INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

EKONOMSKI FAKULTET

GLAVNI OBLICI DRŽAVNE INTERVENCIJE

Seminarski rad

PREDMET:

Javne finansije Student:

Mentor:

Br.indeksa:

Travnik, April, 2014. godine

SADRŽAJ

1.UVOD.................................................................................................................................................3

2.PRAVNI PROPISI I REGULATIVA................................................................................................4

3.TRANSFERNA PLAĆANJA.............................................................................................................6

4.VOĐENJE STABILIZACIONE POLITIKE.....................................................................................8

5.VRŠENJE ALOKACIJE OSKUDNIH PRIVREDNIH RESURSA.................................................10

6.ZAKLJUČAK....................................................................................................................................11

7.LITERATURA...................................................................................................................................12

2

1.UVOD

Sve savremene tržišne privrede su "mješovite privrede" što znači da u tim zemljama ekonomsku aktivnost usmjeravaju različiti koordinacioni i alokacioni mehanizmi, različiti oblici državne intervencije. Pored tržišta koje putem konkurencije i slobodno formiranih cijena roba i faktora proizvodnje reguliše ekonomsku aktivnost i odnose između ekonomskih učesnika, djeluje još jedan (netržišni) mehanizam. To je DRŽAVA koja svoje alokativne i koordinacione funkcije obavlja pomoću netržišnih pravila i principa. Prema klasičnim shvatanjima, država treba da interveniše samo kada tržišni mehanizam, privatno-svojinski sektor i sistem individualnog izbora i odlučivanja ne doprinese optimalno efikasnim rješenjema, s tim da svoje uplitanje u privredu ograniči na sljedeće oblasti: sprječavanje monopolskih ponašanja i drugih oblika ograničene konkurencije, zatim na neutralisanje negativnih eksternih efekata koji nastaju u procesu privređivanja i, najzad, na obezbjeđivanju javnih dobara, odnosno javne potrošnje.1

Osnovni oblici državne intervencije su:

1. Pravni propisi i regulativa2. Plan i tržište3. Vršenje transfernih plaćanja4. Vođenje stabilizacione makroekonomske politike putem poreza i subvencija i5. Vršenje alokacije oskudnih privrednih resursa

1 Mr. Ivica Terzić, JAVNE FINANSIJE, Vežbe II, Poslovni fakultet

3

2.PRAVNI PROPISI I REGULATIVA

Za funkcionisanje tržišne privrede u jednoj zemlji, pravni sistem ima dva bitna aspekta koji su međusobno povezani, a to su: međusobna usklađenost propisa kojima se dodjeljuju određena prava privrednim subjektima i mehanizam za prinudu, ukoliko se ta prava ne mogu ostvariti mirnim putem. Jednim imenom to se danas najčešće zove pravna država, kako bi se na taj način obezbijedilo pravilno funkcionisanje privrednog sistema i uopšte društveno - ekonomskog sistema u cjelini.

Osnovno je načelo da svi subjekti ispunjavaju svoje obaveze bilo prema drugim privrednim subjektima, bilo prema državi, tj. da svi dugovi moraju biti uredno i blagovremeno podmireni prema svim subjektima.Pravni okvir koji država stvara kroz različite grane prava ima za cilj utvrđivanje striktnih pravila ponašanja svih subjekata u državi, pa i same države. Za tržišnu aktivnost su od posebnog značaja sljedeće oblasti:

- pravna regulativa koja reguliše pitanja svojine i drugih stvarnih prava; - propisi o ugovorima; - propisi o naknadi imovinske štete u slučaju nastanka štete; - krivično zakonodavstvo; i- propisi koji regulišu postupak stečaja privrednih subkjekata.

Propisi o svojini i drugim stvarnim pravima spadaju u domen ustavnog i građanskog prava, jer određuju dozvoljene oblike svojine na resursima i kapitalu, zatim svojinska ovlaštenja, sticanje, prenos, gubitak i zaštitu stvarnih prava svih subjekata u određenoj državi. Pitanje svojine je, dakle, ključna institucija ekonomskog sistema jedne države, pa stoga sve ostale institucije privrednog sistema moraju biti u saglasnosti sa njom ili se iz nje izvode.2

Pitanje sticanja i prenosa svojine se reguliše zakonom i ugovorima, koji se zaključuju na osnovu propisa o zaključivanju ugovora. Ugovori su jedan od osnovnih oblika pravnih poslova, jer tržišne transakcije i nisu ništa drugo nego zaključivanje i ispunjavanje ugovora, posebno ugovora o prodaji. Obaveze nastaju i prouzrokovanjem ugovorne štete.

Stoga je pitanje sekuritizacije, odnosno naknade štete, od prvorazrednog značaja za funkcionisanja sistema tržišne privrede.

Država ima i niz drugih uloga, posebno da snosi odgovornost za održavanje čvrstog budžetskog ograničenja, što znači da svaki privredni subjekt treba da pokrije svoje rashode, makar i putem prodaje (dijela) svoje imovine. Ukoliko imovina preduzeća nije dovoljna, otvara se stečajni postupak koga vodi sud i privredna društva prestaju da postoje kao privredno-pravni subjekti.

Država svojim propisima reguliše i neka druga pitanja iz svakodnevnog privrednog života. Tu, prije svega, mislimo na radno zakonodavstvo i carinski postupak.Propisi iz radnog zakonodavstva određuju opšte uslove pod kojima funkcioniše tržište radne snage,

2 Prof.dr. Budimir Stakić, Prof.dr. Slobodan Barać, JAVNE FINANSIJE, TREĆE IZDANJE, Beograd 2008.

4

tako što obavezuje poslodavca da sa radnikom zaključi ugovor o radu, u skladu sa opštim i posebnim kolektivnim ugovorom. Tim propisima su utvrđene (ili odredive) minimalne plate za određenu vrstu rada, dužinu trajanja radnog dana, prekovremeni rad, pravo na godišnji odmor, plaćeno i neplaćeno odsustvo sa rada, naknada za slučaj invalidnosti, itd.

