gkos d/ b/yk fbohye s/ wjk b/yk gohye dh fog'n ;kotifbe y...
TRANSCRIPT
Gkos d/ b/yk fBohye s/ wjK b/yk gohye
dh fog'N
;kotifBe y/so d/ ndko/
(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
31 wkou 2016 Bz{ ;wkgs j'J/ ;kb bJh
gzikp ;oeko
;kb 2016 dh fog'N Bza3
iii
t/ot/ d/ jtkb/ ftZu
g?oQk gzBk$fNZgDh
w[Zy-pzX vii
Mbe ix-xiii
nfXnkfJ-1
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
G{fwek 1.1 1
itkpd/jh YKuk 1.2 – 1.4 1-2
gzikp ;oeko dk ;N/e 1.5 2-3
1.6 – 1.7 3-4
;kb d"okB yk; ;jkfJsk ns/ T[;dh tkg;h 1.8 4-5
ftZsh b/fynK Bkb w/b fwbkD 1.9 5
b/fynK Bz{ nzfsw o{g d/D ftZu pekJ/ 1.10 – 1.12 5-7
;?go/N nkfvN fog'NK 1.13 7
b/y/ Bk fsnko eoB dk n;o 1.14 7
BthBsw nzfsw b/fynK d/
ekoie[ bsk
1.15 – 1.18 7-10
- 1.19 -1.20 10
b/y/ fNZgDhnK 1.21 – 1.22 10-12
;oeko dh b/yk gVskb gqsh gqshfeqnk 1.23 12
b/yk gVskb fog'NK s/ nrbh ekotkJh 1.24 -1.26 12-14
ftZu -;zouBk ns/
fBiheoD, fog'N dh eto/i
1.27 – 1.28 14
nfXnkfJ-2
g
fbwNv d/ ekoi
2.1 15-31
gzikp d[nkok nkwdB
dh fpfbzr ns/ t;{bh
2.2 32-47
nfXnkfJ-3
ekoiK dh b/yk gVskb
;oekoh ezgBhnK
gzikp nB[;{fus ikshnK G"
ftZsh ;jkfJsk dh tzv ns/ t;{bh 3.1 49-56
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe)
iv
gzikp oki T[
B 3.2 56-60
gzikp bx{ T[d:'r ns/ fBo:ks ekog'o/
gbkN dh nbkNw?AN ftZu d/oh ekoD ftnki dk
B[e;kB
3.3(T) 60-61
gbkNK dh r?o soe;zrs spdhbh ekoD B[e;kB 3.3(n) 61-62
gzikp n?ro' ekog'o/
;zgshnK dk xZN w[bKeD 3.4 62-64
gzikp
(U Nh n?;) sfjs
nfB:fws fBgNkok
3.5 65-66
gzikp oki rq
e?ohUto bkrsK dh Bk wz {oh 3.6 66-67
gzikp oki fbwNv
wkVh ;KG ;zGkb ekoD B[e;kB 3.7 67-69
3.8 69-70
gzikp
ftnki d/ NkbD:'r G[rskB 3.9 70-71
gzikp oki t/nojkT{f;zr
fwZb wkbeK Bz{ M'B/ dh tzv 3.10 71-73
gzikp
fpibh dh yohd 3.11 73-81
h Bk t;{bh 3.12 81-82
tkX{ b?th dh NkbD:'r ndkfJrh 3.13 83-85
;bkjekoK dhnK fB:[eshnK T[Zs/ r?o bkGdkfJe
you/
3.14 85-87
gZN/ s/ whB dh spdhbh 3.15 87-89
3.16 89-97
v
nB[bZr
nB[bZr
Bza
t/ot/ d/ jtkb/ ftZu
g?oQk gzBk BzL
1H gh n?; :{ , fiBQK d/ b/y/ pekfJnk jB, ftZu
fttoD
1H11 99
2H
nzfsw o{g fdZs/ rJ/ nkyoh ;kb d/ b/fynK dh
;zy/g ftZsh ;fEsh ns/ ekoih f;ZN/
1H15 - 1H16 100-106
3H gh vpfbT{ nko n?w vh ;h dh ftZsh ;fEsh ns/
ekoih f;ZfNnK B{z do;kT[Adk fttoD
2H1H6 107
4H 31.03.2016 B{z bkJhfBzr ;ehwK dh gqrsh B{z
do;kT[Adk fttoD
2H1H11H1 108
5H 2011-16 d"okB ygsekoK dh iwQK ;feT[foNh s/
xZN ftnki dh ndkfJrh B{z do;kT[Adk fttoD
2H2H9H8 109
6H 2011-
B{z do;kT[Adk fttoD
2H2H10H3 110
7H 2011-16 d"okB ;zukbD ns/ fJzc'o;w?AN ;Nkc
d[nkok ehs/ xZN fBohyD B{z do;kT[Adk fttoD
2H2H10H5 111-112
vii
w[Zy-pzX
fJj fog'N 31 wkou 2016 Bz{ ;wkgs j'J/ ;kb bJh ;oekoh ezgBhnK ns/
, 2013 d/ T[gpzXK nB[;ko ezgBhnK
fiBQK Bz{ ;oekoh ezgBhnK wzfBnk iKdk j? d/ ;w/s) dh b/yk gVskb ;w/A ;w/A s/ ;'X/
d/ gqktXkBK nXhB Gkos d/ b/yk fBohye s/ wjK b/yk gohye (;h J/
ih) d[nkok ehsh iKdh j?. ;h J/ ih d[nkok fB:[es nfXfB:fwe b/yk gohyeK
(ukoNov nekT{ANA?NK) tZb'A gqwkfDs b/fynK dh ;h J/ ih d/ nc;oK tZb'A g{oe b/yk
gVskb j'Dh jz[dh j? ns/ ;h J/ ih nkgDhnK fNZgDhnK fdzdk j? iK nfXfB:fwe
b/yk gohyeK dh fog'N Bz{ ;zg{oD eodk j?. fJ; s'A fJbktk, fJBQK ezgBhnK dh ;h J/
ih d[nkok u'DthA b/yk gVskb th jz[dh j?.
n?eN, 1971 dh Xkok 19-J/ d/ T[gpzXK nXhB ;h J/ ih tZb'A ;oeko Bz{ oki ftXkB
NK
G/ihnK iKdhnK jB.
d' nfX
Ze' fJZe b/yk
gohye j?.
fJ; fog'N ftZu fiBQK wkwfbnK dk T[b/y ehsk frnk j?, T[j nfij/ jB i' fe
2015-16 d/ ;w/A dh u'DthA b/yk gVskb d"okB fXnkB ftZu nkJ/ ns/ nfij/
wkwb/ th jB i' fgSb/ ;kbK d"okB fXnkB ftZu nkJ/ ;B, gzqs{ fiBQK Bz{ fgSbhnK
b/yk gVskb fog'NK ftZu dZf;nk BjhA ik ;fenk ;h. fiZE/ o{oh ;wfMnk frnk j?,
;kb 2015-16 s'A pknd tkb/ ;w/A Bkb ;pzXs w
b/yk gVskb Gkos d/ b/yk fBohye s/ wjK b/yk gohye d[nkok ikoh ehs/
*i/eo nB[tkd ehs/ rJ/ eEB ftZu e'Jh ;zd/j j't/, nzrq/ h eEB Bz{ gqwkfDe
wzfBnk ikt/.
ix
Mbe
fJ; fog'N ftZu 17 “gzikp ib ;o's
gqpzXB ns/ fbwNv d/ ekoi” ns/ “
fbwNv ftZu nkwdB dh fpfbzr ns/ t;{bh” fi;dk ftZsh n;o fB:wK, fBod/
ns/ ekoiftXh dh Bk gkbDk, ftt/ejhD c?;bk b?D ns/ ne[ b :'iBkpzdh ns/
r?o gqGkth wkBhNfozr d/ ekoD ` 1,712a97 eo'V ;h, . w[Zy gfoDkwK
ftZu'A e[ZM j/mK do;kJ/ rJ/ jBL
1H oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dk ftZsh gqpzXB
31 wkou 2016 Bz{, 53
` 25,556a43 eo'V ;h fi; ftZu gz{ih ` 7,976H79
` 17,579H64 eo'V ;B. e[Zb 11-12 d/ ` 16,073a75 eo'V s'A 58a99
tZX e/ 2015-16 ftZu ` 25,556a43 eo'V j' frnk.
o[MkB w[Zy s"o s/ fpibh y/so ftZu ;h. ;oeko B/ 2015-16 d"okB fJetNh$
ns/ nB[dkBK$T[gdkBK bJh ` 5,387H69 eo'V dk :'rdkB fdZsk.
(g?oQk 1H6 s'A 1H8)
nes{po 2015 s'A 30 ;szpo 2016 d/ ;w/A d"okB, 23 d/ 28
b/y/ gqkgs j'J/ ;B. fJBQK ftZu'A, nZm b/fynK B/ ` 231a44 eo'V dk bkG do;kfJnk
ns/ 15 b/fynK B/ ` 877a32 eo'V dk B[e;kB do;kfJnk. d' b/y/ Bk bkG Bk jkBh
nXko s/ pDkJ/ rJ/ ns/ fszB Bkb ;pzXs fszB b/fynK dk bkG ns/
jkBh b/yk fsnko Bj] ehsk frnk. bkG ftZu gqw[Zy fjZ;/dko gzikp oki gkto
(` 165a91 eo'V),
fbwNv (` 42a21 eo'V) ns/
fbwNv (` 14a40 eo'V) ;B
(` 370a76 eo'V), g (` 189a19 eo'V), gzikp
(` 96a44 eo'V) ns/ gzikp oki
(` 90a51 eo'V) B/ B[e;kB T[mkfJnk.
(g?oQk 1H16)
b/fynK dh r[DtZsk
b'V j?. 1 nes{po 2015 s'A
30 ;szpo 2016 d/ ;w/A d"okB, b/yk gVskb Bz{ G/i/ rJ/ 21
25 b/fynK ftZu'A, nfXfB:fwe b/yk gohye B/ 16
gqwkD-gZso, ;Zs -gZso ns/ d' b/fynK bJh
2015 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
x
gqshe{b gqwkD gZso (fi;dk wsbp j? fe b/y/ ;jh ns/ fBogZy ;fEsh Bz{ BjhA
do;kT[Ad/ jB) fdZs/ ;B. fJZe fJZe
b/y/ B{z fJsok ;fjs gqwkD gZso gqkgs j'fJnk.
(g?oQk 1H21 s'A 1H22)
b/fynK ftZu pekJ/ ns/ ;wkgsh
30 ;szpo 2016 sZe SZph 42 b/y/ pekfJnk ;B.
(g?oQk 1H10)
d/ ekoiK ns/ gzikp oki
nkwdB dh fpfbzr ns/ t;{bh
skb B/, j'oK d/ Bkb Bkb, j/mK nB[;ko do;kfJnkL
Bkpkov ns/ Gkos ;oeko B/ fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk ns/ gkDh d/ ykfbQnK Bz{ gZek
eoB d/ gq'i?eNK bJh oki ;oeko Bz{ ` 1,101H09 eo'V ikoh ehs/. oki ;oeko B/
fJ;d/ pdb/ fszB s'A 973 fdBK dh d/oh s'A pknd ezgBh Bz{ ` 940H98 eo'V jh ikoh
ehs/ fi;d/ f;ZN/ tZi'A ekoiK ftZu d/oh j'Jh.
(g?oQk 2H1H6)
ezgBh B/ bkGekohnK dh gSkD, EktK B{z u[DB, gq'i?eN EktK dh gqkEfwesktK ns/
gq'i? B{z :ehBh pDkT[D bJh
ekoi-gqDkbh BjhA pDkJh.
(g?oQk 2.1.7)
ezgBh B/ Bt/A N?Avo ;Zd/ fpBk xZN fwnkdh N?AvoK d[nkok ns/ pko-
eoe/ ` 9H87 eo'V d/ w[Zb dhnK t;sK yohdhnK, fJ; soQK gqsh:'rh doK d/ bkGK s'A
tKMk ofjDk fgnk.
(g?oQk 2.1.9)
fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ oZy oykt (U n?Av n?w) dk ezw "Afgnk
BjhA frnk ns/ T[;Bz{ pkjo'A eokT[D d/ f;ZN/ tZi'A ` 34.41 eo'V dk NkbD:'r youk
j'fJnk.
(g?oQk 2.1.10.2)
2011-16 d"okB, ezgBh B/ 1,
Bz{ ;"Ag fdZs/ ns/ ` 36.07 eo'V dk U Nh n?c ih)
n?;';h k pDdk ;h go fJj oew Bk ih U nkJh
wzrh rJh ns/ Bk jh fdZsh rJh.
(g?oQk 2.1.12.1)
Mbe
xi
d[nkok nkwdB dh fpfbzr ns/ t;{bh
fpibh n?eN, 2003 d/ gqktXkBK dh T[bzxDk eod/ j'J/, fJb?eNq'-we?fBeb whNoK B{z
b'VhAd/ s"o s/ pdbD dh gqfefonk g[{oh BjhA ehsh rJh ns/ yokp/ib/ j'J/ whNo
fBoXkfos ;w/A ftZu pdb/ BjhA rJ/.
(g?oQ / 2.2.9.1 ns/ 2.2.9.2)
fpibh fpbK B{z ikoh eoB ns/ T[BQK dh ndkfJrh Bkb ;pzXs fBoXkos ;wK ;hwk
dh gkbDk BjhA ehsh rJh fi; ekoD 2011-16 d"okB ` 24.32 eo'V d/ ftnki dk
B[e;kB j'fJnk.
(g?oQ / 2.2.9.3 s'A 2.2.9.6)
k. fJj xZN ndkfJrh
2011-15 d"okB ` 385.26 eo'V dh ;h.
(g?oQk 2.2.9.8)
ezgBh B/ - ygsekoK dh 100 whNfozr gqkgs BjhA ehsh
fJj fpibh n?eN, 2003 d/ nXhB b'V]dk j?. fJ; eoe/ gh n?; Jh nko ;h B/
kb 2014-16 ` 10.00 eo'V Bk .
(g?oQk 2.2.10.1)
ZX pekfJnk d/: 2012-16 d"okB ` 705.67 eo'V s'A tZX e/
` 1,083.56 eo'V j' frnk.
(g?oQk 2.2.10.3)
3H ekoiK dh b/yk gVskb
gzikp nB[;{fus ikshnK G" B
2013-16 d"okB ` 145a56 eo'V d/ gfo:'fis ftZsh ;kXBK d/ w[ekpb/
` 64a85 eo'V ;h, fi;B/ GbkJh ;ehwK Bz{
uko
s'A 28 d/ ftueko ojh. fJZS[e bkGekohnK e'b'A gqkgs j'JhnK
d/D dh pikJ/ ` 6a83 eo'V ;EkJh iwQK ftZu oZy/ ;B.
(g?oQk 3H1)
v
fJetNh ns
ojh. feT[Afe oki ;oeko B/ e[skjh tkb/ pKvK dh rozNh fdZsh j[zdh j?, fJBQK
zw/tkoh nzs ftZu oki ;oeko d/ yikB/ s/ gJ/rh.
e[skjhekoK e'b'A eo
2015 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
xii
wjhfBnK s'A 19 ;kbK s'A tZX dh d/oh j'Jh iZd fe rozNh d/D tkfbnK d/
t/oftnK dk yokp foekov oZyD d/ f;ZN/ tZi'A b/yk gVskb ftZu u'DthA iKu
ehs/ gzi wkwfbnK ftZu'A d' wkwfbnK ftZu ` 197a70 eo'V dh Bk t;{bh j'Jh.
(g?oQk 3H2)
f;ZN/ tZi'A ;fjekoh B{z ` 4.08 eo'V dk nDT[fus bkG j'fJnk.
(g?oQk 3H4)
ekog
fBgNkok eoe/ ` 1.91 eo'V dk nfB:ws bkG gj[zukfJnk.
(g?oQk 3H5)
v
eDe d/ ;Nke dh wkVh ;KG ;zGkb ns/ oZy oykt d/ Bkb jh ;wA/ f;o T[; B{z
ngrq/v eoB dh ekotkJh Bk eoB ekoD ezgBh B{z ` 93.29 eo'V dk B[e;kB
j'fJnk.
(g?oQk 3H7)
foNkfJo j'J/ eowukohnK dhnK foNkfJowA?N d/DdkohnK B{z fBgNkT[D ftZu d/oh
eoB d/ Bshi/ tZi'A ezgBh B{z ftnki d/ G[rskB bJh ` 1.07 eo'V dk tkX{
youk eoBk fgnk.
(g?oQk 3H9)
` 5.94 eo'V dh jkBh j'Jh.
(g?oQk 3H10)
gzikp
tgkohnK/ nDfwZEh fJzNou/Ai s'A fpibh yohdh rJh fi; d/ f;ZN/ tZi'A
`
f;o G[rskB s/ fwbD tkbh ` 22a33 bZy dh S'N b?D ftZu th n;cb ojh.
Mbe
xiii
ezgBh B/ ` 2,249a61 eo'V dh tkX{ ndkfJrh ehsh fi; ftZu'A ` 1,427a84
eo'V dk Gko ygsekoK s/ gk fdZsk frnk.
(g?oQk 3H11)
gh n?; Jh nko ;h (fpibh g{osh e'v ns/ ;pzXs wkwb/) nfXfB:wK d/ nB[;ko
` 14.48 eo'V dh ;feT[foNh d/ Bkb ` 9.74 eo'V d/ dzv ftnki dh ndkfJrh
B/
` 53.36 eo'V
J/.
(g?oQk 3H12)
ezgBh B/ ` 391.46 eo'V dh tkX{ b?th dh ndkfJrh ehsh id'A fe fJj fJZe
i'nkfJzN t?Auo ezgBh B/ eoBh ;h i' fe fJZe tZyok ekBz{Bh ndkok ;h.
(g?oQk 3H13)
1
nfXnkfJ-1
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
G{fwek
1a1 oki d/
ubkT[D bJh pDkJ/ iKd/ jB ns/ oki dh noE ftt;Ek ftZu fJZe wjZstg{oD EK
oZyd/ jB. 31 wkou 2016 B{z, 531 Zu'A, fJZe ezgBh
2 ;Nke
n?e;u/Ai ftZu fb;Nv ;h. ;kb 2015-16 d"okB, e'Jh th gh n?; :{ dk rmB
3 B{z pzd ehsk frnk. 31 wkou 2016 B{z
;koDh 1a1 ftZu fdZs/ jB:
;koDh 1H1 L 31 wkou 2016 B frDsh
-
:{4
e[Zb
;oekoh ezgBhnK 27 22 49
4 - 4
e[Zb 31 22 53
w[skfpe ` 55,693.63 eo'V dh NoB Uto do;kJh. fJj NoB Uto 2015-16 bJh
oki d/ eZ[b xo/b{ T[sgkd (ih vh gh) d/ 13H62
` 5,983H86 eo'V dk B[e;kB T[mkfJnk. wkou 2016 d/ nzs sZe T[BQK e'b
49,765 eowukoh ;B.
itkpd/jh YKuk
1a2
143(6) d/ sfjs ehsk iKdk j?. n?eN dh Xkok 2(45) w[skfpe, ;oekoh ezgBh T[j
jz[dh j? fi; ftZu ;oeko (oK) d[nkok xZN' xZN 51 ndk ehsh gz{ih jz[dh j?
Xkok 143(7) d/ sfjs, e'Jh j'o ezgBh fi; dh wbehns iK ezNo'b, f;ZX/ iK nf;ZX/
;oeko ns/ fJZe iK fJZe s'A tZX oki ;oekoK e'b j?, i/eo Gkos d/ b/yk fBohye
1 gh ;h n?b N?bhekw B{z SZv e/ fi; B{z pzd eo fdZsk frnk j? (iBtoh 2012) .
2 gzikp ew:{fBe/ B fbwNv.
3 gzikp gkto gq'veN; fbwNv ns/ gzikp fBo:ks ekog'o/ B fbwNv, fiBQK B{z 53 gh n?; :{ ftZu
kwb ehsk frnk j?.
4 r?o ekoi hb gh n?; :{ T[j jB fiBQK B/ nkgD/ ekoi pzd eo fdZs/ jB.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
2
ns/ wjK b/yk gohye (;h J/ ih) o{oh ;wMD, sK T[BQK ezgBhnK d/ b/fynK dh
u'DthA
A iKu s/ bkr{ j'Dr/. ftZsh
nfXfB:fwe b/yk gVskb
1H3 ;oekoh ezgBhnK d/ ftZsh fttoDK ( , 2013 dh Xkok 2(45) d/
nB[;ko) dh b/yk gVskb nfXfB:fwe b/yk gohyeK d[nkok ehsh iKdh j? i' fe
ftZsh fttoDK dh g{oe b/yk gVskb ;h J/ ih d[nkok Xkok 143(5) d/ sfjs b/yk
gVskb fog'N gqkgs j'D dh fwsh s'A ;Zm fdBK d/ nzdo ehsh ikDh j[zdh j??.
nB[;{fus ikshnK G"A ftek;
dk fJZe' fJZe
d/ ;pzX ftZu, b/yk gVskb ukoNov nekT[AN?ANK ns/ g{oe b/yk gVskb
;h J/ ih d[nkok ehsh iKdh j?.
;oeko ns/ ftXkB ;Gk dh G{fwek
1H4
ezNo'b eodh j?. wZ[y n?r hfeT{fNt ns/ p'ov d/ vkfJo?eNo ;oeko d[nkok fB:[es
ehs/ iKd/ jB.
eodh j?. fJ; bJh, oki ;oeko dhnK ezgBhnK d/ ;pzX ftZu ;bkBk fog'NK Bz{
nfXfB:fwe b/yk gohyeK dhnK fog'NK ;fjs ns/ ;h J/ ih dhnK fNZgDhnK ;fjs,
;Gk nZr/ T[BQK d/ nzfsw o{g d/D s'A fszB wjhfBnK nzdo iK ;pzXs n?eNK d[nkok
gzikp ;oeko dk ;N/e
1.5 oki ;oeko dk f
s"o s/ fszB soQK dk j? L
/
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
3
yk; ftZsh wZdd b'V g?D s/ oki ;oeko, fJ
T[gdkBK d/ o{g ftZu piNoh wZdd gqdkB eodh j?.
rozNhnK oki ;oeko fJ K tZb'A bJ/ rJ/
tkg; eoB dh rozNh th b?Adh j?.
1a6 31 wkou 2016 Bz{, 53 gh
` 25,556a43 eo'V j/m fdZs/ ;koDh 1a2 ftZu t/ot/ nB[;ko ;h L
;koDh 1.2
( ` eo'VK ftZu)
;oekoh ezgBhnK e[Zb i'V
gz{ih bzw/ fwnkdh
i'V gz{ih bzw/ fwnkdh
i'V
7,470.35 17,213.98 24,684.33 481.69 330.84 812.53 25,496.86
-
24.75 34.82 59.57 - - - 59.57
i'V 7,495.10 17,248.80 24,743.90 481.69 330.84 812.53 25,556.43
-
u 31a21 gz{ih ti'A ns/ 68a79 bzw/
-12 d/ ` 16,073a75 eo'V s'A 58a99
tZX e/ 2015-16 ftZu ` 25,556a43 eo'V j' frnk fi;Bz{ j/m fdZs/ rJ/
ukoN 1a1 ftZu do;kfJnk frnk j? L
ukoN 1H1 L gh n?; :{ ftZu e[Zb fBt/
20,678.63
16,073.75
21,551.05 22,536.71
25,556.43
10,000.00
14,000.00
18,000.00
22,000.00
26,000.00
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
Investment (Capital and Long-term loans)
1a7
1a2 ftZu do;kJh rJh j?. gh n?;
-12 ftZu
83a48 s'A tZX e/ 2015-16 ftZu 89a15 j' frnk.
(` e
o'V
K ft
Zu)
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
4
ukoN 1H2 L gh n?; :{ ftZu y/sotko fBt/
0
3,000
6,000
9,000
12,000
15,000
18,000
21,000
24,000
2011-12 2015-16
13,418.05
(83.48)
22,783.36
(89.15)
1,053.27
(6.55)
1,070.88
(4.19)736.73
(4.58)812.67
(3.18)865.70
(5.39)
889.52
(3.48)
` e
o'V
K ft
Zu
T{oik ftZs y/shpkVh j'o
;kb d"okB yk; ;jkfJsk ns/ T[;dh tkg;h
1a8
gqdk
-16 Bz{
ysw j'J/ fszB ;kbK dk ;zy/g t/otk j/mK ;koDh 1a3 ftZu fdZsk j? L
;koDh 1H3 L B{z piNh ;jkfJsk ;pzXh t/ot/
(` eo'VK ftZu)
bVh
Bza
t/ot/ 2013-14 2014-15 2015-16
gh n?;
frDsh
oew gh n?;
frDsh
oew gh n?;
frDsh
oew
1. piN ftZu'AA fdZsh
fJeftNh gz{ih 2 22.35 3 72.07 2 32.24
2. piN ftZu'AA fdZs/
15 15.00 - - - -
3. piN ftZu'A
nB[dkB$ T[gdkB 6 3,129.82 4 3,027.35 6 5,355.45
4. e[Zb you/ (1O2O3) 8 3,167.17 6 3,099.42 7 5,387.69
5.
- - - - - -
6. ikoh ehshnK
rozNhnK 7 28,895.45 9 31,271.89 4 6,282.68
7. tkndk rozNh 11 44,012.74 11 49,058.42 12 38,658.45
5 ;bkBk dh do s/.
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
5
p?Ae
bJh, oki ;oeko, gzikp fc;eb f iN gqpzXB n?eN, 2003, sfjs
Gkos d/ ;ftXkB d[nkok fB:s jZdK ftZu, rozNh gqdkB eodh j? fi; bJh rozNh
i' yohd J/iz;hnK dk ezw eodhnK jB
gk;'A 1$8 sZe rozNh ch; t;{b
ehsh. tkndk rozNh 2014 15 ftZu ` 49,058a42 eo'V s'A xZN e/ 2015-16
d"okB ` 38,658a45 eo'V j' rJh. ;kb d"
` 171a74 eo'V ftZu'A, ` 96a15 eo'V dh rozNh ch; (fgSb/ ;kbK dh ` 47a00 eo'V
B{z SZv e/) ndk ehsh ns/ `
` 26a63 eo'V) ;h. j'o
(gh n?; gh ;h n?b) ns/ gzikp n?ro'
ftZsh b/fynK Bkb w/b fwbkD
1a9
rozNhnK Bkb ;pzXs ;zfynktK, oki d/ ftZs b/fynK dhnK ;zfynktK Bkb fwbDhnK
ukjhdhn
ftGkr Bz{ nzsoK d/ w/b fwbkD fsnko eoB/ ukjhd/ jB. fJ; ;pzX ftZu 31 wkou
2016 dh ;fEsh j/mK ;koDh 1a4 ftZu fdZsh rJh j? L
;koDh 1H4 L ftZsh b/fynK nB[;ko fJeftNh, d/ w[ekpb/ gh n?;
d/ foekov
(` eo'VK ftZu)
d/ ;pzX ftZu
pekfJnk
ftZsh b/fynK nB[;ko
oew nB[;ko oew
nzso
fJeftNh 3,636.60 7,833.78 4197.18
7,171.09 10,131.49 2960.40
rozNhnK 38,659.88 38,658.45 1.43
b/yk g
fwbkD bJh 1985-
fwbkD bJh ;wK pZX m'; edw T[mkT[D/ ukjhd/ jB.
b/fynK Bz{ nzfsw o{g d/D ftZu pekJ/
1a10 jo ftZsh ;kb bJh ezgBhnK d/ ftZ
Xkok 96(1) d/ Bkb Xkok 129(2) nXhB ;pzXs ftZsh ;kb d/ nyho s'A S/ wjhB/ d/
nzdo :kfB fe ;szpo sZe fsnko eoB/ jz[d/ jB. gkbDk Bk eoB s/, fJ; n?eN dh
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
6
ftZu, T[jBK d/ b/y/ T[jBK d/ ;pzXs n?eNK d/ gqktXkBK nB[;ko fsnko ehs/ ikD/,
b/yk gVskb ehs/ ikD/ ns/ ftXkB-
ehs/ b/fynK dh gqrsh d/ t/ot/ dZ;dh j? L
;koDh 1H5 d/ b/fynK d/ nzfsw o{g dh ;fEsh
bVh Bza t/ot/ 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
1. 31 31 29 316 31
2. ;kb d"okB fsnko ehs/ b/fynK
dh frDsh 29 31 26 357 28
3. pekfJnk b/fynK dh frDsh 41 41 428 39 42
4. 24 24 26 25 26
5. pekfJnk dh jZd (;kbK ftZu) 1 s'A 5 1 s'A 4 1 s'A 4 1 s'A 4 1 s'A 5
bJh gqGkth edw u[ZeD/ ukjhd/ jB ns/ nkgD/ b/y/ w"i{dk ;w/A sZe fsnko eoB/
;kb d/ b/y/ fsnko eoB sK i' nZr/ s'A b/fynK d/ pekfJnk B{z fJeZm/ j'D s'A o'fenk
K d/ fJZe ;kb d/ b/y/ pekfJnk
;B.
BQK fJekJhnK dhnK rshftXhnK B{z
ngDk bJ/ jB. Gkt/A gqXkB wjK b/ykeko (b/yk gqhfynk), gzikp, B/ Swkjhtko
fBe ftGkrK ns/ ;oeko d/ nj[d/dkoK B{z b/y/ fsnko eoB ftZu d/oh
pko/ ;{uBk d/ fdZsh ;h, gqzs{ gfonkgs ;[Xko{ edw BjhA bJ/ rJ/. fJ; d/ Bshi/ ti'A,
fJ
1a11 u T[BQK ;kbK d"okB ` 6,099a01 eo'V dk
ftNhL ` 121a24 eo'V ns/ nB[dkB/T[gdkBL ` 5,977a77 eo'V)
fiBQK bJh b/y/ fsnko BjhA ehs/ rJ/ ;B, i' nB[bZr - 1 ftZu do;kJ/ rJ/ jB.
;[fB
fJ; soQK, ;oeko dk fJBQ
fojk.
6 -14 ftZu j'Jh gqzs{ fJ;dh ;EkgBk dh ;{uBk
2014-15 ftZu gqkgs j'Jh ;h.
7
8 d' ezgBhnK d/ uko b/fynK Bz{ SZv e/ i' fe 2013-
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
7
1a12 T[go'es s'A fJbktk, r?o-ek
pekfJnk ;B. 22 r?o-9 pzd j'D dh gqfeqnk ftZu ;B
fiBQK d/ b/y/ d' s'A 24 ;kbK bJh pekfJnk ;B. d' r?o-
gzikp gkto gq'veN; fbwNv ns/ gzikp fBo:ks ekog'o/ ns/
jfonkDk jkJh e'oN d/ j[ewK sfjs pzd (cotoh 2016) ehshnK rJhnK jB.
pekfJnk 14 r?o-
pekfJnk ;B.
1a13 ;?go/N nkfvN
fog'NK (n?; J/ nko
nB[;ko j?L
;koDh 1H6 L dh ;fEsh
bVh
BzL dk BK
;kb fi; sZe n?;
ehshnK rJhnK
;kb fi; bJh n?; J/ ftXkB ;Gk
n?; J/ nko dk
;kb
;oeko B{z ikoh eoB dh
fwsh$w"i{dk ;fEsh
1. gzikp ftZsh 2013-14 - -
2. gzikp nB[;{fus ikshnK G"A
2012-13 2013-14 -
3. 2012-13 2013-14 -
4. gzikp oki t/nojkT{f;zr
2012-13 2013-14 4 nr;s 2016
b/y/ Bk fsnko eoB dk n;o
1H14 b/fynK Bz{ fsnko eoB ftZu d/oh ekoD ;pzXs eBz{BK d/ gqktXkBK dh
T[bzxDk s'A fJbktk X'y/pkih ns/ iBsk d/ g?;/ dh u'oh j'D dk vo j[zdk j?. T[go'es
b/fynK d/ pekfJnK dh ;fEsh ekoD, ;kb 2015-16 bJh oki dh ih vh gh ftZu
1a15
ns/ ekoih f;ZN/ nB[bZr 2 h
d/ ekoiK dh jZd Bz{ do;kT[Adk j?. j/m fdZsh ;koDh 1H7 ;kb 2015-16 Bz{ ysw j'D
9 nB[bZr 2 dh bVh ;zfynk - J-2,7,8,9,10 ns/ 12 s/ nkT[AdhnK ezgBhnK.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
8
t/ot/ gqdkB eodh j?.
;koDh 1H7 L dh NoBUto ns/ oki dh ih vh gh d/ t/ot/
(` eo'VK ftZu)
t/ot/ 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
NoBUto 29,841.98 37,090.63 44,746.29 52,733.04 55,693.6310
oki dh ih vh gh 2,56,374 2,85,119 3,17,556 3,49,826 4,08,815
oki dh ih vh gh
Bkb NoBUto dh
11.64 13.01 14.09 15.07 13.62
-12 ftZu
11a64 s'A tZX e/ 2014-15 ftZu 15a07 j' rJh. n?go, fJj 2015-16 ftZu xZN e/
13a62 gqsh s j' rJh.
1a16 -12 s'A 2015-16 d"okB
j'fJnk e[Zb B[e;kB j/mK ukoN 1a3 ftZu fdZsk frnk j?.
ukoN 1.3: ek
4650.48
5983.865747.15
5450.55
12180.76
4000
6000
8000
10000
12000
14000
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
(11)
(12)
(11) (11)
(15)
(e[Zb B[e;kB ;kb d"okB ;zfus bkG$jkBh dk fBo'b n;o j? fi; bJh b/fynK B{z nzfsw o{g
do;kT[AdhnK jB.
;oekoh ezgBhnK ns/
fiBQK bJh b/fynK Bz{ nzsw o{g fdZsk frnk, ;zy/g ftZu nB[bZr 2 ftZu do;kJ/
11 b/y/ gqkgs j'J/ ;B. fJBQK ftZu'A nZm b/fynK B/ ` 231a44 eo'V dk bkG
10
30 ;szpo 2016 sZe BthBsw nzfsw b/fynK d/ w[skfpe NoBUto . 11
;kb 2011-12 bJh (fJZe b/yk), 2012-13 (d' b/y/), 2013-14 (uko b/y/), 2014-15 (16 b/y/)
ns/ 2015-16 (gzi b/y/).
(` e
o'V
K ft
Zu)
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
9
do;kfJnk ns/ 15 b/fynK B/ ` 877a32 eo'V dk B[e;kB do;kfJnk. d'12
13
bJh bkG ns/ jkBh b/yk fsnko Bj] ehsk frnk. bkG ftZu gqw[Zy fjZ;/dko gzikp
oki gkto ekog fbwNv (` 165a91 eo'V), gzikp bx{ T[d:'r ns/ fBo:ks
` 42a21 eo'V) ns/ gzikp oki ezBN/Bo ns/ t/nojkT{f;zr
`
fbwNv (` 370a76 eo'V), gzikp oki t/no (` 189a19 eo'V),
` 96a44 eo'V) ns/ gzikp oki f;tb
` 90a51 eo'V) B/ Gkoh B[e;kB T[mkfJnk.
1a17
fdZs/ rJ/ jBL
;koDh 1.8: oki gh
(` eo'VK ftZu)
t/ot/ 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
brkJh gz{ih s/ nkwdB
( ftZu)
5.13 3.73 11.00 13.28 13.16
foD 11,992.79 12,839.83 13,683.58 14,597.07 17,579.64
NoBUto 29,841.98 37,090.63 44,746.29 52,733.04 55,693.6314
foD$NoBUto nB[gks 0.40:1 0.35:1 0.30:1 0.28:1 0.32:1
ftnki dk G[rskB 3,408.29 4,522.37 5,918.58 6,442.72 7,154.12
;zfus jkBhnK 12,492.46 5,011.15 5,870.08 6,236.66 6,473.81
z { SZv e/ ;kohnK
nkwdB -12 ftZu
5a13 s'A xZN e/ 2012-13 ftZu 3a73 j' rJh i' fe 2013-14 ftZu tZX e/ 11a00
j' rJh ns/ nZr'A 2014-15 ftZu j'o tZX e/ 13a28 j' rJh. fJj,
n?go, 2015-16 ftZu wkw{bh xZN e/ 13a16 j' rJh.
-12 ftZu 40 ;h, j"bh j"bh
xZN e/ 2014-15 ftZu 28 ofj frnk ns/ pnkd ftZu 2015-16 ftZu tZX
e/ 32 j' frnk.
1a18
` 263H00 eo'V dk
12
gzikp g[fb; jkT{ // gzikp g[fb; ;feT[
13 frZdVQpkjk gkto fbwNv (2014-15), gzikp E -15) ns/ ro/No
w[jkbh f;Nh pZ; ;of -15). 14
2016 sZe BthBsw nzfsw b/fynK w[skfpe.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
10
s'A 100 dh do s/
` ` 243a44 eo'V dk
1a19
fJBQK ftZu'A, S/15
2015-16 d"okB, r?o-
`
Xko,
1a20 -
;koDh 1a9 ftZu fdZshnk jBL-
;koDh 1H9: r?o-
bVh Bza t/ot/ ezgBhnK
1. - 22
2. T[go'es (1) ftZu'A, nXhB frDshL
(T) ndkbs d[nkok ;wkgsh (fbethv/No fB:[es ehsk) -
(n) ;t?fJZSs ;wkgsh (fbethv/No fB:[es ehsk) 6
(J)
7
d' r?o- nK, fi; dk BK gzikp gkto gq'veN; fbwNv ns/ gzikp
eo fdZshnK rJhnK ;B (co
;t?fJZSs pzd j'D dk o;sk nyfsnko ehsk j'fJnk j?, fJZe s'A 22 ;kb d/ ;w/A s'A
pzd j'D nXhB jB. ;kb 2015-16 d"okB, e'Jh th ezgBh pzd BjhA j'Jh ;h. ;oeko
16 r?o-
fbnkt/ fijVhnK fe ysw j' u[Zehnk jB.
b/y/ fNZgDhnK
1a21 fJZeh ezgBhnK B/ ;kb 2015-16 d"okB nkgD/ b/yk gVskb ehs//
25 b/y/ gqXkB wjK b/ykeko (gh J/ ih) e'b G/i/. fJjBK ftZu'A, 17 ezgBhnK d/ 20
b/y/ g{oe b/yk gVskb bJh u[D/ rJ/. ;h J/ ih d[nkok fB:[es nfXfB:fwe b/yk
15
gzikp gkto gq'veN; fbwNv SZv e/ fiBQK B{z pzd eo
fdZsk frnk ;h (cotoh 2016) .
16 f
.
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
11
gohyeK dhnK nkfvN fog'NK ns/ ;h J/ ih dh g{oe b/yk gVskb do;kT[Adh j? fe
b/fynK dh ;KG-
b/yk gohyeK ns/ ;h J/ ih dhnK fNZgDhnK d/ fJeZm/ nkofEe w[Zb d/ t/ot/ j/mK
;koDh 1H10 ftZu fdZs/ jB L
;koDh 1H10 fNZgDhnK dk n;o
(` eo'VK ftZu)
bVh
Bza
t/ot/ 2013-14 2014-15 2015-16
w"fenK dh
frDsh
oew w"fenK dh
frDsh
oew w"fenK dh
frDsh
oew
1. bkG ftZu ewh 3 450.45 7 3,313.96 3 1,760.39
2. bkG ftZu tkXk - - 1 4.30 2 1.36
3. B[e;kB ftZu ewh - - - - 1 0.05
4. B[e;kB ftZu tkXk 5 17,082.61 3 102.65 4 1,602.09
5. wjZstg[oD sZEK dk
gqrNktk Bk eoBk
9 14,816.61 9 166.29 5 27.05
6. torheoD dh
so[ZNh
8 211.49 11 1,271.36 5 11,207.25
;kb d"okB, nfXfB:fwe b/yk gohyeK B/ 16
gZso, ;Zs qwkD gZso ns/ d' b/fynK bJh gqshe{b
gqwkD gZso (fi;dk wsbp j? fe b/y/ ;jh ns/ fBogZy ;fEsh Bz{ BjhA do;kT[Ad/
jB) fdZs/ ;B. nfXfB:fwe b/yk gohyeK d/ fJsokiK d/ n;o ekoD ;kb
2014-15 bJh gh J/ n?c ;h17
d/ fog'oN ehs/ xkN/ (` 96a44 eo'V)
` 1,252a84 eo'V Bkb tZX rJ/. fJ; s'A fJbktk, gh J/ n?c ;h d/ b/y/ s/ ;h J/ ih
d/ fJsokiK dk n;o fXnkB ftZu b?D s'A pknd, ;kb 2014-15 bJh ` 1,349a28
eo'V d/ xkN/ (nfXfB:fwe b/yk gohyeK d/ fJsokiK s'A pknd) tZX e/
` 1,604a91 eo'V pDBr/. fJ;/ soQK, nfXfB:fwe b/yk gohyeK ns/ ;h J/ ih d/
fJsokiK d/ n;o ekoD ;kb 2013-14 bJh gh n?; nkJh Jh ;h18
d/ do;kJ/ rJ/
bkG (` 42.41 eo'V) ` 75a12 eo'V d/ xkN/ ftZu spdhb j' rJ/. ezgBhnK dk
;kb d"okB 12 b/fynK ftZu Bk
nwb d/ 26 w"e/ ;B.
