wg'iff, df]/Ë , afFs], sGrgk'/ / bfr{'nfdf :jf:Yo aLdf
sfo{s|d la:tf/ ul/g] . afFsL #) lhNnfx?df @)&%÷&^sf] cfiff9 leq
:jf:Yo aLdf sfo{s|d la:tf/ u/L && j6f lhNnfdf of] sfo{qmd nfu'
ul/g] .
;]jf lj:tf/ – kx'Frdf ;xhtf Nofpg k|yd ;]jf ljGb' / /]km/n c:ktfnx? qmdzM lj:tf/
ub}{ n}hfg] .
– ;]jf lj:tf/sf nflu 5nkmn, uf]i7L, Ifdtf clej[l4 tflnd, cled'vLs/0f,
;dGjo, ;Demf}tf ul/g] .
;'ljwf y}nL lj:tf/ – ;'ljwf y}nLdf qmdzM j[l4 ub}{ n}hfg] .
kmfd]{;L – x/]s :jf:Yo ;+:yfdf cfkm\g} kmfd]{;L ;+rfng ug{ ;xhLs/0f ug]{{ .
hgr]tgf clej[l4 – k|rf/ k|;f/ Jofks u/fO{g] .
hgzlQm Joj:yfkg – O&M survey ul/g] .
:jf:Yo aLdf sfo{qmddf cfd ;j{;fwf/0f, lj1 b]lv g]kfn ;/sf/ ;Ddsf] 7'nf] cfzf /x]sf] 5 . o;
sfo{qmdn] :jf:Yo k|0ffnLdf Jofks k|ult ug{ d4t k'¥ofpg] 5 . o; sfo{qmdsf] sfof{Gjog dfkm{t
:jf:Yo ;]jfdf ;a}sf] kxF'r a9\g] 5 / cfjZos cj:yfdf ;]jf pkof]usf nflu cfly{s Jooef/ sd x'g]
5 . :jf:Yo aLdf sfo{qmdn] ljz]ift lgDg lnlvt pknlAw xfl;n ug{ d2t k'/fpg] 5 M
Universal Health Coverage nufot hgtfsf] ;du| :jf:Yo cj:yf tyf hLjg:t/df ;'wf/ x'g] x'gfn]
lbuf] ljsf;sf nIo -Sustainable Development Goals/SDGs_ k|fKt ug{ ;xof]u k'Ug] .
;dtfd'ns ljQLo kl/rfng eO{ :jf:Yo ;]jfdf x'g] JolQmut vNtLsf] vr{sf] cTolws ef/
-Out of pocket expenditure_ df sdL x'g] x'gfn] ;]jfdf kFx'r / ;]jf pkof]udf j[l4 x'g] .
sd{rf/Lx?sf] gfdfjnL
81
sd{rf/Lx?sf] gfdfjnL
pd]z bfxfn, zfvf clws[t
lu/L/fh vltj8f, gf=;'= :6f]/
;'l:dsf yfkf, x]=c=, sf=lg=sf] lk=P=
;+uLtf zdf{, vl/bf/
cGh' clwsf/L, 6]lnkmf]g ck/]6/
emns a= kf08], x=;=rf=
/fd axfb'/, x=;=rf=
s[i0f k|= v/]n, x=;=rf=
d+unb]jL u'?Ë, sf=;=
s[i0f rf}w/L, sf=;=
lagLtf yfkf, sf=;=
s[i0f k|= cfrfo{, pk;lrj
gGb s' k|wfg, n]vf clws[t
k|sfz s'= >]i7, n]vfkfn
b'uf{ nfld5fg], c=g=ld=
lxdnfn 1jfnL, h=:jf=lg=
slknb]j cof{n, l;=c=x]=a=
dfwj/fh lji6, x]=c=
piff yfkf, x]=c=
lx/f zfx, c=x]=a=
d+unf dfgGw/, h=:jf=k|=
lx/fb]jL /]UdL, l;=c=g=ld=
/fhlszf]/ /fo, l;=c=x]=a=
8f= k|Hjn >]i7, d]=c=
8f= kNk;f s+;fsf/, sG;N6]G6
lghg pkfWofo, sG;N6]G6 kmfd]{l;i6
pd]z cfrfo{, kmfd]{l;i6
g]q k|= Gof}kfg], h=:jf=lg=
l;h{gf kGt, x]=c=
u0f]z k|= cfrfo{, x]=c=
/ZdL s]=;L=, x]=c=
eujfg /]UdL, l;=c=x]=a=
u'~h axfb'/ lh;L, d]=/]=c=
xf]dgfy nfld5fg], h=:jf=lg=
;fljqf s'Fj/, c=g=ld=
8f= e'jg kf}8]n, a=h=k|=
>Ls[i0f k|hfklt, h=:jf=c=
cf]d s'df/L sF8]n, h=:jf=lg=
e/t af]x/f, h=:jf=lg=
/fd s'df/ >]i7, l;=c=x]=a=
O{= ;'/]z l;+x lt+s/L, cfO=6L= sG;N6]G6
cflzif /fh hf]zL, cfO=6L= clkm;/
sfn' l;+x sfsL{, cfO=6L= clkm;/
:Jff:Yo aLdf af]8{sf] jflif{s k|ltj]bg – cf=j= @)&$÷&%
82
;Gbe{ ;fdu|L
g]kfnsf] ;+ljwfg, @)&@
/fli6«o :jf:Yo gLlt, @)&!
/fli6«o :jf:Yo aLdf gLlt, @)&!
;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ;ldlt -u7g_ cfb]z, @)&!
;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff sfo{qmd -;+rfng_ lgodfjnL, @)&@
afx|f} lqjif{L{o of]hgf -@)^&–^*÷@)^(–&)_
bf];|f] :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo{qmd -@)!)–@)!%_
g]kfn :jf:Yo If]q /0fgLlt @)&@–@)&& (NHSS 2015-2020)
IMIS (Insurance Management Information System) 2016, -aLdf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL, @)&#_
Declaration of Alma-Ata , WHO, 1978
Universal Health Coverage, WHO, 2015 (http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs395/en/)
Sustainable Development Goals, UN, 2015
(http://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/)