1a22 fJ;/ soQK, ;kb 2015-16 f19
B/
nkgD/ fszB b/y/ gh J/ ih B{z G/i/ ;B. fJBQK ftZu'A, gzikp nB[;{fus ikshnK G"A
d/ b/y/ (gh n?; vpfbT{ ;h) dh g{oe b/yk gVskb ehsh rJh. nfXfB:fwe b/yk
gohyeK dhnK nkfvN fog'NK ns/ fgSb/ fszB ;kbK d"okB b/yk gVskb ehs/ b/fynK
17
. 18
. 19
gzikp nB (d' b/y/) ns/ gzikp oki t/nojkT{f;zr
(fJe b/yk).
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
12
T[Zs/ ;h J/ ih d[nkok fJZebh$g{oe b/yk gVskb do;kT[Adh j? fe b/fynK d/ oy
oykt B{z ;[XkoD d"okB b/yk gVskb ehs/
b/fynK T[Zs/ ;h J/ ih dhnK fNZgDhnK d/ nkofEe w[Zb j/mK do;kJh rJh ;koDh
1H11 ftZu jB.
;koDh 1H11 nfXfB:fwe fNZgDhnK dk n;o
(` eo'VK ftZu)
bVh
Bza
t/ot/ 2012-13 2013-14 2014-15
w"fenK dh
frDsh
oew w"fenK dh
frDsh
oew w"fenK dh
frDsh
oew
1. bkG ftZu ewh 1 0.47 - - - -
2. B[e;kB ftZu tkXk 4 173.81 2 185.92 2 1.07
3. wjZstg{oD sZEK dk
gqrNktk Bk eoBk
5 16.72 6 17.05 - -
4. torheoD dh so[ZNh 3 235.11 1 1.55 - -
;kb d"okB, gh n?; vpfbT{ ;h d/ b/y/ B{z fJsok ;fjs gqwkD gZso gqkgs j'fJnk.
;oeko dh b/yk gVskb gqsh gqshfeqnk
1a23 Gkos d/ b/yk fBohye ns/ wjK b/yk gohye dh 31 wkou 2016 B{z ysw j'J/
;kb dh fog'N bJh, d' ekoie[ b/yk gVskb ns/ 17 fB:wK dh gkbDk ;pzXh
b/yk gVskb g?oQ/ ;pzXs ftGkrK d/ gqw[Zy ;eZsoK$;eZsoK B{z fJ; p/Bsh Bkb ikoh
ehs/ rJ/ fe T[j nkgD/ T[Zso B{z S/ jcfsnK d/ nzdo G/iD. n?go, d' ekoie[
b/yk gVskb ns/ fB:wK dh gkbDk ;pzXh 17 b/yk gVskb d/ g?foQnK d/ bJh ;szpo
2016 Bz{ oki ;oeko d/ T[Zso dh T[vhe ;h.
b/yk gVskb fog'NK s/ nrbh ekotkJh
pekfJnk T[Zso
1H24 Gkos d/ b/yk fBohye ns/ wjK b/yk gohye (;h J/ ih) dh b/yk gVskb fog'N
b/yk gVskb dh iKu dh gqDkbh d/ nyho gfoDkw B{z do;kT[Adh j?. fJ; bJh, fJj
i ftZs
ehs/ fpBk T[BQK d/ ftXkB ;Gk ftZu oZyD d/ fszB wjhfBnK d/ nzdo-nzdo fB:s
n?go, 30 ;szpo 2016 sZe ekoie[ b/yk gVskb
;pzXh 44 s'A tZX ns/ b/yk gVskb g?foQnK ;pzXh 49 s'A tZX bJh
oki d/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK dh ekoiftXh
13
h rJh ;koDh 1H12 nB[;ko ;h.
;koDh 1H12L gqkgs Bk j'J/ ft;Ekog{ote B'N (30 ;szpo 2016 sZe)
b/yk gVskb
fog'N
(tgkoe$gh
n?; ) dk
;kb
oki ftXkB
;Gk ftZu b/yk
gVskb fog'N
fwsh
b/yk gVskb fog'N ftZu
dh frDsh
h
fi; bJh ft;Ekog{ote
B'N gqkgs BjhA j'J/
g?oQ/ g?oQ/
2008-09 wkou 2010 3 19 - 6
2009-10 wkou 2011 2 16 - 1
2010-11 wkou 2012 2 13 1 3
2011-12 wkou 2013 2 17 - 2
2012-13 i[bkJh 2014 3 12 2 9
2013-14 wkou 2015 2 17 2 16
2014-15 wkou 2016 2 18 2 18
e[Zb 16 112 7 55
e'g{ d[nkok b/yk gVskb fog'NK s/ ftuko tNKdoK
1a25 gh n?;
BQK s/ ;oekoh eko'pko ew/Nh (e'g{) B/ ftuko tNKdoK
ehsk ;h, dh 30 ;szpo 2016 B{z ;fEsh j/mK do;kJh ;koDh 1H13 nB[;ko ;hL
;koDh 1H13L b/yk gVskb fog'NK b/yk gVskb$g?foQnK d/
w[ekpb/ 30 ;szpo 2016 sZe ftuko tNKdoK
b/yk gVskb
fog'N dk ;kb
b/yk gVskb $g?foQnK dh frDsh
g?foQnK fizBQK s/ ftuko tNKdoK ehsk
frnk
g?oQ/ g?oQ/
2008-09 3 19 3 10
2009-10 2 16 - 6
2010-11 2 13 1 5
2011-12 2 17 - 4
2012-13 3 12 - 1
2013-14 2 17 - -
2014-15 2 18 - -
i'V 16 112 4 26
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
14
;oekoh eko'pko ew/Nh (e'g{) dhnK fog'NK dh gkbDk
1H26
;koDh 1H14 nB[;ko gqkgs Bj] j'J/ jB (30 ;szpo 2016) L
;koDh 1H14L e'g{ fog'NK dh gkbDk
e'g{ fog'NK
dk ;kb
e'g{ fog'NK dh
e[Zb frDsh
dh e[Zb frDsh
dh e[Zb frDsh fiBQK
bJh
2008-09 1 6 2 2010-11 2 9 8 2012-13 2 14 6 2013-14 2 18 18 2014-15 3 23 22 2015-16 2 26 26
e[Zb 12 96 82
e'g{ dhnK fJ
;h J/ ih dhnK ;kb 2003-04 s'A 2012-13 sZe dhnK fog'NK ftZu ;zwfbs ;B.
ftXkB ;Gk dh fBrokBh ns/ itkpd/jh
e'g{ dhnK f;cko K s/ J/ Nh n?B d/ T[Zso G/iDk
, g[Bo-
1a27 oki ;oeko B/ ;kotifBe y/so d/ ndkfonK ns/ T[BQK dh ;jkfJe$gq'Bs
g[Bo-
;Ekfgs ehsk (i[bkJh 2002). ;kb 2015-
fog'N dh eto/i
1a28 fJ; fog'N ftZu 17 g?oQ/ ns/ d' ekoie[ bsk b/yk gVskbK :kBh “gzikp
ib ;o's gqpzXB ” ns/ “gzikp oki gkto
” fi;dk ftZsh n;o
` 1,712a97 eo'V ;h, . ;Zs ezgBhnK$
gQ?fonK dk itkp Bj] fdZsk iZdfe 17 g?foQnK ns/ d' ekoie[ bsk b/yk gVskbK
bJh gzikp ;oeko d// itkp dh T[vhe ;h.
15
nfXnkfJ-2
;oekoh ezgBhnK b
2.1 / ekoi
Mbe
1970 ftZu fe;kBK
B{z v{zx/ fNT{pt?Zb brk e/ f;zukJh ;[ftXk T[gbZpX eotkT[D bJh fBrws ehsk
frnk ;h. 2011-16 d/ ;w/A d"okB
gVskb B/, j'oK d/ Bkb Bkb, j/mK dZ;/ b/yk gVskb d/ w[Zy gfoDkw fXnkB ftZu
fbnKd/L
Bkpkov ns/ Gkos ;oeko B/ fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk ns/ gkDh d/ ykfbQnK Bz{ gZek
eoB d/ gq'i?eNK bJh oki ;oeko Bz{ ` 1,101H09 eo'V ikoh ehs/. oki ;oeko B/
fJ;d/ pdb/ fszB s'A 973 fdBK dh d/oh s'A pknd ezgBh Bz{ ` 940H98 eo'V jh ikoh
ehs/ fi;d/ f;ZN/ tZi'A ekoiK ftZu d/oh j'Jh.
(g?oQk 2H1H6)
ezgBh B/ bkGekohnK dh gSkD, EktK B{z u[DB, gq'i?eN EktK dh gqkEfwesktK ns/
gq'i/eN :'iBkpzdh d/ ;w/A ;EkBe gqpzXe fJekJhnK ns/
B{z :ehBh pDkT[D bJh ekoi-gqDkbh BjhA pDkJh.
(g?oQk 2.1.7)
gqsh:'rsk B[z{ :ehBh BjhA pDkfJnk frnk ;h feT[Afe ` 5H73 eo'V dh yohd
BthnK doK dh y'i dh gqfeqnk s'A fpBk pko-
(g?oQk 2.1.9)
112 fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ oZy oykt (U n?Av n?w) dk ezw pkjo'A eokT[D eoe/
"AgD d/ f;ZN/ tZi'A ` 34.41 eo'V dk NkbD:'r youk
j'fJnk.
(g?oQk 2.1.10.2)
2011-16 d"okB, ezgBh B/ 1,291 gkDh d/ ykbQ/ (4a01
Bz{ ;"Ag fdZs/ ns/ ` 36.07 eo'V dk U Nh n?c ih)
n?;';h k pDdk ;h go fJj oew Bk ih U nkJh
wzrh rJh ns/ Bk jh fdZsh rJh.
(g?oQk 2.1.12.1)
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
16
G{fwek
2a1a1a 1 (ezgBh) B{z d;zpo
1970 ftZu fe;kBK B{z vz{x/ fNT{pt?Zb brk e/ f;zukJh ;[ftXk T[gbpZX eotkT[D
bJh fBrws ehsk frnk ;h. ezgBh oki ;oeko dhnK ;ehwK nXhB fNT{pt?ZbK dh
;EkgBk, ;zukbD ns/ oZy oykt ns/ ewKv J/ohnk v?tbgw?AN ns/ ib gqpzX (;h J/
vh vpfbT{ n?w) gq'rokw sfjs Gkos ;oeko tZb'A wz ehs/ ns/ oki ;oeko dhnK
kov) e'b'A ftZsh
;jkfJsk d[nkok ykbQK d/ gq'i?eNK dk ezw eo ojh j?.
;zrmBkswe YKuk
2a1a2a U vh) ftZu fBfjs j?.
31 wkou 2016 Bz{, fJ; ftZu B"A fB
ekoiekoh nfXekoh j? ns/ fJ;d/ ;jkfJe ftZu fJZe ;[gfoBN?Afvzr
fJzihBhno ns/ y/soh dcsoK ftZu uko ;[gfoBN?Afvzr fJzihBhno jB.
2a1a3a :
:'iBkpzdh dh gqfeqnk ftnkge ;h ns/ oki ;oeko s/ Gkos ;oeko (ih U
nkJh) dhnK BhshnK d/ ;wo{g ;hl
fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk, ;zukbD ns/ oZy oykt sk g[{ote, n;odko
l
ykbQK
wkgdzvK s/ eqwtkosk d/ nB[;ko ehsk frnkl
czvK dh ftt;Ek ;w/A f;o ehsh rJh ;h ns/ l
ns/
ezgBh ftZu nzdo{Bh fB:zsoD ns/ nzdo{Bh b/yk gVskb dhnK ekoi
ftXhnK gfonkgs B.
b/yk gVskb dk y/so
2a1a4a ezgBh d/ 2005-09 d/ ;w/A bJh ekoiK dh ;whfynk Gkos d/ b/yk fBohye s/
wjK b/yk gohye dh ;kb 2009-10 dh fog'N, gzikp ;oeko (tgkoe) ftZu ehsh
1
17
rJh ;h. ;oekoh eko'pko ew/N BQK s/ fJ; ekoi
d;zpo 2015 s'A ngq?b 2016
B/ 2011-16 d/ ;w/A bJh ezgBh dh h
iKu ftZu w[Zy dcso, ;oeb dcsoK Jh
n?;) ;?Agfbzr dh ftXh d/ n Bb dcsoK ftZu'A u[D/ B"2 Bb
dcsoK d/ fo Bb dcsoK B/ ;kb 2011-15
d"okB fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk s/ j'J/ you/ dk 74 ns/ ykbQK dh d/
you/ dk 51 eto ehsk. n?ANoh ekBco?A; iBtoh 2016 ftZu j'Jh. b/yk
gVskb d/ gfoDkw ezgBh ns/ oki ;oeko B{z G/i/ rJ/ (wJh/i{B 2016) ns/ n?r
ekBcoz; (i[bkJh 2016 .
/iw?AN tZb'A ftnes ehs/ ftukoK
d/ Bkb gqkgs j'J/ itkpK B{z fXnkB ftZu oZfynK frnk j/?. ;oeko d/ itkp dh
T[vhe ;h (;szpo 2016).
n;hA d/ tZy-tZy gZXoK s/ ezgBh d[nkok fdZs/ rJ/
;fj:'r ns/ ;jkfJsk B{z ;theko eod/ jK.
b/yk gVskb wkgdzv
2a1a5a b/yk gVskb wkgdzv d/ fto[ZX b/yk gVskb gfoDkwK dk w[bKeD j/mK
fdZs/ ;o'sK s'A ehsk frnk:
ezgBh dhnK ;bkBk :'iBktKl
fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk ns/ ykbQK Bz{ gZek eoB bJh tZy-tZy ;ehwK bJh
gq'i?eN fog'NKl ns/
ezgBh tZb'A pDkJ//ngDkJ/ fB:w ns/ nfXfB:w.
b/yk gVskb d/ gfoDkw
ftZsh gqpzXB
2a1a6a ftZsh ;fEsh ns/ ekoih f;ZN/
ezgBh B/ 2012-13 sZe d/ b/fynK B{z nzfsw o{g fdZsk j?. 2013-14 s/ 2014-15 ;kbK
bJh b/y/ pekfJnk jB. 31 wkou 20153 B{z ysw j[zd/ uko ;kbK bJh ftZsh ;fEsh
ns/ ekoih f;ZN/ nB[bZr 3 ftZu fdZs/ jB. 2011-15 d/ ;w/A d"okB ezgBh B{z
2 bkJhfBzr K: pfmzvk-8 -7 ;
fNT[{pt?Zb K : / gh n?w, w'jkbh, gmkBe'N ns/ ibzXo. 3 ;kb 2013-14 ns/ 2014-15 bJh nkoih nzefVnK ;w/s.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
18
brksko xkN/ j'J/ ;B. ;zfus xkN/ 31 wkou 2012 B{z ` 88.86 eo'V s'A tZX e/
31 wkou 2015 B{z ` 101.57 eo'V j' rJ/.
n;hA oki ;oeko d[nkok czv ikoh eoB ftZu d/oh d/yh fi;d/ f;ZN/ tZi'A tZy tZy
;ehwK d/ ekoiK ftZu d/oh j'Jh fi;d/ t/ot/ j/mK fdZs/ jB׃
Bkpkov B/ 2010-16 d/ ;w/A d"okB oki ;oeko B{z 280 fNT{pt?Zb ;ehw bJh
` 114.81 eo'V ikoh ehs/ ;B, fiBQK ftZuA' oki ;oeko B/ ezgBh B{z 31 wkou
2016 sZe 30 s'A 826 fdBK dh d/oh s'A pknd ` 110.10 eo'V ikoh ehs/. b/yk
gVskb B/ d/fynk fe ` 6.044 eo'V dh d/: oew d/ w[ekpb/ oki ;oeko B/
31.03.2016 sZe nkgD/ fjZ;/ d/ e/tb ` 5.80 eo'V jh ikoh ehs/ ;B.
;ehwK bJh ikoh ehs/ ` 701a73 eo'V ftZu'A oki ;oeko B/ ezgBh B[{z 2008-16
d"okB fszB s'A 973 fdBK dh d/oh s'A pknkd ` 594.14 eo'V ikoh ehs/ ;B.
5 dhnK ;ehwK bJh
` 284.55 eo'V ikoh ehs/ fi; ftZu'A oki ;oeko B/ 22 s'A 644 fdBK dh d/oh s'A
pknd ezgBh B{z e/tb ` 236.74 eo'V ikoh ehs/.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe czv d/oh Bkb ikoh eoB ekoD fNT{pt?Zb
brkT[D dh gqrsh s/ n;o BjhA fgnk ;h. czv ikoh j'D ftZu d/oh e/tb ekoiftXh
ftZu d/oh ;h ns/ fJ;B/ ykbQK B{z gZek eoB dh gqrsh s/ e'Jh n;o BjhA gkfJnk ;h
feT[Afe ezw m/e/dkoK e'bA' eokJ/ ik oj/ ;B ns/ ndkfJrhnK ezw g{ok j'D s'A pknd
ehshnK rJhnK ;B. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe ezgBh B/ ph U vh B{z nkg jh
;{fus ehsk ;h fe gq'i?eNK d/ ezwK ftZu d/oh dk fJZe ekoD oki ;oeko d[nkok czv
ikoh eoB ftZu d/oh ;h ns/
2010) nB[;ko oki ;oeko B/ gq'i?eN nEkfoNhnK B{z T[gdkB d/ Bkb Bkb oki dk
fjZ;k, ih U nkJh d[nkok fJj ikoh eoB s'A 15 fdBK d/ nzdo ikoh eoBk ;h.
:'iBkpzdh gqfeqnk
2.1.7 2012 d/ nB[;ko, ib ;o'sK dh :'iBkpzdh, ftek; ns/
gqpzXB tksktoBD o{osK d/ Bkb Bkb
;EkBe, y/soh, oki ns/ ok Noh gqeoD ftZu fJZe ;KMh J/ehfeqs gfogq/y c?eNfozr
B{z do;kt/.
n;hA ezgBh ftZu :'iBkpzdh gqfeqnk
ehsh ns/ d/fynk fe ezgBh B/ f;zukJh ezwK bJh fJZe wk;No gb?/B pDkfJnk ;h
/ ikD tkb/ gq'i?eNK
4 ` 114.81 eo'V * 5/95= ` 6.04 eo'V
5 gq'i?eN dh bkrs d/ oki d/ gukBt/A fjZ;/ bJh ftZs Bkpkov d[nkok nko nkJh vh n?c
gq'rokw nXhB gqdkB ehsk frnk j?.
19
dk fttoD ;h, fJ; ftZu :'iBktK dh gqkgsh bJh e'Jh Bhsh ;h. n;hA
fJj th d/fynk feL
ezgBh e'b e'Jh ftnkge vkNk p/; BjhA ;h i' fe tosh ikD tkbh f;zukJh
;woZEk d/ ;pzX ftZu oki ftZu ib ;o'sK dh y/sotko T[gbZpXsk, j'o
ftGkrK/;z;EktK d[nkok pDkJhnK f;zukJh ;zgshnK ns/ pDkJhnK rJhnK
s/ tos'A ehshnK f;zukJh ;zgshnK ftZu nzso pko/ ;{fus eo/ i' fe ftnkge
:'iBktK pDkT[D ftZu fJ; dh ;jkfJsk eo ;edk ;h; ns/
ezgBh B/ bkGekohnK dh gSkD, EktK B{z u[DB, gq'i/eN EktK dh gqkEfwesk,
ns/ seBheh-nkoEe wjZssk s'A fJbktk ;wkfie ns/ tksktoD gZyK
bJh ngDkJh ikD tkbh ekoiftXh B{z ftXh pZX th BjhAA ehsk sK i' fJj
:ehBh pDkfJnk ik ;edk fe fe;/ gq'i/eN dh :'iBkpzdh ns/ T[;B{z nzfsw
o{g d/D d/ ;w/A ;EkBe gqpzXe fJekJhnK fit/A fe rqkw gzukfJs, tkNo :{ o
.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe T[jBK y/soK ftZu fNT{pt?ZbK dh ;EkgBk B{z
gqkEfwesk fdZ
d/ j'o ;o's w"i{d BjhA ;B. w?B/iw?AN bkGekohnK dh gSkD bJh ekoiftXh Bz{
ftXhpZX eoB pko/ ;fjws j'Jh.
itkp T[g:[es BjhA j? feT[Afe ib ;o'sK dh y/sotko T[gbZpXsk B{z do;kT[Ad/
vkNk p/; dh xkN, ;o'sK dh tos'A dh ;jhA :'iBk ns/ gqkEfwesk d/ fJ;d/ :sBK B{z
fNT{pt?ZbK dk brkT[Dk
2a1a8a fJZe fNT[{pt?Zb B{z brkT[D ftZu irQK dh gfjukD, G"A-ftfrnkB ns/
jkJhvq' -fiUb'iheb nzeV/ fJeZm/ eoB T[gozs vfofbzr ns/ ftek; gzg xo dh
T[;koh, gzg ;?ZN B{z brkT[Dk, gkDh dh tzv bJh G{whrq;s gkJhg bkfJB B{z
ftSkT[Dk ns/ fNT{pt/?Zb B{z fpibh gjz[ukT[A
ezvhy/so ftZu v{zx/ fNT{pt?ZbK B{z brkT[Dk
2a1a8a1a gSV/ ezvh y/so6 ftZu fe;kBK B{z xNkT[D bJh, ezgBh B/
` 130.06 eo'V dh e[Zb bkrs s/ 280 v{zx/ fNT{pt?Zb (101 ftebge7 fNT{pt?Zb
ns/ 179 Bt/A fNT[{pt?Zb) brkT[D bJh gq'i?eN sywhBk fsnko ehsk (wkou 2009).
12,500 J/eV B{z w[V f;zukJh ;[ftXk gqdkB eoBk ns/ bZrGZr 22,000 J/eV B{z tkX[{
f;zukJh ;[ftXk gqdkB eoBk -
6
iKdk j?. 7 pzd j'J/ fNT{pt?ZbK dh irQK brkJ/ rJ//ikD tkb/ fNT{pt?Zb .
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
20
n?e; th8 sfjs ` 123.56 ehsk (nes{po 2009) ns/
pekfJnk ` 6.50 eo'V oki ;oeko d[nkok w[jZfJnk ehs/ ikD/ ;B.
2.1.8.1 (T) so[Nhg{oD gq'i?eN :'iBkpzdhz
n;hA gq'i?eN fog'N pDkT[D ftZu j/m fbyhnK ewhnK gkJhnK:
ezgBh B/ e/Adoh G[{wh ib p'ov (;h ih vpfbT{ ph) d[nkok wkou 2004 sZe ehs/
rJ/ pbkeK d/ torheoD (;[oZfyns/ / t9) d/ nXko s/
gq'i?eN d/ sywhB/ fsnko ehs/ (wkou 2009). g'qi? gfjbK
fe;wK d/ torheoD ;pzXh Bt/A fttoD fJZem/ BjhA ehs/ rJ//. f;ZN/ tZi'A, tkX{
dh fpBk e ehs/ 78 fNT{pt?Zb
brkJ/ rJ// ik oj/ ;B. e'g{ B/ ehsh ;h (wkou 2013)
y/soK ftZu ftebge fNT{pt?Zb G{wh ib dh w[V GokJh bJh gqpzX ehs/ ikD d/
pknd jh brkJ/ ikD.
EktK B{z u[BD, ft;fsqs gq'i?eN fog'N (vh gh nko) g'qi?eN d/ sywhB/ pDkT[D
s'A gfjbK ft;fsqs ;ot/ BjhA ehs/ rJ/. fJj' fij/ 73 wkwb/ ;B, fiZE/ EktK B[z{
iK sK of;;NhftNh ;ot/yD s'A pknd jkJhvo'b'iheb ftzr d[nkok EktK dh r?o
gqtkBrh iK c/o fe;kBK d[nkok G[{wh dh r?o ftt;Ek d/ ekoD spdhb ehsk
ikDk ;h.
e'g{ ;pzXs
ehsk ikt/. ;EkBe gqpzXe fJekJhnK fit/A gzukfJsK,
vpfb
;h.
u[D/ rJ/ vth Bb dcsoK ftZu 232 fNT{pt?ZbK ftZu'A, 101 fNT{pt?Zb r?o ezYh
y/soK ftZu brkJ/ rJ// ik oj/ ;B idfe gq'i?eN e/tb ezYh y/so bJh ;h.
cb;o{g, ezYh y/so d/ fe;kB T[; jZd sZe f;zukJh d/ bkGK d/ ftek; s'A tKM/
ofj rJ/.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe ;h ih vpfbT{ ph B/
fNT{pt?Zb brkT[D s'A wBK BjhA ehsk ;h. fJ; B/ fJj th fejk fe d't/A ezYh ns/ r?o
ezYh y/soK ftZu fNT{pt?Zb B[z{ brkT[D tZb finkdk o[MkB ;h, fiZE/ Xoksb fJZe'
8
Bkb Bkpkov ftZu g/Av{ YKuk ftek; czv (nko nkJh vh n?c) ;Ekfgs ehsk frnk. 9 ;[oZfyns- y/so fiBQK ftZu G[{whib ;woZEk d/ ftek; dh ;zG - y/so fiZE/
G{whib ftek; bJh u/sktBh fdZsh j't/. nkdk
fB:zsoD ns/ w[bKeD j'Dk ukjhdk j? ns/ GftZy ftZu G[{wh ib ftek; B{z w[V ;zuko eoB d/
g?wkfBnK Bkb wkfgnk ikt/.
21
fijk j't/. w?B/iwA?N dh dbhb wzBD:'r BjhA ;h feT[Afe j/mb/ ib dh w[V GokJh
bJh e'Jh :'iBk pDkJ/ fpBk brkT[D Bkb
e'Jh wzst g{ok BjhA j[zdk. nZr/, fJ; gq'i?eN nXhB czv e/tb ezYh y/so bJh ;B
ns/ fJ; bJh r?o ezYh y/so ftZu fNT{pt/?ZbK brkT[Dk nfB:fws ;h.
2a1a8a1(n) ezw ftZu d/ohnK
:'iBk (nes{po 2009 ftZu Bkpkov tZbA o ehsh) ftZu 31 wkou 2012 sZe ezw
eoB dh ;'u ;h. ezgBh, n?go, wkou 2012 sZe fJZe th fNT{pt?Zb brkT[D dk ezw
g{ok BjhA eo ;eh. n;hA sywhfBnK dh wz {oh ftZu (118 fNT{pt?ZbK ftZu 53 s'A 555
fdBK dh), NA?vo ;ZdD ftZu (29 fNT{pt?ZbK ftZu 344 s'A 601 fdBK dh) ns/ N?AvoK
dh wz {oh ftZu (129 fNT{ptZ?bK ftZu 165 s'A 336 fdBK dh) d/ohnK gkJhnK fi;
ftZu ` 38.52 eo'V bZr/ j'J/ ;B.
wkou 2012 sZe ezw g{ok eoB d/ Nhu/ dh s[bBk ftZu, fNT{pt?ZbK brkT[D ftZu
;kb-tko gqrsh j/mK ;koDh 2a1 ftZu fdZsh rJh j?:
;koDh-2.1L fNT{pt?ZbK dh soshp tko/;kb tko ;EkgBk
bVh
Bz.
ezw d/ Gkr ;kb d"okB gqrsh (nzeV/ fNT{pt?Zb EktK dh frDsh ftZu)
2010-11 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 i'V
1 vfofbzr 18 68 52 24 79 27 268
2 ftek; 4 79 49 26 83 23 264
3 gzg xo ns/ utZu/ dh
T[;koh
e'Jh BjhA 27 64 55 66 42 254
4 G{whrq;s gkJhg bkJhB e'Jh BjhA 5 28 64 50 84 231
5 fNT{ptZ?b B{z fpibh d/Dk e'Jh BjhA e'Jh BjhA 19 24 41 55 139
;o's: ezgBh d[nkok gqdkB ehshnK gqrsh fog'NK ns/ ;{uBk
wkou 2012 d/ nzs sZe 280 v{zx/ fNT{pt?Zb brkT[D d/ Nhu/ d/ fto[ZX, wkou 2016
sZe e/tb 139 fNT{pt?ZbK (49.64 ) B{z jh fpibh gqdkB ehsh ik ;eh.
n;hA fJj d/fynk:
jkbKfe gq'i?eN B{z nes{po 2009 ftZu gqtkBrh fdZsh rJh ;h, vfofbzr ns/
ftek; d/ ezw bJh gfjbk NA?vo d;zpo 2010 ftZu ;Zfdnk frnk ns/ ezw
iBtoh 2011 ;
ph U vh d/ u/now?B B/ fJZSk ftnes ehsh (nr;s 2009) fe v{zx/ fNT{pt?ZbK
B{z brkT[D ftZu d/oh B{z NkbD bJh fJjBK B{z brkT[D d/ e[M y/soK dk ezw
pkjo'A eokfJnk ikt/. n?go, ezgBh fNT{ptZ?b brkT[D dk ezw pkjo'A eotkT[D
bJh "jZe gqrNktk"
2013 ftZu :kBh fszB ;kb s'A f nkdk phs
ikD s'A pknd jh nzfsw o{g d/ ;eh;
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
22
2a1a8a1(T) ftZu ftukfonk frnk j?, m/e/dkoK tZb'A gzg xo ns/ uZtu/ dh
T[;koh d/ ezw ftZu, gkDh dh tzv bJh G{whrq;s gkJhg bkfJB B[z{ ftSkT[D
ftZu d/ohnK j'JhnK i' fe 179 fNT[{pt?ZbK d/ ;pzX ftZu fJZe s'A 1,331 fdBK d/
ftueko ;B;
gh n?; gh ;h n?b d/ wzr B'fN;K dh gkbDk ftZu 62510
fdBK sZe dhnK d/ohnK
ns/ u[D/ rJ/ vth Bb dcsoK ftZu fNT{pt?ZbK B{z fpibh d/D bJh N?;N fog'NK
iwK eotkT[D ftZu 54511
fdBK sZe dhnK d/ohnK j'JhnK.
wkou 2014 ftZu,
d/D s/ o'e brk fdZsh. o'e B{z i[bkJh 2015 ftZu jNk fdZsk frnk ns/ fJ; sA' pknd
wkou 2016 sZe 55 fNT{pt?ZbK B{z fpibh fdZsh rJh.
fJj d/fynk frnk fe nkw osK12 ns fJeokoBkw dhnK osK dh T[bzxDk ftZu,
87 wkwfbnK ftZu ;w ftZu tkX/ dh wz {oh fdZsh rJh iZdfe m/e/dkoK B/ m/ek ysw
j'D s'A ekch pknd (1 s'A 979 fdBK) tkX/ bJh p/Bsh ehsh ;h. cb;o{g, ezgBh B{z
t;{bD:'r ` 98.18 bZy13 d/ fbe:{v/fNv v?wfi
eoBk fgnk .
w?B/iw?AN B/ sZEK B{z ;thekod/ j'J/ fejk (i[bkJh 2016) fe gq'i?eN sywhB// ftZu
gq;skfts eZ[M EktK s/ gkDh dk ;zs[bB T[gbZpX BjhA ;h ns/ fe;kBK B/ whB d/D
s'A fJBeko eo fdZsk ;h fi; d/ f;ZN/ tZiA' ;zGkfts fNT{pt/?Zb EktK ftZu spdhbh
eoBh gJh.
fJ; soQK, ezw dh :'iBkpzdh ns/ gkbDk dh jo/e wN/i s/ d/ohnK d/ Bkb ;w/A f;o
rfjok n;o fgnk fi;d/ f;ZN/ ti'A bkGekoh y/so f;zukJh ;[ftXktK s'A tKM/ oj/.
2.1.8.1(J) fNT[{pt?ZbK B{z brkT[D dk ezw pkjo'A eokT[Dk
ezw ftZu s/ih fbnkT[D bJh, ezg n?; Bro fifbQnK
fty/ d' GkrK ftZu NoBeh nXko s/ 7514
fNT{pt?ZbK brkT[D bJh N?Avo ;Zd/
(iBtoh 2014). Gkr-I fNT{pt?ZbK dh vfofbzr ns/ ftek; (;wkB ;w/s) Bkb
;pzXs ;h id fe Gkr-II gzg xoK dh T[;koh, utZu/, tkV, gzg ;?ZN ns/ ezNo'b
10
15 11 15
12 m/e/dko ezw d/ w[ezwb j'D ftZu d/oh d/ wkwb/ ftZu fbe:{v/fNv v?wfi dk G[rskB eoB bJh
itkpd/j ;B. nZr/, m/e/dko B/ d/oh d/ ekoD d/ fJZe wjhB/ d/ nzdo ns/ fJeokoBkw/ dh fwnkd
;wkgs j'D sA' gfjbK jo jkbs ftZu m/ek nZr/ tXkT[D bJh p/Bsh eoBh ;h.
13 b/n?c: ` 39.46 U gh n+w ` 51.26 bZy ns/ gmkBe'N: ` 7.46
bZy 14 280 fNT[{pt?Zb ;ehw dk Gkr
23
g?Bb brkT[D ns/ gkJhg bkJhBK ftSkT[D (;wkB ;w/s) ns/ ;Zs ;kbK bJh
fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ Bkb ;pzXs ;h.
n;hA fJj d/fynk:
Gkr-I bJh ` 18 eo'V ns/ Gkr-II bJh ` 25 eo'V dh sywhBh bkrs d/
fto[ZX, Gkr-I dk ezw ` 28.69 eo'V s/ cotoh 2014 ftZu fdZsk frnk id'A fe
T[;/ wjhB/ ftZu Gkr-II dk ezw ` 38.22 eo'V s/ fdZsk frnk. fJ; d/ f;ZN/
tZi'A sywhBh bkrs ftZu ` 23.91 eo'V e[Zb fwbk e/ tkXk j'fJnk.
Gkr-II dh fdZsh rJh ehws T[Zu/ gk;/ fJ; bJh ;h feT[Afe ;kb ftZu 1,500
xzfNnK bJh fNT{pt?Zb d/ ;zukbD ns/ fJZe ;zukbe gqsh fNT[pt?Zb d/ ezgBh
d/ nkgD/ gqtkB ehs/ Bkow d/ w[ekpb/ fJZe fdB ftZu 24 xzfNnK bJh
fNT[{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ d' ;zukbeK dh fB:[esh ftuko ftZu bJ/ rJ/ ;B.
N/?Avo fdzd/ j'J/ Bkow s'A jND pko/ ph U vh B{z ;{fus BjhA ehsk frnk ;h.
ezgBh B/ N?AvoK B{z y'bQD bJh f;oc d' jcfsnK dk ;wK fdZsk i' fe e/Adoh
'A S/ jcs/ d/ d/ ftZo[X ;h
ns/ d't/A Gkr-I ns/ Gkr-II ftZu fJeZb/ :'r p'bheko d/ N?Avo B{z gfjbh tko
ftZu ;thekfonk frnk.
BjhA ehsk. fJZe' :'r p'bheko (Gkr-I) dhnK ` 28.69 eo'V dhnK doK ` 18
eo'V dh sywhBh bkrs sA' f nkdk j'D d/ pkti{d, ezgBh B/ p koh doK dk
/ s"o s'A, th tkfJo tz{v ;eohB gkJhgK15
b (vh ih n?; n?Av vh),
jfonkDk d[nkok T[;/ t;s{ bJh w {o ehshnK doK d/ d[ZrD/ s'A f nkdk ;B.
ezgBh B/ pekfJnk 37 fNT{pt?ZbK16
B{z brkT[D dk ezw NoBeh nXko s/ d' Gkr
gqDkbh nXhB fdZsk (Btzpo 2015). Gkr-I dk ezw ` 9.10 eo'V dh sywhBh bkrs
d/ w[ekpb/ ` 11.16 eo'V bJh fdZsk frnk ns/ Gkr-II Bkb ;pzXs ezw ` 18.04
eo'V ;'Xh rJh sywhBh bkrs d/ w[ekpb/ ` 19.67 eo'V bJh fdZsk frnk.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe J/iz;h d[nkok gq;skfts doK dh s[bBk sywhBh
bkrs Bkb ehsh rJh ;h ns/ fttjkoe ns/ :EkoEe Yzr ftZu eZYh rJh ;h ns/
doK T[Zu/ gk;/ BjhA ;B. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe ezw gq'i?eN dh sywhBh
bkrs s'A f
15 280*8*0.50 neko d/ wkwb/ ftZu ` 7200 d/ fto[ZX ` 15750 ns/ 280*8*0.75 neko d/ wkwb/
ftZu ` 6807 d/ fto[ZX ` 14750.
16 o'gV, n?; ph n?; Bro, r[odk;g[o ns/ gmkBe'N fifbQnK ftZu 280 fNT[{pt?Zb ;ehw nXhB.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
24
2H1H8H1(;) wkBhNfozr ftZu ewhnK
− vh gh nko B/ ezwK ns/
ezw Bz{ ;w/A f;o g{ok eoB d/
fjZs ftZu fJZe ;tszso r[DtZsk :ehBh ;bkjeko (nkJh e:{ J/ ;h) dh
bJh gqktXkB ehsk. n;] d/fynk fe ezgBh B/ nkJh e:{ J/ ;h B{z ezwK dh r[DtZsk B{z
:ehBh pDkT[D d/ ezw bJh BjhA bkfJnk ;h idfe g'qi?eN sywhB/ ftZu ` 1.17
eo'V dk gqktXkB ehsk frnk ;h.
sbtkVk pbke ftZu 10 v{zx/ fNT{pt?Zb brkT[Dk
2H1H8H2 Q/ d/ sbtkVk pbke
ftZu 10 v{zx/ fNT[pt?Zb brkT[D dk ezw 1,000 J/eV d/ y/so dh f;zukJh bJh
` 6.05 2011-12). Gkt/A ezgBh B/ ` 2.92 eo'V
you ehs/ ;B, 31 wkou 2012 dh ;wkgsh dh fwZEh fwsh d/ w[ekpb/ 31 wkou
2016 sZe e/tb fJZe fNT{pt??Zb jh ubkfJnk frnk.
:-
rJhnK
EktK dh r?o T[g:[essk;
S/ fNT{pt?ZbK d/ ;pzX ftZu vfofbzr ns/ ftek; d/ ezw ftZu fszB s'A 662
fdB17
dh d/oh; ns/
gzg xoK ns/ utZfunK dh T[;koh, gkDh dh tzv bJh G{whrq;s gkJhg
bkJhBK ftSkT[D ftZu 163 s'A 53918
fdBK dh d/oh.
, d' fNT{pt?ZbK Bz{ ubkT{D bJh gh n?; gh ;h n?b d/ fvwKv B'fN;K dh gkbDk
ftZu 44 s'A 304 fdBK dhnK d/ohnK ns/ fJZe fNT{pt?Zb d/ ;pzX ftZu iKu fog'NK
iwQK eokT[D ftZu 308 fdBK dhnK d/ohnK th t/yhnK rJhnK.
fJ; soQK, EktK dh u'D ftZu ewhnK d/ Bkb Bkb ezw
tZi'A fe;kB ;'u/ rJ/ f;zukJh bkGK s'A tKM/ ofj rJ/.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe fNT{pt?ZbK brkT[D bJh EktK dh u'D d/ ezw
sywhB/ fsnko eod/ ;w/A eoBk ukjhdk ;h.
17
vfofbzr ns/ ftek; ftZu d/oh d/ ;w/A dh rDBk 45 fdBK dh d/D s'A pknd ehsh rJh j?.
18 gzg xo ns/ utZu/ dh T[;koh (G{whrq;s gh th ;h gkJhg bkJhBK ftSkT[D ;w/s) d/ ezw ftZu d/oh
d/ ;w/A dh rDBk 75 fdBK dh d/D s'A pknd ehsh rJh j?.
25
2H1H9 wkb dh yohd
ezgBh B/ Bt/A N?Avo ;Zd/ fpBk xZN fwnkdh N?AvoK d[nkok ns/ pko-pko nkovo d/ e/
` 9.87 eo'V dhnK t;sK fit/A fe ` 7.33 eo'V d/ w[Zb dhnK gh th ;h gkJhgK ns/
fcfNzr ns/ ` 2.54 eo'V d/ w[Zb dhnK th tkfJo t{zv ;eohBK 2012-14 ns/
2011-12 d"okB eqwtko yohdhnK. gh th ;h gkJhgK ns/ fcfNzr d/ Bkb Bkb th
tkfJo ;eohBK bJh ;ko/ yohd nkovo fJZe' :'r p'bheko B{z fdZs/ rJ/.
b/yk gVskb B/ fJj d/fynkL
(i)
K ftZu j'oBK d/ Bkb Bkb fJj fejk frnk ;h fe fBogZy ns/
gfonkgs gqsh:'frsk bJh, foekov ehs/ ngksekbhB e/;K B{z SZv e/, ftfrnkgD
d[nkok N?AvoK d/ wkwfbnK ftZu uko s'A S/ jcfsnK ns/ ;hfws N?AvoK d/ wkwb/ ftZu
fszB s'A uko jcfsnK d
;h gkJhgK ns/ th-tkfJo ;eohBK dh yohd bJh N?AvoK d/ itkp bJh e/tb d'
jcfsnK dk ;wK wz {o ehsk.
(ii) gkJhgK ns/ fcfNzr dh ` 7.33 eo'V dh e[Zb yohd ftZu'A, ezgBh B/ pko pko
` 3.19 eo'V d/ w[Zb dk wkb yohfdnk. Bt/A N?Avo Bk ;ZdD dk
ekoD ;Gk d/ u[Dkt bJh e'v nkc ezveN bkr{ j'Dk dZf;nk frnk. itkp
wzBD:'r BjhA ;h feT[Afe ` 2.07 eo'V dh yohd gzikp ;Gk d/ u[Dkt w[ZeD s'A
pknd nes{po 2012 s'A ngq?b 2013 ftueko ehsh rJh ;h ns/ wkvb e'v nkc
ezveN 6 wkou 2012 B{z tkg; b? fbnk frnk ;h.
(iii) gzikp dhnK bx{ fJekJhnK B{z gh th ;h gkJhgK dh yohd ftZu gqkEfwesk
rJh Bkb ;kohnK r/?o oki nXkfos cowK N?Avfozr gqfeqnk
ftZu Gkr b?D bJh n:'r j' rJhnK ns/ ` 2.40 eo'V
d[pkok T[;/ cow B{z d/ fdZsk frnk.
w?B/iwA?N B/ fejk ( i[bkJh 2016) fe G[whrs gkJhgK ftSkT[D ftZu d/oh B{z NkbD
bJh, gfjbK wz {o ehshnK doK s/ ikoh eoB dk c?;bk fbnk frnk.
itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe ngDkJh rJh ekoiftXh B/ ezgBh Bz{ gqsh:'rh doK
s'A tKMk oZfynk.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
26
fNT[{pt?ZbK dk ;zukbD ns/ oZy oykt
2H1H10H1 fNT[{pt?ZbK dk ;zukbD
Bkow d/ nB[;ko, fJZe fNT[{pt?Zb dh tos'A ;kb ftZu bZrGZr 1,500
xzN/
j/mK ;koDh 2H2 ftZu fdZsh rJh j?:
;koDh 2H2 :
t/ot/ 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
;zukbD bJh T[gbZpX fNT[{pt?zZbK
dh frDsh (;zfus nzeV/)
1587 1587 1551 1581 1686
BkowK nB[;ko ;zukbD xzN/ 2380500 2380500 2326500 2371500 2529000
n;b ;zukbD xzfNnK ftZu 1210454 1168105 849435 1046471 1892283
n;b ;zukbD dh Bkow s'A
50.85 49.07 36.51 44.13 74.82
gqsh fNT{pt?Zb ;zukfbs xzN/ 763 736 548 662 1122
;o's: ;zukfbs fNT{pt?ZbK dhnK gqrsh fog'NK
n;hA d/fynk fe fog'N d/ ;w/A d"okB fNT{pt?ZbK dk ;zukbD 37 s'A 75
d/ ftueko fojk. nZr/, ezgBh B/ fNT{pt?ZbK d/ fBo'Xe oZy oykt bJh e'Jh
;zukbD B{z :ehBh BjhA pDkfJnk ik ;fenk.
w?B/iwA?N B/ fejk (i[bkJh 2016) fe fNT{pt?ZbK dk xZN ;zukbD xZN wzr d/ ekoD
;h. w?B/iw?AN dh dbhb b/yk gVskb ftZu wzBD:'r BjhA j? feT[Afe fe;kBK e'b'A
gqkgs j'Jh wzr ;pzXh e'Jh foekov BjhA ;B.
2a1a10a2 fNT[{pt?ZbK dk oZy-oykt
fNT{pt?AbK d/ oZy oykt bJh ezgBh B/ ;ko/ bkGekoh fe;kBK dh fJZe tkNo
n?;';h oki ;oeko B/ fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/
oZy oykt AgD dk c/?;bk fbnk ( Btzpo
1995). 280 fNT[{pt/?Zb ;ehw dh gq'i?eN fog' dh ouBk ns/
fNT{pt?ZbK d/ ;zukb A
n;hA d/fynk fe ezgBh B/ fNT[{pt?Z
dh sBykj, fpibh fpbK
d/ G[rskB ns/ ;kohnK soQK dhnK w[ozwsK d/ ;ko/ you/ MZbD bJh nkgDh fJZSk
;pzXh bkGekohnK d[nkok tuB/jbcBkwk fdZs/ ikD d/ pkti{d ;ehw nXhB
brkJhnK rJhnK/brkT[D ikD tkbhnK 11219
fNT{pt?ZbK dh U n?Av n?w dk ezw
19
cotoh 2014 ftZu 75 fNT[{pt?ZbK bJh ` 22.86 eo'V s/ ns/ Btzpo 2015 ftZu 37 fNT[{pt?ZbK
bJh ` 11.55 eo'V s/ ;zukbD ns/ oZy oykt dk ezw pkjo'A eokfJnk.
27
;Zs ;kbK d/ ;w/A bJh ` 34.41 eo'V s/ pkjo'A eokfJnk. fJ; soQK, U n?Av n?w dk
ezw pkjo'A eokT[D d/ f;ZN/ tiA' ` 34.41 eo'V dk NkbD:'r tuBpZX youk j'fJnk.
n;hA nZr/ d/fynk fe ;zukbeK dh sBykj ;w/s ;zukbD ns/ oZy oykt d/ ;ko/ you/
nkg MZbD bJh bkGekoh d[nkok nkgDh fJZSk ftnes eoB d/ pkti{d vpfbT{ :{
2012-15 d"okB 1,579 fNT{pt?ZbK dh U n?Av n?w s/
` 8.8220
eo'V dk youk ehsk.
chbv u?BbK dh T[;koh-ykbQK B{z gZek eoBk
2.1.11.1 ih U nkJh B/ chbv u?BbK21 B{z gZek eoB dh bkrs dk 50
T[gdkB d/ s"o s/ gqdkB ehsk (i[bkJh 2010), iZd fe oki ;oeko B/ bkrs
d/ 40 dk :'rdkB eoBk ;h. pkeh 10 dk :'rdkB bkGekoh fe;kBK
B/ gkT[Dk ;h. ftZsh gqDkbh B{z d;zpo 2013 ftZu pdb fdZsk frnk fi; nB[;ko ih
U nkJh ns/ oki ;oeko B/ 50:50 d/ nB[gks ftZu :'rdkB d/Dk ;h. ih U nkJh
d[nkok i[bkJh 2010, d;zpo 2013 ns/ ;szpo 2015 ftZu ikoh ehs/ f
nB[;ko sywhBh bkrs eqwtko ` 15,000, ` 25,050 ns/ ` 35,000 gqsh j?eN/no
;h.
ezgBh B/ chbv u?Bb B{z gZek eoB bJh ` 2357.44 eo'V dh e[Zb bkrs s/ d;
B{z, ezgBh B/ d; ukb[{ ;ehwK (nB[bZr 4) s/ ` 1,295.26 eo'V you ehs/.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ezgBh B/ ykbQK B[z{ gZek eoB bJh gqkEfwe y/soK dh
gSkD eoB bJh e'Jh ;ot/yD BjhA ehsk ;h. e'g{ B/ th f;ck 2014) ehsh
;h fe ezgBh B{z T[jBK y/soK B{z gqkEfwesk d/Dh ukjhdh j? fiZE/ fe;kB g{oh soQK
Bfjo d/ gkDh s/ fBoGo jB iK fiBQK e'b f;zukJh dk j'o e'Jh ;o's T[gbZpX BjhA
j?.
2a1a11a2 ezw ftZu d/ohnK ekoD bkrs ftZu tkXk
d; ;ehwK ftZu'A fszB :kBh (i) ;ofjzd chvo Gkr-II, (ii) - II ns/
(iii
fe bkrs ftZu ` 236.79 eo'V dk tkXk j'fJnk ns/ d/ohnK 24 s'A 72 wjhfBnK d/
20
2011-12: ` 2.19 eo'V, 2012-13: ` 2.50 eo'V, 2013-14 : ` 1.95 eo'V ns/ 2014-15 : ` 2.18
eo'V
21 chbv u?Bb ;oeko d[nkok fB:zsfos oitkfVnK s'A ftneshrs fe;kBK dh G[{wh sZe gkDh
gj[zukT[Ad/ jB. gkDh d/ pjkU dh gqDkbh ftZu ;hZbD, tZxd/ gkDh d/ fo;kt, eZNK ns/ gkVK
ftZu'A tZxd/ gkDh d/ B[e;kB, fi; ekoD bkrb/ y/sK ftZu gkDh dh ;/w j' iKdh j? fi; ekoD
T[BQK dh T[sgkdB ;woZEk xZN iKdh j?, B{z NkbD bJh chbv u?BbK B{z gZek ehsk iKdk j?.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
28
ftueko ;B fit/A fe j/mK ;koDh 2a3 s'A gsk bZrdk j?L
;koDh 2a3L ;whfynk ehs/ gq'i?eNK d/ ;w/A ns/ bkrs ftZu tkX/ B{z do;kT[Adk
fttoD
(oewL ` eo'VK ftZu)
;ehw dk BK tk;sfte
bkrs
fwZEh
;wkgsh
fwsh
j[D
gfo:'fis
youk
j[D ehsk
youk
(wkou
2016 sZe)
tkX{ bkrs
dh (wkou
2016 sZe)
d/oh dh
jZd (wkou
2016
sZe)
eto/i dh
jZd (wkou
2016
sZe)
;ofjzd chvo
Gkr- II
412a74 31a03H2010 856a39 416a22 154a83 6 ;kb 63a33#
Gkr- II 241a72 31a03a2011 505a74 193a00 74a92 5 ;kb 48a85#
Gkr- II 209a55 31a03a2014 T[gbZpX
BjhA j?
118a78 7a04 2 ;kb 53a32#
236a79
' fe j/mK nB[;ko j?L
` 5.76 eo'V d/ 37 ezwK bJh sywhB/ 4 s'A 33622
fdBK dh d/oh s'A pknd
wz {o j'J/ fi; d/ ekoD foekov ftZu BjhA gkJ/ rJ/.
` 13.01 eo'V d/ 82 ezwK d/ N?Avo sywhfBnK dh wz {oh s'A 3 s'A 22023
fdBK
dh d/oh s'A pknd ;Zd/ rJ/ ns/ ` 6.83 eo'V d/ w[Zb d/ ezw bJh N?Avo dhnK
doK 1 s'A 20424
fdBK dh d/oh s'A pknd wz {o ehshnK rJhnK.
vth B dcso, b[fXnkDk, B/ ` 17.56 eo'V d/ 87 ezw 32 s'A 733 fdBK dh
` 3.57 eo'V d/ 19 ezw fiBQK s/ ` 2.70 eo'V dk
youk j'fJnk j? (iBtoh 2016), ni/ sZe g{o/ BjhA j'J/ ;B.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe GftZy ftZu b'VhAdh wz {oh ;w/A f;o bJh ikt/rh.
ykbQK dk oZy oykt
2.1.12.1
2010) d/ nB[;ko ofi;Nov, fJjBK pDkJhnK rJhnK ykbQK d/ oZy oykt bJh
vp ` 1,000 gqsh j?eN/no (d;zpo 2013 s'A ` 1,200 gqsh j?eN/no) dh
do s/ 45:45:10 d/ nB[gks ftZu, fi; ftZu :'rdkB ih U nkJh, oki ;oeko ns/
22
30 fdBK d d/D s'A pknd rDBk ehsh.
23 30
24
29
;EkJh iwQK yks/ ftZu oZyh ikDh j? ns/ T[;d/
pDd/ ftnki dh tos'A ykbQK d/ oZy oykt bJh ehsh ikDh j?.
2011-16 d"okB, ezgBh B/ 1,291 ykbQK (4a01 bZy j?eN/no Bz{ eto eod/ j'J/)
` 36a07 eo'V dh oew (4a01 bZy j?eN/no bJh
1,000 gqsh j?eN/no dk 90 ) n;';hJ/ h d/ s"o s/ d/D:'r
pD rJh. n?go, fJj oew Bk sK ih U nkJh (e/Ado dk fjZ;k) s'A wzrh rJh ns/ Bk
u[D/ rJ/ vth B dcsoK fty/ U Nh n?c ih Bkb ;pzXs foekovK dh ;whfynk s'A
gsk bZfrnk fe ` 6.9225
eo'V
(31 wkou 2014 sZe) dh wzr oZyh, gqzs{ w[Zy dcso B/ wzr oki ;oeko ns/ ih U
-8
;ehwtko/nkT[Nb?N tko t/ot/ T[gbZpX BjhA ;B. cb;o{g, 2012-15 d"okB u[D/ rJ/
w?B/iw?AN B/ fejk ( i[bkJh 2016) fe ewKv J/ohnk ftek; gq'rokw Bkb ;pzXs e'Jh
gq'i?eN 2011-16 d"okB g{ok BjhA j'fJnk ;h ns/ fJ; bJh czvK dh e'Jh wzr BjhA
ehsh rJh ;h. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe 1,291 ykbQ/ vpfbT{
rJ/ ;B ns/ fJ; bJh ezgBh Bz{ czv dh wzr eoBh ukjhdh ;h ns/ T[BQK dh w[ozws
wkBhNfozr ns/ fBohyD ekoiftXh
2a1a13a1 nzdo{Bh ezNo'b
nzdo{Bh ezNo'b w?B/iw?AN dk fJZe :zso j? i' fe soe;zrs :ehB gqdkB eoB bJh
j?. j/mK d/ ;pzX ftZu ezgBh ftZu nzdo{Bh ezNo'b ftZu ewhnK ;B:
w[Zy dcso ns/ vth B dcso ;ehwtko b/y/ fsnko BjhA eod/ jB ns/ w[Zy
dcso , fJj f zw/tkoh
;B. ezgBh B/ b/yk gVskb dh dbhb B{z ;thekod/ j'J/ fejk (i[bkJh 2016)
fe vth B dcs
ehs/ you/ d/ nB[;ko pDkT[D .
ezgBh B/ fNT{pt?Zb ;ehwK s/ ezwK d/ you/ pZ[e ehs/ i' fe gfjbK jh g{ohnK j'
u[ehnK ;B ns/ pzd j' rJhnK ;B.
25
wkB;k: ` 92.03 bZy, b[fXnkDk: ` 182.34 bZy ns/ pfmzvk 7: ` 417.31 bZy.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
30
w[Zy fJzihBhno (:'iBkpzdh), f;zukJh ftGkr B{z dZ;/ ns/ ;bkBk b/fynK ftZu
do;kJ/ rJ/ ykbQK B[z{ gZek eoB s/ ehs/ rJ/ you/ dk w/b fwbkD BjhA j'fJnk
;h.
2a1a13a2 nzdo{Bh b/yk gVskb
nzdo{Bh b/yk gVskb B{z fJZe ;zrmB ftZu ;zrmB dhnK rshftXhnK dh iKu ns/
w[bKeD bJh fJZe ;tszso fBoXkoe rshftXh d/ s"o s/ gSkfDnk iKdk j?. ftZsh
fB:zsqD ftZu ;fj:'r s'A fJbktk, fJ; s'A fJj T[whd ehsh iKdh j? fe fJj ;zrmB
k
dh gqkgsh ftZu wZdd eo/.
n;hA d/fynk fe ezgBh B/ e'Jh nzdo{Bh b/yk gVskb w?B{nb BjhA pDkfJnk ;h.
ezgBh dh nzdo{Bh b/yk gVskb nkyoh tko ukoNov nekTA{N?ANK dh fJZe cow B/
2011-12 sZe ehsh ;h. Gkt/A 2010-11 ns/ 2011-12 ;kbK bJh nzdo{Bh b/yk
gVskb dhnK fog'NK B/ f dhnK nfB:fwssktK fit/A
fe ezNo'b ofi;No Bk pDkT[Dk, rbs torheoD, foDkswe pekJ/, nkwdB eo
n?eN, 1961 , 1956 d/ gqktXkBK dh Bk gkbDk tZb fJ kok ehsk
;h, fJj fog'NK 31 wkou 2016 sZe ni/ ikDhnK ;B.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe T[fus ;w/ ftZu :'r nfXekoh d[nkok nzdo{Bh
b/yk-gVskb w?B{nb pDkT[D pko/ ftuko ehsk ikt/rk ns/ ;kb 2014-15 bJh
nzdo{Bh b/yk-gVskb uZb ojh ;h.
2.1.14.1
sh ns/ ekB{zBh s/ fB:zsoe o{osK dh gkbDk B{z fXnkB
ftZu oZyd/ j'J/ fJZe ;zrmB d/ fBowkD, ;zukbD ns/ fB:zsoD dh fJZe gqDkbh j?.
n;hA d/fynk:
, 2013
wB'Bhs eoBk j?.
ftZsh ;koDhnK dh wz {oh bJh b/yk gVskb ew/Nh dhnK whfNzrK ftZu
b/yk gohye ns/ ftZsh ;bkjeko
n?eN 1956 dh Xkok 292 T d/ nB[;ko o{oh j?. w?B/iw?AN B/ b/yk gVskb
dh dbhb B{z ;thekod/ j'J/, Go';k dtkfJnk (i[bkJh 2016) fe GftZy
ftZu fJ;dh gkbDk ehsh ikt/rh.
31
f;ZNk
oki ;oeko d[nkok czv
ikoh eoB ftZu d/oh j'Jh ;h. :'iBkpzdh gqfe qnk ftZu ewh ;h ns/ fJ; B/
bkGekohnK dh gSkD, EktK B[z { u[DB, gq'i?eN EktK dh gqkEfwesk ns/ gq'i?eN
ekoi gqDkbh BjhA pDkJh ;h. fNT[{pt?ZbK brkT[D dh :'iBkpzdh ftZu ewhnK
;B fi;d/ f;ZN/ tZiA' ezw g{ok eoB ftZu d/oh d/ Bkb bkrs ftZu tkX/ j'J/ ns/
o{oswzd fe;kB ;'u/ rJ/ f;zukJh bkGK s'A tKM/ oj/. 10 ;ehwK ftZu'A fszB dh
ft;Eko ;whfynk B/ ` 236a79 eo'V dh tkX{ bkrs ns/ gq'i?eN dh
ns/ bkr{ eoB dhnK tZy-tZy ;N/iK s/ d' s'A S/ ;kbK dh d/oh do;kJh.
fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ oZy oykt d/ ;ko/ you/ nkg MZbD pko/ bkGekohnK
d[nkok fJZSk ftnes eoB d/ pkti{d fNT{pt?ZbK d/ ;zukbD ns/ oZy oykt dk
ezw pkjo'A eokfJnk frnk fi; d/ f;ZN/ tZi' A ` 34a41 eo'V dk NkbD:'r
tuBpZX youk j'fJnk. nyho ftZu, wkBhNfozr ekoiftXh, nzdo{Bh ezNo'b
b/yk gVskb d/ gfoDkw nB[;ko, iKdh j?
feL
bkGekohnK dh gSkD, EktK B[z{ u[DB, g'qi?eN EktK dh gqkEfwesk ns/
bJh ekoiftXh B{z ftXhpZX eo/l
T[fus :'uBkpzdh ns/ fNT[pt?Zb brkT[D d/ ezw B{z ;w/A f;o eoB B{z
:ehBh pDkt/l
fNT[pt?Zb d/ oZy oykt ns/ ykbQK pDkT[D bJh vpfbT[{ :{ J t/l ns/
eo/.
32
nfXnkfJ-2.2
nkwdB dh fpfbzr ns/ t;{bh
Mbe
wNv (ezgBh) d[nkok fpibh dh fteoh gzikp oki
Zb'A ;w/A ;w/A s/ wz
d/ nB[;ko fB:fws ehsh iKdh j?. 2011-16 d"okB nkwdB dh fpfbzr ns/ t;{bh
Bkb, j/mK nB[;ko gqrNkfJnk:
fpibh n?eN, 2003 d/ gqktXkBK dh T[bzxDk eod/ j'J/, fJb?eNq'-we?fBeb whNoK B{z
b'VhAd/ s"o s/ pdbD dh gqfeqnk g[{oh BjhA ehsh rJh ns/ yokp/ib/ j'J/ whNo
fBoXkfos ;w/A ftZu pdb/ BjhA rJ/.
(g?oQk 2.2.9.1 ns/ 2.2.9.2)
fpibh fpbK B{z ikoh eoB ns/ T[BQK dh ndkfJrh Bkb ;pzXs fBoXkos ;wK ;hwk
dh gkbDk BjhA ehsh rJh fi; ekoD 2011-16 d"okB ` 24.32 eo'V d/ ftnki dk
B[e;kB j'fJnk.
(g?oQk 2.2.9.3 s'A 2.2.9.6)
k. fJj xZN ndkfJrh
2011-15 d"okB ` 385.26 eo'V dh ;h.
(g?oQk 2.2.9.8)
ezgBh B/ -;?ZN ygsekoK dh 100 whNfozr gqkgs BjhA ehsh
fJj fpibh n?eN, 2003 d/ nXhB b'V]dk j?. fi; eoe/ gh n?; Jh nko ;h
B/ kb 2014-16 ` 10 eo'V Bk .
(g?oQk 2.2.10.1)
-16 d"okB ` 705.67 eo'V s'A tZX e/
` 1,083.56 eo'V j' frnk.
(g?oQk 2.2.10.3)
nfXnkfJ 2 L
33
G{fwek
2.2.1 wNv (ezgBh) d[nkok fpibh dh fteoh gzikp
oki fpibh nfXfB:fwe Z
d/ nB[;ko fB:fws ehsh iKdh j?. ygsekoK1 B{z fpb ikoh eoB, T[BQK dh
vfbtoh ns/ ndkfJrh bJh ekoi-gqDkbh gh n?; Jh nko ;h (fpibh g{osh e'v
ns/ ;pzXs wkwb/), nfXfB:w, 2007 (;gbkJh e'v, 2007) ns/ ;gbkJh e'v,
2014 ftZu dZ;h rJh j?.
;zrmBkswe YKuk
2.2.2 ezgBh dh ;zrmBkswe ftt;Ek j/mK fdZsh rJh j?L-
2.2.3 L
N?foc nkd/
;
;w/A f;o ns/ ;jh fpfbzr ehsh rJh ;h;
fpibh fpbK d/ fto[ZX nkwdB dh t;{bh ns/ T[;dk fj;kp S/sh/
Bkb bkfJnk frnk ;h;
nkwdB d/ pekJ// xkfNnK B[z{ gqkgs eoB ns/ xNkT[D d/ :sB ehs/ rJ/
;B; ns/
;h.
1 ygsekoK dk torheoD y/shpkVh gzg-;/?ZN (J/ gh), tZvh g{osh (n?b n?;), fJeZm g{osh (ph n?;),
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
34
b/yk gVskb dk y/so ns/ ekoiftXh
2.2.4 2011-16 d"okB t/uh rJh T[{oik d/ w[ekpb/
ns/ t;{bh Bkb ;pzXs
ezgBh dhnK rshftXhnK B[z{ eto eod/ j'J/ nes{po 2015 s'A wJh 2016 d"okB
pekJ/, ygsekoK
d/ b/fynK dh Utojkfbzr
Bkb bkr{ eoBk, nzeV/ vkT{Bb'v Bk eoBk ns/ e'vb ekoigqDkbhnK dh r?o
gkbDk d/ y/soK dk w[bKeD ehsk. n?ANoh ekBco?A; cotoh 2016 ftZu j'Jh. b/yk
gVskb d/ gfoDkw ezgBh ns/ oki ;oeko B{z dZ;/ rJ/ (i{B 2016) ns/ n?rf N
ekBco?A; (i[bkJh j'Jh, ftZu
tZb'A
n?rf N ekBco?A; ftZu ftnes ehs/ ftukoK/gqkgs j'J/ itkpK B[z{ fXnkB ftZu
oZfynk frnk j?. ;oeko d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo 2016).
2.2.5 ezgBh d/ w[Zy dcso s/ oZy/ j'J/ foekovK dh iKu s'A fJbktk, jo/e 'B ftZu'A
;XkoD o?Avw ;?Agfbzr ftdkT{N fogb/;w?AN (n?; nko n?; vpfbT{ U nko) ftXh
Bkb u[D/ rJ/ d' ;oebK (21 ;oebK ftZu'A e[Zb 10 ;oeb), u[D/ rJ/ jo/e ;oeb
ftZu'A gq'p N fogb/;w?AN (gh gh n?; vpfbT{ U nko)
ftXh Bkb u[DhnK rJhnK 25 ekoiekoh vth BK (e[Zb 12 vth BK), nZr/
jo/e u[Dh rJh ekoiekoh vth B ftZu nkT[AdhnK T[g-vth BK ftZu'A n?; nko
n?; vpfbT[{ U nko ftXh Bkb u[DhnK rJhnK 25 T[g-vth BK (e[Zb 15
T[g-vth BK) d/ foekovK dh iKu ehsh rJh. fJ; s'A fJbktk, d' e/Adoh fpfbzr
:kBh ;h ph ;h, b[fXnkDk ( ;ZG s'A tZX fpfbzr/nkwdB e/Ado j'D
ekoD) ns/ ;h ph ;h, gfNnkbk (;ZG s'A xZN fpfbzr/ nkwdB e/Ado j'D ekoD) th
u[D/ rJ/.
-tZy gZXoK s/ fdZs/ rJ/
;fj:'r ns/ ;jkfJsk B{z ;theko eod/ jK.
b/yk gVskb wkgdzv
2.2.6 / rJ/ b/yk
gVskb wkgdzv j/mK ftZu'A gqkgs ehs/ rJ/:-
fpibh n?eN, 2003;
gh n?; Jh nko ;h tZ ;
oki ;oeko n k
/ / gqshgZso ;
sK ; ns/
nfXnkfJ 2 L
35
/tgkoe/ fteoh gqshgZso.
b/yk gVskb d/ gfoDkw
f nkdk ;p-
2.2.7 id'A T[{oik T[sgkdB ;o'sK s'A ygsekoK e'b gj[zudh j?, B?Ntoe ftZu e[ZM
T[{oik dk B[e;kB j' iKdk j?. 33/66
xkfNnK B[z{ ;p- iZdfe 11 e/ th ns/ T[; s'A xZN s/
j'J/ xkfNnK B[z{ tzv xkN/ fejk iKdk j?. xkfNnK dh rDBk ezgBh d[nkok gqkgs j'Jh
T[{oik ns/ ygsekoK B{z t/uh rJh T[{oik ftZu nzso d/ nXko s/ ehsh iKdh j?.
h ;{ue j?.
j/mK fdZsh ;koDh-2.4 2011-12 s'A 2015-16 d"okB T[[{oik d/ xkfNnK d/ fto[ZX gh
n?; Jh nko ;h tZ {o ehs/ xkN/ do;kT[Adh j?.
;koDh Bz: 2.4- ;p-
bVh
Bz:
t/ot/ 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
1a fteoh bJh T[gbZpX
fpibh/T[{oik
41,532.30 43,548.21 44,966.76 47,640.25 48,413.85
2a whNov fteoh 24,051.55 25,462.48 27,123.23 29,761.42 29,815.78
3a nD-whNov/w[bKfes
fteoh
10,248.63 10,779.03 10,223.57 10,641.40 11,513.88
4a e[Zb fteoh/ T[{oik dh
fteoh (2+3)
34,295.18 36,241.51 37,346.80 40,402.82 41,329.66
5a T[{oik xkN/ (1-4) 7,235.12 7,306.70 7,619.96 7,237.43 7,084.15
6a fteoh bJh T[gbZpX
T[{oik s'A xkfNnK dh
17.42 16.78 16.95 15.19 14.63
7a gh n?; dh nko ;h d[nkok
16.92 15.90 15.22 14.08 13.51
8a tkX{ xkN/ 207.65 382.53 776.02 529.68 542.23
9a n";sB gqkgsh do gqsh
:{fBN (` ftZu)
2.93 3.41 4.09 4.01 4.01#
10a tkX{ xkfNnK dk w[Zb
(` eo'VK ftZu)
60.84 130.55 317.31 212.38 217.44
11a t/uh rJh T[{oik s'A nD-
whNov T{oik dh
3/4* 100)
29.88 29.74 27.37 26.34 27.88
;o's :-
# feT[Afe ;kb 2015-16 bJh gqsh :{fBN n";sB gqkgsh do T[gbZpX BjhA ;h, fJ; bJh 2015-
16 bJh 2014-15 dh jh do bJh rJh j?.
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
36
T{[oik d/ xkN/ 2011-16 d"okB 14.63 ns/ 17.42 d/ ftueko ;B
i' fe gh n?; Jh nko ;h tZb'A tZX ;B. 2011-16 d"okB tkX{
xkfNnK dk i'V 2,438.11 fi;dk w[Zb ` 938.52 eo'V ;h.
w?B/iw?AN B/ fejk (i[bkJh 2016) fe tzv xkN/ gh n?; Jh nko ;h t {o ehs/
xkfNnK Bkb'A xZN ;B. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe gh n?; Jh nko ;h d[nkok
N?foc nkd/2 (2.5 ), fijV/ fe ezgBh B/
(gh n?; Nh ;h n?b) bJh gh n?; Jh nko ;h tZb
fJ; bJh ezgBh s/ bkr{ BjhA jz[d/ jB.
2.2.8 N?foc d/ ;'X s'A pknd pekfJnk fpbK B{z ikoh eoB ftZu d/oh
gh n?; Jh nko ;h B/, fpibh dh g{osh bJh ;kb 2014-15 bJh N?foc d/ ;'X i' fe
gfjbh ngq?b 2014 s' {o eod/ j'J/ (nr;s 2014), ezgBh B{z
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ;h ph ;h b[fXnkDk ns/ gfNnkbk ftZy/ ;'X/ N?foc d/
nB[;ko fsnko ehs/ T[{oik fpb nes{po 2014 s'A ikoh ehs/ rJ/. n?go, ezgBh B/
pekfJnK dh t;{bh S/
(wkou 2015) b?D ftZu S/ wjhB/ dk ;wK fbnk. ` 35.08 eo'V dh oew tZy tZy
ygsekoK e'b'A t;{bD:'r ;h fi;d/ fpb wkou 2015 s'A ikoh ehs/ rJ/. pekfJnk
` 2.053 eo'V d/ ftnki dk
B[e;kB j'fJnk.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe T[;B/ nes{po 2014 d"okB ;kcNt/no
ftZu pdbkt
pekfJnK B[z{ fJZe' tko ftZu ukoi Bk eoB dh ygsekoK dh wzr d/ nXko s/, fJ;B/
pekfJnK dh t;{bh S/ ). sZE fJj
jh ofjzdk j? fe pekfJnK dh t;{bh eoB ftZu d/oh fJ; d/ ftZsh fjZs d/ fto[ZX ;h,
iZ d/ ekoiK B{z ubkT[D bJh ekoih gz{ihrs eo nK s/ fBoGo
j?.
2 ;kb 2011-12 bJh- -15 (22 nr;s 2014) ftZu No{ ng, 2012-13 ns/
2013-14 bJh- -17 (27 i[bkJh 2016) ftZu No{ ng, 2014-15 bJh-N?foc
-16 (5 wJh 2015) ftZu ;whfynk ns/ 2015- -17 (27
i[bkJh 2016) ftZu ;whfynk.
3 11.71 dh ;bkBk do s/ rDBk ehsh (gh n?; Jh nko ;h d[nkok 2014-
do).
nfXnkfJ 2 L
37
fpibh dh g{osh dh fpfbzr
2.2.9.1 fJb?eNq'-we?fBeb whNoK B{z ;fEo whNoK Bkb Bk pdbDk
e/Adoh fpibh nEkfoNh (whNoK dh ;EkgBk ns/ ;zukbD) nfXfB:wK, 2006, ftZu
fJj gqktXkB j? fe ;ko/ fJzNoc/; whNo, ygseko whNo ns/ T[{oik nekT{[AfNzr s/
b/yk gVskb whNo ;fEo gqeko (fi; B{z nkw s"o s/ fJb/?eNq'fBe whNo efjzd/ jB) d/
j'D ns/ fijV/ whNo fJjBK nfXfB:wK dh gkbDk BjhA eod/, T[j iK sK bkJh;?A;h
d[nkok nkgD/ nkg iK ygseko dh p/Bsh s/ iK
pdb/ ikD.
fJj d/fynk frnk fe ;w/A pZX Yzr Bkb w"i{dk fJb?eNq'-we?fBeb whNoK B{z ;fEo
gqkgs j'D s'A pknd th, ezgBh spdhbh dk ezw g{ok eoB ftZu n;cb ojh . 31
wkou 2016 sZe brkJ/ rJ/ 73.33 bZy ygseko whNoK (y/shpkVh gzg;?ZN (J/ gh)
ygsekoK B{z SZv e/) ftZu'A, 7.14 bZy fJb?eNq' we?fBeb whNo (d; ) ni/ th
;fEo whNoK Bkb pdb/ ikD/ sk ekfJw oZyD,
/oh eozN o/Ai ns/ gqGkth wkgdzvK d/ xZN gqGktK bJh
ikD/ iKd/ jB. fJ; soQK, fJb?eNq' we?fBeb whNoK dh spdhbh Bkb ezgBh B[z [{ T[{oik
nkdk ;zy/g nekT{ nkdk nkwdB ewkT[D ftZu wZdd
j't/rh.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe Gkoh ftZsh gqGkt d/ ekoD, spdhbh dk
ezw GkrK ftZu ehsk ik fojk ;h. Gkr ftZu spdhbh eoB dk itkp wzBD:'r BjhA
;h feT[Afe ezgBh B/ w[V tkX/ b?D s'A pknd th gh n?; Jh nko ;h d[nkok fBoXkos
;w/A ;hwk dh gkbDk eoB ftZu fB:fws o{g ftZu e[skjh ehsh fi; ekoD ;kb
2012-13 (i[bkJh 2012) bJh k ehsk ikD
tkbk ezw ni/ sZe th g{ok BjhA j'fJnk ;h (wkou 2016).
2.2.9.2 yokp/ib/ j'J/ whNoK B[z { ;w/A f;o Bk pdbDk
;gbkJh e'v, 2007 ns/ 2014 ftZu yokp/ib/ j'J/ whNoK B{z eqwtko d;/gzi
fdBK ftZu pdbD dk gqktXkB j?. b/yk gVskb B/ d/fynk fe yokp ns/
ib/ j'J/ whNo -16 d"okB 0.71 ns/ 2.91 d/
ftueko ;h. cb;o{g, bZrGZr 0.73 bZy ygsekoK (yokp/ib/ j'J/ whNoK tkb/
n";sB ygseko) d/ fpb fJ; ;w/A d"okB n";sB nXko s/ pDkJ/ ik oj/ ;B.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe yokp/ib/ j'J/ whNo fBoXkos ;w/A d/ nzdo pdb/ BjhA ik
oj/ ;B ns/ 2011-16 d nkdk ;w/A bJh spdhbh bJh gJ/
/ib/ j'J/ whNoK d/ 22 s'A
78 d/ ftueko ;h. fJBQK whNoK dh spdhbh fBoXkos ;w/A ftZu eoB ftZu
ezgBh dh n;cbsk s/ gh n?; Jh nko ;h B/ th fuzsk ftnes ehsh ;h.
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
38
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe yokp/ib/ j'J/ whNoK B{z fwZE/ ;w/A ftZu
pdbDk whNoK dh T[gbZpXsk s/ fBoGo ;h. itkp wzBD:'r BjhA ;h feT[Afe
fBoXkfos ;w/A d/ nzdo yokp/ib/ j'J/ whNoK B{z pdbD bJh whNoK dh gfonkgs
T[gbZpXsk B{z :ehBh pDkT[Dk w?B/iw?AN s/ fBoGo ;h.
2.2.9.3 fpfbzr dh fB:sekfbek dh Bk gkbDk
;gbkJh e'v 2007 d/ nfXfB:w 30 (fpibh fpbK) ftZu tZvh g{osh ygsekoK (n?b
n?;) B{z wjhBktko fpb ns/ 50 e/ vpfbT{[ s'A xZN b'v tkb/ xo/b{ g{osh (vh n/?;)
n?B nko n?;) ygsekoK B{z d'-wjhBktko fpb ikoh eoB dk
ehsh ikt/, xZN' xZN yofunK ;w/s ;ko/ ;EkJh ukof
bJh bJ/ ikD/ jB fiBQK ftZu fpfbzr uZeo d/ d"okB g[{osh ehsh rJh. T[{oik
yofunK dh ;w/A f;o gqkgsh bJh f o{oh j?.
2a2a9a3 (T) b/yk gVskb B/ d/fynk fe ` 7,128.12 eo'V d/ 0.70 bZy fpbK
(SZph 4) dk fpb ;wK 32 s'A 500 fdBK d/ ftueko ;h fi; dk
noE j? fe whNo ohfvzrK fB:fws s"o s/ BjhA bJhnK ik ojhnK ;B. fJBQK fpbK B{z
d/oh Bkb fsnko eoB d/ f;ZN/ tZi'A ` 3.70 eo'V5 d/ ftnki dk B[e;kB j'fJnk ns/
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe fpfbzr dh fB:sekfbek ftZu fJZe
wjhB/ s'A tZX ;wK f nkdkso Bt/A BK d/ wkwb/ ftZu bZfrnk fiZE/ ohfvzrK B{z
fpfbzr bJh d/oh Bkb G/fink frnk ;h. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe T[go'es
ftZu'A e/tb 45 Bkb ;pzXs ;B.
2a2a9a3 (n) ezgBh 20 e/ vpfbT{ sZe e[B?eNv b'v tkb/ vh n?; ns/ n?B nko
n?; ygsekoK d/ fpb ;gk BK d[nkok fsnko eodh j? fi; ftZu whNo
ohvoK/nkT{N;'of;zr J/iz;h ;Nkc d[nkok whNo ohfvzr foekov eoB s'A pknd fpb
s[ozs jh fsnko ehs/ ns/ vbhto ehs/ iKd/ jB.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ` 216.61 eo'V d/ 8.02 bZy fpbK (fJZesh 6) dk
fpb ;wK 63 s'A 99 fdBK d/ ftueko ;h, fi;dk noE j? fe whNo ohfvzrK fB:fws
s"o s/ BjhA bJhnK rJhnK ;B. fJ
s/ n;o fgnk ns/ ` 0.26 eo'V5 d/ ftnki dk B[e;kB j'fJnk .
w?B/iw/?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe tkX{ fpb ;wK e/tb n;b ohfvzr fwsh
dh nekT{AfNzr bJh ;h fiZE/ d'-wjhBktko nXko s/ ikoh ehs/ fgSb/ ;w/A d/ n";sB
4 ;h ph ;h b[fXnkDk ns/ gfNnkbk d[nkok 2011-16 d"okB fsnko ehs/ 2.69 bZy fpbK ftZu'A.
5 10.67 ;bkBk dh do s/ rDBk ehsh (gh n?; Jh nko ;h d[nkok 2011-12 bJh No{ ng
6 vh n?;/n?B nko n?; ygsekoK d/ 2011-15 d"okB B"A ;p- 26.07 bZy
fpbK ftZu'A.
nfXnkfJ 2 L
39
fpb ;wk:'fis ehs/ rJ/ id'A ohfvzr w"i{d ;h. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe
w?B/iw?AN dh dbhb nB[;ko, n";sB nXko s/ ikoh ehs/ d'-wjhBktko fpbK d/
;wk:'iB Bkb fpb pDB ftZu xZN'-xZN 120 fdBK dk ;wK bZr/rk ns/ 63 s'A 99
fdBK d/ ftueko BjhA.
2a2a9a4 fpb ikoh eoB ftZu d/oh
2a2a9a4(T) ezgBh d/ fBod
(100 e/ vpfbT{ s'A f nkdk e[B?eNv b'v) d/ T[{oik fpb whNo ohfvzr b?D s'A
pknd s[ozs fsnko eoB dk gqktXkB j?.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ` 13,423.33 eo'V d/ 1.23 bZy fpbK (fSnkbh 4)
B{z ikoh eoB ftZu S/ s'A 128 fdBK7 dk ;wK fbnk frnk. fJBQK fpbK B{z ikoh eoB
ftZu d/oh d/ f;ZN/ ti'A ` 15.04 eo'V5 d/ ftnki dk B[e;kB j'fJnk.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe T[g-vth BK s'A fpfbzr vkNk gqkgs
j'D s'A o s/ d' s'A fszB fdBK d/ nzdo fsnko
so fpb whNo ohfvzr s'A 15 fdBK d/ nzdo ikoh ehs/ rJ/
;B. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe fiBQK fpbK B{z s[ozs fsnko ehs/ ikDk ;h, T[BQK
ftZu d/oh dh rDBk ohfvzr dh fwsh s'A gzi fdBK dk ;wK d/D s'A pknd ehsh rJh
j?.
2a2a9a4(n) ;gbkJh e'v 2014 d/ nfXfB:w 30 (fpibh fpbK) ftZu whNo
ohfvzr b/?D dh fwsh s'A gzdoK fdBK d/ nzdo ygsekoK B{z fpb vbhto eoB dk
gqktXkB j? (;gkN fpfbzr d/ e/;K B{z SZv e/).
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ` 200.61 eo'V d/ 1.16 bZy fpbK (;sZso 8) B{z
ikoh eoB ftZu 16 s'A 121 dk ;wK fbnk frnk ;h. fJBQK fpbK B{z ikoh eoB
ftZu d/oh d/ f;ZN/ ti'A ` 0.29 eo'V5 d/ ftnki dk B[e;kB j'fJnk.
2a2a9a5 fpbK dh ndkfJrh bJh tkX{ ;wK fdZsk frnk
;gbkJh e'v 2007 d/ nfXfB:w 31 (fpibh fpbK dh ndkfJrh) ftZu fpbK dh
vbhtoh dh fwsh s'A tZvh g{osh (n?b n?;), wZXw g{osh (n?w n?;) ns/ xZN fpibh
(n?; gh) T[d:'fre ygsekoK d/ wkwb/ ftZu 10 fdBK, o/bt/ d/ wkwb/ ftZu fJZeh
fdBK ns/ ygsekoK QK fdBK d/ ;w/A d/
nzdo fpbK dh ndkfJrh b?D dk gqktXkB j? . i/eo fpZb ftZu dZ;h rJh d/: fwsh
S[ZNh dk fdB j't/, pknd d/ ekoih fdB B{z d/: fwsh wzfBnk ikt/rk.
7 fpibh fpb B{z fsnko eoB bJh gzi fdBK dk ;wK d/D s'A pknd rDBk ehsh.
8 vh n?;/n?B nko n?;/n?; gh/n?w n?; ygsekoK d/ 2011-15 d"okB B"A T[g-vth BK ftZu fsnko
ehs/ 1.51 bZy fpbK ftZu'A.
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
40
T[bzxDk ftZu;
n?b n?; ygsekoK B{z ` 9,930.39 eo'V d/ 0.93 bZy fpbK (42 ) dh
ndkfJrh bJh 13 s'A 26 fdBK dk ;wK fdZsk frnk,
o/bt/ B{z ` 114.64 eo'V d/ 115 fpbK (41 ) dh ndkfJrh bJh 24 s'A
27 fdBK dk ;wK fdZsk frnk, ns/
vh n?;, n?B nko n?; ns/ ph n?; ygsekoK B{z ` 620.48 eo'V d/ 0.20 bZy
fpbK (43 dh ndkfJrh bJh 18 s'A 28 fdBK dk ;wK fdZsk frnk.
fJBQK 1.13 bZy fpbK4 dh ndkfJrh bJh fdZs/ rJ/ tkX{ ;w/A d/ f;ZN/ ti'A ` 5.03
eo'V5 dk B[e;kB j'fJnk.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe nzfsw fwsh B{z S[ZNh j'D ekoD d/:
fwsh B[z{ fwZE/ ;w/A s'A nZr/ tXkT[Dk fgnk. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe 14 fdBK
dk tkX{ ;wK e/tb nzfsw d/: fwsh B[z{ S[ZNh j'D ekoD BjhA j' ;edk. nZr/, ;gbkJh
e'v ftZu fJj nB[pzX j? fe i/eo ndkfJrh bJh fpb ftZu do;kJh d/: fwsh tkb/
fdB S[ZNh j't/ sK nkgD/ nkg jh pknd d/ ekoih fdB B{z d/: fwsh wzfBnk ikt/rk
i' fe fe;/ th soQK ezgBh B{z y[d jh hA fdzdk.
2a2a9a6 fgSbh fwsh tkb/ fpb ikoh eoBk
, ;oto
dh fwsh ns/ ;w/A d/ nXko s/ pDkJ/ ik oj/ ;B. n?go, fpb ikoh eoB dh fwsh
f;;Nw ftZu d;sh gkJh ik ojh ;h.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ` 8,369.79 eo'V d/ 0.60 bZy fpbK (pkJh 4) ftZu
ikoh eoB dhnK fwshnK fpb pDkT[D dhnK fwshnK s'A gfjbK dhnK ;B i' fe
1 s'A 305 fdBK d/ ftueko ;B. n;hA nZr/ fwshnK B{z d;sh gkT[D ftZu so[ZNhnK
d/ T[dkjoD d/y/ fit/ fe-
` 0.59 eo'V d/ 16 fpbK ftZu, fpb ikoh eoB dh fwsh BthA ohfvzr fwsh
s'A fJZe s'A 27 fdB gfjbK dh gkJh j'Jh ;h,
` 0.34
fwsh s'A 4 s'A 61 fdBK pknd dh ;h, ns/
` 0.25 eo'V d/ 16 fpbK ftZu, fpb ikoh eoB dh fwsh ftZu ;kb rbsh
Bkb 2013 dh pikJ/ 2103 ns/ 2130 gkfJnk j'fJnk ;h.
T[go'es T[dkjoD gqDkbh ftZu t/?Xsk iKu ns/ fJzBg[N ezNo'b dh xkN d/ ;{ue
;B, fi; ekoD gqDkbh ftZu j/ok c/oh dk ysok ;h.
nfXnkfJ 2 L
41
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe fgSbh fwsh d/ fpb wjhBktko nkwdB
d/ NhfunK B[z{ ;wk:'fis eoB bJh ikoh ehs/ rJ/ ;B. itkp wzBD:'r BjhA j?
feT[Afe fJ; ekoD ygsekoK B{z ndkfJrh bJh xZN ;wK fwbdk j?.
2a2a9a7 N?foc rbs bkr{ eoBk
Jh n?; nkJh n?w) ftZu fdZs/ N/?foc ns/ N/?foc ;{[uhnK
s/ fv;g?A;ohnK B[z{ ehsh rJh g{osh
ph ;h, gfNnkbk ftZy/ fJj d/fynk frnk fe ezgBh B/ 22 ;oekoh
j;gskbK/
qDh bJh N?foc dh do 2011- Bkb'A ` 0.13 s'A ` 0.41 gqsh
nkdk ;h, rbs t nkdk ukoi ehsk
frnk.
w?B/iw?AN B/ b/yk gVskb d/ sZs B{z ;thekod/ j'J/ fejk (i[bkJh 2016) fe ygsekoK
-vth B e'b'A ;bkj gqkgs j'D s/ jh pdbh ik ;edh ;h.
2a2a9a8 ygsekoK B[z { f;feT[foNh s/ ftnki dh xZN ndkfJrh
;'X/ j'J/ ;gbkJh e'v, 2007 (d;zpo 2011) d/ nfXfB:w 17 (f;feT[foNh s/ ftnki)
ftZu bkJh;?A;h d[nkok f;feT[foNh (ygs) s/ ftnki9 dh ndkfJrh dk gqktXkB j?.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ;ko/ ygsekoK B[z{ iwQK eokJh f;feT[foNh s/ g{o/ ftnki
dh ndkfJrh BjhA j' ojh ;h (nB[bZr 5) ns/ fJ; ekoD 2011-15 d/ ;w/A d"okB
` 385.26 eo'V dh xZN ndkfJrh j'Jh ;h.
n;hA nZr/ d/fynk fe ;h ph ;h, b[fXnkDk fty/ 2011-16 d"okB gqDkbh ftZu
f;feT[foNh dh oew B{z BthBsw Bk eoB ekoD S/ s'A 16 ygsekoK
B{z f;feT[foNh s/ ftnki dh ndkfJrh th BjhA ehsh rJh ;h. ygsekoK dh tZvh
;zfynk B{z f;feT[foNh s/ ftnki dh xZN/Bk-ndkfJrh ekoD ezgBh s/ d/oh d/ n;b
;w/A bJh dzv ftnki dh ndkfJrh dh f zw/tkoh g/? rJh.
gh n?; Jh nko ;h B/ th, 2014-15 (nr;s 2014) ns/ 2015-16 (wJh 2015)
;kbK bJh N/?foc :kfuektK B{z nzfsw o{g fdzd/ j'J/, ezgBh B{
T[j ygsekoK d/ f;feT[foNh ofi;No d/ BthBheoD B{z :ehBh pDkJ/ ns/ fJj
gqwkDgZso iwQK eokJ/ fe ftZsh ;kb 2014-15 sZe ;ko/ ygsekoK B{z f;feT[foNh
s/ ndkfJrh:'r ;bkBk ftnki dh ndkfJrh j' u[Zeh j?. n?go, ezgBh d[nkok
brksko T[bzxDk j'D s/, gh n?; Jh nko ;h B/ ;kb 2016-17 bJh N?foc
:kfuektK B{z nzfsw o{g (i[bkJh 2016) fdzd/ j'J/, ezgBh B{z f
ygsekoK B{z j[D sZe d/ ftnki dh ndkfJrh B{z :ehBh pDkJ/ ns/ gqwkDgZso fJZe
9 ;pzXs ;kb dh gfjbh ngq?b B{z gqufbs Gkosh ;N/N p?Ae dh p/; do iwQK d' s/.
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
42
wjhB/ d/ nzdo iwQK eokJ/ fi; ftZu n;cb ofjD s/ n?eN dhnK ;pzXs XkoktK
nXhB ekotkJh ehsh ikt/rh.
w?B/iw?AN B/ sZEK B{z ;thekfonk ns/ fejk (i[bkJh 2016) fe ygsekoK dh
f;feT[foNh B{z BthBhfeqs eoB dk ezw ub fojk ;h.
nkwdB dh t;{bh
2a2a10a1
ezgBh ftZu ygsekoK B{z T[{oik dh fteoh d/ d' Gkr jB fit / whNov :{fBNK ns/
nzeD ehshnK :{fBNK. nzeD ehshnk :{fBNK s'A Gkt T[j :{fBNK jB fijVhnK
ygsekoK B{z whNo ohfvzr d/ fpBk fpb ehshnK rJhnK :kBh J/ gh ygsekoK B[z{
nD-whNov g{osh. b/yk gVskb B/ d/fynk fe 2011-16 d"okB, J/ gh ygsekoK B{z
nD whNov g{osh 26.34 s'A 29.88 d/ ftueko ;h fit/A fe T[go'es
;koDh 2.4 s'A gsk bZrdk j?.
31 wkou 2016 B{z, 12.46 bZy y/shpkVh gzg-;?ZN ygsekoK ftZu'A, e/tb 1.15 bZy
(9.23 iZdfe pekfJnk 11.31 bZy
(90.77 ) ygsekoK d/ nD- . 2014-15 ;kb d/ N?foc
d/ j'J/ (nr;s 2014), gh n?; Jh nko ;h B/ ezgBh B{z J/ gh
ygsekoK dh 100 whNfozr gqkgs eoB dh nkgDh :'iBk fszB wjhfBnK d/
-14 ns/
2014-15 d"okB jo/e bJh fJBQK ekoDK ekoD ` 5.00 eo'V Bk-
c/?;bk fbnk, i' fe T[d'A sZe bkr{ oj/rk id'A sZe ezgBh fpibh n?eN (n?eN),
2003 d/ nXhB b'VhAdk 100 whNfozr gqkgs BjhA eo b?Adh. ;B/ fJj th
dh T[bzxDk eo ojh ;h. J/ gh ygsekoK dh 100 whNfozr gqkgs eoB ftZu
n;cbsk d/ ekoD 2014- ftZu ` 10.00 eo'V Bk-
ns/ fJ; s'A fJbktk ezgBh brksko fpibh n?eN, 2003 dh T[bzxDk eo ojh ;h.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe J/ gh ygsekoK dh 100 whNfozr
Bk s/ n;b s"o s/ ftjko:'r ;h s/ Bk jh ftZsh s"o s/ eoB:'r ;h. sZE fJj ofjzdk
j? fe fJj fpibh n?eN, 2003, dh T[bzxDk ;h, fi; ekoD 2014-16 d"okB N?foc
ftZu ` 10.00 eo'V
2a2a10a2 pekfJnk d/: dh gqkgsh
Jh n?; nkJh n?w ftZu fJj gqktXkB j? fe jo ygseko s'A T[whd j? fe T[j d/: dh
ndkfJrh 'd/: fwsh' sZe eoB. i/eo T[j nkgDh f zw/tkoh BjhA fBGkT[Adk, sK
ik ;edk j?. 2011-12 d/ nzs s/ ygsekoK e'b'A
t;{bD:'r pekfJnk oew ` 2,467.47 eo'V ;h, i' fe 2014-15 d/ nzs s/ tZX e/
nfXnkfJ 2 L
43
` 3,646.65 eo'V j' rJh i' fe fszB10
;kbK d/ ;w/A ftZu 48 d/ tkX/ B{z
do;kT[Adk j?.
2a2a10a3 e[skjh dh oew dk Gkoh fJZem
2011-14 d"okB s'A
pekJ/
s/ nXk nB[bZr 6
oew 2012-16 d"okB tZX e/ ` 705.67 eo'V s'A ` 1,083.56
;oekoh ftGkrK d/ d/: 2011-16 d"okB s/ h Bkb tZX e/ ` 58.86 eo'V s'A
` 530.14 eo'V j' rJ/. tkXk T[d:'fre ygsekoK d/ ekoD th ;h fiBQK d/ d/:
2011-16 d"okB tZX e/ ` 229.66 eo'V s'A ` 705.00 eo'V j' rJ/.
nZr/, foekovK dh u'DthA iKu B/ do;kfJnk fe ` 10.92 eo'V d/ fpibh d/: dh
ndkfJrh ftZu e[skjh d/ ekoD, ezgBh B/ d;zpo 1999 s'A wJh 2002 d"okB
fpibh g[{osh d/
fto[ZX t;{bh bJh ekBz[{Bh :kuektK
gzi s'A 36 wjhfBnK dh d/oh Bkb dkfJo ehshnK rJhnK (wJh 2000 s'A ;szpo
2010) ns/ t;{bh bJh n nes{po 2008 s'A
ngq?b 2015) ezgBh d/ jZe ftZu j'D s'A pknd fszB s'A 43 wjhfBnK (Btzpo 2009
s'A wkou 2016) dh d/oh Bkb dkfJo ehshnK rJhnK. T[go'es d/ohnK pekfJnk
oew bJh nrb/oh ekotkJh ftZu fYZb B{z do;kT[AdhnK ;B.
w?B/iw?AN B/ itkp fd h ;B ns/ ezgBh dh
d/oh ekoD e'Jh th e/; oZd BjhA ehsk frnk ;h. itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe
t;{bD:'r oew dh nrb/oh ekotkJh
ftZu d/ohnK bJh pjkBk BjhA pDkfJnk ik ;edk.
2.2.10.4 nkwdB dh t;{bh d/ ;kXB
ezgBh ygsekoK B{z fpb dh ndkfJrh bJh nB/e ftebg gqdkB eodh j? fit/A fe
Jh- o'eV ekT[{ANo s/
t;{bh ns/ ;gkN fpfbzr ;Nkc d[nkok xo xo ik e/ t;{bh. b/yk gVskb B/ d/fynk
fe 3 -16 d"okB gqkgs j'Jh
e[Zb nkwdB d/ 4.56 ns/ 6.56 d/ ftueko ;h. 27 s'A 1811 d/
ftueko dhnK xZN n";sB wjhBktko NqK ;sB gqsh NqK
bkrs 2014-15 d"okB ` 12.26 ns/ ` 809.73 d/ ftueko ;h. fJ; d/ ekoD
n;[ftXkiBe EK k ns/ gquko/ikDekoh dh xkN ;B. nZr/,
fpfbzr nzzeV/ Jh-g/w?AN ;oto s/ ngb'v Bk eoB d/ f;ZN/ tZi'A ygsekoK Bz{
ndkfJrh ekoD 2011-16 d"okB Jh-gw?AN ;kXB
d[nkok fpb G[rskB dh t;{bh th xZN ojh (1.24 s'A 6.31 ).
10
;bkBk b/fynK B{z 2014-15 sZe nzfsw o{g fdZsk frnk.
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
44
w?B/iw?AN B/, sZEK B[z{ ;thekod/ j'J/, fejk (i[bkJh 2016) fe fJ; B/ 2014-16 ;kbK
pd pdb e/ T[BQK
EKtK s/ brkT[D d/ :sB ehs/ ik oj/ ;B fiZE/ tZX s'A tZX ygseko
j'D. fJ;B/ Jh-g/w?ANK bJh fpfbzr nzeV/ ngb'v eoB ;pzXh th tZy-tZy edw u[Ze/
;B.
2a2a10a5
ezgBh d/ Jh n?; nkJh n?w ftZu ygseko d/ njkfsnK dh iKu (d' ;bkBk/;bkBk)
bJh nkgD/ chbv nc;oK bJh iKu11
d/ gfowkD fBoXkos ehs/ j'J/ ;B sK i' fJj
:ehBh pDkfJnk ik ;e/ fe ygseko T{oik dh r?o-nfXekfos tos'A/u'oh ftZu
nB[;ko xZNdk-tZXdk j?.
;zukbD ns/ fJzBc'o;w?AN ;Nkc d[nkok 2011-16 d"okB ehs/ fBohyD (nB[bZr-7)
dh ;whfynk B/ do;kfJnk fe ;zukbD ;Nkc d[nkok ygseko d/ njkfsnK dh ehsh
rJh -16 d"o
rJh. fJ;/ soQK, fJzBc'o;w?AN ;Nkc d[nk -16 d"okB
fszB ns/ ;Zs d/ ftueko ;h. T[{oik dh u'oh ns/ fpibh dh
r?o-nfXekfos tos'A bJh w[bKeD ehsh oew d/ w[ekpb/ gqkgs j'Jh oew dh
-16 d"okB 46 s'A 69 d/ ftueko ;h, i' fe y'i/ rJ/
e/;K dh
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe feT[Afe ;zd/jg{oD ygsekoK dh gSkD
ehs/ fpBk p/soshp iKu Bkb p/e;{o ygsekoK B[z{ r?o b'VhAdh go/ , fJj
c?;bk fbnk frnk ;h fe xo/b{ ygsekoK dh iKu Bk ehsh ikt/. itkp wzBD:'r
BjhA j? feT[Afe ygsekoK d/ e[B?eNv b'v dh iKu ;pzXh Jh n?; nkJh n?w
dh gkbDk ygsekoK dhnK ;kohnK DhnK ftZu BjhA ehsh rJh ;h.
2a2a10a6 w[cs fpibh ;[ftXk dh r?o-wkBhNfozr
oki ;oeko eNv b'v tkb/
nB[;{fus iksh (n?; ;h) vh n?; ygsekoK ns/ rohph o/yk s'A EZb/ (ph gh n?b) d/
r?o-n?; ;h vh n?; gysekoK B[z{ wjhBktko 200 :{fBN sZe w[cs fpibh gqdkB
eodh j?. gh n?; Jh nko ;h B/ fJ; tk;s/ 2011-
T[gdkB d/ o{g ftZu ` 3,411.25 eo'V gqtkB ehs/.
w[cs fpibh dh tos'A dh iKu bJh, ezgBh d/ eowukohnK d[nko K dh
100 iKu fBoXkos ehsh rJh ;h. nZr/, seBheh b/yk gVskb/fJzBc'o;w?AN
d[nkok p/ypoh/p/soshp iKu eoB dh th b'V ;h ns/ i/eo e'Jh ygseko fJZe e/
11 feogk nB[bZr 7 d/y'.
nfXnkfJ 2 L
45
vpfbT{ b'v s'A tZX dh tos'A eodk gkfJnk ikt/, T[; e'b'A w[cs fpibh dh ;[ftXk
tkg; b? bJh ikt/.
;gbkJh e'v, 2007 ns/ 2014 ftZu fpibh dh ygs d/ w[bKeD bJh rDBk
ckow{bk ( e[B?eNv b'v x fdBK dh frDsh x g[{osh d/ xzN/ x fvwKv c?eNo) fdZsk
frnk ;h fi; ftZu xo/b{ ygsekoK bJh fvwKv c?eNo 30 fbnk frnk ;h.
n;hA d/fynk fe fvwKv c?eNo 100 s/ b?D d/ pknd th, fJZe e/ vpfbT{
e[B?eNv b'v s/ d'-wjhBktko tZX s'A tZX ygs e/tb 480 :{fBNK (1 e/ vpfbT{ x
60 fdB x 8 xzN/ x 100 ) pDdh j?.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe nes{po 2015 s'A wkou 2016 d"okB 47 e;fpnK ftZu
3.71 bZy ygsekoK d/ 11H26 bZy fpibh fpbK ftZu'A, 0.85 bZy ygsekoK (23
ygseko) d/ 1.10 bZy fpbK (10 fpb) ftZu d' wjhBktko ygs
480 :{fBNK s'A tZX ;h i' fe ygsekoK d/ ;thfeqs b'v d/ pokpo BjhA ;h. nZr/, n?;
;h/r?o n?; ;h ph gh n?b ygsekoK d/ e[B?eNv b'v dh fBoXkfos iKu foekov
ftZu BjhA ;h fi; ekoD n:'r ygsekoK B{z w[cs fpibh ;[ftXk d/D
BjhA ik ;edk.
w?B/iw?AN B/ itkp fdZsk (i[bkJh 2016) fe ;zd/jg{oD ygsekoK dh gSkD ehs/
fpBk kBh j[zdh j? ns/ fJj
c?;bk fbnk frnk ;h fe xo/b[{ ygsekoK dh iKu Bk ehsh ikt/. itkp wzBD:'r
BjhA j? feT[ ZE/ T{oik dh ygs,
ygseko d/ ;thfeqs b'v d/ pokpo ygs s'A f nkdk j't/, vh n?; ygsekoK d/
e[B?eNv b'v dh iKu ehsh ikt/.
nzdo{Bh ezNo'b gqDkbh
2a2a11 nzdo{Bh ezNqo'b w?B/iw?AN dk fJZe ;kXB j? i' soe;zrs Go';k gqdkB
b gqkgs oj/ jB.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe:
ygsekoK dh T[[{oik ygs ftZu gfotosB dh wkBhNfozr/iKu T[[{oik gfotosB
ofi;No pDk e/ BjhA ehsh ik ojh ;h fit/A fe Jh n?; nkJh n?w ftZu b'VhAdh12
j?, fi; ekoD bZG/ Bk rJ/ nD-nfXekfos tos'A$u'oh d/ wkwfbnK dk gsk BjhA
brkfJnk ik ;fenk.
ygsekoK d[nkok iwK eokJh rJh f;feT[foNh dh gfonkgssk dh wkBhNfozr
bJh b'VhAd/ ygseko f;feT[foNh ofi;No ;jh Yzr Bkb BjhA pDkJ/ ik oj/ ;B.
12
n?b n?;/ph n?; ygseko d/ wkwb/ ftZu ± 10 , n?w n?;/n?; gh/;NohN bkJhfNzr d/ wkwb/
ftZu ± 20 ns/ ih n/?; ;h ygsekoK d/ wkwb/ ftZu ± 25 .
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
46
jo/e ygseko dh ohfvzr/iKu/ rJ/ whNoK dh ;fEsh b? e/ nkT{N;'of;zr ;gkN
fpfbzr J/iz;hnK d[nkok ehs/ rJ/ ezw dh ezgBh d[nkok ;kb ftZu fJZe tko
ehsh rJh iKu u[DhnK rJhnK T[g-vth BK d/ foekovK ftZu BjhA gkJh rJh.
ezgBh d/ nzdo{Bh b/yk gVskb w?B{nb ftZu fBoXkfos ehsk frnk ;h fe
T[d:'fre, fJZem g{osh ns/ gpfbe bkJhfNzr gysekoK dh 100 , n?B
nko n?; ygsekoK dh 50 , vh n?; ygsekoK dh 8.33 ns/ J/ gh
ygsekoK dh 16.66 iKu ehsh ikt/. n?go, nzdo{Bh b/yk gVskb ftzr
2011-16 d"okB xZN e/ 248 s'A 179 ofj rJh fi; Bkb
2011- s'A 42
j' rJh. nZr/, uko ekoih vth BK ftZu e'Jh nzdo{Bh b/yk gVskb
;Nkc BjhA ;h ns/ jo/e 36 ekoih vth BK ftZu fJZe pzdk ;h fi; ekoD b/yk
gVskb dh r[DtZsk s/ n;o fgnk.
f;ZNk
bJh fejk feTA[i' Nh n?Av vh xkN/ gh n?; Jh nko ;h d[nkok 2011-16 d"okB
-we?fBeb whNoK dh spdhbh
dk ezw g{
fpb ikoh eoB ftZu d/oh ns/ fpbK dh ndkfJrh bJh ;wK ;hwk bkr{ Bk eoB
ekoD ezgBh B{z 2011-16 d"okB ` 24.32 eo'V13
dk B[e;kB j'fJnk. ygsekoK
dh iwQK f;feT[foNh s/ ftnki dh g{oh ndkfJrh BjhA j'Jh fi; d/ f;ZN/ tZi'A
2011-15 d"okB ` 385.26 eo'V dh xZN ndkfJrh j'Jh.
ftoZ[X pekfJnk d/: 2012-16 d"okB ` 705.67 eo'V s'A tZX e/ ` 1,083.56
eo'V j' rJ/.
:
;jh ns/ ;w/A f;o T[[ {oik fpb ikoh eoB bJh fpfbzr ;kcNt/no ftZu
;ko/ gysekoK B{z ftnki dh ndkfJrh bJh ygseko f;feT[foNh
ofi;NoK B{z BthBhfeqs eo/l
-;?ZN ygsekoK dh 100 whNfozr Bz{ g{ok eo/l
pekfJnk d/: dh t;{bh dh T[fus wkBhNfozr ns/ nrb/oh ekotkJh
bJh edw u[Ze/; ns/
13
b/yk gVskb ftZu u'DthA iKu ehs/ 30.26 bZy T{oik fpbK bJh.
nfXnkfJ 2 L
47
fpibh dh u'oh ns/ nD-
dh fB:sekfbek iKu B{z tXkT[D bJh edw u[Ze/.
wkwbk ;oeko B{z G/fink frnk (i[bkJh 2016)l T[BQK d/ itkpK dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
49
nfXnkfJ-3
ekoiK dh b/yk gVskb
oki dhnK ;oekoh ezgBhnK ns/ nfXfB:fwe K tZb'A ehs/ ekoiK dh
u'DthA iKu s'A gqkgs wjZstg{oD b/yk gVskb d/ gfoDkw fJ; nfXnkfJ ftZu
;oekoh ezgBhnK
gzikp nB[;{fus ikshnK G"
3.1ftZsh ;jkfJsk dh tzv ns/ t;{bh
2013-16 d"okB ` 145a56 eo'V d/ gfo:'fis ftZsh ;kXBK d/ w[ekpb/
` 64a85 eo'V ;h, fi;B/ GbkJh ;ehwK Bz{
s'A 28 d/ ftueko ojh. fJZS[e bkGekohnK e'b'A gqkgs j'JhnK
d/D dh pikJ/ ` 6a83 eo'V ;EkJh iwQK ftZu oZy/ ;B.
3a1a1 G{fwek
2011 dh iBrDBk nB[;ko, oki dh 2.77 eo'V dh eZ[b iB;zfynk ftZu'A 88.60 bZy
(31 ) nB[;{fus ikshnK (n?; ;h) tZi'A wB'fBs ;wki Bkb ;pzXs ;B.
nB[;{fus ikshnK B{z nkofEe s"o s/ T[Zuk u[Ze , gzikp nB[;{fus
ikshnK G"A ( )dh ;EkgBk iBtoh 1971 ftZu
ehsh rJh ;h. oki ;oeko ns/Gkos ;oeko (ih U nkJh)
g{zih ftZu fJeftNh 51:49 d/ nB[gks ftZu j?.
nkgDhnK GbkJh ;ehwK B{z bkr{ eoB bJh ;N/N u?BbkJhf zr
J/iz;h tZi'A ezw eod/ j'J/, n?; ;h ;wki B{z tZy tZy ;ehwK nXhB iK sK vkfJo?eN
b?Afvzr ;ehw iK fszB (n?B n?c nkJh )1 d/ ;fj:'r
Bkb eo Ae NkJh-ng ;ehw d[nkok ih U nkJh dh
;?ANob nf;;N?A; (n?; ;h J/) ;ehwnXhB, rohph o/yk s'A EZb/ (ph gh n?b) n?;
;h gfotkoK B[z{ nB[dkB th fdzdh j?.
1
ftek;
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
50
4,200 bkGekohnK B{z ` 65.64eo'V d/ eo u/ d/ fto[ZX,
-16 d/ d"okB, T[go'es ;kohnK uko ;ehwK nXhB gqkgs 8,6352
eo ftZu'A 1,907 bkGekohnK (p?Ae NkJh ng ;ehw nXhB 3,291
bkGekohnK B[{z ` 3a29eo'V d/ nB[dkB B{z SZv e/) B[z{ ` 27.14eo'V d/ eo
fJj T[; ;w/A d"okB ftZsh ns/ G"fse fwZE/ Nhu/ dk eqwtko 41.35 ns/
45.40 pDdk j?. ftZu nkgDh j'Ad ftZu nkT[D
s'A b?e/ wkou 2013 sZe tZy tZy ;ehwK nXhB 0.72 bZy n?; ;h bkGekohnK B[z{ `
151.22eo'V d/ eo / fdZs/ ;B. fJ; s'A fJbktk, / ;w/A d"okB 4a50
bZy n?; ;h ph gh n?b bkGekohnK B{z n?; ;h J/ ;ehw nXhB ` 157.71eo'V dk
nB[dkB th fdZsk ;h.
3a1a2 :'iBkpzdh
3.1.2.1 ftT[AspZX:'iBk Bk pDkT[Dk
fJZe ftT[AspZX :'iBk, fJZe ;zrmB B{z Nkor/N ;ehwK Bz{ bkr{ eoB, ;kXBK dh
tos'A, fBoXkfos eoB K d/ fto[ZX gqrsh dh
wkBhNfozr bJh ns/ gqrsh d/ ;{ue fBoXkfos eoB bJh nkgD/
ns/ ezw dh :'iBk YKukgqdkB eodh j?.
b/yk g ekohnK B{z gVktK ftZu eto
eoB bJh e'Jh ftTA[spZX/bzphfwnkdh:'iBk BjhA pDkJh ;h s/ Bk jh fJ; B/ Nkor/N
;w{jK (p?Ae NkJh ng ;ehw s'A fJbktk)dh gSkD ns/ tZy-tZy pbke$fifbQnK bJh
Zs/ dh gSkD bJh S'N/ g?wkB/ s/ e'Jh ;ot/yD ehsk. Bshi/ tZi'A,
v jke nXko s/ Nhu/ fBoXkfos eo ojh ;h.
w?B/iw?AN B/ fejk
:'iBk pDkT[Adh j?. -17 ;kbK
bJh e/tb nkgDhnK ;bkBk :'iBktK d/ nzeV/ fsnko ehs/ ;B ns/ T[;/ Bz{ jh gzi
r?o-w"i{drh ftZu, bkGekohnK Bz{ gVktK ftZu
;bkBk Nhu/ fBoXkfos BjhA ehs/ ik ;e/.
3a1a2a2 ;ehwK B[z { bkr{ eoB bJh ;kXB fJeZm/ eoBk
;ehwK B{z bkr[{ eoB bJh ftNh (ih U nkJh/oki ;oeko e'b'A), n?B
n?c nkJh s'A eo Nob nf;;N?A; ns/ bkGekohnK e'b'A eo dh
t;{bh d/ ohJ/ czv fJeZm/ eodh j?.;kb 2013-16 d"okB tZy tZy ;ehwK B{z bkr{
eoB bJh :'iBkpZX ftZsh ;kXBK ns/ n;b ftZu fJeZm/ ehs/ ;kXBK Bz{
2
dh ;zfynk ;pzXh ;{uBk T[gbZpX BjhA j?.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
51
j/mK fdsh ;koDh 3a1 ;zy/g ftZu do;kT[Adh j?L
;koDh 3a1-:'iBkpZX ftZsh ns/ tk;sfte ;kXB
(nzeV/ L `eo'V ftZu)
t/ot/ 2013-14 2014-15 2015-16
:'iBkpZX tk;sfte :'iBkpZX tk;sfte :'iBkpZX tk;sfte
fJetNh
ih U nkJh dk fjZ;k
ih U gh dk fjZ;k
10a63
5a21
5a42
11a743
6a32
5a42
10a63
5a21
5a42
5a42
e[ZM BjhA
5a42
10a63
5a21
5a42
10a534
5a11
5a42
s'A
11a25 2a53 11a25 1a78 11a25 0a01
nB[dkB/ (n?; ;h J/) 5a00 1a00 8a00 - 5a00 2a50
eofinK dh t;{bh 14a005 10a46 23a92
4 9a92 21a00
4 9a73
d{i/ ;o's 1a00 0a75 1a00 1a22 1a00 1a33
e[Zb 41a88 26a48 54a80 18a34 48a88 24a10
;o's:
fit/A fe T[go'es s'A d/fynk ik ;Zedk j?, ngq?b 2013 s'A wkou 2016 d"okB
` 145a56eo'V dh :'iBkpZX gqkgsh d/ w[ekpb/ n;b gqkgsh e/tb ` 64a85eo'V6
(44a55 ) ;h. fJ; B/ ;ehwK B{z bkr{ eoB dh fJ; dh ;woZEk s/ p[ok n;o
gkfJnk. GbkJh ;ehwK dh b/yk gVskb dh iKu s'A j/mK nB[;ko gsk bZfrnk :
ekog'o/ wkou 2016 d"okB fjZ;k g{zih tZi'A ` 31.89 eo'V
d/ piN gqktXkB d/ fto[ZX ` 23.62eo'V (74 ) gqkgs ehs/ ;B. oki
;oeko B/ fJetNh dk nkgDk fjZ;k jo/e ftZsh ;kb d/ fpbe[b nyho ftZu
ikoh ehsk. cb;o{g, 2013-15 d"okB e/Ado dk fjZ;kikoh j'D ftZu 11 s'A 15
wjhfBnK dh d/oh j'Jh feT[Afe ih U nkJh tZb'A e/Ado dk fjZ;k ikoh eoB bJh
oki d/ fjZ;/ B{z gfjbK ikoh eoBk
oki ;oeko tZb'A e/Ado dk fjZ;k d/oh Bkb ikoh ehs/ ikD d/ f;ZN/ tZi'A fJ; dh
tos'A ftZu d/oh j'Jh.fJ; d/ Bfsi/ tZi'A ih U nkJh B/ nkgDk nrbk ` 8.26
eo'V (2014-15L` 3.05 eo'V ns/ 2015-16L` 5.21 eo'V) dk fjZ;k wkou
2016 sZe ikoh BjhA ehsk.
fszB n?B n?c nkJh -16 d/ d"okB nkgDhnK ;ehwK7sfjs 12,205
bkGekohnK bJh ` 60.97 eo'V fBoXkos ehs/ ;B. fJ; d/ ftoZ[X,
2,700 bkGekohnK (22 ) bJh ` 33.75 eo'V tzvD dk Nhuk fBoXkos
ehsk ;h, i' n?B n?c nkJh tZb'A fBoXkoB d/ pokpo BjhA ;h. b/yk gVskb B/
3;kb 2012-13 bJh e/Ado dk fjZ;k` 3.72eo'V ns/ 2013-14 bJh ` 2a60eo'V
4fgSb/ ;kbK bJh e/Ado d/ fjZ;/ d/ ` 35.40bZy ;w/s.
5:'iBkpZX eo / dh t;{bh ftZu 2013-
s'A t;{bh d/ ` 3eo'V, ` 12a92eo'V ns/ ` 11eo'V
6` 68a92eo'V - ` 3a72eo'V - ` 0a35eo'V (fgSb/ ;kbK Bkb ;pzXs).
7n?B n?; n?c vh ;h e'b'A tZy-tZy tgkoK bJh eo
eowukoh/
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
52
;ehwK B{z bkr{ eoB ftZu fYZbh ;h
feT[Afe t;{bh dh do eohp 60 s'A 65 ;h iZd fe n?B n?c nkJh
t;{bh bJh 'o gk ojhnK ;B
2013-16 d"okB n?B n?c nkJh d/ ` 28a61eo'V d/
ndkfJrh BjhA ehsh ;h.
n?; ;h J/ nXhB, oki ;oeko B/ 2013-16 d"okB` 18eo'V d/ piN gqktXkB d/
fto[ZX f;oc ` 3.5eo'V ikoh ehs/. b/yk gVskb B/ d/fynk fe ih U nkJh, n?;
;h Bkb ;pzXs tZy tZy ;ehwK bJh n?; ;h J/ dh fJZe fJeZmh oew oki ;oeko
B{z ikoh eodh j? ns/ oki ;oeko nZr/ fJj oew tZy-tZy ftGkrK/J/iz;hnK B{z
ikoh eodh j?. 2013-15 d"okB, ih U nkJh B/ oki ;oeko tZb'A nkgDh fgSb/
;kbK dh n?; ;h J/ dh tos'ABk eoB ekoD, oki ;oeko B[z{ e'Jh oew ikoh BjhA
ehsh. cb;o{g, 2013-16 d"okB 14,500 ph gh n?b gfotko n?; ;h J/ d/ bkGK
s'A tKM/ oj/ ;B.
2013-16 d"okB h n?; ;ehw bkr{ eoB s'A ` 26.92eo'V
gqkgs eoB dh sithi ;h. n/?go, oki ;oeko tZb'A ;ehw wz {o eoB ftZu d/oh
ekoD, fJ; d/ fto[ZX e'Jh oew gqkgs BjhA j'Jh ;h.
w?B/iw?AN B/ sZEK ehsh
dh ftZsh jkbs fdB' fdB ftrVdh ik ojh j?. t;{bh dh do f;oc 60 s'A 65
/ b? ojh j?.
3a1a3 ;ehwK B{z bkr{ eoBk
oki ;oeko tZb'A tZy-tZy ;ehwK bJh piN tzv d/ nXko s/,
eo / tzvD d/ Nhu/ fwZE ojh ;h. 2013-16 d"okB ftZsh ns/ G"fse NhfunK d/
ftoZ[X T[BQK dh gqkgsh dk;ko j/mK;koDh 3a2 ftZu fdZsk frnk j?L
;koDh 3a2- ftZsh ns/ G"fse Nhu//gqkgshnK
(ftZsh:`eo'V ftZu ns/ G"fse: ;zfynk ftZu)
*NhL Nhu/, J/L gqkgsh.
p?Ae NkJh-ng
;ehw
vkfJo?eN b?Afvzr n?B n?; n?c vh
;h
n?B n?; e/ n?c vh
;h
n?B n?u n?c vh
;h
Nh J/ Nh J/ Nh J/ Nh J/ Nh J/
2013-14 ftZsh 5a00 1a00 10a00 7a61 7a13 0a49 1a90 0a74 2a85 1a63
G"fse 5,000 1000 500 603 500 42 200 83 200 85
2014-15 ftZsh 8a00 e'Jh
BjhA
10a00 6a05 7a13 0a03 1a90 0a08 2a85 0a38
G"fse 8,000 e'Jh
BjhA
500 387 500 1 200 8 200 16
2015-16*
ftZsh 5a00 2a29 10a00 8a47 7a13 0a19 1a90 0a20 2a85 1a27
G"fse 5,000 2291 500 573 500 19 200 24 200 66
e[Zb
ftZsh 18a00
3a29
(18) 30a00
22a13
(74) 21a39
0a71
(3a32) 5a70
1a02
(17a89) 8a55
3a28
(38a36)
G"fse 18,000
3291
(18) 1,500
1,563
(104) 1,500
62
(4a13) 600
115
(18) 600
167
(27a83)
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
53
;ehwK dh ekoie D B/ j/mK nB[;ko do;kfJnkL
3a1a3a1 p?Ae NkJh-ng ;ehwnXhB,ph gh n?b8n?; ;h gfotkoK s'A gqkgs eo /
dhnK no hnK B{z p?Ae e'b wz {oh bJh G/fink iKdk j?. e/;K dh w {oh s'A pknd,
AeK B{z nB[dkB ikoh eodh j? (gq'i?eNdheZ[b bkrs d/ 50 d/
pokpo go tZX s'A tZX ` 10,000 sZe) sK i' fJj nZr/ bkGekohnK B{z eo / d/ Bkb
tzfvnk ik ;e/. NhfunK dh gqkgsh ftZu ewh ;h i' fe oki ;oeko tZb'A piN
gqktXkB d/ ftoZ[X xZ oB eoe/ ;h.
b/yk gVskb B/ d wkou 2016 sZe e'Jh
nB[dkB BjhA tzfvnK gqzs{ ` 6a83eo'V
fJ; soQK 6,830 n?; ;h ph gh n?b gfotko nB[dkB d/ bkG s'A tKM/ ofj rJ/.
w?B/iw?AN B/ fejk (wJh 2016) fe n?; ;h J/) tZi'A gqkgs
oew g{oh soQK bkGekohnK B{z tzvD bJh ikoh eo fdsh rJh j? ns/ fJj oew pA?eK
tZb'A tkg; ehs/ nDtos/ nB[dkB B[z[[{ do;kT[Adh j?. itkp ;jh BjhA j? feT[Afe
` 6a83eo'V K ftZu ehsk frnk fi;B{z
bkGekoh n?; ;h ph gh n?b gfotkoK B{z tzfvnk ikDk ;h.
3a1a3a2 vkfJo?eN b?Afvzr ;ehw nXhB,nkwdB g?dk eoB tkbhnK
tZy-tZy ;ehwK bJh n?; ;h bkGekohnK, fiBQK dh nkwdB ` 1bZy ;bkBk s'A tZX
BjhA j?, B{z ` 5 bZy ` 20 bZy j?)
sZe
gqsh s g{zih ftZu'A
tzfvnk iKdk j
3a1a3a3 n?B n?; n?c vh ;h d/ ;fj:'r Bkb bkGekohnK B{z
fiBQK dh nkwdB rohph o/yk s'A d[rDh sZe j? (g/Av{L ` 81,000
` 1,03,000 ;bkBk) tZy- ` 30
sZe) u[Ze e/ fdZsk iKdk j? ns/
pkeh 10
j?.
tZb'A fB:s ehs/ czvK B{z fXnkB ftZu Bk oyd/ j'J/ fwZE/ ;B. f;ZN/ tZi'A, fJj fB:s
ftZu fJ; ;ehw nXhB ftZs gqdkB eoBk pzd eo fdZsk ;h ns/ bkGekohnK B{z
fJ;dh vkfJo?eN b?Afvzr ;ehw, fi; dh ftnki do n?B n?; n?c vh ;h ;ehw nXhB
9 tZX ;h, tZb w'V ojh ;h. fJ; soQK, ;hwKs
8 2002 ftZu g/Av{ y/so bJh ih U gh d/ g/
bJh ;N/N nopB fvt?bgw?AN J/iz;h (;[vk) d[nkok ehs/ rJ/ ;ot/yD nB[;ko, 3.21 bZy ph gh n?b
gfotko ;B i' n?; ;h iksh d/ ;B. 9vkfJo?eN b?Afvzr ;ehw nXhB ` 30,000 j? iZd fe n?B
n?; n?c vh ;h ;ehw nXhB ` 5 ftnki dh do ;bkBk 6 j?.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
54
n?; ;h bkGekohnK B{z Bk f;oc tkX{ ftnki dk Gko MZbDk fgnk go T[BQK Bz{
pekfJnk ;B iZd fe ` 0.98eo'V d/ czv fszB s'A tX;kbK s'A
nDtos/ gJ/ ;B.
3a1a3a4 n?B n?; e/ n?c vh ;h d/ ;fj:'r Bkb ;ckJh eowukohnK,
K
` 5
sZe) u[Ze e/ fdZsk iKdk j? ns/ pkeh ` 10 tZb
` 17.56eo'V d/ fto[ZX n;b ftZu 115 bkGekohnK B{z
` 1.02eo'V 3.1.3 ftZu dZ;/ rJ/ jB. ih U
nkJh B/ th oki ftZu n?B n?; e/ n?c vh ;h dhnK ;ehwK B[z{ bkr{ eoB ftZu s/ih
` 0.55 eo'V d/ czv fJZe ;kb s'A tZX ;w/A s'A nDtos/
gJ/ ;B.
3a1a3a5 n?B n?u n?c vh ;h d/ ;fj:'r Bkb, nzrjhD ftneshnK (gh
` 5bZy;bkBk ns/ g/Av{ fJbke/
ftZu ` 3bZy ;bkBk ` 7.50
dh g[BondkfJrh Bk j'D ekoD, n?B n?u n?c vh ;h tb'A ohckfJBK; ;[ftXktK xZN
3a1a4
vkfJo?eN b?Afvzr, n/?B n?; n?c vh ;h, n?B n?; e/ n?c vh ;h ns/ n?B n?u n?c vh
;h ;ehwK Bkb ;pzXs 2013- 'DthA iKu B/
j/mK nB[;ko do;kfJnkL
/ tzvD ftZu nkgD/ tZb'A fwZE/ 45 fdBK d/ ;w/A d/ w[ekpb/
394 fdBK dk n";sB ;wK fbnk ;h.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe p?AeK ftZu` 10.50eo'V s'A ` 15.67eo'V d/ czv
(fit/A fe fJeftNh, n?; ;h J/ czv nkfd), ;EkJh iwQK ftZu j'D d/ pkti{d,
j'Jh.191 wkwfbnK ftZu (67 ), fJ; B/ bkGekohnK d[nkok wzrh rJh
oew B{z xNkfJnk ;h.
AiKu d/ wkwfbnK ftZu 203 eo K (73 )
s'A tos'A dk gqwkDgZso BjhA fbnk ;h.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
55
w?B/iw/?AN B/ ;EkJh ekoiekoh vkfJo?eNo B{z fB:[es Bk eoBk eo / tzvD ftZu d/oh
dk w[Zy ekoDdZf;nk (wJh 2016). fJ;B/ nZr/ fejk fe fJ; B/ eo / dh ;hwk
tXkT[D bJh oki ;oeko B{z fJZe gq;skt G/fink ;h. itkp b/yk gVskb ftZu u[Ze/
nDT[fus d/ohnK d/ w[Zy wkwb/ B{z ;zp'fXs BjhA eodk, i' fe f;oc ;EkJh ekoiekoh
vkfJo?eNo B[z{ fB:[es Bk eoB, ekoD BjhA j' ;edhnK.
3a1a5 t;{bh dh ;fEsh
j/mK fdsh ;koDh 3a3, ngq?b 2013 s'A wkou 2016 d"okB t;{bh d/ fJeZm/ Nhu/,
e[Zb t;{bD:'r oew ns/ t;{b ehsh oew B{z do;kT[Adh j?:
;koDh 3a3- t;{bh d/ Nhu/ ns/ gqkgshnK
(nzeV/L` eo'V ftZu)
bVh Bza t/ot/ 2013-14 2014-15 2015-16
1 93.21 96.36 100.53
2 ;kb d"okB t;{bD:'r oew 13.19 14.10 5.86
3 e[Zb t;{bD:'r oew 106.40 110.46 106.39
4 t;{bh dk Nhuk 11.00 11.00 10.00
5 ;kb d"okB ehsh t;{bh 10.04 9.92 9.73
6 fwnkd'A bzxh oew dk nzsw pekfJnk 96.36 100.53 96.66
7 9.44 8.98 9.14
-16 d"okB fe;/ th ;kb ftZu
t;{bh d/ Nhu/ gqkgs BjhA eo ;eh ns/ fwnkd'A bzxh oew ` 96.36eo'V s'A tZX e/
` 96.66eo'V
iKu Bk eoBk ns/ fibQK dcsoK tb'A t;{bh d/ Bkekch :sB ;B.
brksko e[skjh d/ wkwb/ ftZu, gzikp nB[;{fus ikshnK G"A ftek; ns/ ftZs
pekfJnk oew G"A wkbhnkd/ pekfJnk tZi'A ;pzXs fib/Q d/ eb?eNo B[z{ fJZe t;{b
gqwkDgZso ikoh eoe/ t;{bD dk nfXeko fdzd/ jB. ` 47.99eo'V d/ 10,831 wkwb/
t;{bh eoB bJh eb?eNoK B[z{ G/i/ rJ/ ;B ns/ wkou 2016 sZe 7,190 wkwfbnK
ftZu ` 25.35eo'V dh jh t;{bh j'Jh ;h.
9.44 (2013-14) s'A xZN e/ 9.14 (2015-16) nk rJh ;h i'
do;kT[Adh j? fe nkgDh t;{bh dh ;fEsh B{z ;[XkoD bJh fJ; d[nkok u[Ze/ rJ/ edw
ngfonkgs ;B.
;wA/ f;o fjZ;k gzz[ih
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
56
fwb ;fenk.
wkwbk ;oeko e'b G/fink frnk (wkou 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;spzo
2016).
3a2 pKvK
fJef K ftZu
tkXk
n;cb ojh. feT[Afe oki ;oeko B/ e[skjh tkb/ pKvK dh rozNh fdZsh j[zdh j?,
dh ftZsh f zw/tkoh nzs ftZu oki ;oeko d/ y kB/ s/
gJ/rh. e[skjhekoK e'b'A eo
ftZu S/ wjhfBnK s'A 19 ;kbK s'A tZX dh d/oh j'Jh iZd fe rozNh d/D tkfbnK
d/ t/oftnK dk yokp foekov oZyD d/ f;ZN/ tZi'A b/yk gVskb ftZu u 'DthA iKu
ehs/ gzi wkwfbnK ftZu'A d' wkwfbnK ftZu ` 197a70 eo'V dh Bk t;{bh j'Jh.
G{fwek
1966) fJef
ns/ ftZs gqdkB eoB d/ f
rshftXh B{z 2003-04 ftZu ns/ eo -07 ftZu pzd eo
dh fJetNh dh g[Bo gqkgshftZu xZNd/ o[MkB ekoD Bh dh B?N
toE10
31 wkou 2013 B{z foDkswe (-)` 535a63eo'V ;h, i' fe j'o xZN e/ eqwtko
31 wkou 2014 ns/ 2015 B{z (-)` 577a98 eo'V ns/ (-) ` 615a54eo'V j' rJh
;h.
T[d:'rK B[{z ftZs gqdkB eoB ns/ nkgDhnK ftZsh f zw/tkohnK fBGkT[D bJh,
ezgBh B/ Bk-spdhb j'D
bJh oki ;oeko B/ rozNh fdZsh ;h. fJ; B/ 1997 s'A 2013 d"okB fBih gb/;w?AN11
okjhA ;'bQK tkoh ftZu `1,217.28 eo'Vd/ czv fJZem/ ehs/. ezgBh B/, czv fJeZm/ eoB
bJh, no/Aio ch; (` 3.41eo'V) ns/ rozNh ch; (` 26.63eo'V) ns/ ;N?Ag fvT{Nh (`
10.11eo'V), i' fe fJ; d[nkok ikoh ehs/ pKv bJh gzikp ;oeko B{z d/D :'r ;h, d/
o{g ftZu fJz;hv?ANb you/ ehs/.
10
ndk ehsh g[{zih (+ -) ;zfus xkN/ (-) c[Neb you/.
11
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
57
3a2a1 czvK d/ ;o's
2012-13 s'A 2015-
gqtkj d/ 0a59 ns/ 65a05 gqs d/ ftueko ;h gqzs{ o'eV d/ fBek; d/ 0a81 s'A
59a74 d/ ftueko ;h fit/A fe j/mK ;koDh 3a4 ftZu do;kfJnk frnk j?L
;koDh 3a4: ezgBh dh o'eV dk gqtkj
(`eo'V ftZu)
;kb w[ZYbk
pekfJnk
o'eV dk nzso gqtkj o'eV dk fBek; nzfsw
pekfJnk pKv U Nh
n?;
;zgshnK
dh
fteoh
j'o e[Zb
i'V
pKvK dh
ftnki
j'o e[Zb
i'V
ftnki
2012-13 41a03 119a84 e'Jh
BjhA
9a72 6a26 135a82 88a35 52a44 7a11 147a90 28a95
2013-14 28a95 e'Jh
BjhA
e'Jh
BjhA
10a37 2a31 12a68 2a40 0a49 38a18 41a07 0a56
2014-15 0a56 e'Jh
BjhA
6a73 47a17 2a40 56a30 0a33 11a98 28a29 40a60 16a26
2015-16
(gfo:'fis)
16a26 e'Jh
BjhA
22a70 0a86 2a62 26a18 1a49 14a05 25a70 41a24 1a20
3a2a2 r?o-:EkoEe gfo:'iBktK
(nko ph nkJh) B/, ezgBh B{z fJZe r?o p?Afezr ftZsh ezgBh (n?B ph n?c ;h) d/ s"o s/
nkgD/ gziheoD B{z oZd eoB bJh fJZe ekoD dZ;'A B'fN; (n?; ;h n?B) ikoh ehsk
(i[bkJh/d;zpo 2014) . n?; ;h n?B d/ itkp ftZu, ezgBh B/ 2014-17 ;w/A d"okB
ftZsh t;{bh bJh fJZe :'iBk g
BjhA ehsk frnk ;h. fJj th d/fynk frnk ;h fe 2014-15 ns/ 2015-16 d"okB
` 25eo'V ns/ ` 85 eo'V dh sywhBh
gqkgsh d/ w[ekpb/, ezgBh f;oc ` 6a73eo'V ns/ ` 22.70 eo'V jh t;{b ;eh. Gkt/A,
ezgBh B/ oki ;oeko e'b'A` 100eo'V dh ftZsh ;jkfJsk dk nB[wkB bkfJnk ;h
(2014-15 - ` 50eo'V ns/ 2015-16 - ` 50eo'V) i' fe ed/ gqkgs BjhA j'Jh
feT[Afe :'iBk B{z ftZs ftGkr dh wz
b'VhAd/ gqktXkB ed/ BjhA ehs/ rJ/.
BjhA eo ;eh.
nB[wkB r?o :EkoEe ;B ns/ nB[wkBK nB[;ko oki ;oeko e'b'A ezgBh B{z e'Jh
ftZsh ;jkfJsk BjhA fwbh feT[Afe :'iBk Bz{ oki ;oeko e'b'A gfjbh tko ftZu
gqtkBrh BjhA fwbh ;h.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
58
3a2a3 czvK dk fJef
;fj:'rhnK Bkb ehs/ ftZsh ;fj:'r fJeokoBkw/ (n?c ;h J/) ftZu fJj gqktXkB ;h
fe fBoXkos ;wK (gzi ;kb sZe) phs ikD s'A pknd, ;fj:'rh B/ ezgBh dh
fJef
b/yk gVskb B/ d/fynk fe t?fbT{ n?fvv N?e; (t?N) ftGkr d/ ;kb 2012-14 d/
nzefVnK w[skpe, B"A fJekJhnK ezw eo ojhnK ;B ns/ brksko NoBUto
` 11.44eo'V s'A `1037.81 eo'V d/ ftueko ;h. ezgBh d/ foekovK w[skfpe, 107
ftZu'A 30 fJekJhnK 31 wkou 2015 B{z bkG ewk ojhnK ;B. fJ; d/ pkti{d, ezgBh
fJzBQK fJekJhnK B{z nkgDh fJef
eo ;eh.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe n?c ;h J/ B/ ezgBh B{z fJekJhnK d/ p'ov nkc
bJh nkfrnk fdZsh j'Jh ;h sK i' T[BQK d/
ehsk ;h. 31 wkou 2016 B{z pekfJnk t;{b :'r tZX e/ ` 2538.47eo'V j' rJ/ ;B.
3a2a4
1951 dh Xkok 29 ns/ 3
n?; n?c ;h n?eN, 1951 dh Xkok 29
e[skjh d/ wkwb/ ftZu
Xkok
32 ih ftZu fJj gqktXkB j? fe fiZE/ Xkok 29 sfjs ;zgshnK/;jkfJe- rozNhnK dh
fteoh T[gozs pekJ/ g{oh soQK t;{b/ BjhA rJ/ ;B, ezgBh G"A wkbhnk d/ pekfJnK d/
s"o s/ rozNhekoK dh fBih rozNh B{z th wzr ;edh j? ns/ gzikp izsk w[dok
(pekfJnK dh t;{bh) n?eN, 1983 sfjs pekfJnK B[z{ t;{bD bJh ;pzXs fibQK
d/ohnK S/ wjhfBnK s'A 236 wjhfBnK d/ ftueko ;B (wkou 2015) ns/ 56
fJekJhnK ftZu'A, fi; ftZu `
ekotkJh ftukokXhB
` 1592a27eo'V t;{{bh bJh pekfJnk ;B (wkou 2016).
b/yk gVskb B/
t/oftnK dh s;dhe BjhA ehsh rJh ;h ns/ Bkb jh ;zgshnK dh wbehns dk gsk
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
59
brkT[D bJh e'Jh th gqDkbh BjhA ;h. b/yk gVskb ftZu gzi12
e/;K dh u'DthA
iKu ftZu'A, d'13
e/;K ftZu, rzoNhdkoK ns/ T[BQK dhnK ;zgshnK B{z bZfGnk BjhA ik
;fenk fi; d/ f;ZN/ tZi'A `197.70eo'V dh Bk t;{bh j'Jh (wkou 2016).
ezgBh B/ fejk (i{B 2016) fe n?; n?c ;h n?eN dh Xkok 29 d/ gqktXkBK dh tos'A
ehsh rJh ;h. n?; n/?c ;h n?eN dh Xkok 32 d/ sfjs rozNhekoK gk;'A t;{bh fibQk
e[b?eNoK B/ rozNhekoK dhnK fBih ;zgshnK B{z nN?u eoe/ eoBh ;h. ezgBh B/ nZr/
fejk fe gq's;kjeK dhnK fBih ;zgshnK dk No/?e oZyDk ;zGt BjhA ;h feT[Afe fJj
ezgBh e'b frothA BjhA jB.
ezgBh dk itk
Bkb;zgshnK dh fteoh eoe/ nkwdB dh gqkgsh s/ n;o fgnk ;h. n?; n?c ;h n?eN
dh Xkok 32 ih sfjs t;{bhnK d/ ;pzX ftZu, fibQk e[b?eNoK Bkb e/;K d/ fBohyD
ns/ tZv/ gZXo s/ t;[{bh e/;K dh wkBhNfozr bJh e'Jh fJe;ko Bhsh$ekoiftXh
ngDkJh BjhA rJh ;h. rozNhekoK dhnK ;zgshnK dk No?e oZyD dh fe;/ gqDkbh B{z
fJikd eoB ftZu ezgBh dh n;cbsk B/ n?; n?c ;h n?eN dh Xkok 32 sfjs
t;{bhnK Bk eoB ftZu :'rdkB gkfJnk.
3a2a5
e'Jh Bhsh Bk j'
bJh ` 71
ndkfJrh ftZu e[skjh d/ ekoD, ftZsh ;z;EktK B/ rozNhnK dh wzr ehsh ns/ ezgBh
B{z i[bkJh 2002 s'A ;szpo 2013 d"okB ` 52.38eo'V ndk eoB/ gJ/.
b/yk gVskb B/ fJj th d/fynk fe ezgBh B/ fJ
kJhnK d/ bJh ftZsh
;z;EktK Bkb `52.38eo'V dhnK rozNhnK dk fBgNkok eoBk ezgBh d/ ftZsh fjZsK
ftZu BjhA ;h. fJj rozNhnK d/D ;w/A, ezgBh B/ Bk sK ;w/A dh e'Jh ;hwk fBoXkos
ehsh ns/ Bk jh e[skjh eoB s/ tZX'A tZX fdZsh ikD tkbh oew fBoXkos ehsh,
fi; Bkb fJ;s/ n;hfws f zw/tkoh gJh. ezgBh B/ d' fJekJhnK B{z p?AeK e'b'A
`1.40 ftZu e[skjh
ehsh ns/ ezgBh B{z w{bXB ns/ ftnki bJh `3.81eo'V ndk eoB/ gJ/. fJj th
d/fynk frnk ;h fe `0.72 14 bJh
fdZsh rJh ;h fi; bJh ezgBh B{z `0.50 eo'V ndk eoB/ gJ/. fJ; soQK, ezgBh dh
fJj ekotkJh ftZsh eckfJs d/ fybkc ;h.
12
13
ph vh n?; c/?pfoe; fbwNv ns/ okfJb ;hw?AN; fbwNv.
14gzi;Nko ;N?Avov fJb?eNq'fBe; fbwNv
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
60
/ p?AeK dhnK
fizw/tkoh B{z ;theko BjhA ehsk ;h. n?go, ezgBh B/ gq's;kfjs ezgBhnK bJh rozNh
d/D dh otkfJs B{z SZv fdZsk ;h.
ezgBh dk itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe nkgD/ ftZsh fjZsK B{z gfjbK ;[oZfyns
ehs/ fpBk rozNh d/Dk, r?o feckfJsh ;h.
3a2a6 f;ZNk
fJ; soQK, fJef
Bt/A czv u[ZeD d/ fJ;d/ :sB n;cb oj/ fi;B
fdZsk. feT[Afe oki ;oeko B/ e[skjh tkb/ pKvK bJh rozNh fdZsh jz[dh j?, fJBQK
kB/ s/ gt/rh.
wkwbk ;oeko B{z G/fink frnk (cotoh 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
gzikp bx{ T[d:'r ns/ fBo:ks ekog'o/
` 10a20
fYZb ekoD ` 1a66
d
-soe;zrs spdhbh
ekoD ` 4a47 eo'V dk B[e;kB j'fJnk.
3.3 (T) gbkN dh nbkNw?AN ftZu d/oh ekoD ftnki dk B[e;kB
ez 19.63
J/eV dk fJZe gbkN 99 ;kbK d/ gN/ d/ nXko s/ nbkN ehsk ;h (iBtoh 1994).
;szpo 2005 ftZu, nbkNh B/ ezgBh B{z ;{fus ehsk ;h fe 19.63 J/eV d/ e[Zb
y/socb ftZu'A, 8.55 J/eV nDtofsnk fgnk ;h ns/ T[;Bz{ ezgBh B{z ;"AgD dk
gq;skt oZfynk ;h.
ezgBh B/ gq;skt B{z ;theko eo fbnk ;h (ngq?b 2006) ns/
fbnk (i{B 2007) ns/ ` 21a26 bZy dh b'VhAdh oew nbkNh Bz{ w'V (nr;s 2007)
fdZsh ;h. n?go, ezgBh B/ fJ; gbkN B{z nkgD/ nbkN Bk ehs/ gbkNK dh fJzBt?ANoh
ftZu BjhA fbnk ;h ns/ f;ZN/ tZi'A, ;"Ag/ rJ/ fJ; gbkN B{z nbkN eoB bJh e'Jh
ekotkJh BjhA ehsh rJh ;h iZd sZe i[bkJh 2013 ftZu fJZe nzdo{Bh iKu d"okB
fJ;dh j'Ad pko/ gsk bZfrnk ;h.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
61
cotoh 2014 ftZu, ezgBh B/ tZy-tZy EktK s/, d' J/eV s'A tZX gbkNK bJh fJ;
` 2,500 gqsh tor ri dh do s/ ` 10.20 eo'V s/ nbkN eo fdZsk (cotoh 2014).
ezgBh B{z fJ; nbkNw?AN dh e[Zb ndkfJrh d/ `10.20 eo'V gqkgs j' rJ/ ;B (ng?qb
2015).
b/yk gVskb d/ d/fynk (nes{po 2015) fe Gkt/A fJ; soQK d/ gbkNK dh fvwKv ;h,
ezgBh tZb'A ;szpo 2011 ftZu pfmzvk fty/ j'o gbkNK bJh fdZs/ ftfrnkgB ftZu
wh foekovK Bz{
BthBsw oZfynk j[zdk, fJj gbkN Bz{ gfjbK jh :kBh 2011 ftZu t/u ;edh ;h.
` 10.20 eo'V d/ w[Zb d/ gbkN Bz{ nbkN eoB ftZu ezgBh d[nkok ehsh rJh 26
wjhfBnK (d;zpo 2011 s'A iBtoh 2014 sZe) dh d/oh d/ f;ZN/ tZi'A ezgBh B[z{
` 1.6615 eo'V d/ ftnki dk B[e;kB j'fJnk.
wkwbk ezgBh ns/ ;oeko Bz{ G/fink frnk (iBtoh 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
3.3 (n) gbkNK dh r?o soe;zrs spdhbh ekoD B[e;kB
ezgBh dh ;EkgBk oki ftZu T[d:'rK Bz{ gq's;kfjs eoB bJh j'Jh ;h. fJ; wzst
Bkb, ezgBh nkgD/ d[nkok ftef;s ehs/ tZy-tZy c'eb e/AdoK s/ ;w/A ;w/A s/
fBoXkos ehsh okythA ehws s/ T[d:'fre gbkN gZN/ d/ nXko s/ nbkN eodh j?.
;kbK ftZu fJekJh B{z T[sgkdB ftZu fbnkT[Dk j[zdk j?. tkXk ch; d/ G[rskB
T[gozs j'o d' ;kbK bJh tkXk fdZsk ik ;edk j?. tk;sfte nbkNh tZb'A T[sgkdB
ik ;edh ;h. fBoXkos/
ofjD dh ;[{os ftZu, ezgBh Bz{ gbkN$;kJhN Bz{ w[V gqkgs eoB ns/ T[;Bz{ nkgD/
eZN e/ nbkNw?AN oZd
ezgBh d/ foekovK dh u'DthA iKu T[gozs gsk bZfrnk (iBtoh 2016) fe 14 e/;K
ftZu, wJh 1991 s'A nes{po 2015 d/ ;w/A d"okB T[d:'fre gbkN spdhb ehs/ rJ/
j'fJnk. fJBQK ;ko/ e/;K ftZu'A fe;/ ftZu th nbkNh B/ nbkNw?AN d/ fJZe ;kb d/ nzdo
g{ohnK ehshnK ikD tkbhnK b'VhAdhnK K16
B{z g{ok BjhA ehsk ;h ns/ 12 e/;K
15
ftnki dh rDBk ` 10.20 eo'V s/ 26 wjhfBnK :kBh d;zpo 2011 (pfmzvk ftZy/ fgSbh nbkNw?AN) s'A
iBtoh 2014 sZe, 7.5 ;bkBk do (ezgBh tZb'A p?AeK ftZu ;EkJh iwQK dh xZN' xZN do) s/
ehsh rJh.
16(i ii) irQK s/ xZN' xZN v?Ag go{c e'o; (vh gh ;h) gZXo sZe T[;koh
(J) gbK iv) fJekJh dk nko v)
ftZsh ;z;Ek/ vi
gk;'A ;fjwsh b//?Dk.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
62
ftZu, tXkfJnk j'fJnk ;wK th phs u[Zek ;h. spdhb eoB dhnK fwshnK s/,
gbkNK dh okythA ehws ` 400 gqsh tor ri s'A ` 5,500 gqsh tor ri d/
ftueko ;h i' fe tk;sfte nbkNh gk;'A bJh rJh tk;sfte okythA ehws ` 53
gqsh tor ri s'A `4400
/ w[V gqkgs eoB bJh e'Jh ekotkJh eoB ns/
T[[BQK B{z w"i{dk okythA e
eoB dh pikJ/, fJBQK B{z pko-pko spdhb ehsk frnk. T[BQK gbkNK s/ fiZE/
q
eoB ftZu ezgBh tZb'A n;cb ofjD ekoD oki ftZu T[d:'rK B{z gq's;kfjs eoB
`4.4717
eo'V dk B[e;kB th j'fJnk.
w?B/iw?AN B/ fejk (i{[B 2016) fe T[d:'fre gkbkNK dh nbkNw?AN/ spdhbh gzikp
;oeko d[nkok nfX;{fus "iBob ;ehw" nXhB ;jh s"o s/ ehsh rJh j? ns/
itkp wzBD:'r BjhA j? feT[Afe nbkNw?AN Bhsh 2008 ftZu fJj ;
frnk j? fe i/eo e'Jh fpB?eko fJekJh B{z T[sgkdB ftZu fbnkT[D ftZu n;cb
ofjzdk j?, sK T[; dh nbkNw?AN B{z oZd ehsk ikt/rk ns/ gbkN w[V gqkgs eo fbnk
fJ; d/ Bkb Bkb ezgBh Bz{ `4a47 eo'V dk B[e;kB j'fJnk.
wkwbk ;oeko Bz{ G/fink frnk (wkou 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
3.4 ;zgshnK dk xZN w[bKeD
f;ZN/ tZi'A ;fjekoh B{z ` 4.08 eo'V dk nDT[fus bkG j'fJnk.
dh
ftZsh ;jkfJsk bJh izsk gk;'A gq;skt wzr/ (wkou
2003). pknd ftZu, ezgBh B/ fJZe T[Zdwh Bkb fJZe ftZsh ;jkfJsk fJeokoBkwk
17
gbkN dh nkyoh spdhbh d"okB okythA ehws d/ nXko s/ gbkN dh tk;sthe ehws dk 70
xNkT[D T[gozs rDBk ehsh rJh.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
63
(n?c ;h J/) ehsk (i{B 2004) fi; B/ izsk gk;'A wzr/ gq;skt d/ itkp ftZu
`15a27eo'V dh e[Zb bkrs s/ fJZe fJekJh brkT[D pko/ fejk ;h. ezgBh B/ fJekJh
dh fJeftNh g{zih ftZu nkgD/ fjZ;/ d/ s"o s/ `92.58 ;h (;szpo
2005 sA' nr;s 2007).
n?c ;h J/ ftZu j'oK d/ Bkb Bkb fJj gqktXkB ;h fe fJekJh d[nkok tgkoe
T[sg ;Nke n?e;u/Ai dh ;{uh ftZu nkT[D
T[gozs, ezgBh fi; soQK
ik g{oh soQK Bkb eZY ;edh ;h. jkbKfe ;fjekoh B{z ezgBh d[nkok fBoXkfos w[Zb
s/ ezgBh dh
fJekJh B/ 2007 ftZu tgkoe rsh B{z
yohdDk ukj[zdk j?. ezgBh d/ p'ov nkc vkfJo?eNo (ph U vh ) B/ c?;bk fbnk
gq;skt wzr/ ns/ K dk tZX s'A tZX ;zGt w[Zb gqkgs eoB bJh Gkosh ;N/N
p?Ae (n?; ph nkJh) dh gqkJhw b?Afvzr do (gh n?b nko) s'A fJZe tZX dh do
s/ ftnki dh rDBk ehsh ikt/. fJ
gq'i?18
dh wz {oh
s'A pknd ;fjekoh nZr/ yohdD bJh gq;skt oZfynk ikDk ;h. ;fjekoh tZb'A
Bk-
bJh gq;skfts ehsk ikDk ;h.
b/yk gVskb B/ d/fynk (d;zpo 2015) fe id'A fe ezgBh B/ nkgDk c?;bk ;fjekoh
zsk gk;'Ae'Jh gq;skt BjhA
wzr/ ;B. fJZe ;kb phs ikD T[gozs, ;fjekoh B/ ezgBh B{z p/Bsh ehsh (Btzpo
gq;skt Bk wzr/ ikD feT[Afe T[j uZb oj/ gq'i?eN ftZu o[ektNK g?dk eo/rk. ph U
vh B/ gq;skt B{z wzB fbnk ns/ wkwb/ B[z[{ gzikp ;oeko (ih U gh) d/ gpfbe
/ bfvzr dk
w[bKeD eokT[D ns/ n? / t/?b{no d[nkok fBoXkos ehsh ehws iK ezgBh
fJ; s'A pknd ezgBh B/ ;fjekoh Bz[{ ezgBh dh ;{uh ftZu nkT[Ad/ t?b{noK ftZu'A fJZe
s'A w[bKeD eokT[D bJh nkfynk. ;fjekoh tb'A fB:[es ehs/ t?b{no B/ fJekJh dk
w[Zb ` 12.86 eo'V gkfJnk (i[bkJh 2015). fJ; w[bKeD d/ nXko s/, ezgBh dh
` 2.02 eo'V s/ ehsk frnk (i{B 2015 B{z) iZd fe fJ; d/
w[ekpb/ftnki brk e/ fJj ` 1.95 eo'V d/ w[Zb dh ;h. ezgBh B/ fJBQK ftZu'A tZX
18
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
64
w[Zb:kBh` 2.02
(nr;s 2015).
fJekJh d/ ` 12.86 eo'V d/ nkgD/ w[bKeD ftZu, t?b{no B/ i{B 2015 B{z nuZb
;zgshnK dk w[bKeD ` 11.83 eo'V s/ ehsk (G{wh ` 4.89 eo'V19
, fJwkosK` 3.04
` 3.90 eo'V) ns/ ukb{ ;zgshnK dk w[bKeD `
1.03eo'V s/ ehsk. fJekJh dhnK nuZb ;zgshnK d/ w[bKeD dk dZf;nk frnk
nXko ;hl (T) fJwkosK bJh b'e fBowkD ftGkr dhnK doK nB[;ko T[;koh bJh
gfbzE y/so dol (n) G{wh bJh w"i{dk p koh do,
dk nXko BjhA dZf;nk frnk ;h.
w[bKeD dh iKu ftZu, b/yk gVskb B/ j/mK nB[;ko d/fynkL
nuZb ;zgshnK d/ ` 11.83 eo'V d/ w[bKeD ehs/ w[Zb d/ w[ekpb/, i{B 2015
ftZu T[BQK dh x;kJh dk w[Zb ` 43.88 eo'V ;h. fJBQK ftZu'A, ` 18.84 eo'V
w[Zb dhnK fBo'b nuZb ;zgshnK f;oc ;kb 2013-14 ns/ 2014-15 d"okB
jh i'VhnK rJhnK ;B.
wzvh r'fpzdrVQ fty/ 5a86 J/eV G[{wh dk w[Zb ` 0.75 eo'V gqsh J/eV gkfJnk
frnk iZd fe T[;/ ;fjekoh B/ c'eb e/Ado, wzvh r'fpzdrVQ fty/ po?v ns/
nkNk gbKN B{z brkT[D bJh nkgD/ fJZe Bt/A gq;skt (nr;s 2013) ftZu
G{wh dh ehws B{z ` 2a0 eo'V gqsh J/eV fbnk ;h. fJ;/ do s/, 5a86 J/eV G[{wh
dk w[Zb t?b{no d[nkok w[bKeD ehs/ ` 4.37 eo'V dh pikJ/ ` 11.66eo'V j'Dk
ukjhdk ;h.
i{B 2015 B{z fJekJh dh fBo'b toE ` 38.82 eo'V ;h. fJ; nXko s/, ezgBh
` 6.10 eo'V j'Dk ukjhdk ;h.
` 4.08 eo'V Bkb xZN ehsk frnk
;h. i/eo f;oc G[{wh d/ w[Zb B{z jh fbnk iKdk, sK th` 1.14 eo'V Bkb xZN w[bKeD
ehsk frnk ;h.
w?B/iw/?AN B/ fejk (cotoh/ ns/ gzikp ;oeko d/
T[gozs jh ehsk frnk ;h. sZE fJj jh ofjzdk j? fe fJe
j'bfvzr dk w[bKeD eod/ ;w/A, ftZsh ;fEsh s/ T[fus fXnkB BjhA fdZsk frnk ;h
fi; d/ f;ZN/ tZi'A ;fjekoh B{z nDT[fus bkG fwfbnk.
wkwbk ;oeko B{z G/fink frnk (d;zpo 2015), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
19
wzvh r'fpzdrVQ fty/ G{wh - ` 4.37 -`0.52 eo'V.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
65
3.5 (U Nh n?; ) sfjs nfB:fws fBgNkok
fBgNkok eoe/ ` 1.91 eo'V dk nfB:fws bkG gj[zukfJnk.
ehshnK ik u[ZehnK ;B, B{z fBgNkT[D bJh fJZe fJZ
T[Zs/ 12 ehs/ ikD/ ;B. ;ehw :'r
fJekJhnK
ftu 16 cotoh 2011 sZe tXk fdZsk frnk ;h.
K bJh fJZe U Nh n?;
Bhsh ikoh ehsh (d;pzo 2012) i' fe 27 wkou 2013 sZe bkr{ ;h. fJ; ;ehw
ftZu U Nh n?; oew, w{bXB iwQK you/ s/ S/ ;XkoB do s/ ftnki ;fjs
;h. fJj d't/A U Nh n?; BhshnK, i' fe U Nh n?; Bhsh 2009 ns/ U Nh n?; Bhsh
;ojZdh fifbQnK bJh, B{z nZr/ 15 wJh 2013 sZe tXk fdZsk frnk ;h (wkou
2013). pknd ftZu,
wzrhnK (d;pzo 2013).
` 42.75
ns/ fi; dk pekfJnk 15 d;zpo 2013 B{z tZX e/ ` 17.17 eo'V j' frnk ;h, B/
/ Btzpo 2013). n?go, feT[Afe fJj ;ehw 15 wJh 2013
sZ /
d;zpo 2013).
-
nkgD/ yks/ B{z fBgNkT[D bJh no dZsh (iBtoh 2014) ns/ ngczqN ch; d/ s"o
s/ ` 24 bZy, d/D:'r U Nh n?; oew d/ 25
` 0.98 `
16.1920
eo'V dk xkNk fgnk, ;ojZdh fifbQnK bJh U Nh n/?; Bhsh sfjs fBgNk
fdZsk (wkou 2014).
20
pjh yks/ w[skpe pekfJnk oew ` 17.17eo'V- ;ojZdh fifbQnK bJh U Nh n?; w[skpe ;pzXs
fJekJh gk;A' d/D:'r oew -` 0.98eo'V=` 16.19 eo'V
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
66
b/yk gVskb B/ d/fynk (Btzpo 2015) fe id'A
frnk T[; ;w/A e'Jh th ;ojZdh fifbQnK bJh U Nh n?; Bhsh uZb BjhA ojh ;h. uZb
ojh U Nh n?; Bhsh 2009 sfjs ` 2.89 eo'V dh oew gqkgs eoB :'r ;h. fJ;
e ysw j' u[Zeh U Nh n?; Bhsh sfjs fJZe d/ e/; B{z
fBgNkT[D Bkb ` 1.91 eo'V (` 2.89 eo'V - ` 0.98 eo'V) dk nfB:fws bkG
gjz[ukfJnk.
whfNzr d/ fwBN; ftZu rbsh Bkb U Nh n?; 2009/ U Nh n?; ;ojZdh fifbQnK
w?B/iw?AN dk itkp sZEK nB[;ko BjhA j? feT[Afe ph U vh nZr/ J/izvk U Nh n?; Bhsh
2009 d/ tkX/ dh ;whfynk bJh ;h Bk fe U Nh n?; ;ojZdh fifbQnK bJh.
wkwbk ;oeko e'b G/fink frnk (d;pzo 2015), T[jBK d/ itkp dh T[vhe ;h
(;szpo 2016).
3.6
wzvh ftZu'A nkgD/ r'dkwK ftZu f;ZX/ vfbtoh ;pzXh Gkosh y[oke fBrw dhnK
jdkfJsK dh oki dhnK yohd J/iz;hnK tZb'A gkbDk Bk eoB ekoD ` 2.79
eo'V Bk j' rJ/.
oki dhnK yohd J/iz;hnK21
bJh Gkos ;oeko (ih U nkJh) tZb'A ikoh doK s/ Gkosh y[oke fBrw (n?c ;h
nkJh) bJh e/Adoh g{[b tk;s/ eDe dh yohd eodhnK jB. eDe dk ;Nke iK sK
wzvhnK ftZu'A f;ZXk n?c ;h nkJh d/ r'dkwK ftZu/ o/bj/?Zv s/ nrb/oh w{tw?AN bJh,
ftZu ;w/A ;w/A s/ n/?c ;h nkJh d[nkok b? fbnk iKdk j?. n?c ;h nkJh eDe dh yohd
bkrs fit/A fe xZNA' xZN ;woEB w[Zb (n?w n?; gh) ns/ fJz;hv?ANb bkrsK dk
21
fbwNv (gBrq/B), gzikp oki t/noj
(wkoec?v). wkoec?v b/yk gVskb nXhB BjhA j/?.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
67
ikD tkbh eDe s/, n?c ;h nkJh e?oh Uto bkrsK (;h U ;h22
) dk G[rskB eodh
e'Jh th ;h U ;h BjhA fdZs/ iKd/ jB.
n?c ;h nkJh B/ gzikp ;oeko (ih U gh) B[{z ;{fus ehsk (wkou ns/ wJh 2013) fe
nko n?w n?; 2013-14 dh eDe B[{z n;[oZfyns23
EKtK s/ GzvkoD sA' pukfJnk
ikt/ ns/ fejk fe f;ZXk vbhto eoB bJh T[; e'b ;[Bkw, ;zro{o-I, ph ;h X{oh,
nfjwdrVQ, w{Be, sgk ns/ poBkbk e/Ado s/ tkX{ irQK gJh j'Jh j?. n/?go, gBrq/B,
n?w Nh eDe Gzvko eo fdZsh ns/ pknd ftZu 30 i{B 2013 s'A pknd n?c ;h nkJh
B{z vbhto eo fd dh 69,527a1124
` 2.7925
eo'V dhnK e?oh Uto bkrsK B{
n?; gh J/
fJ; soQK, n?c ;h nkJh gk; T[g:[es GzvkoD irQK j'D d/ pkti{d, wzvh ftZu'A f;ZX/
nkgD/ r'dkwK ftZu vfbtoh ;pzXh n?c ;h nkJh dhnK jdkfJsK dh oki ;oeko
` 2.79 eo'V dhnK
Bz{ G/fink frnk (cotoh 2016), T[BQK d/ itkp dh
T[vhe ;h (;szpo 2016).
3.7 wkVh ;KG ;zGkb ekoD B[e;kB
eDe d/ ;Nke dh wkVh ;KG ;zGkb ns/ oZy oykt d/ Bkb jh ;wA/ f;o T[; B{z
ngrq/v eoB dh ekotkJh Bk eoB ekoD ezgBh B{z ` 93.29 eo'V dk B[e;kB
j'fJnk.
nkJh) d/ tZb'A Gkos ;oeko (ih U nkJh) d/ e/Adoh g{b bJh eDe yohddh j?. id'A
22
;h U ;h ftZu fJzBt?ANoh B{z pDkJ/ oZyD dh bkrs ns/ eDe d
jz[dhnK jB. 23
e[dos d/ goe'g sA' pukT[D ns/ u{j/ s/ ehfVnK nkfd d/ jwb/ s'A pukT[D bJh T[g:[es ;[oZfynk
r'dkwK ftZu nBki dk GzvkoB BjhA ehsk frnk.
24gBrq/B - gh n?; vpfbT[{ ;h - -19129a40
25gBrq/B - ` 1.32 eo'V, gh n?; vpfbT[{ ;h - ` 0.20 eo'V ns/ gh J/ n?c ;h - ` 1.27 eo'V =
` 2.79 eo'V dh eZNh rJh oew.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
68
j? fe T[j eDe d/ ;Nke dh r[DtZsk B{z pDkJ/ oZy/. fibQk w?B/ioK B{z brksko
tZefcnK s/ (fJZe wjhB/ ftZu fJZe fsjkJh iKu e/Ado dh iKu eoBh jz[dh j?) jo/e
GzvkoD e/Ado dh iKu eoBh j[zdh j? ns/ ezgBh d/ w[Zy dcso gk; ;Nke dh ;fEsh
dhnK iKu fog'NK G/iDhnK j[zdhnK jB.
b/yk gVskb B/ d/fynk (wkou 2015) fe ezgBh d/ fibQk dcso, w[es;o B/
nkgDhnK tZy-tZy EktK s/ c;b ;kb 2011-
GzvkoD ehsk. fJ; ftZu'A, n?c ;h nkJh B/ 81,978 n?w Nh dh eDe26
Bz{ wkV/ oZy
d/ fJZe wjhB/ nzdo ngrq/v ehsk ikt/ BjhA sK fJ; ;Nke B{z n?c ;h nkJh tZb'A
n?c ;h nkJh B/ ezgBh d/ wZ[y dcso ns/ fibQK dcso B{z eDe d/ ;Nke d/ wkV/ oZy
oykt pko/ dZf;nk ;h (ngq?b 2012 s'A cotoh 2014) ns/ p/Bsh ehsh ;h fe fJ; dh
d;zpo 2013 sZe tkXk eoB d/ pkti{d th ezgBh B/ f;oc 19,863 n//?/w Nh eDe jh
rJh. pekfJnk 72,845 n?w Nh d/ ;Nke fi; dk w[Zb ` 149.60 eo'V27
;h, Bz{ n/?c
/;szpo 2014). b/yk gVskb B/ fJj th
d/fynk fe fJzukoi fibQk w?B/io B/ dZ;/ rJ/ tZefcnK s/ eDe dh iKu BjhA ehsh
BnK d/ nzdo t/u fdZsk
/;szpo 2014
t/u ;eh (i[bkJh/ ;szpo 2015). eDe t/uD d"okB, nZr'A 3,116 n/?w Nh fi; dk
w[Zb ` 6.40 eo'V ;h, dh xkN gkJh rJh. ezgBh B/ pekfJnk 12,727 n?w Nh yokp
eDe, fi; dk w[Zb ` 26.13 eo'V ;h, Bz{ t/u e/ f;oc ` 10.27 eo'V gqkgs ehs/ fi;
d/ f;ZN/ tZi'A ezgBh B{z ` 15.86 eo'V dk xkNk j'fJnk. 12,727 n?w Nh s/ j'J/ xkN/ d/
nB[gks ftZu, ;koh 69,729 n?w Nh (72,845 n?w Nh - 3,116 n?w Nh) yokp wksok
s/ nB[wkfBs B[e;kB ` 86.89 eo'V nkT[Adk j?.
26
44,219 n?w Nh ngq?b 2012 ftZu ns/ 37,759 n?w Nh wJh 2012 s'A cotoh 2015 sZe . 27` 20537 gqsh n?w Nh do s/ rDBk ehsh rJh (n?w n?; gh: ` 11200, p'B;:` 500 ns/ fJz;hv?ANb
bkrsK:` 2224 ns/ oZy oykt bkrsK: ` 6613) .
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
69
Gkt/A n?c ;h nkJh B/ brksko eDe d/ ;Nke d/ ;VB dh ;fEsh Bz{ ezgBh d/
tZy-tZy gZXoK d/ fXnkB ftZu fbnkT[Adk ;h, w?B/iw?AN fJ; ;fEsh B{z ;[XkoB bJh
edw u[ZeD ns/ fJ; ;Nke B{z j'o yokp j'D s'A o'eD ftZu n;cb ojh ;h. yokp
j'Jh eDe fibQ/ ftZu c;b ;kb 2011-12 bJh GzvkoD ehsh e[Zb eDe dk 45
;h.
fJ; soQK, eDe d/ ;Nke d/ wkV/ oZy oykt ns/ ;KG ;zGkb d/ Bkb jh T[;B{z ;w/A f;o
ngrq/v eoB dh ekotkJh Bk eoB Bkb ezgBh B{z ` 93.29 eo'V (` 86.89 eo'V +
` 6.40 eo'V) dk xkNk fgnk.
wkwbk ezgBh ns/ ;oeko Bz{ G/fink frnk (ngq/?b 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
eoB dh wkBhNfozr bJh fJZe gqDkbh dh xkN ;dek fibQk
` 8.94eo'V d/
ftnki dk B[e;kB j'fJnk.
b? e/ Gkos ;oeko (ih U nkJh) d/ e/Adoh g{b bJh nBki yohddh j? ns/ fJ; B{z
Gkosh y[oke fBrw (n?c ;h nkJh) B{z vfbto eodh j?. ih U nkJh fJ; ftZu'A e[ZM
nBki Bz{ nkgDh Nkor?fNv iB tzv gqDkbh28
(Nh gh vh n?;) sfjs tZy tZy fe;wK
d/ bkGgksoK B{z tzvdh j?. ezgBh B{z oki ;oeko d[nkok e/Adoh ;g'A;ov ;ehwK bJh
fJZ fJ; bJh fJj Nh gh vh n?; ;ehwK sfjs
29 s/ n?c ;h nkJh gk;'A
gqshg{osh d/ dknt/ eodh j?. oki ;oeko B/ ;kohnK yohd J/iz;hnK B{z jdkfJsK
ikoh ehshnK ;B (ngq?b 2008) fe T[j nBki dh vfbtoh s'A nZm fdBK d/ nzdo
K
j'J/ ftnki d/ B[e;kB s/ fJZe fgSbh b/yk gVskb fNZgDh (gzikp ;oeko ;pzXh
2014 dh b/yk gVskb fog'N Bza 2) s/ ftuko eofdnK (wkou 2016), gzikp ftXkB
;Gk dh ;k
i d/ B[e;kB s'A pfunk ikt/.
28
fit/A fe nBs'd: nzB :'iBk, rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ b'eK ns/ rohph dh o/yk s'A TZ[go ofj
oj/ b'eK bJh.
29
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
70
eoB B{z bJh iKu
gqDkbh BjhA pDkJh ;h.
fibQK dcso,nzfwqs;o d/ foekovK dh u'DthA iKu d"okB d/fynk fe ngq?b 2009 s'A
wkou 2013 d"okB, fibQk dcso B/ 1,09,554 n?w Nh (Nh gh vh n?;L 25,912 n?w
Nh ns/ e/Adoh g[{bL 83,642 n?w Nh) eDe vfbto ehsh ;h. ezgBh B{z nzsokb30
bkrs d/ dknt/ nBk
ukjhd/ ;B fi; dh oew Nh gh vh n?; sfjs ` 18.59 eo'V ns/ e/Adoh g{b bJh
yohdh rJh eDe s/ p'B;31
tZb ` 4.18 eo'V ;h. n?go, n?c ;h nkJh e'b d;zpo
2013 ns/ iBtoh 2014 d"okB eqwtko 54 wjhfBnK ns/ B"AA wjhfBnK dh d/oh32
Bkb tZu
G[rskB gqkgs ehs/ rJ/. fibQk
tZi'A dknt/ gqkgsh ftZu d/oh j'Jh ns/ f;ZN/ tZi'A` 8.94 eo'V33
d/ ftnki dk
B[e;kB j'fJnk.
wkwbk ezgBh ns/ ;oeko B{z G/fink frnk (Btzpo 2015), T[BQK d/ itkp dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
gzikp ib ;o's gqpzXB
3.9 ftnki d/ NkbD:'r G[rskB
foNkfJo j'J/ eowukohnK dhnK foNkfJow?AN d/DdkohnK B{z fBgNkT[D ftZu d/oh
eoB d/ Bshi/ tZi'A ezgBh B{z ftnki d/ G[rskB bJh` 1.07 eo'V dk tkX{ youk
eoBk fgnk.
T[gekB{zBK -1977 (i' ;"AX/ rJ/34
) d/ nB[;ko, ro?u[Nh dk G[rskB g/w?AN nkc ro?u[Nh
n?eN, 1972 (n?eN) nB[;ko ehsk ikDk ;h. n//?eN dh Xkok 7(3) ns/ 3(T) ftZu
gqktXkB j? fe njks/ dk wkbe ro?u[Nh dh d/D:'r fwsh s'A 30 fdBK d/ nzdo T[;
30
nBki dh e[Zb bkrs ftZu'A bkGgksoK gk;'A bJh rJh oew B{z xNk e/ nzsokb bkrs nkT[Adh j?.
31fe;kBK B{z xZN' xZN ;woEB w[Zb s'A fJbktK p'B; fJZe gq's;kjB d/ s"o s/ fdZsk iKdk j?. nko n?w
n?; 2011-12 d"okB, ih U nkJh B/ `
32Nh gh vh n?; sfjs ;Nke ngq?b 2009 s'A i{B 2009 sZe ns/ e/Adoh g{b sfjs ngq?b 2012 s'A
wkou 2013 sZe vfbto ehs/ rJ/ ;B. d/oh d/ ;w/A dh rDBk vfbtoh d/ nkyoh wjhB/ s'A ehsh
rJh i' fe eqwtko gfjb/ e/; ftZu i{B 2009 ns/ d{;o/ e/; ftZu wkou 2013 ;h.
33;kb 2009-10 s'A 2013- do s/
` 18.59eo'V s/ 54 wjhfBnK ns/ ` 4.18 eo'V s/ B"A wjhfBnK bJh rDBk ehsh rJh.
34;szpo 2010
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
71
dk G[rskB eo/r iKdk
sK njks/ dk wkbe eowukoh B{z d/oh d/ ;w/A bJh ftnki
b/yk gVskb B/ d/fynk (ngq?b 2016) fe ezgBh ohNkfJo j'J/ eowukohnK B{z
ohNkfJow?AN d/DdkohnK (ro?u[Nh ns/ S[ZNhnK dk G[rskB) dk G[rskB ;w/A f;o BjhA
eo ojh ;h, Gkt/A ngq?b 2012 s'A wkou 2015 d/ ;w/A d"okB ezgBh d/ ukb[{ ykfsnK
ftZu ` 65.54 bZy s'A ` 15a76eo'V d/ czv T[gbZpX ;B iZd fe fJ;/ ;w/A d"okB
ohNkfJow?AN d/DdkohnK ` 6.52 bZy s'A` 1.38 eo'V d/ ftueko ;B.
f;ZN/ ti'A, ohNkfJo j' u[Ze/ eowukoh gzikp ns/ jfonkDk jkJhe'oN e'b rJ/ (ng?qb
Z[NhnK d/ G[rskB s/ ;Zs s
;bkBk do ns/ ro?u[Nh s/ 12 ;bkBk do s/ ftnki d/Dk j't/rk. fJ; dh
oew ` 1.07 eo'V ;h (j?v dcso ns/ u[D/ j'J/35
vth B dcsoK dh u'DthA iKu d/
nXko s/) i' fe ngq?b 2012 s'A wkou 2015 d/ ;w/A d"okB 151 s'A 806 fdBK dh d/oh
Bkb ohNkfJow?AN d/DdkohnK dk G[rskB eoB ekoD ;h.
w?B/iw?AN B/ oki ;oeko gk;'A d/oh Bkb czv gqkgs j'D Bz{ ro?u[Nh$SZ[NhnK d/ G[rskB
ftZu d/oh dk ekoD dZf;nk (nr;s 2016). w?B/iw?AN dk itkp wzBD:'r BjhA ;h
feT[Afe foNkfJo j'J/ eowukoh dh ohNkfJow?AN d/Ddkoh fJZe ekB{zBh d/Ddkoh j[zdh j?
fi; dh ndkfJrh gfjb d/ nXko s/ T[gbZpX ;kXBK ftZu'A eoBh ukjhdh ;h.
wkwbk ;oeko B{z G/fink frnk (i[{B 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
3a10 fwZb wkbeK Bz{ M'B/ dh tzv
fwZb wkbe B{z M'B/ dh tzv ns/
Bk fwZb ehs/ M'B/ B{z d{;o/ fwZb wkbeK Bz{
` 5.94 eo'V dh jkBh j'Jh.
gzikp oki t/no , fJZe oki yohd J/iz;h (n?; gh J/),
Gkos ;oeko d/ bJh wzvhnK ftZu'A M'B/ B{z yohddh j? ns/ T[; dh fwfbzr eotk e/
uktb Gkosh y[oke fBrw (n?c ;h nkJh) B{z vfbto eodh j?. fJj rshftXhnK ih
U nkJh dh e;Nw fwfbzr Bhsh (;h n?w gh) d[nkok fB:zfsqs ehshnK iKdhnK jB
35
/n?c, b[fXnkDk (fNT{pt?Zb), wb'N, np'jo, U gh n?w
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
72
-13 ftZu j'oBK rZbK d/ Bkb
Bkb fJj gqktXkB jBL
M'Bk fwZb wkbe B{z nbkN ehsk ikDk ;h
eo/rk (wkou 2013 sZe 100
s)l
fi; fwZb wkbe B/ e/ n?w n/?; 2011-12 dk 70 s
fwZbv uktb (;h n?w nko) vfbto ehsk ;h, 70 s s'A 90 sZe
M'B/ dh tzv bJh :'r;hl
i/eo fwZb wkbe ;w/A ;koDh B{z g{ok eoB ftZu n;cb ;h, sK T[j ;h n?w nko
d/ pDd/ 67 d/ uktb dk w[Zb ns/ d/: fwsh s'A n;b t;{bD dh fwsh
ftZu,
i'yw ns/ bkrs s/ ezw eotkT[D bJh ekotkJh eoB bJh ;woZE ;h.
,soBskoB B/ e/ n?w n?; 2012-13 d/
M'B/ (3,012 n?w Nh uktb d/ pokpo) B[{z fwfbzr eoB bJh fJZe fwZb wkbe Bkb
fJeokoBkwk ehsk. b/yk gVskb B/ d/fynk (wkou 2016) fe T[; tZb'A e/ n?w n?;
2011-12 d"okB ehsh fwfbzr d nXko s/, T[j fwZb wkbe e/ n?w
n?; 2012-13 ftZu 2,800 n?w Nh
, i' fe ;h, dk 70
;h. n?go, fwZb wkbe
tZX ;h.
fwZb wkbe fwfbzr dh ;w//A ;koDh B{z g{ok BjhA eo ;fenk
fenk.
b/yk gVskb B/ nZr/ d/fynk fe Gkt/A fwZb wkbe B/ fwfbzr d/ ;w/A dh ;w/A;hwk B{z
fwZb wkbe d/ i'yw ns/ bkrs s/ d{;o/ fwZb
wkbeK , id'A fe
soBskoB ftZu fszBfwZb wkbe T[gbZpX ;B i' fe e/ n?w n?; 2012-13 ftZu tzv
ehs/ M'B/ B{z i{B 2013 sZe 100 fwZb eo u[Ze/ ;B. wJh 2013 ns/ T[; s'A
pnkd,fwZb wkbeK d/ njkfsnK s/ ehshnK rJhnK G"fse iKuK d"okB 1,693 n?w
- ehws` 4.38 eo'V ;h, dh
xkN gkJh rJh ;h.
fJ; soQK, ;h n?w gh d/ gqktXkBK fto[ZX fJZe fwZb wkbe B{z M'B/ dh tzv eoB ns/
d{;o/ fwZb wkbeK eoB ftZu n;cb ofjD d/ f;ZN/
tZi'A ` 5.94 eo'V dk xkNk j'fJnk fi; ftZu ` 1.56 eo'V dk ftnki
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
73
w?B/iw?AN B/ fejk (nr;s 2016) fe fibQk dcso, fwZb
wkbeK B{z T[BQK dh d/ pdb/ 20
jh Gzvko eo ;fenk feT[Afe fszB fwZb wkbeK
M'B/ B{z fwZb
wkbeK e'b kbksK ftZu 1,685 n?w Nh M'B/ B{z
fJ; fwZb wkbe e'b jh ;N'o ehsk frnk ;h.
itkp wzBD:'r BjhA ;h feT[Afe fwZb wkbe e/ n?w n?; 2011-12 d/ ;pzX ftZu
h ;h ns/ T[j e/ n?w n?; 2012-13 d/ tkX{ M'B/ dh wksok d/ bJh :'r BjhA ;h.
fJ; s'A fJbktk, fibQk dcso fwZb wkbe gk;'A e/ n?w n?; 2012-13 d/ M'B/ B{z fwZb
` 5.94 eo'V dh oew t;{b
BjhA eo ;eh.
wkwbk ;oeko e'b G/fink frnk (i{B 2016), T[jBK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
3.11 fpibh dh yohd
tgkohnK/ nDfwZEh fJzNou/Ai s'A fpibh yohdh rJh fi; d/ f;ZN/ tZi'A
` 374a96 eo'V dk f nkdk ftZsh Gko fgnk. ezgBh yohdh rJh fpibh d/ ;w/A
f;o G[rskB s/ fwbD tkbh ` 22a33 bZy dh S'N b?D ftZu th n;cb ojh.
ezgBh B/ ` 2249a61 eo'V dh tkX{ ndkfJrh ehsh fi; ftZu'A ` 1427a84
eo'V dk Gko ygsekoK s/ gk fdZsk frnk.
3a11a1 G[{fwek
dk ezw eodh j?. ezgBh nkgDh fpibh dh b'V Bz{ GkyVk fpnk; w?B/iw?AN p'ov s'A
d/ Bkb Bkb e/Adoh T[sgkde
/ w"e/ dk tgko, ns/ Bt/A
ns/ BthBheoB tkb/ T{oik d/ ;o's (n?B nko n?; Jh) d/ g'qi?eNK s'A g{ok eodh j?.
w"i{dk b/yk gVskb 2013-16 d/ ;w/A d"okB fpibh dh yohd dh rshftXh d/
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
74
j/mK ;koDh 3a5 ftZu fdZsh rJh j?L
;koDh-3a5L tZy tZy ;o'sK s'A fpibh dh T[gbZpXsk ns/ yohd d/ t/ot/
T[{oik fwbhnB :[{fBNK (n?w :{ ) ftZu
bVh Bza t/ot/ 2013-14 2014-15 2015-16 (iBtoh
2016 sZe)
1 46,962 46,516 51,057
2 nkgD/ ;o'sK s'A o{os g{oh ehsh rJh 24,622 16,912 23,162
3 yohd
I e/Adoh y/so 16,954 18,860 17,200
75.89 63.71 61.66
II fBih y/so
U nkJh gh gh / wfXnw fwnkdh) 475 6,784 8,290
n xZN fwnkdh$ w"e/ s/ tgko 3,461 3,405 1,814
J n?B nko n?; Jh 661 738 795
e[Zb (fBih y/so) 4,597 10,927 10,899
20.58 36.91 39.07
III j'o (p?Afezr, :{ nkJh, :{ nkJh y[Zbh gj[zu) 789 (-) 183 (-) 204
3.53 -0.62 -0.73
4 e[Zb yohd (I+II+III) 22,340 29,604 27,895
yohdh rJh fpibh dh e[Zb
(4)/(1)*100
47.57 63.64 54.64
yohdh rJh fpibh dh nkgD/ ;o'sK s'A g{oh ehsh
/(2)*100
90.73 175.05 120.43
5
U bzp/ fwnkdh (;Zs ;kbK s'A finkdk) 29 29 29
n wfXnw fwnkdh (fJZe ;kb s'A ;Zs ;kb sZe) - - -
J S'N/ fwnkdh (fJZe ;kb sZe) 10 7 7
;o'sL ezgBh d/ nzso-oki fpfbzr ;?Zb d[nkok w[jZJhnk ehsh rJh ;{uB
fit/A fe d/fynk ik ;edk j?, 2013-
B{z tX/o/ s"o s/ fBih ;tszso fp fpibh yohd e/
g{ok ehsk frnk iZd fe ezgBh dk nkgDk T[sgkdB xZN j'fJnk ;h.
b/yk gVskb d/ gfoDkw
3a11a2 nkgD/ T K/nDfwZE/
fJzNou/Ai gk;'A fpibh dh yohd
36 gbKNK B{z pzd eoB eoe/
pj[s f nkdk xfNnk, fit/A fe ;koDh 3a6 ftZu do;kfJnk frnk j?. ;ko/ fszB
E -14 s'A 2015-16 d/ ;w/A d"okB f37
dh
36
gbKN b'v c/?eNo s'A Gkt j? n;b T[sgkdB ns/ ;Ekfgs ;woZEk s/ tZX s'AA tZX ;zGt T[sgkdB
ftueko nB[gks.
37
tofsnk iKdk j?.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
75
;koDh sk c?eNo (gh
J/ n?c) d/ t/ot/
Eowb
BK
2013-14 2014-15 2015-16
tkXk (O)$xkNk (-)
gh n?b n?c
gh J/ n?c
gh n?b n?c
gh J/ n?c
gh n?b n?c
gh J/ n?c
gh n?b n?c
gh J/ n?c
ih n?B vh
Nh gh
pfmzvk
54.91 84.64 37.40 89.18 22.73 93.75 (-)58.60 (+)10.76
ih ih n?;
n?; Nh gh
o'gV
72.53 89.84 52.11 92.50 35.77 94.68 (-)50.68 (+)5.39
ih n?u Nh
gh bfjok
w[jZps
82.70 97.30 55.93 92.30 38.79 91.68 (-)53.10 (-)5.78
;o'sL ezgBh d[nkok fsnko ehsh w?B/iw?AN ;{uBk fog'N
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ;whfynk sfjs fszB ;kbK d/ ;w/A d"okB Bk e/tb fszB'A
frnk pbfe fJj fgSb/ gzi ;kbK d/ ;w/A 2008-13 d"okB fJzBQK fszB'A gbKNK d/
n";sB gh n?b n?c Bkb'A pj[s f nkdk xZN frnk (ih n?B vh Nh gh pfmzvkL
67a72l ih ih n?; n?; Nh gh o'gVL 87a14l ih n?u Nh gh bfjok w[jZps L 91a77) .
sK 2013-16
-11 ns/
2011-12 dh No{ ng d"okB xZN Eowb T[sgkdB tZi'A eqwtko38` 182a02eo'V
ns/ ` 78a46eo'V dh oew ngq's;kjD d/ s"o s/ fBoXkos ehsh ;h ns/ ezgBh B{z
` 260a48eo'V dk tkX{ Gko ;fjDk fgnk ;h.
3a11a2a1 gh n?; Jh nko ;h d/ (fpibh yohd ns/ bkJh;?A;h dh yohd gqfeqnk)
nfXfB:w 2012 nB[;ko, ezgBh B[z{ xZN fwnkdh
iK fpibh n?e;u/Ai iK d'gZyh p//?Afezr ftt;Ek d[nkok fpibh B{z yohdD bJh
;tszso j?.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe 2013-14 d/ ngq?b s'A cotoh ns/ 2014-15 d/ ngq?b s'A
;szpo d/ wjhfBnK d"okB, ezgBh B/ eqwtko 62 bZy ns/ 8,135 bZy :{fBN
wjhB/tko ` 2a86gqsh :{fBN s'A ` 3a95 gqsh :{fBN d/ ftueko dhnK n";sB
wjhB/tko doK ns/ 702 bZy ns/ 9,886 bZy :{fBN wjhB/tko ` 3a30gqsh :{fBN s'A
` 4a01gqsh:{fBN , tgkohnK gk;'A fpibh
n?e;u/Ai d[nkok p'bhnK bk e/ yohdhnK. T[;/ ;w/A d"okB, ezgBh d/ Eowb gbKNK
38
2011-12dh No{ ng s'A pknd gh n?; Jh nko ;h tZb'A e'Jh th ngq's;kjD fBoXkos BjhA ehsk.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
76
e'b eqwtko ` 2a52gqsh:{fBN s'A ` 2a67gqsh:{fBN ns/ ` 2a74gqsh:{fBN s'A`
3a15gqsh:{fBN dh n;EkJh bkrs s/
eoB bJh, tkX{ T[sgkdB ;woZEk ;h.
k j'Dk$fpibh fB:zsoe,
Bz{ pzd eoBk@ dZf;nk frnk. fJ; soQK, nkgD/
Eowb gbKNK B{z pzd eoD ns/ T[ZuhnK doK s/ fpibh dh yohd d/ ekoD fpibh dh
xZN fwnkdh yohd s/ ` 183a25eo'V dk NkbD:'r tkX{ youk j'fJnk.
3a11a2a2nDfwZE/ fJzNou/Ai (:{ nkJh) T[BQK s/, i' nkgD/ fwZE/ T[sgkdB iK fpibh
eYkT B,
itkpd/jh ns/ f zw/tkoh tXkT[D bJh fJZe gqDkbh j?. fJBQK
fwZEh T{oik
eodh j?.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ezgBh B/ :[{ nkJh gqDkbh dh T[bzxDk ehsh ;h ns/
2013-
+
B[z{ ` 548a20
ftZu fdZs/ jB. ezgBh B/ fJ; dh ndkfJrh d/ nzeV/ T[gbZpX BjhA eokJ/.
;koDh 3a7L :{ nkJh d/ t/ot/
;o'sL ezgBh d/ nzsookih fpfbzr ;?Zb d[nkok w[jZJhnk ehsh ;{uBk.
tkX{ wzr d/ ;w/A d"okB wzr B[z{ g{ok eoB bJh, ezgBh xZN fwnkdh fJeokoBkw/ (d'
gZyh fJeokoBkw/ ns/ fpibh n?e;u/Ai) okjhA th fpibh dh yohd eodh j?. fJj
fJeokoBkw/ fJZe fdB s'A fJZe ;kb sZe d/ j[zd/ jB. ezgBh B/ 2013-14 s'A 2015-
16 d"okB 21 wjhfBnK ftZu :{ nkJh s'A tkX{ T{oik eYkJh fiBQK ftZu'A 16
wjhfBnK ftZu tkX{ eYkJh :{ nkJh bkrsK nkgD/ T[sgkdB dh n;EkJh bkrs
ns/$iK xZN fwnkdh fpibh yohd Bkb' wfjzrhnK ;B.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe T[go'es 16 wjhfBnK ftZu'A, 12 wjhfBnK ftZu ezgBh
e'b nkgDhnK T[{oik io{osK B{z g{ok eoB bJh ` 2a62ns/` 4.24 d/ ftueko gqsh
:{BhN n;EkJh bkrs s/ nkgDh tkX{ T[sgkdB ;woZEk ;h iZd fe :{ nkJh dh tkX{
eYkJh do ` 3.30 ns/ ` 26.62 gqsh :{fBN d/ ftueko ;h. pkeh uko wjhfBnK
ftZu, T{ ` 3.45 ns/ ` 4.01 gqsh :{fBN do s/ T[gbZpX xZN
bVh
Bza
;kb fwZEh T{oik
(n?b
n;b eYkJh
rJh
(n?b
tkX{ eZYh
rJh
(n?b
xZN eYkJh
(n?b
ndkfJrh:'r
:{ nkJh
(` eo'VftZu)
1 2013-14 263712.73 263162.24 2458.62 3009.12 40.77
2 2014-15 255458.36 257891.11 4982.86 2550.10 281.09
3 2015-16 267778.42 269646.22 3196.15 1346.66 226.34
e[Zb 786949.51 790699.57 10637.63 6905.88 548a20
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
77
fwnkdh fpibh dh yohd okjhA g{ok ehsk ik ;edk ;h iZd fe :{ nkJh tkX{ eYkJh
do` 5.51 ns/ ` 36.03 gqsh :f[{BN ftueko ;h . fJ; soQK, ezgBh B/ nkgDhnK
T[{oik o{osK B{z g{ok eoB bJh nkgD/ T[sgkdB ns//iK xZN fwnkdh fpibh yohd
dh pikJ/ wfjzrh :{ nkJh tkX{ eYkJh dk ;jkok fbnk fi; d/ f;ZN/ tZi'A ` 191.71
eo'V dk tkX{ youk j'fJnk.
gh n?; Jh nko ;h B/ th, ;kb 2010-11, 2011-12, 2012-13 ns/ 2013-1439
bJh N?foc dk No{ng eod/ ;w/A fejk fe tgkohnK/ :[{ nkJh okjhA tkX{ bkrs s/ j'o
fpibh yohdDk tgkoe s"o s/ T[g:[es BjhA ;h ns/ eqwtko ` 439.04 eo'V,
` 23.56 eo'V, ` 22.51 eo'V ns/ ` 3.82
2010-11 ns/ 2012-13 bJh :{ nkJh yks/ B{z d/oh Bkb ehs/ G[rskB s/ d/D :'r
ftnki bJh eqwtko ` 24.09 eo'V ns/ ` 20.27 eo'V th
3a11a3 N?foc Bkb'A tZX N?foc s/ fpibh dh yohd, fbeftv/Nv
v?w/fi -t;[{bh ns/ Jh gh gh n?b Bz{ tkX[{ ndkfJrh
ezgBh ns/ gh Nh ;h fJzvhnk fbwNv (gh Nh ;h) ftueko fJZe fpibh fteoh
fJeokoBkwk (gh n?; J/) ehsk frnk (wkou 2006) fi; nB[;ko 100 w?rktkN (n?w
vpfbT[{) fpibh wbkDk-II jkJhvo' fJb?eNfoe fpibh (n?u Jh gh) gq'i?eN, fijVk
brkfJnk ik fojk ;h, s'A 40 ;kbK d/ ;w/A bJh tgkoe ekoi fwsh (;h U vh) s'A
(i[bkJh 2005) s/ nXkfos ;h.
3a11a3a1 gh n?; J/ d/ nB[;ko, N/?foc ftZsh wkgdzvK s/ nXkfos ns/ gh gh J/
ftZu fBoXkfos ehs/ N?foc doK nB[;ko j'Dk ukjhdk ;h fijVk fe gh n?; Jh nko
;h d[nkok fBoXkfos ehsk ikDk ;h.
fBoXkoD ;pzXh e[ZM ;'XK ehshnK ikDrhnK. gh n?; Jh nko ;h B/ fejk fe Gkt/A gh
Nh ;h B{z G[rskB N?foc eo?fvN; d/ nB[;ko ehsk ik ;edk j?, gozs{ fJj G[rskB
ehsk ns/ Bk jh gh n?; J/ B{z gh n?; Jh nko ;h gk;'
gh Nh ;h d[nkok gq'i?eN dh g{oh bkrs s/ N/?foc B[z{ fBoXkfos eoB bJh dkfJo ehsh
:kfuek40
-
ofjD ekoD gh
39
2013-
frnk) B{z gh n?; Jh nko ;h d[nkok ni/ w[ezwb BjhA ehsk frnk j?.
40gq'i?eN dh g{oh bkrs s/ nXkfos N/?foc d/ fBoXkoD bJh 2011 dh :kfuek ;zfynk 34
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
78
2013) fe fBoXkfos doK bkr{ BjhA j''DrhnK
B{z n?g/bN fNqfpT{Bb ns/ ;[gohw e'oN nkc fJzvhnk BQK B{z
oe/, ezgBh B/ fpibh
yohd T[Zs/ ` 181.28 eo'V dk tkX{ youk ehsk (i[bkJh 2012 s'Awkou 2015 sZe).
3a11a3a2fpibh yohd -ih nB[;ko, i/eo gq'i?eN
h n?b d/ ekoD tgkoe ekoi fwsh (;h U vh) s'A tZX
d/oh j[zdh j? sK T[; B{z wjhB/tko nXko s/ gh Nh ;h B{z fbeftv/fNv v?w/
g?Dr/. i/eo g'qi?eN B{z ukb{ eoB ftZu b'Vtzd ;h U vh s'A S/ wjhfBnK s'A tZX dh
d/oh j[zdh sK fbeftv/fNv v/?w/fi iK ezgBh d[nkok fJ; d/oh d/
;w/A d"okB fJZe ftebge ;o's gk;'A bJh rJh fpibh d/ w[Zb d/ pokpo gqsh e/
gh gh n?b b'VhAdh tgkoe ekoi fwsh (;h U vh) (:kBh 05 ;szpo 2009) B{z ezw
g{ok eoB ftZu n;cb ojh ns/ d' ;kb 10 wjhfBnK dh d/oh T[gozs, 12 i[bkJh
2012 B{z ;h U vh B{z g{ok ehsk. n?go, Bk sK gh Nh ;h B/ s/ Bk jh ezgBh B/ gh gh J/
d/ w[skpe fbeftv/fNv v?w/
fejk (Btzpo 2013) fe gq'i?eN bkr{ eoB ftZu nes{po 2011 s'A i[bkJh 2012 dh
zw/tko ;h. fJ;d/ pkti{d, ezgBh B/ nZi sZe
` 77.52 eo'V d/ fbeftv/fNv v?w/
3a11a3a3 -15 s'A;bkBk ;fEo bkrs (J/ n?c ;h) ns/
2012-
dkfJo ehsh (2014). ;h Jh nko ;h nfXfB:wK nB[;ko,
fBoXkoD bJh J/ n?c ;h nXko j[zdk j? fijVk fe N?foc dk fjZ;k j[zdk j?. ;[DtkJh
d"okB, gh gh n?b B/ 2015-16 bJh nkoih J/ n?c ;h T[;/ gZXo T[Zs/
fBoXkos eoB bJh fJZe p/Bsh dkfJo ehsh (wJh 2015) fijVh fe, T[go'es
:kfuek sfjs, ftZsh ;kb 2014-15 bJh fBoXkos eoB bJh fejk frnk ;h. gh
n?; Jh nko ;h B/ c?;bk ehsk (wJh 2015) fe ` 167.11 eo'V dh J/ n?c ;h fijVh
fe 2013-14 bJh fBoXkos ehsh rJh ;h (d;zpo 2014) w[ezwb J/ n?c ;h
fBoXkos j'D sZe 2014-16 bJh nkoih s"o s/ bkr{ j't/rh. gh n?; Jh nko ;h B/,
, ;kb 2014-15 bJh ` 129.77
eo'V dh J/ n?c ;h nkoih s"o s/ fBoXkos ehsh.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe ezgBh fJ; sZE d/ pkti{d fe gh n?; Jh nko ;h B/ ;kb
2014-15 bJh ` 129.77 eo'V dh J/ n?c ;h nkoih s"o s/ fBoXkos ehsh ;h,
2015- ` 167.11 eo'V dh J/ n?c ;h dk G[rskB
eodh ojhA. fJ; soQK, ;kb 2015-16 bJh ` 129.77 eo'V dh J/ n?c ;h Bz{ ;hwkpzd
Bk eoB d/ ekoD, ezgBh B/ ` 23.25 eo'V dk tkX{ G[rskB ehsk (nr;s 2015 s'A
wJh 2016 sZe).
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
79
3a11a4 nDT[fus/ tkX{ G[rskB
ezgBh B/ j'oBK
n?b),fi; B/ w[zdok ftZy/ fJZe nbNok w?rk fpibh gbKN (:{ n?w gh gh) brkfJnk
;h, Bkb fJZe gh gh J/ ehsk (ngq?b 2007),. ezgBh dk gbKN ftZu fjZ;k 12a5
;h.
gh gh J/ w[skfpe, ;ko/ yohddkoK tZb'A fJZe ;tszso fJzihBhno d/ w[ezwb N?;N
gqwkDgZso gqkgs eoB T[gozs fJZe fJekJh Bz{ ukb{ ehsk ikDk ;h. fJekJh B{z 95
ik fJ; s'A f nkdk tuBpZX
ubkfJnk ikDk ;h. gh gh J/ ftZu nZr/ fJj th gqktXkB ;h fe i/eo e'Jh yohddko
fJekJh dh ;h U vh (fJzBcow fpibh41
) s'A gfjbK fJb?eNqheb T[sgkdB jk;b
eodk j?, sK T[j yohddko B/ f;oc T[{oik bkrsK jh d/D dk f k ;h.
3a11a4a1b/yk gVskb B/ d/fynk fe :{ n?w gh gh dhnK ;kohnK gzi'A fJekJhnK dh
;h U vh dhnK N?;N fog'NK s'A gsk uZfbnk fe fJekJh Bza 10 B{z SZv e/, pkeh uko
fJekJhnK (B
nZm s'A 46 xzN/ bJh 95 s'A xZN ojh. ;tszso fJzihBhno B/, n?go,
eo fdZsk frnk :kBh fJekJh 20L 30 i[bkJh 2012l fJekJh 30L 27 nes{po
2012l fJekJh 40L 21 iBtoh 2013 ns/ fJekJh 50L 22 wkou 2013.
ehsh rJh ;h ns/ gh gh J/ w[skpe fJekfJnK dh N?;fNzr Bk j'D d/ pkti{d th
ezgBh d[nkok T[;/ w[skpe G[rskB ehs/ rJ/. f;ZN/ tZi'A, ` 766.78 eo'V (iBtoh
ezgBh gqwkDgZso ftZu so[ZNhnK B{z t/yD ftZu n;cb ojh ns/ fJ;B/ nkgD/ ftZsh
fjZsK B{z ;[oZfyns eoB bJh w[zdok :{ n?w gh gh d/ ftek;eko Bkb wkwbk BjhA
u[Zfenk.
3a11a4a2
fJBcow fpibh gh gh J/ w[skpe yohddkoK B{z gfotofss eoB dh pikJ/ rfov
ftZu G/i fdZsh rJh ;h
ih gh n?b B/ ` 30.61
fiBQK B{z yohddkoK Bz{ d/Dk ukjhdk ;h. n?go, ezgBh B/ Bk sK nkgD/ fjZ;/ d/ ` 3.83
41
e?gfNt fpibh gbKN (;h gh gh) d[nkok fJZe bkfJ;?A;h B{z gqdkB ehsh fpibh i' fe tuBpZX BjhA
j? ns/ fe;/ th fJeokoBkw/ sfjs BjhA nkT[Adh ns/ fJ; ftZu fJZe ;N?AvpkJh gbKN gk;'A fpibh
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
80
eo'V42
bJh wzr ikoh ehsh ns/ Bk jh fJ; oew dk ;h ih gh n?b B{z ehs/
G[rskBK ftZu ;wk:'iB ehsk.
3a11a5 fop/N Bk b?Dk
ezgBh B/ ftek;eko d/ fpibh gbKN s'A 6a0 w?rktkN dh fpibh gqkgs eoB bJh
fJZe ftek;eko Bkb fJZe xZN fwnkdh gh gh J/ ehsk (i[bkJh 2012). fJj d/fynk
, gh gh J/ ftZu fop/N Xkok
BjhA ehsk frnk fi; ftZu fJj gqktXkB j? fe i/eo ezgBh wjhB/tko fJBtkJh; dh
gqkgsh dh fwsh s'A ;Zs iK 30 ekoih fdBK ftZu T{oik fpbK d/ G[rskB eodh j?,
sK T[j eqwtko d' iK fJZe dh fop/N bJh jZedko j't/rh.
b/yk gVskb B/ d/fynk fe d;zpo 2012 s'A wkou 2014 d"okB, ftek;eko B/
` 11.16 eo'V [rskB ;Zs
fdBK d/ nzdo eo fdZsk$;wk:'fis ehsk frnk ;h. n?go, fop/N Xkok dh xkN
ekoD, ezgBh ` 22.23bZy dh d' dh fop/N B{z gqkgs BjhA eo ;eh.
3a11a6 wkJheo'-jkJhvb gq'i?eNK d/ Bk g{o/ j'D/ Bk ekoi ekoD
B[e;kB
, 2011
;o'sK gk;'A fpibh yohdDh ;h. nko gh U B{z BthBheoD:'r T[{oik
foekov dh ;whfynk d"okB gsk uZfbnk fe ezgBh gh n?; Jh nko ;h d[nkok
2013-15 bJh fwZE/ nko gh U NhfunK B{z g{ok BjhA eo ;eh. 2013-14 ns/
2014-
bJh, ezgBh B/ ;bkBk o? ` 239.00 eo'V (` 141.00
eo'VL 2013-14+` 98.00 eo'VL 2014-15) dh oew dk gq;skt oZfynk. gh n?; Jh
nko ;h B/, n?go, d/fynk fe 18 w?rktkN n?w n?u gh ;N/i-II gq'i?eN d/ w[ezwb j'D
ftZu pj[s finkdk d/oh j'Jh ;h ns/ d"Xo, fBXkwg[o, o'jsh ns/ m{j
43 gJ/ ;B.
BthBhfeqs T{oik dk fjZ;k gkT[Dk ;h, gh n?; Jh nko ;h B/ 2013-15 ;kbK bJh
` 28.00 eo'V (` 14.00
42` 30.61 eo'V (;h ih gh n?b d[nkok gqkgs ehshnk :[{ nkJh bkrsK) × 12a5 (ezgBh dk
fjZ;k) = ` 3.83eo'V. 43
ezgBh d/ wkJheo' jkJhvb gbKNK d/ w[ezwb j'D ftZu d/oh/
2014 B{z ysw j'J/ ;kb bJh b/yk gVskb fog'N (Jh n?;-gh n?; :{) d/ g?oQk ;zfynk 2a2a8 ftZu
fdZs/ rJ/ jB.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
81
3a11a7 f;ZNk
tgkohnK$
ekoD ezgBh Bz{ tgkohnK$nDfwZE/ fJzNou/Ai gk;'A fpibh dh yohd eoBh gJh. ezgBh
B/ yohdh rJh fpibh d/ ;w/A f;o G[rskB s'A T[gbZpX fop/N BjhA bJh ;h. nkgD/
jkJhvb gq'i?eNK B{z w[ezwb eoB ftZu d/oh ekoD gh n?; Jh nko d[nkok Bk
xkN ekoD, ezgBh B/ ` 2249a61eo'V dh tkX{ ndkfJrh ehsh fi; ftZu'A
` 821.77 eo'V fJ; B{z nkg ;fjD/ gJ/ ns/ pekfJnK ` 1427a84eo'V dk Gko
ygsekoK s/ fgnk.
wkwbk ezgBh ns/ ;oeko B{z G/fink frnk (wkou 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
3a12 fpibh d/ e[ bJh;feT[foNh dh Bk t;{bh
gh n?; Jh nko ;h (fpibh g{osh e'v ns/ ;pzXs wkwb/) nfXfB:wK d/ nB[;ko
` 14.48 eo'V dh ;feT{{oNhd/ Bkb ` 9.74 eo'V d/ dzv ftnkidh ndkfJrhBk
ygseko fy fJZef JhBk
ofjD ekoD ygseko tZ f iwQK eoB B{z
;[f ftZu pbfe` 53.36
.
nfXfB:w 200744
d/ nfXfB:w 15a1 d/ nB[;ko, ygsekoK B/ v/Y wjhB/ d/ ygs
yofunK d/ pokpo ;feT[foNh
oZyDh ;h. ygs you/ fgSb/ pkoQK wjhfBnK ftZu ygseko dh n";sB wjhBktko
ygs s/ nXkfos j'D/ jB. nfXfB:w 16a1 ftZu fJj gqktXkB j/? fe ezgBh B/ jo
fszB ;kbK pknd fJ; ;feT[foNh dh gfonkgssk dh ;whfynk eoBh j?. nZr/,
nfXfB:w 16a2 (j) ftZu ;feT[foNh dh ndkfJrh ftZu d/oh d/ wkwb/ ftZu dzv
ftnki brkT[D ns/ ygseko d/ fpibh g{osh dk e[
gqktXkB j?.
fJBQK nfXfB:wK d/ nXko s/, ezgBh B/ fJZe cow45
B{z ` 10.64 eo'V dh ;feT[foNh
(ygs) bJh wzr B'fN; ikoh ehsk (ngq?b 2011). n?go, cow B/ e'Jh oew iwQK BjhA
eotkJh. fJ; dh pikJ/, w[Zy ;eZso, T[d:'r ns/ ekwo;ftGkr (gh n?; nkJh ;h),
gzikp ;oeko (ih U gh), B/ cow d/ bJh ezgBh B[z{ p/Bsh ehsh (wJh 2011) fe T[j
;feT[foNh ftZu S'N d/t/. ezgBh d[nkok p/Bsh wzBh BjhA rJh ns/ cow B{z
44
1 iBtoh 2008 s'A gqGkth.
45fJZe gpfbe fbwNv ezgBh fi; ftZu 44a26 fJetNh fjZ;k gh n?; nkJh vh ;h dk ;h.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
82
:kd gZso ikoh ehs/ rJ/ (wkou 2012 ns/ ;szpo 2013). gh n?; nkJh ;h, ih U
gh B/ ezgBh B{z c/o fbfynk (;szpo 2013) fe T[j ;feT[foNh dh ndkfJrh ftZu S'N
d/t//B{z w[bsthA eo/ feT[Afe cow ftZsh w[;hpsK MZb ojhA ;h. fJ; p/Bsh s/, ezgBh B/
;feT[foNh d/ s"o s/ ` 9.21 eo'V46
Bz{
eokT[D bJh ;'fXnk j'fJnk B'fN; (nes{po 2013) ikoh ehsk, iZdfe nfXfB:wK
ftZu ;feT[foNh ktXkB BjhA ;h.
cow B/ oew iwQK BjhA eot ;feT[foNh oew
h (
2014). fJzB/Q ftZu, gh n?; Jh nko ;h B/ ;'X// j'J/ fpibh g{osh e'v ns/ ;pzXs wkwb/
nfXfB:w, 201447
B{z nfX;{fus ehsk (Btzpo 2014). fJBQK nfXfB:wK d/
nfXfB:w 16a4 nB[;ko, f nkdk jkJh
f nkdk g{osh t'bN/i tkb/ ygseko j'D ekoD cow dh ;feT[foNh (ygs) dh oew
dh gfonkgssk dh ;whfynK ;bkBk eoBh ;h. sdkB[;ko, ezgBh d[nkok ;'Xh rJh
;feT{{oNh (ygs) bJh ` 11.94 eo'V (iBtoh 2015) ns/ ` 14.48 eo'V (i[bkJh
2015) d/ wzr B'fN; ikoh ehs/ rJ/. n?go, j[D sZe cow B/ e'Jh ;feT[foNh oew
iwQK BjhA eotkJh ns/ fJ; d/oh bJh dzv ftnki ;zfus j' e/ d;zpo 2015 sZe
` 9.74 eo'V j' frnk ;h.
cow d[nkok uko ;kbK (ngq?b 2011 s'A i[bkJh 2015) bJh ;feT[foNh oew dh
ndkfJrh Bk j'D d/ pkti{d, ezgBh B/ nfXfB:wK nB[;ko cow dk fpibh g{osh
;feT[foNh, i' fe fpibh
d/: dh ndkfJrh Bk j'D d/ w"e/ s/ fJZe Ykb dk ezw eodh j?,dh gqkgsh BjhA ehsh
ik ;eh. cow B/ ;szpo 2015 s'A Btzpo 2015 sZe nkgD/ fpibh d/: ndk BjhA
ehs/ ns/ d;zpo 2015 bJh nkgD/ wjhBktko fpb dh ndkfJrh ehsh. fJ; s'A
pnkd, iBtoh 2016 s'A nr;s 2016 sZe fJ;B/ e[ZM fjZ;/ dh ndkfJrh ehsh fi;
ekoD t;{bD:'r fpibh d/: tZX e/ ` 53.36 eo'V j' rJ/, i' fe iwQK j'Jh
;feT[foNh dh jZd sZe ;feT[foNh d/ fto[ZX ;wk:'fis j' ;ed/ ;B. gh n?; Jh nko
;h B/ th -15) e'Jh th ygseko fi; ftZu ;oekoh
;feT[foNh dh ndkfJrh s'A S'N BjhA fdZsh ik ;edh.
fJ; soQK, ekB{zBh nfXfB:w bkr{ Bk eoB ekoD, cow d/ fpibh d/: dk pekfJnK
` 53.36 eo'V dk j' frnk ;h.
wkwbk ezgBh ns/ ;oeko B{z G/fink frnk (iBtoh 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
46
cow dh ;'Xh j'Jh n";sB wjhBktko ygs d/ nXko s/.
471 iBtoh 2015 s'A gqGkfts
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
83
3a13 tkX{ b?th dh NkbD:'r ndkfJrh
ezgBh B/ ` 391.46 eo'V dh tkX{ b?th dh ndkfJrh ehsh id'A fe i' fe fJj
fJZe i'nkfJzN t?Auo ezgBh B/ eoBh ;h i' fefJZe tZyok ekBz{Bh ndkok ;h.
fJZe e?gfNt e'fJbk ykD dh gSkD, ftek; ns/ ;zukbD ftZu ;jkfJsk bJh, ezgBh
B/ fJZe ;KM/dkoh cow (cow) Bkb fJZe i'nkfJzN t?Auo fJeokoBkwk (i/ th J/) ehsk
(wkou 2001) fi; sfjs fJZe i'nkfJzN t?Auo ezgBh (i/ th ;h) Bz{ pDkfJnk ikDk
;h (ngq?b 2001), fi; dh fJetNh g{zih ftZu ezgBh dk fjZ;k 26 ;h. e'fJbk
wzsokb/ (n?w U ;h), Gkos ;oeko (ih U nkJh) B/ Mkoyzv d/ fibQk gke[o ftZy/
gStkVk (e/Adoh) pbke ftZu ykD dh y[dkJh bJh ezgBh B{z fJZe e'fJbk pbke
nbkN ehsk (d;zpo 2001). i/ th ;h ns/ ezgBh ftueko 30 ;kbK d/ ;w/A bJh fJZe
e'fJbk yohd fJeokoBkwk ehsk frnk (nr;s 2006) fi; nB[;ko eZY/ rJ/ e'fJb/
dh ;koh wksok dh fteoh, Y'nk-Y[nkJh ns/ vfbtoh fJZe wkso ezgBh Bz{ ehsh
ikDh ;h.
1993 s'A 2010 d/ ;w/A d"okB e'fJbk pbkeK dh tzv B{z u[D"sh d/D bJh dkfJo ehsh
rJh fJZe 48
s/ c?;bk eod/ j'J/, ;[gohw e'oN nkc fJzvhnk B/ e'fJbk
pbkeK dh tzv B{z fJ fsnkoh ns/ r?o-ekB[z{Bh mfjokfJnk (nr;s-;szpo 2014)
ns/ ezgBh B[z{ nbkN ehs/ e'fJbk pbke ;w/s ;kohnK tzvK oZd eo fdZshnK rJhnK.
e'oN B/ ` 295
gqsh whNfoe NB (n?w Nh) dh w[nkti/ tZi'A ndkfJrh 31 d;zpo 2014 B{z iK T[; s'A
gfjbk tkX{ b?th d/ s"o s/ ehsh ikDh ;h. T[; s'A pnkd 31 wkou 2015 sZe eZY/
rJ/ e'fJb/ s/ th` 295 gqsh n?w Nh dh tkX{ b?th d/Dh pDdh ;h. fJ; tkX{ b?th dh
ndkfJrh dk Gko 'fgSb/ nbkNh' s/ gkfJnk frnk ;h.
c?;b/ s'A pknd, n?w U ;h B/ e'fJb/ dhnK ykDK dh BthA nbkNw?AN bJh e'fJbk
,
(26 d;zpo 2014) fi;dh Xkok 3(1) (M) ftZu fJj gqktXkB ;h fe i/eo e'fJb/ dhnK
ykDK dh nbkNw?AN s'A pknd ykD fe;/ shih gkoNh B{z gZN/ s/ fdZsh ikdh j?, sK T[;
shih gkoNh B{z 'gfjbk nbkNh' wzfBnk ikt/rk.
w"i[{dk wkwb/ ftZu, feT[Afe ykD dk gZNk i/ th ;h d/ BK s/ ;h, T[j tkX{ b?th dh
ndkfJrh bJh fizw/tko 'gfjbk nbkNh' ;h. n?w U ;h B/ tkX{ b?th dh ndkfJrh
bJh i/ th ;h B{z wzr ikoh ehsh (30 d;zpo 2014), fi; dh fJZe Beb ezgBh Bz{
G/ih rJh. fJ; B{z d/yd/ j'J/, ezgBh B/ i/ th ;h B{z fejk fe T[j n?w U ;h e'b tkX{
b?th iwQK eokt/. feT[Afe i/ th ;h B/ n?w U ;h e'b tkX{ b?th iwQK BjhA eotkJh,
48
fwsh 25 nr;s 2014 s/ 24 ;szpo 2014 dk fJ; dk c?;bk.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
84
ezgBh B/ fJ; wzst bJh 24 ;szpo 2014 sZe eZY/ e'fJb/ bJh 49
b? e/
` 391.46 eo'V50
nkg jh iwQK eok fdZs/ (31 d;zpo 2014).
fJ; s'A pknd, ezgBh B/ fJ; nXko s/ nkgD/ d[nkok iwQK eokJ/ ` 391.46 eo'V
tkg; w'VB bJh n?w U ;h B{z p/Bsh ehsh (wJh 2015) fe tkX{ b?th dh oew i/ th
;h B/ ndk eoBh ;h. fJ; d/ itkp ftZu, n?w U ;h B/ fejk (;szpo 2015) fe Gkt/A
i/ th ;h gfjbk nbkNh ;h ns/ tkX{ b?th ndk eoB bJh fizw/tko ;h, T[; B/ e'Jh
ndkfJrh BjhA ehsh ;h. oew tkg; b?D bJh ezgBh dh p/Bsh i/ th ;h d[nkok tkX[{
b?th dh g{oh oew ndk eoB s'A pknd jh ;thekoh ik ;edh ;h.
b/yk gVskb B/ d/fynk (i{B 2015) feL
gfjbk nbkNh
jZe ftZu ykD dk gZNk ehsk frnk j? :kBh fe i/ th ;h s/ tkX{ b?th dk Gko
kotifBe y/so d/ ndkfonK
fiBQK B/ shih gkoNhnK Bkb i'nkfJzN t/?Auo ehsk ;h, Bz{ tkX{ b?th dh
ndkfJrh s'A pukT[Dk ;h. nZr/, Xkok 14 (3) ftZu fJj gqktXkB ;h fe fe;/
gfjb/ ;w/A Bkb ;pzXs 'gfjb/ nbkNh' dh jo/e d/Ddkoh e/tb 'gfjb/ nbkNh'
s/ jh bkr{ j'Dh ;h.
cow Bkb ezgBh d/ i/ th J/ d/ nB[;ko, ezgBh B/ fe;/ th ;w/A s/ i/ th ;h ftZu
e'Jh ftZsh :'rdkB BjhA d/Dk ;h. i/ th ;h ftZu ezgBh dk fjZ;k (26 )
th e'fJb/ dh ykD ftZu fJ;d/ jZe ns/ T[; bJh fpBQK fe;/ Brd :'rdkB s/
nXkfos ;h. i/ th J/ ftZu nZr/ gqktXkB ;h fe cow ns/ T[; d/ ;KM/dko fJj
:ehBh pDkT[Dr/ fe i/ th ;h B/ nkgD/ eko'pko bJh g{zih ns/ j'o ftZs dh
ftt;Ek eoBh ;h ns/ ezgBh B/ Bk s/ fe;/ th soQK dh rozNh d/Dh ;h, Bk jh
fe;/ rozNh ftZu Gkrh pDBk ;h ns/ Bk jh ftZs ns/ g{zih dh ftt;Ek bJh
e'Jh ikwQDh iK tuB d/Dk ;h. cow ns/ ;KM/dkoK tZb'A fe;/ e[skjh s'A T[sgzB
j'J/ fe;/ dknt/, :kfuek iK ekB{zBh ekotkJh nkfd d/ fto[ZX, cow ns/
;KM/dkok B/, ezgBh B[z{ ;[Zofyns ns/ jkBh ofjs oZyDk ;h.
fJ; bJh, tkX{ b?th dh ndkfJrh dh f zw/tkoh e/tb i/ th ;h dh ;h ns/ n?w U ;h
B/ T[;B{z wzr ;jh ikoh ehsh ;h (30 d;zpo 2014). fJ; s'A ikD{ j'D d/ pkti{d,
ezgBh B/ nrb/ jh fdB nkg ` 391.46 eo'V ndk eo fdZs/ i' fJ;Bz{ BjhA eoB/
ukjhd/ ;B ns/ fi; Bkb czv th ikw j' rJ/.
49 ` 195
12a50 ;bkBk dh ftnki do s/ b/? e/. pekfJnk ` 1.46 eo'V dh ftt;Ek ezgBh B/ nkgD/
czvK ftZu'A ehsh ;h.
50 ` 1505a63eo'V (24 ;szpo 2014 sZe eZY/
e'fJb/ s/L 51038282a42 n?w Nh % ` 295 gqsh n?w Nh) dk 26 \
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
85
ezgBh B/ itkp fdZsk (wkou 2016) fe fJ;B/ tkX{ b?th fJ; bJh ndk ehsh ;h sK
i' fJj e'fJb/ dh ykD dh d[pkok tzv ftZu p'bh bkT[D bJh :'r j't/. itkp
wzB
BkwKeD nXko s/) ns/ Bk fe gqsh:'rh p'bh d[nkok ehsh ikDh ;h. fJj ;fEsh fJ;
sZE s'A T[sgzB j'Jh j? fe e[ZM j'o ;oekoh y/so dhnK fJekJhnK fit/A gZSw pzrkb
ykDK d[pkok nbkN
j'JhnK ;B.
wkwbk ;oeko B{z G/fink frnk (iBtoh 2016), T[BQK d/ itkpK dh T[vhe ;h
(;szpo 2016).
3a14 ;bkjekoK dhnK fB:[eshnK T[Zs/ r?o bkGdkfJe you/
ezgBh ft;fsqs gq'i?oN fog'NK ftZu ewhnK B{z t/y BjhA ;eh ns/ T[fus
;whfynk s'A fpBk G[rskB eo fdZsk fi; Bkb Bk f;oc ;bkjekoK Bz{ ehs/
G[rskB r?o bkGdkfJe j'J/, ;r'A fJ; Bkb ezwK Bz{eoB ftZu th d/oh j'Jh.
Gkos ;oeko Bz{ -
ns/ tzv gqDkbh dh w p{sh bJh fo-;Noeuov n?e;bo/fNv fpibh ftek; ns/
;[Xko{ Bz{ d' fjZf;nK ftZu tzv fdZsk
frnk-Gkr-T51
ns/ Gkr-n. gkto ckJhBK;
;ehw d/ bJh B'vb J/iz;h fB:[es ehsh rJh ;h.
;ehw d/ Gkr-n sfjs 47 e;fpnK dhnK` 1,550 eo'V dh bkrs d/ yofunK
dhnK ft;fsqs gq'i?eN fog'NK (vh gh nko ) gzikp oki gkto ekog'o/ Nv
(ezgBh) d[nkok fsnko ehshnK rJhnK K rJhnK (wkou
2010). n?w U gh dh ;Nhnfozr ew/Nh B/ 15 e;fpnK dhnK ` 511.83 eo'V dhnK
{o eo fdZshnk (wkou 2010). Gkr-
ftZu ;'X s/ (i{B 2010),ezgBh B/ ;bkjeko brk e/ vh ghnko (gfjbK wz {o
ehshnK 15 vh gh nko , fJZe
N?Avo fJze[nkfJoh d/D T[gozs (i{B 2010), ezgBh B/ d' ;bkjekoK B{z eqwtko 29 ns/
18 e;fpnK / (nes{po 2010). ;bkjekoh ch; n?w U gh
d[nkok wz {o ehshnK v s d/ s"o s/ uko uoBK
ftZu d/oh ;h, T[Zs/ ;bkjekoh
ch; dk 35 s, 0 s ns/ nrbk
51
-T ftZu ofynk frnk ns/ e[Zb
seBheh ns/ tgkoe jkBhnK B{z 15 sZe xNkT[Dk Gkr-n ftZu oZfynk frnk ;h.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
86
20 s n?w U gh dh ;Nhnfozr ew/Nh d[nkok vh gh nko B{z wz
pekfJnk 25 s ezw d/ w[ezwb j'D s/ fdZsk ikDk ;h.
, ;bkjekoK B{z G[rskB fpbK B{z, ;hBhno
ekoiekoh fJzihBhno (;hBhno n?e;hnB) d[nkok t?ohckJh ns/ wz {o eoB ns/
uhc fJzihBhno gk;'A ;pzXs ezw dh wz {oh T[gozs (fJZe ;oNhfce/N d/ o{g ftZu),
/ w[ezwb eoB dk ezw uko wjhfBnK ftZu
ehsk ikDk ;h i' fe 04 cotoh 2011 sZe g{ok j'Dk ;h. ;bkjekoK B/ ezgBh B{z 29
Btzpo 2010 s'A 04 d;zpo
fi; d/ pdb/ nkgD/ ;hBhno n?e;hnB gk;'A b'VhAdk gqwkDgZso gqkgs eoB T[gozs
d;zpo 2010 s'A Btzpo 2011 d"okB ;bkjekoK B{z ` 1.64 eo'V d/ G[rskB eo fdZs/
rJ/.
i[bkJh/nr;s 2012 d"okB, ezgBh d/ fvgNh uhc fJzihBhno B/ ;{fus ehsk fe
;bkjekoK
;B ns/ T[BQK ftZu pj[s ewhnK52
;B fi; ekoD ezwK Bz{ G"fse s"o s/ g{ok eoBk
;zGt BjhA ;h ns/ fi; d/ f;ZN/ tZi'A nko-J/ gh vh nko gh Gkr-n d/ ezwK ftZu d/oh
p/Bsh ehsh rJh (Btzpo 2012), fiBQK B/ itkp fdZsk (d;zpo 2012) fe ezgBh d/
;[Mkt K rJhnK ;B. feT[Afe
;bkjeko pko pko efjD T[gozs th
nk
eo fdZs/ (;szpo 2013), d'BK cowK B{z ekbh ;{uh ftZu gk fdZsk, T[BQK dh iwQK
` 25.04 bZy53
dk i[owkBk t;{fbnk ns/ ` 14.96 bZy54
dh T[BQK dh
ps eo fbnk (cotoh 2015) ns/ c?;bk ehsk (nr;s 2013) fe
nkgD/ nc;oK dhnK ykwhnK bJh fizw/tkoh sfj eoB bJh fJZe fJze[nkfJoh ehsh
ikt/.fJBe[nkfJoh d/ gfoDkwK dh T[vhe ;h (i{B 2016).
ehshnK K B{z t/y
;bkjekoK B{z G[rskB fpBk u?e brkJ/ fit/A fe
d/ gqwkDgZsodh iKu s'A fpBk ezgBh d[nkok G[rskB eo d/Dk,:'r ;ktXkBh dh
B/gfjbh tko
j'D s'A 20 wjhfBnK s'A pknd, d/yhnK
B{z ips eoB dk c?;bk th, ezw B{z ysw eoB dh wjhB/ s'A th
tZX ns/ ezgBh d/ gfjbh tko fXnkB ftZu nkT[D s'A 14 wjhfBnK d/ pknd fbnk
52
ewhnK Bt/A 66/33/11 /vokfJzrK/fuZsoK B{z fsnko Bk eoB ekoD,
66/33/11 e/ th/
wNhohnb (ph U e:{) B{z Bk w[ZjJhn eoB ns/ ph U e:{ B{z Ykj[D nkfd ekoD ;B.
53` 15,22,300ns/ ` 9,81,520 dk i[owkBk t;{fbnk.
54` 4,77,700ns/ ` 10,18,480 dh iwQK g/;rh B{z ips ehsk.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
87
Z , ;bkjeko B{z brkT[D dk w[Zy wzst g{ok BjhA j' ;fenk,
fi; eoe/ Bk f;oc ;bkjeko B{z ehsk ` 1a24 eo'V55
dk G[rskB r?o-bkGdkfJe
j'fJnk ;r'A ezw Bz{ g{ok eoB ftZu th d/oh j'Jh.
w?B/iw?AN B/ fejk (nr;s 2016) fe ;bkjekoK B{z T[BQK tZb'A ehs/ ezw d/ nB[gks
BjhA ;h, T[BQK Bkb ehs/ fJeokoBkw/ oZd eo fdZs/ rJ/ ns/ cowK B[{z ekbh ;{uh ftZu
gk fdZsk frnk.
itkp Bkb ;pzXs ;ko/ezw BjhA
ehs/ ;B ns/ 25 ftZu'A f;oc 18 jh ehs/;B. feT[Afe ;bkjekoK B/ nX{o/ vh gh
fit/A fe
w?w'o?Avw ftZu do;kfJnk frnk j?. fJ; soQk, ;bkjekoh
G[rskB th nD-T[fus ;h.
wkwbk ;oeko Bz{ G/fink frnk (cotoh 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
3a15 gZN/ s/ whB dh spdhbh
pfmzvk ftZy/ o/bt/ T[Zgo tkb/ g[
d/D Bkb, fJj ` 5.16 eo'V d/ w[nkt / s'A tKMh ojh.
okiwkor n?eN (n?eN), 1956 dh Xkok 3(T) w[skfpe, id'A th e'Jh G[{wh
, oZy oykt, gqpzXB iK ekoiK bJh
ukjhdh j[zdh j? sK Gkos ;oeko (ih U nkJh) nkgD/ ;oekoh r fJ; G[{wh B[z{
nfX;{fus eo ;edh j?. n?eN dh Xkok 3(ih) fJj efjzdh j? fe id'A
e'Jh G{wh b?Dh j[zdh j? sK fJZe oew d/Dh
gt/rh i' j'oBK rZbK s'A fJbktk, G[{wh dh ehws B{z th fXnkB ftZu oZy e/
hsh ikt/rh.
gpfbe toe; ftGkr (g[b ns/ ;VeK) (gh vpfbT{ vh, ph n?Av nko), gzikp
;eZso B/ gzikp oki gkto fB:zfsqs eoB
Zgo tkbk g[b (nko U ph)/ o'N/oh dh
T[;koh bJh ezgBh dh ofjs
gqwkDgZso (n?B U ;h) bJh p/Bsh ehsh (nr;s 2013). feT[Afe T[go'es wzst
bJh n?B U ;h G{wh dhgZeh tos'A bJh ;h, ezgBh B/ c?;bk ehsk (cotoh 2014) fe
pfmzvk ftZy/ e[b?eNo doK s/ G{wh B{z spdhb ehsk ikt/. itkp ftZu, ;eZso, gh
55
ps eoB T[gozs.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
88
vpfbT{[ vh B/ ezgBh B{z p/Bsh ehsh (wkou 2014 iK sK w[cs jh
iK BkwksogZN/ s/ G[{wh B{z spdhb ehsk ikt/ feT[Afe nko U ph d/ T[;koh d/ sywhB/
ftZu G[{wh yohdD bJh czvK dk e'Jh th gqktXkB BjhA ;h ns/ fJ; soQK oki ;oeko
ezgBh B{z e'Jh th G[rskB d/D ftZu n;woZE ;h.
b/yk gVskb B/ d/fynk (wkou 2016) fe ;Ve gfotkjB ns/ oki wkor d/
wzsokb/ 15 dh T[;koh bJh 690a23
j?eN/no G[{wh b?D bJh ` 1,769.24 eo'V wz {o ehs/ ;B (iBtoh 2015) ns/ T[j
;pzXs
;p-vth Bb w?fi;No/N;
fJ; oew ftZu'A, n?; vh n?w, pfmzvk dk fjZ;k ` 364.57 eo'V ;h. wz
ftZu fJj gqktXkB ;h fe d/D:'r BjhA ;h feT[Afe T[; dh
ns/ T[;Bz{ fpBk bkrs spdhb eoBk ;h. nko
U ph dh T[;koh bJh ` 59.40
A ehsk frnk ;h. fi; d/ f;ZN/
/ fJ; fto[ZX ` 57.85 eo'V B{z wz {oh fdzd/ ;w/A (cotoh 2014) G{wh
B{z
BjhA ehsk frnk ;h.
fJ; s'A pknd, fJZe whfNzr ftZu fJj c?;bk fbnk frnk (i[bkJh 2015) fe ezgBh,
s[ozs jh ` fJZe;bkBkgZN/ s/ iK w[cs jh G{wh , G{wh
;oekoh G{wh BjhA ;h ns/ fJ; dh wbehns ezgBh e'b ;h. fJ; s'A fJbktk, ezgBh B/
G{sekb ftZu th G{wh ;oeko B{z e[b?eNo do s/ jh izsk dh tos'A bJh fdZsh ;h.
n?go, ezgBh B/ ;koh ;fEsh ;oeko B{z ikD{ eotkT[D dh pikJ/,` fJZe ;bkBk dh
do s/ 99 ;kbK bJh G{wh B{z gZN/ s/ d/D dk c?;bk ehsk (nr;s 2015).
fJZe tgko d/ Bks/, ezgBh B{z oki ;oeko B{z
fJ; pko/
Gkos ;oeko e'b soQK T[g:[es
gj[zu eoBh ukjhdh ;h.
eoe/ ezgBh
e/ ezgBh ` 5.16 eo'V56
d/ w[nkt Mh ofj rJh.
w?B/iw?AN B/ fejk (nr;s 2016) fe nkw izsk dh ;[ftXk bJh ns/ Nq?fce dh
;wZf;nk Bz{ ;[bMkT[D bJh nko U ph dh T[;koh bJh gh vpfbT{ vh d[nkok G{wh
bJh rJh ;h. sZE fJj jh ofjzdk j? fe fJZe tgkoe ;z;Ek j'D eoe/ ezgBh Bz{ gh
vpfbT{ vh e'b gj[zu eoBh ukjhdh ;h fe T[j nko U ph d/ sywhB/ ftZu ;'X eo/
ns/ .
56` 15,000 gqsh tor ri dh e[b?eNo do % 3,442 tor ri
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
89
wkwbk ;oeko Bz{ G/fink frnk (i{B 2016), T[BQK d/ itkp dh T[vhe ;h (;szpo
2016).
3a16 gzikp oki gkto dh
gVskb s/ c'b' ng b/yk gVskb.
;kotifBe y/so d/ ndkfonK , s/
g{oh soQK nwb nwb ehskfrnk ns/ S/
nwb BjhA ehsk.
3a16a1 G{fwek
gzikp oki gkto b/yk
gVskb (gh J/) Bz{ ;h J/ ih dh 31 wkou 2011 B[{z ysw j'J/ ;kb dh fog'N
Bza 4(tgkoe)-gzikp ;oeko ftZu ;Gk ftZu 28 wkou
;h. gh J/ ftZu T[ikro ehsk frnk ;h feL
e[B?efNv b'v ftZu tkXk Nq ;woZEk ftZu tkX/ d/ nB[;ko BjhA ;hl
e/Adoh;g'B;ov ;ehwK bkr{ eoB ftZu d/ohl
oki ftZu fpibh xkN/ ftZu tkX/;
e/Adoh fpibh nEkfoNh (;h Jh J/) d[nkok fBoXkos tZX s'A tZX gZXo d/
w[ekpb/ ftZu Nq
ygsekoK d/ pekfJnk d/: ftZu tkXkl ns/
y/shpkVh gzg;?ZNK dh ygs B{z ikBD bJh ;Ekgs ns/ fBoD?wJh gqDkbh dh
xkN.
3a16a2 b/y ftXh
;kotifBe ndkfonK s/ ew/Nh (e'g{) B/ fJ; gh J/ B{z d;zpo 2013 s'A iBtoh 2016
d"okB j'JhnK whfNzrK ftZu ftukfonk ns/ b/yk gVskb d/ gfoDkw T[Zs/ nkgDhnK
thA, 111
thA ns/ 113
thA wkou
2014, wkou 2015 ns/ wkou 2016 ftZu oki ftXkB ;Gk
K fizBQK ftZu'A
nwbBjhA ehsk j?, nwb ehskj? s/ g{oh
soQK nwb ehsk j?.
hsh rJh sK i' fJj d/fynk
ik ;e/ fe ezgBh/ ;oeko B/ b/yk gVskb fog'N ftZu ftnes ehsh fuzsk s/ fXnkB
fdZsk j? ns/ T[GkfonK rJhnK ;fEshnK s/ e'Jh ;[Xko{ ekotkJh ehsh j? ns/
2011-16 d/ ;w/A d"okB dhnK b/yk gVskb fNZgDhnK Bkb ;pzXs ;theko ehshnk
s/ nwb ehsk j?.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
90
b/yk gVskb d/ gfoDkw
s/ nwb eoBk
j/mK
fdZshnK do;kfJnk frnk j?L
Ta pj[s E'Vk/ Bk nwb eoBk
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnk dk ;ko
e'g{ d[nkok
ehshnK
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
t'bN/i
dh u'oh ns/ n?b Nh bkJhB
jkBhnK nkfd B{z xNkT[D
bJh ezgBh B/ 9a30 bZy J/
gh 57
xZN t'bN/i tzv gqDkbh
(n?b th vh n?;) s'A 11
feb'tkN tZX t'bN/i tzv
gqDkbh (n?u th vh n?;) s/
spdhb eoB dk c?;bk
fbnk (i{B 2006). n?go,
bZrGZr gzi ;kb phs
ikD T[gozs fJj f;oc
K Bz{ jh
spdhb eo ;eh (wkou
2011).
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a11)
e'g{ (104thA fog'N)
gh n?; gh ;h n?b
tZv/ gZXo d/
gq'i?eNK dh
w[ezwbsk B{z
fBoXkos ;w/A ;hwK
ns/ ;pzXs ezgBh
sfj
eo/ sK i' ezwK dh
w[ezwbsk ftZu d/oh
ekoD j'J/ B[e;kBK
dh g{osh ehsh ik
;e/.
wkou 2016 sZe,
ezgBh 9a30 bZy
25
;ehwK d/ ;pzX
ftZu
ezw jh ysw eo
;eh fi; dh
bkrs ` 1,231.52
eo'V ;h iZd fe
o{ob
;ehwK bJh
` 2,176.30 eo'V
ehs/ ;B (;szpo-
Btzpo 2006).
w?B/iw?AN B/ fejk
(ngq?b 2016) fe
J/ gh y/so ftZu
n?b th vh n?;
s'A n?u th vh n?;
s/ spdhb eoBk
Gkoh g[z{ihrs
ekoi j? (fJZe
spdhbh bJh
fJZe bZy), n?go,
B
f;oc n?u th vh
n?; sfjs jh
ikoh ehs/ ik oj/
jB.
feT[Afe
pekfJnK ezwK
bJh e'Jh ezw d/
BjhA ehs/ rJ/
;B, n?b th vh
n?; s'A n?u th
vh n?; dh
spdhbh ekoD
ftuko ehs/
bkGK B{z gqkgs
BjhA ehsk ik
;fenk.
ezgBh B/ gfNnkbk ;oeb
ftZu fpibh dh u'ohbJh
;Zs ekoih vth BK ftZu
164 ygsekoK s/ ` 48.75
bZydk i[owkBk brkfJnk
(ngq?b 2008 s'A wkou
2010) ;h
ygsekoK gk;'A fJj
i[owkBk t;{b BjhA ehsk
ik ;fenk feT[Afe ezgBh
ygseko MrV/ fBgNkok
c'owK/f;tbe'oNK ftZu
fpibh u'oh B{z fJ; ekoD
;kps BjhA eo;ehfe
d[nkok
s
Yzr BkbngDkfJnk BjhA
frnk ;h.
e'g{ (113thA fog'N)
ezgBh
fe T[jfvth BK
ns/ ;p fvth BK
d/ nj[d/dkoK B{z
dh gkbDk Bz{
wkBhNo eoB pko/
ikD{ eotkJ/.e'g{ B/
ehsh fe
eowukohnK dh
B{zfBoXkos ehsk
ikDk ukjhdk j?.
ezgBh B/ nkgD/
eowukohnK dh
fBoXkos BjhA
ehsh ;h. nZr/,
2011-16 d/ ;w/A
d"okB, gfNnkbk
;oeb ftZu 23
T[;/ soQK d/ e/;K
ftZu ` 31.58 bZy
dk i[owkBk
ygsekoK gk;'A
t;{b BjhA ehsk
ik ;fenk ;h.
e'g{ B{z fdZs/ rJ/
w?B/iw?AN d/ itkp
(iBtoh 2016)
nB[;ko, ezgBh
nkgD/ fB:wK d/
nkgDk ezw eo
ojh j? ns/ fe;/
nc;o$eowukoh
mfjokfJnk ik
;edk.
fJ; soQK, fJj
ewhnK ni/ th
w"i{d jB,
fi;B/ fJj
do;kfJnk fe
ekoi gqDkbh Bz{
bzw/ ;w/A sZe
c'b' BjhA ehsk
frnk.
57
y/shpkVh gzg ;?ZN.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
91
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnk dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a31)
ezgBh B{z
T[Zs/ whNo brkT[D/ ukjhd/
s
fpfbzrwhNoK dh ohfvzr d/
nXko s/ ehsh ikt/.
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a32)
e'g{ (111thA fog'N)
ehsh fe
ezgBh d[nkok 100
s whNo
K
ikD.
;kb 2014-15
d"okB e[Zb T{oik
fpfbzr dk f;oc
72a06
58fjZ;k jh
whNo ohfvzr d/
fj;kp Bkb
ehskfrnk ;h.
e'g{ B{zz w?Biw?AN
d/ itkp w[skpe,
fpBk whNo
fpfbzr y/shpkVh
;pzX ftZu ;h
fijV/ fe `
1,027 eo'V d/
Gkoh g{zihrs
yofunK ekoD
brkJ/ BjhA ik
;e/ jB.
e'g{ s'A fJbktk,
gh n?; Jh nko
;h th nkgD/
ftZu pko-pko
ojhA j? fe 100
whNo
brkJ/ ikD.
fJ; soQK, fJ;
;pzX ftZu e'Jh
nrb/oh
ekotkJh BjhA
j'Jh ;h.
y/shpkVh gzg ;?N (J/ gh)
ygsekoK dh tZvh frDsh
d/ whNo Bk bZr/ j'D ekoD
gzikp oki fpibh
nfXfB:fwe
n?; Jh nko ;h) J/ gh ygs
d/ ;jh
;h ns/ fJ; eoe/,
2007-10 d/ ;w/A bJh
2,909 fwbhnB :[{fBNK
ehws`
723.16 eo'V B{z wz o BjhA
ehsk ;h. fJ; d/ f;ZN/ tZi'A
oki ;oeko gk;'A J/ gh
;pf;vh dh Bk t;{bh j'Jh
ns/ fJ; jZd sZe Nh n?Av
vh jkBhnK ftZu tkXk
j'fJnk.
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a34)
e'g{ (111thA fog'N)
J/ gh
s whNo
brkT[D bJh
b'VhAdhnK
ehshnK ikD.
wkou 2016 sZe,
12a46 bZy J/ gh
ygsekoK ftZu'A,
f;oc 1a15 bZy
whNo59
jh brkJ/
rJ/ ;B. gh n?; Jh
nko ;h B/ fco s'A
2010-14 d/ ;w/A
bJh J/ gh ygs
ftZu'A 3,246 n?w
{o
ehsk fi; dh
bkrs ` 1,266.65
eo'V ;h.
ezgBh B/ fejk
(cotoh 2016)
fe J/ gh
whNo
brkT[Dk ftZsh
s"o s/ fttjkoe
BjhA ;h feT[Afe
fJ; ftZu Gkoh
g{zihrs you/
brd/ jB ns/
wkwbk oki
;oeko ns/ gh
n?; Jh nko ;h
e'b T[mkfJnk
frnk ;h
(nes{po 2014)
fe 100
whNo brkT[D s/
ikt/.
nrb/oh
ekotkJh dh
T[vhe j?.
s ;h. 2009-10;kb
d/ pekfJnk d/: ftZu `
89.61 eo'V dh oew n?w
e'g{ (113thA fog'N)
Bro
gkfbek(n?w;h)
nzfwqs;o gk;'A ` 16.38
fJj d/fynk frnk
fe o?t/fBT[
ekoi
ftZu ;[Xko BjhA
j'fJnk ;h ns/ fJj
w?B/iw?AN d/ itkp
(wkou 2016)
nB[;ko, `
16.38eo'V dh
fBo'b pekfJnk
oew d/
fJ; ;pzX ftZu
nrb/oh
ekotkJh dh
T[vhe j?.
58
pekfJnk 27a94 fpBk whNo ftZu y/shpkVh fpibh g{osh d/ s"o s/ (26a34 )l xZN w[bKfes/Bk
fpfbzr ehs/ :{fBN/ gsk brkJhnK u'ohnK (1a60 ).
59
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
92
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnk dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
;h, nzfwqs;o, gk;'A
t;[{bD:'r ;h i' fe 15
;w/A s'A
t;{bD:'r ;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a38)
eo'V 60 d/ w[Zb dh
G{wh B{z gqkgs eoB
ehshnK ikD.
2011-14 d"okB
th 85 jh
;h ns/ ezgBh ni/
th n?w ;h,
nzfwqs;o gk;'A
t;{bh iK G{wh
gqkgs BjhA eo
;eh ;h (wkou
2016).
pokpo G{wh n?w
;h, nzfwqs;o
d[nkok ezgBh B{z
;"Agh ikt/rh.
ezgBhB/ gh n?; Jh nko ;h
` 2,600 gqsh
61
bkrs
` 238.16
dh oew B{z gqkgs eoB
bJh BjhA T[mkfJnk fiZE/
fe J/ gh ygsekoK B/
tXkJ/ rJ/ b'v bJh
` 3,600 gqsh ph n?u gh
dh do d/ pdb/ ` 1,000
gqsh ph n?u gh fdZs/ ;B.
(2010-11 dh fog'N dk
g?oQk 2a2a39)
e'g{ (111thA fog'N)
ezgBh nkgD/ ftZsh
bJh nKsfoe oew
B{z gqkgs eoB bJh
gh n?; Jh nko ;h
e'b gj[zu eo/.
c'b' ng b/yk
gVskb d"okB,
fJj d/fynk frnk
;h fe ezgBh B/
ekotkJh eoB dh
gh n?; Jh nko ;h
e'b wkwbk BjhA
T[mkfJnk ;h
(wkou 2016).
w?B/iw?AN B/ e'g{
B[z[{ fdZs/ itkp
(cotoh 2016)
ftZu fejk fe
xkN/ dh pikJ/,
ezgBh B{z eJh
gZyK s/ bkG
j'fJnk j? fit/A fe
tkX{ ;oft;
,
NqK;ckowoK dhnK
yokph doK ftZu
ewh, Nh n?Av vh
jkBhnK ftZu
ewh, xZN
po/evkT{B,
nkfd.
fe;/ bkrs
dh Bkw"i{drh
ftZu, fJj
d/fynk frnk
fe fJ; ;pzX
ftZu e'Jh
ekotkJh BjhA
ehsh rJh ;h.
na nKsfoe nwb
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnK dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
b/yk gVskb ftZu dZf;nk
frnk ;h fe wkou 2011
B{z 27,385 w?rktkN (n?w
vpfbT{) d/ e[B?efNvb'v
d/ pdb/
62
f;oc 20,199 w?rkt'bN
n?wfgno (n?w th J/)
e'g{ (104thA fog'N)
ezgBh B[z{ mhe
sohe/ Bkb fpibh
g{osh eoB bJh
nkgD/ ;p-
B{z ngrq/v eoB
eoBhnK ukjhdhnK
31,858a784n?w
vpfbT[{ d/
e[B/?efNv b'v
(wkou 2015)s/
n;b
26,522a77 n?w
th J/ ;h.
w?B/iw?AN B/ fejk
(;szpo 2014) fe
e[B?efNv b'v
gqDkbh s/ T[;/ ;w/A
BjhA gkfJnk iKdk
ns/ e[B?efNv b'v
s/ nXkfos
k,seBheh
Gkt/A
tkXk j'fJnk j?
go ni/ fJj
b'VhAdh
47,635a74 n?w
th J/ dh
60 ` 111.40 eo'V (` 89.61
` 95.00 eo'V n?w ;h, nzfwqs;o B{z d/D:'r ;h. fJ; soQK, oki ;oeko B/ fJZe whfNzr (Btzpo 2013) ftZu
c?;bk fbnk fe ` 16.38 eo'V dh fBo'b t;{b:'r oew d/ pokpo dh G{wh ezgBh B{z fdZsh ikDh ;h.
61 = 0a746 feb'tkN.
62s 1L1 j?.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
93
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnK dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
b'VhA 40,946
n?w th J/ ;h. fJ; ekoD
B?Ntoe dh tkX{ b'fvzr
j'Jh ns/ Go';/wzd fpibh
gqdkB eoB ftZu
n;cbsk j'Jh ns/ fJ;d/
jkBhnK B{z xNkT[D ftZu
n;cbsk j'Jh.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a9)
jB, feT[Afe ;p-
b'fvzr Bkb
B{z B[e;kB
j[zdk j? ns/ g{osh
Gzr jz[dh j?.
s"o s/ ;kb d"okB,
gqDkbh s/ ghe
wzr d/ nB[;ko
iKdh j?.
;h.
nko-J/ gh vh nko gh 63
;ehw d/ ezw ftZu d/oh ;h
ns/ nkgDh ;w/A ;koDh s'A
ekch fgZS/ ;h. Gkr-n d/
ezwK dh Xhwh rsh ekoD
g{o/ gq'i?eN d/ Bshi/ s/
n;o gt/rk feT[Afe Gkr-
T d/ e[ZM GkrK dh
w[ezwbsk Gkr-n d/ ezwK
dh w[ezwbsk s/ fBoGo
eodh ;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a15(n))
e'g{ (113thA fog'N)
B/ f;cko ehsh fe
;fBe
d/ohnK s'A puDk
ukjhdk j? sK i'
ezwK B{z ;w/A f;o
g{ok ehsk ik ;e/
K 64
B{z nB[dkBK ftZu
spdhb eoBk fJ;
rZb s/ fBoGo
eodk j? fe ezwK B{z
;w/A f;o g{ok ehsk
ikt/ ns/ J/ Nh ns/
;h jkBhnK Bz{
xNkfJnk ikt/.
ezw ni/ th
(wkou 2016)
feT[Afe ;ehw B{z
wkou 2017 sZe
tXk fdZsk frnk
;h.
w?B/iw?AN d/ itkp
(iBtoh 2016) d/
nB[;ko, nko-J/
gh vh nko gh
Gkr-n d/
ezw,e/tb
SZv e/ fiZE/ ezw
g{o/ j' uZ[e/ jB,d/
jB).
ezwK dh
w[ezwbsk ftZu
d/oh ekoD
;ehw s'A ;'u/
rJ/ bkGK65
s/
n;o gt/rk.
ezgBh B/ fpibh dh yohd
bJh uzr/ :'iBkpZX sohe/
Bkbbzw/ fwnkdh gqpzX
BjhA ehs/ ;B ns/
2006-11 d"okB
` 5,062.73 eo'V dh tkX{
bkrs s/ xZNfwnkddh
yohd ehsh fi; B{z pj[s
;edk ;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a18)
e'g{ (111thA fog'N)
ezgBh B[z{ nkgDhnK
ehwsK Bz{
fB:zfsqsns/
jkBhnK B{z xNkT[Ad/
j'J/ gh n?; dh
nko;h d[nkok
gqwkfDs ehshnK
doK s/ feckfJsh
;o'sK dk gsk
brkT[Dk ukjhdk
j? ns/ Bkb jh
bzw// wfXnw
fwnkdh fpibh
yohd 475 n?w
-14)
s'A tZX e/ 8290
n?w :{
(2015-16)66
j'
rJh ns/ S'N/
fwnkdh yohd
(2013-14) s'A
xZN e/ 1814
w?B/iw?AN B/ e'g{ B[z{
fdZs/ itkp
(cotoh 2016)
ftZu fejk fe
gzikp tor/ oki
bJh fiZE/ b'v
g?NoB ftZu
g{o/;kb d"okB
fJe;kosk BjhA j?,
xZN fwnkdh
nXko s/ fpibh
dh yohd d/ f;ZN/
tZi'A ezgBh
jkb/ th fpibh
dh yohd T[Zs/
jkBhnK B{z
xNkT[D dh
;zGktBk ;h.
63
fo;Noeuov n?e;bo/fNv fpibh ftek; ns/ ;[Xko{ gq'rqkw.
64 fjZ;k, nB[dkBK ftZu spdhb
eoBk, fJ; rZb s/ fBoGo eodk j? fe brksko gzi ;kbK bJh J/ Nh n?Av ;h jkBhnK B{z 15 d/ gZXo s/
oZfynk ikt/.
65 ;;N/B/pb nXko s/ Jh Nh n?Av ;h jkBhnK B{z 15 sZe xNkT[Dk.
66nzeV/iBtoh 2016 sZe.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
94
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnK dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
nkgDhfpibh
yohd B{z ;hwk-pZX
eoBk ukjhdk j?.
(2015-16) j'
rJh.gh n?; Jh
nko ;h B/, 2010-
11 bJh N?foc B{z
No{ nZg eod/ j'J/
(nr;s 2014)
` 439.04eo'V
xZN fwnkdh
fpibh yohd bJh
Bkwz {o ehs/ ns/
2011-12 ;kb d/
N?foc dh No{ng
ftZu ` 23.56
eo'V d/ tkX{
nDfwZEh fJzNou/Ai
bkrsK B{z Bk wz {o
ehsk ns/ gh n?;
Jh nko ;h d[nkok
fBoXkfos Nh n/?Av
vh jkBhnK d/ Nhu/
dh Bk gqkgsh
dh fpibh yohd
bJh ` 18.06 eo'V
Bkwz {o ehs/.
nZr/, gh n/?;
Jhnko ;h B/
2012-13 ns/
2013-14 d/ ;kbK
bJh No{ng
(i[bkJh 2016)
ftZu ` 22.51
eo'V ns/ ` 3.82
eo'V d/ tkX{
nDfwZEh fJzNou/Ai
bkrsK B{z Bk-
wz {o ehsk.
B{z xkN/dh pikJ/
ftZsh bkG j'J/
jB.
n/?go, xZN
fwnkdh nXko s/
fpibh dh yohd
dh b'V B{z
xNkfJnk ikt/rk.
b/yk gVskb ftZu fJj
dZf;nk frnk ;h fe Nh
n?Av vh jkBhnK dh tZy s'A
rDBk eoB bJh gqDkbh
dh xkN eoe/,e[Zb Nh n?Av
vh jkBhnK dh rDBk
fteoh bJh e[Zb T[gbpZX
fpibh ns/ e[Zb t/uh rJh
n;b fpibh B{z xNk e/ jh
eoe/ ehsh iKdh j?.
e'g{ (111thA fog'N)
ezgBh B[z{ nkgDhnK
tzv jkBhnK B{z
xNkT[D bJh
j'of
eoBhnK ukjhdhnK
jB.
Gkt/A tzv jkBhnK
2011-16 d"okB
17a42 s'A
xZN e/ 14a63
j'
rJhnK;B, go
fJj ni/ th gh
n?; Jh nko ;h
d[nkok wz
(2015-16 bJh
w?B/iw?AN B/ b/yk
gVskb d/ ;tkb
dk itkp BjhA
fdZsk.
Nh n?Av vh xkN/
ni/ th gh n?;
Jh nko ;h
d[nkok wz {o
ehs/ xkfNnK
Bkb'A tZX ;B i'
fe fJj
do;kT[Adk j? fe
Nh n?Av vh
xkfNnKB[z{
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
95
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnK dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a19)
13a51 ) s'A
tZX ;B.
xNkT[D dh
;zGktBk ;h.
fJj dZf;nk frnk ;h fe
nkgDhnK toe kgK sA'
w[ozws ehs/ vh Nh nko
d/ yokp j'D dh do
id'A fe pkjo'A w[ozws
eotkJ/ NoK;ckowoK dh
yokp j'D dh do 8a96
ftueko ;h i' fe
nkgDhnK toe kgK ftZu
xNhnk ekor[ koh B{z
do;kT[Adk j?.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a22)
e'g{ (113thA fog'N)
B/ f;cko 67 ehsh
fe GftZy ftZu
w?B/iw?AN ;{uBk
fog'N (n?w nkJh
K
d[nkok fdZs/ nzeV/
d/ nXko s/
pDkT[ADh j't/rh Bk
fe tzv ;z;Ek d/
nzeV/ s/ nXkfos.
2013-16 (d;zpo
2015 sZe) d"okB
;fEsh ftZu ;[Xko
j'fJnk feT[Afe
nkgDhnK
toe kgK s'A
w[ozws vh Nh
nko d/ yokp j'D
dh do 12a5
s'A 16a2
iZdfe
pkjo'A w[ozws
eotkJ/ rJ/ vh Nh
nko d/ yokp j'D
dh do 16a0
s'A 18a8
;h. n?go,
n?w nkJh nko
toe kgK d[nkok
w[jZfJnk eotkJ/
nzeV/ d/ nXko s/
BjhA pDkJh rJh
;h.
w?B/iw/?AN B/ e'g{ B[[z{
fdZs/ itkp
(iBtoh 2016)
ftZu fejk fe fJ;
B/ yokp j'J/
NoK;ckowoK
d/ezNo'bo nkc
nzeV/
bJh ;pzXs
ehsh j?.
nrb/oh
ekotkJh dh
T[vhe j?.
b/yk gVskb ftZu fJj
dZf;nk frnk ;h fe
1,379 vh Nh nko fizBQK
dk w[Zb ` 4.61 eo'V ;h
41 cowK gk;'A b/?D:'r
;B, fijVhnK fe ezw
BjhA eo ojhnK ;B$pzd j'
u[ZehnK ;B ns/ fizBQK dk
gsk BjhA bZr gk fojk ;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a23)
e'g{ (113thA fog'N)
B/ f;cko ehsh fe
nzdo{Bh fB:zsoD
gqDkbh B{z w
ehshnK ikD sK i'
yokp NoK;ckowoK
B{z w[ozws T[gozs
;w/A f;o u[ZeD ns/
tkg;h bJh fJZe
gqDkbh pDkJh ik
;e/ ns/ pekfJnk
oew dh t;{bh
ehshnK
ikD.
1,379 vh Nh
nko ftZu'A 460
vh Nh nko gqkgs
eo bJ/ rJ/ ;B
ns/ 27 cowK gk;'A
e[Zb ` 4.61 eo'V
t;{bD:'r oew
ftZu'A ` 1.46 eo'V
dk ;wK:'iB/
t;{bh eo bJh
rJh ;h.
w?B/iw/?AN B/ e'g{ B{z
fdZs/ itkp
(iBtoh 2016)
ftZu fejk fe
pekfJnk oew dh
t;{bh bJh, cowK
Bkb wkwbk u[ZeD
s'A fJbktk n?c
nkJh nko doi
ehshnKik
ojhnKjB.
nrb/oh
ekotkJh dh
T[vhe j?.
ezgBh B/ fszB cowK gk;'A
` 3.26 eo'V dh e[skjh
tkbh oew dh t;{bh bJh
fszB f;tb e/; dkfJo
e'g{ (111thA fog'N)
B/ f;cko ehsh fe
ezgBh g[fb;
dhwdZd Bkb
ezgBh B/
eufjohnK ftZu
t;{bh :kfuektK
dkfJo ehshnK ;B
w?B/iw?AN B/
itkp fdZsk
(ngq?b 2016) fe
n?r
nrb/oh
ekotkJh dh
T[vhe j?.
67
j'D dh pikJ/ tzv ;z;EktK d/ nzeV/ s/ nXkfos ;B i' fe rbs j?.
2016 dh fog'N Bz.3 ;kotifBe y/so d/ndko/(;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
96
fgSbh b/yk gVskb
fog'N ftZu ehshnK
fNZgDhnK dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
ehs/ (i{B/ Btzpo 2008)
fiBQK dk c?;bk ezgBh d/
jZe ftZu j'fJnk (i[bkJh
2009 s'A Btzpo 2009).
n?go, ezgBh B/e[skjh dh
oew dh t;{bh bJh
eufjohnK ftZu :kfuek
dkfJo BjhA ehsh ;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a41)
pekfJnK dh t;{bh
(2013-14).
n?go, e'Jh th
oew t;{b BjhA
ehsh rJh (wkou
2016).
:kfuek dkfJo
ehshnK rJhnK
jB.
Ja g{oh gkbDk
fgSbh b/yk gVskb fog'N
ftZu ehshnK fNZgDhnK
dk ;ko
e'g{ d[nkok
c'b' ng b/yk
gVskb d/
gfoDkw ns/
toswkB ;fEsh
ftGkr d/
itkp$
fNZgDhnK
b/yk gVskb
dhnK
fNZgDhnK
ezgBh B/ 2008-10 ;kbK
ftnki fdZsk 68 ;h iZdfe
fJ;B/ tDfie p?AeK gk;'A
xZN ftnki do s/ bzp/
fwnkdh eo / bJ/ j'J/ ;B.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a36)
e'g{ (111thA fog'N)
B/ f;cko ehsh fe
ezgBh B[z{ gh n?; Jh
nko ;h Bkb
wkwbk T[mkT[Dk
ukjhdk j?.
c'b' ng b/yk
gVskb d"okB
fJj d/fynk frnk
fe ezgBh B/ fi;
ftnki do s/ bzp/
;B d/ brGr
pokpo dh ftnki
do s/ iwQK
ftnki fdZsk ;h.
- s/ g{oh
soQK nwb
ehskfrnk ;h.
Bhsh ftZu
fJj ;'u ;h fe 2010-11
sZe ;ko/ ygsekoK dhnK
K Bz{ ;gbkJh dh do
n";sB bkrs (J/ ;h T
xZN dh jZd ftZu j'Dh
ukjhdh ;h. 2006-07 s'A
2009-10 ;kbK d"okB
xo/b{ ns/ y/shpkVh K
dh eo";
n?; d/ s'A
tDfie
ns/ T[d:'fre ygsekoK
d[nkok eo";
;h.
(2010-11 dh fog'N dk
g?ok 2a2a46)
e'g{ (111thA fog'N)
eo"; ;pf;vh
ftZu nzsoK B{z
xNkT[D bJh fJZe
;[Xko{ Bhsh
ngDkT[Dh ukjhdh
j?.
fJj d/fynk frnk
fe 2013-16 d/
;w/A d"okB ;ko/
ygsekoK dhnK
dh eo";
n?; d/ 20
ftueko ;h.
- s/ g{oh
soQK nwb
ehskfrnk ;h.
68
gh n?; Jh nko ;h (fpibh g{osh e'v ns/ ;pzXs wkwb/) nfXfB:w, 2007 sfjs.
nfXnkfJ 3 L ekoiK dh b/yk gVskb
97
3a16a4 f;ZNk
ezgBh B/ Gkt/A e[ZM y/soK ftZu ;[Xko{ ekotkJh ehsh ;h go pj[s ;ko/ j'oK y/soK
ftZu m'; ekotkJh eoB dh b'V ;h. y/shpkVh gzg;?ZN e[B
s'A n? h fi;d/ f;ZN/ tZi'A ezgBh t'bN/i
gq'ckJhb B{z ;[XkoB, fpibh dh u'oh ns/ n?b Nh bkJhB jkBhnK B{z xNkT[D d/ bkGK
s'A tKMh ojh. fpibh dh u'oh B{z ;kfps eoB bJh fBoXkfos gqDkbh Bz{ bkr{ eoB
/ whNo Bk brkT[D eoe/ 100 s
whNoK dh ohfvzr d/ nXko s/ fpfbzr Bk gqkgs j'Jh. nZr/, t;{bh ekoie[ ftZu
;[Xko Bk j'D, y/shpkVh ygsekoK
u'oh d/ e/;K ftZu fBoXkfos gqDkbh dh gkbDk Bk eoB ekoD ezgBh B{z ftZsh jkBh
Gko fgnk.
ezgBhBz{ fJZe uzrh soQK pDk d eoBk ukjhdk j? sK i' nkgDh
wkwbk;oeko ns/ ezgBh B{z G/fink frnk (wJh 2016), T[jBK d/ itkpK dh T[vhe
;h (;szpo 2016).
uzvhrVQQL (irpz; f;zx)
fwshL 19 December 2016 gqXkB wjK b/ykeko (b/yk gqhfynk), gzikp
s;dhe
BthA fdZbhL ( wk)
fwshL 27 December 2016 Gkos d/ b/yk fBohye ns// wjK b/yk gohye
99
nB[bZr 1
(g?ok Bza 1a11 d/ jtkb/ ftZu)
gh n?; :{
(ekbw 4 ns/ 6 s'A 8 ftZu nzeV/ ` eo'VQK ftZu)
bVh
BzL
ns/ y/so ;kb fi;
sZe b/fynK
B{z nzfsw o{g
fdZsk
BthBsw
nzfsw o{g
fdZs/ b/fynK
w[skfpe ndk
ehsh g{zih
pekfJnk
;kb fiBQK
ftZu fBt/
gqkgs j'fJnk
oki ;oeko d[nkok ;kb d/ d"okB
pekfJnk jB
fJeftNh nB[dkB$
T[gdkB
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
Ta ekoi
1.
fbwNv
2010-11 5.62 2011-12 - - 14.68
2012-13 - - 12.06
2013-14 - - 4.17
2. gzikp ib ;o's gqpzXB ns/
v
2012-13 307.16 2013-14 16.93 - 242.25
2014-15 41.65 - 337.75
2015-16 26.82 - 324.21
3.
fbwNv
2014-15 6,081.47 2015-16 - - 4,847.00
4.
2013-14 3.73 2015-16 - - 178.00
5. gzikp n?roh fBo:ks
2014-15 5.00
2015-16 - - 1.90
ezgBhnK)
6,402.98 85.40 5,962.02
na
1a gzikp nB[;{fus ikshnK G"A
2013-14 85.91 2014-15 5.42 - -
2015-16 5.42 - -
2a 2013-14 306.44 2014-15 25.00 - -
392.35 35.84 - -
Ja - ;oekoh ezgBhnK
1a gzikp G"A ftek; ns/ eZbo ;[Xko
1994-95 1a45 1995-96 - - 4a98
1996-97 - - -
1997-98 - - -
1998-99 - - 2a50
1999-2000 - - 1a12
2000-01 - - -
2001-02 - - 1a30
2002-03 - - 5a85
e[Zb- J ( -
ezgBhnK)
1a45 - - 15.75
e[Zb i'V (TOnOJ) 6,796.78 121.24 - 5,977.77
100
nB[bZr 2
(g?oQk Bz 1a15 ns/ 1a16 d/ jtkb/ ftZu)
h ;zy/g ftZsh ;fEsh ns/ ekoih f;ZN/
(ekbw 5 s'A 12 ftZu nzeV/ ` eo'VK ftZu)
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG (O)
$ xkNk (-)
NoBUto fBo'b bkG$
xkNk
b/yk
fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16 Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
y/shpkVh ns/ ;fjpZX
1
2014-15 2016-17 5.00 - (-)91.55 4910.12 (-)96.44 (-)1508.47 (-)86.55 492.17 - (;ko/ eowukoh
2
2014-15 2015-16 49.21 12.00 1.80 - 0.66 0.28 82.66 1.68 2.03 512
3 fbwNv
2015-16 2016-17 50.00 - (-)62.29 1.94 (-)7.13 b/yk gVskb
nXhB (-)12.29 (-)7.04 -
;ko/ eowukoh m/e/
s/ jB
4
gzikp n?ro' gkto
2014-15 2015-16 0a05 - ; ; ; - ; ; ; -
5 gzikp oki tD ftek;
2015-16 2016-17 0a25 10a35 52a59 42a57 2a45 - 67a38 2a45 3a64 185
6
fbwNv
2014-15 2016-17 1a05 - (-)2312a19 11597a97 (-)370a76 b/yk gVskb
nXhB (-)2310a95 938a88 -
2 (pkeh eowukoh
jB)
7
2010-11 2015-16 5a62 5a00 7a02 82a78 0a53 (-)3.26 21a22 0a53 2a50 43
8
gzikp ib ;o's gqpzXB
fbwNv
2012-13 2014-15 307a16 222a26 (-)94a24 5a94 (-)5a38 (-)7a65 435a18 (-)5a38 - 1238
9
gzikp n?roh fBo:ks
2014-15 2015-16 5a00 - (-)4a24 0a66 (-)3a61 - 19a50 (-)3a61 -
y/so tko i'V 423.34 249.61 (-)2503.10 16641.98 (-)479.68 (-
)1519a10 (-)1783a85 1419a68 - 1980
nB[bZr
101
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG(O)
$xkNk (-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk
fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh
rJh g{zih
s'A nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16 Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
ftZsh
10
gzikp oki
T[d:'fre ftek;
2014-15 2016-17 78.21 609.11 (-)693.76 2.47 (-)37.55 (-)89.57 92.94 4.41 4.74 64
y/so tko i'V 78.21 609.11 (-)693.76 2.47 (-)37.55 (-)89.57 92.94 4.41 4.74 64
fJzcqk;Noeuo
11
gzikp g[fb;
fbwNv
2014-15 2015-16 0.05 - n n n - 0.05 n - 141
12
gzikp bx{ T[d:'r
ns/ fBo:ks
2013-14 2015-16 50.01 - 151.04 412.40 42.21 (-)117.33 210.94 42.87 20.32 708
y/so tko i'V 50.06 - 151.04 412.40 42.21 (-)117.33 210.99 42.87 20.32 849
T[sgkdB
13
gzikp
fbwNv
2015-16 2016-17 12.05 - (-)1.52 21.65 (-)10.48 - 83.64 (-)10.43 - 230
y/so tko i'V 12.05 - (-)1.52 21.65 (-)10.48 - 83.64 (-)10.43 - 230
gkto
14
frZdVQpkjk gkto
fbwNv 2014-15 2015-16 0.05 10.13 ; ; ; - 12.06 ; -
;ko/ eowukoh gh
n?; gh ;h n?b s'A
15 gzikp i?Be' fbwNv 2014-15 2015-16 22.90 - 102.13 17.70 2.18 (-)12.28 126.03 2.18 1.73 4 (pkeh m/e/ s/ jB)
16 gzikp oki gkto
2014-15 2016-17 6081.47 11594.85 (-)1480.95 22622.48 165.91
b/yk gVskb
nXhB 31888.69 2589.74 8.12 39019
17
2014-15 2015-16 605.88 4468.03 399.71 948.90 (-)62.71 (-)3.83 6646.35 311.28 4.68 3076
18 gzikp Eowb
2014-15 2015-16 0.05 - ; ; ; - 0.05 ; - -
y/so tko i'V 6710.35 16073.01 (-)979.11 23589.08 105.38 (-)16.11 38673.18 2903.20 7.51 42099
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
102
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG(O)
$xkNk (-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk
fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16 Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
;/tk
19 ro/No w'jkbh f;Nh
fbwNv
2015-16 2016-17 0.05 - (-)0.04 - (-)0.04 b/yk gVskb
nXhB 0.01 (-)0.04 - ( )
20
r[bw'jo N{fo;N
ezgb?e; (j'bhv/
j'w) fbwNv
2014-15 2016-17 0.02 - (-)4.17 0.04 (-)0.26 - (-)3.11 (-)0.26 - -
21 seBkb'ih
2015-16 2016-17 19.23 - 23.28 6.15 2.63 b/yk gVskb
nXhB 42.51 2.63 6.19 25
22
gzikp g[fb;
;feT[oNh
2014-15 2015-16 0.05 - - n n - 0.03 n - -
23
gzikp oki pZ;
;N?Av w?B/iw?AN
ezgBh fbwNv
2011-12 2014-15 56.15 35.22 4.06 314.83 1.77 (-)0.35 579.99 6.88 1.19 -
24
gzikp oki f;tb
2014-15 2016-17 3.73 - (-)537.00 9647.80 (-)90.51 b/yk gVskb
nXhB 11246.04 1496.88 13.31 1279
25
gzikp oki ezBN/Bo
ns/ t/nojkT{f;zr
2014-15 2015-16 25.00 - 100.56 21.88 14.40 1.08 125.56 14.41 11.48 ( )
26
gzikp ;?o-;gkNk
fbwNv
2012-13 2015-16 6.66 - 15.18 - (-)0.15 0.05 21.84 (-)0.15 - -
27
gzikp fwT{Bhf;gb
fJzcqk;Noeuo
ftek; ezgBh
2013-14 2015-16 0.05 247.03 n n n - 106.25 n - (m/e/ s/ jB)
y/so tko i'V 110.94 282.25 (-)398.13 9990.70 (-)72.16 (-)0.78 12119.12 1520.35 12.55 1304
7384.95 17213.98 (-)4424.58 50658.28 (-)452.28 (-)1741.33 49396.02 5880.08 11.90 46526
nB[bZr
103
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG (O)
$ xkNk (-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk
fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16 Bz{
wB[Zyh
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
y/shpkVh ns/ ;fjpZX
1 gzikp oki t/no-
2014-15 2016-17 8.00 37.45 (-)913.15 4647.67 (-)189.19
b/yk gVskb
nXhB (-)832.83 539.00 - 1375
y/so tko i'V 8.00 37.45 (-)913.15 4647.67 (-)189.19 - (-)832.83 539.00 - 1375
ftZsh
2 2013-14 2014-15 40.39 211.03 (-)269.24 19.78 30.26 8.96 311.45 45.96 14.76 139
3
gzikp nB[;{fus
ikshnK G"A ftek;
2013-14 2015-16 85.91 28.53 (-)0.59 6.53 (-)5.70 (-)0.08 107.97 (-)5.02 - 156
y/so tko i'V 126.30 239.56 (-)269.83 26.31 24.56 8.88 419.42 40.94 9.76 295
;/tk
4 g?g;{ o'v NqK;g'oN
2013-14 2015-16 306.44 53.83 (-)376.30 361.37 (-)11.11 (-)54.03 36.67 (-)2.50 - 1569
y/so tko i'V 306.44 53.83 (-)376.30 361.37 (-)11.11 (-)54.03 36.67 (-)2.50 - 1569
:fwe
440.74 330.84 (-)1559.28 5035.35 (-)175.74 (-)45.15 (-)376.74 577.44 - 3239
e[Zb i'V (T O n) 7825.69 17544.82 (-)5983.86 55693.63 (-)628.02 (-)1786.48 49019.28 6457.52 13.17 49765
-
y/shpkVh ns/ ;fjpZX
1
gzikp G"A ftek; ns/
fbwNv
1994-95 2000-01 1.45 3.72 0.65 9.85 1.07 - 5.56 1.47 26.44 -
2
gzikp wkJheo'
fBT{Nohn?AN; fbwNv3
1991-92 1994-95 0.25 0.36 (-)0.61 0.05 (-)0.12 - 0.13 (-)0.07 - -
3 gzikp g'bNoh ftek;
2011-12 2014-15 3.09 - (-)9.27 - 0.02 - 3.09 0.02 0.65 -
y/so tko i'V 4.79 4.08 (-)9.23 9.90 0.97 - 8.78 1.42 16.17 -
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
104
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG(O)
$xkNk (-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16 Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
ftZsh
4
gzikp t?Auo e?ghNb
fbwNv
2014-15 2015-16 0.05 - (-)0.17 - (-)0.33 - (-)0.03 (-)0.33 - -
5
gzikp t?Auo
fJBt?;No; Nq;N
fbwNv
2015-16 2016-17 0.05 - 0.03 - - - 0.08 - - -
6
gzikp fcbw ns/
fbwNv
2000-01 2014-15 1.51 0.14 (-)1.79 - 0.23 - (-)0.03 0.23 - -
y/so tko i'V 1.61 0.14 (-)1.93 - (-)0.10 - 0.02 (-)0.10 - -
T[sgkdB
7 gzikp fbwNv
2013-14 2014-15 3.00 6.09 (-)461.82 - (-)67.86 - (-)4.09 (-)0.13 - -
8
gzikp pkfJU w?vheb
fJe:{gw?AN; fbwNv3
1996-97 2001-02 0.43 0.41 (-)1.12 - -0.03 - 0.19 (-)0.03 - -
9
gzikp fvihNb
fbwNv3
2006-07 2007-08 0.25 0.26 (-)0.78 - (-)0.71 - (-)1.12 (-)0.71 - -
10
gzikp fJb?eNo'
fbwNv3
1996-97 1997-98 0.12 0.87 (-)1.28 - (-)0.01 - (-)0.70 (-)0.01 - -
11 fbwNv
1990-91 1995-96 0.15 0.04 (-)0.83 0.18 (-)0.10 - (-)0.39 (-)0.05 - -
12 gzikp gkto g?e;
fbwNv3
1997-98 1999-2000 1.55 8.04 (-)5.53 1.97 (-)1.12 - 3.63 (-)1.03 - -
nB[bZr
105
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK
dh ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus
bkG(O)$
xkNk (-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk
fNZgDhnK dk
gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31 a 03 a 16
Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
13 gzikp gkto gq'veN;
fbwNv3
1982-83 1983-84 0.26 0.66 (-)0.27 T[gbZpX BjhA (-)0.12 - 1.05 (-)0.06 - -
14
gzikp oki j?Avb{w ns/
N?e;NkJhb ftek;
2013-14 2016-17 3.63 2.79 (-)9.28 - (-)0.12 - (-)0.11 (-)0.12 - 2
15
h ns/
fBNthno ftek;
2005-06 2006-07 3.91 10.13 (-)16.84 - (-)0.06 - 0.88 (-)0.06 - -
16
gzikp oki b?do
fbwNv
2003-04 2016-17 3.42 - (-)7.72 - (-)0.10 - (-)0.24 (-)0.10 - 1
17
1992-93 2016-17 0.52 - (-)5.31 - (-)0.33 b/yk gVskb
nXhB 0.62 (-)0.16 - -
18
eBfiT{wo
fJb?eNqkfBe; (gzikp)
fbwNv
2015-16 2016-17 0.21 - n n n - 0.14 n - 1
19 fbwNv
2015-16 2016-17 0.71 0.79 (-)8.82 - - - (-)4.40 - - -
y/so tko i'V 18.16 30.08 (-)519.60 2.15 (-)70.56 - (-)4.54 (-)2.46 - 4
;/tk
20 nzfwqs;o j'Nb fbwNv
2012-13 2015-16 0.02 - 41.00 - (-)0.06 - 41.02 (-)0.06 - -
21
Bhw uw/bh N{fo;N
ezgb?e; fbwNv 2014-15 2016-17 0.02 - 0.08 - 0.01 - 0.10 0.01 10.00 -
2016 dh fog'N Bz. 3 ;kotifBe y/so d/ ndko/ (;wkfie, nkw ns/ nkofEe y/so)
106
bVh
BzL
y/so$ezgBh dk BK b/fynK
dh
ntfX
;kb fi;
ftZu nzfsw
o{g fdZsk
frnk
ndk ehsh
g{zih
31a03a2016
B{z ofjzd/
;zfus bkG(O)$
xkNk
(-)
NoBUto fBo'b
bkG$xkNk
b/yk fNZgDhnK
dk gqGkt1
brkJh rJh
g{zih2
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB3
brkJh rJh
g{zih s'A
nkwdB dh
31a 03a 16 Bz{
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14)
22
gzikp fBo:ks
3
1977-78 1979-80 0.10 0.52 (-)0.27 - (-)0.09 - 0.07 (-)0.06 - -
y/so tko i'V 0.14 0.52 40.81 - (-)0.14 - 41.19 (-)0.11 - -
e[Zb J (;kohnK y/so tko r?o- oh ezgBhnK) 24.70 34.82 (-)489.95 12.05 (-)69.83 - 45.45 -1.25 - 4
e[Zb i'V (TOnO J) 7850.39 17579.64 (-)6473.81 55705.68 (-)697.85 (-)1786.48 49064.73 6456.27 13.16 49769
B'N;L
1. n - uko ezgBhnK (bVh BzL T-11, T-22, T-27 ns/ J-19) Bk bkG Bk jkBh nXko s/ ezw eo ojhnK jB.
2. ; - fszB ezgBhnK (bVh BzL T-4, T-14 ns/ T-18) rmB nXhB jB.
3. S/ -2, 7, 8, 9, 10 ns/ 12) ;wkgsh nXhB jB. d' r?o- ezgBhnK (bVh BzL J-13 ns/ J-22) Bz{ gzikp ns/ jfonkDk jkJh e'oN d/ j[ewK
sfjs pzd ehshnK rJhnK.
4. 2015-16 d/ nzs ftZu pekfJnk / f;oc K Bz{ do;kT[Ad/ jB ns/ pDdk ns/ d/: A j? .
1 tZu xkN/$B[e;kB ftZu tkX/ B{z (-) do;kfJnk frnk j?.
2 ozGe s/
dk wZXwkB j?. 3 brkJh rJh g