Putem carinskih propisa, koje država ustanovljuje, uvodi se sistem dozvola za izvoz i uvoz proizvoda, uvođenje kvantitativnih i kvalitativnih kontrola i ograničenja, regulisanje carinskog postupka, kontrole izvršavanja međunarodnih konvencija i ugovora, kao i poštovanje bilateralnih i multilateralnih ugovora i sporazuma (npr. EU, NAFTA, ASEAN, CEFTA, itd.).

Posebno pitanje je kontrola zdravstvene ispravnosti proizvoda koji se uvoze (naročito su osetljivi poljoprivredno-prehrambeni proizvodi), zatim pitanje uvoza (i tranzita) proizvoda koji su ozračeni, eksplozivni proizvodi. U razvijenim zemljama tržišne privrede, pod posebnom je kontrolom transfer novih tehničko-tehnoloških otkrića, u koje se ulažu ogromna državna sredstva, kao proizvoda koji su proizvedeni na bazi tih otkrića.Kupovina i prodaja robe i usluga je drugi oblik intervencije države u privredu. Kada se govori o državnim nabavkama, najčešće se misli na naoružanje i vojnu opremu, uključujući sve potrošne materijale koje država koristi za vojsku i policiju (od hrane, odjeće, obuće, preko oružja i municije i svih drugih potreba).Značajan dio društvenog proizvoda svake, pa i naše države, utroši se za tzv. Velike državne nabavke.

Drugi oblik intervencije države putem kupovine i prodaje robe jeste, (shodno Zakonu o javnim nabavkama), otkup i prodaja određenih proizvoda koji služe za uredno snabdevanje tržišta (brašno, ulje, šećer, meso, vuna, pamuk, itd), kako za proizvodnu tako i za široku potrošnju. Ove kupovine država vrši u fazi velike ponude određenih, uglavnom berzanskih (ili sezonskih) proizvoda (žetva pšenice, berba kukuruza, period velike ponude vune, itd) a prodaje na tržištu u vrijeme smanjene ponude a povećane tražnje.

Treća grupa prodaje proizvoda od strane države odnosi se na tzv. Strateške proizvode gdje u prvom planu mislimo na razne vrste energenata; od uglja, preko naftinih derivata do električne energije. U svakoj savremenoj državi odvijanje privrednih aktivnosti, kao i svakodnevni život ne mogu se ni zamisliti bez, sve većeg, korištenja energije. Utrošak električne energije po glavi stanovnika, kao što je poznato, predstavlja jedno od osnovnih mjerila privredne razvijenosti jedne države. Otuda država u većini zemalja ili direktno upravlja energetskim resursima ili u velikoj mjeri utiče na proizvodnju i distribuciju (prodaju) pojedinih ili svih vrsta energenata u zemlji.

U četvrtu grupu možemo svrstati prirodna neobnovljiva prirodna dobra, gde se u prvom redu ubrajaju rudna i mineralna bogatstva jedne države. Nesumnjivo je da se ni jedna razvijena privreda ne može ni zamisliti bez raspolaganja dovoljnim količinama kvalitetnih sirovina (počev od gvožđa, preko čelika, bakra, olova, cinka, zlata, srebra, olova, itd) kao i proizvoda šumskog bogatstva (drvo, itd), gdje država može u velikoj mjeri da utiče svojim direktnim ili indirektnim mjerama na njihovu proizvodnju i prodaju. Dobar dio ovih industrija predstavlja tzv. javni sektor države.

U petu grupu možemo svrstati sektor usluga: željeznica, poštanske i telefonske usluge, cjevovodni transport, gradski prevoz itd. gdje država, takođe putem osnivanja javnih preduzeća može da utiče na redistribuciju nacionalnog dohotka, prije svega putem cjena, poreske politike, subvencija i drugim mjerama intervencije u privredi.

5

3 U svim naprijed navedenim sektorima u kojima se država pojavljuje kao veliki privrednik mora da ima jasnu ekonomsku politiku, jer su naprijed navedeni sektori velike poluge u regulisanju odnosa ponude i tražnje, odnosa cijena, regulisanje zaposlenosti, pa sve do vođenja socijalne politike. Pojedine mjere u naprijed navedenim djelatnostima prepuštaju se samim (javnim) preduzećima, dok se pojedine mjere donose na nivou države (kao što su pitanje cijena, subvencija, prioriteta snabdijevanja, itd.).

Međutim, postojanje državnih preduzeća ne isključuje postojanje i privatnih u istoj djelatnosti. Na primjer, u SAD postoji državna i privatna pošta.

3. TRANSFERNA PLAĆANJA

Kao sljedeći oblik državne intervencije u privredi jesu transferna plaćanja. Osnovna odlika transfernih plaćanja jeste njihova jednosmjernost. Naime, za razliku od drugih vrsta poslova gde su činidbe i protivčinidbe uobičajena pojava, kod transfernih plaćanja ne postoji ova uzajamnost davanja. Tipičan primjer za transferna plaćanja su socijalna primanja, gdje država daje novac, a korisnik socijalne pomoći nema nikakve obaveze za primljeni novac na ime socijalne naknade. Sredstva za socijalna davanja država obezbjeđuje putem poreza i doprinosa (gde takođe postoji jednosmjernost, ali u obrnutom smislu - država prima novac a zauzvrat nema nikakvih obaveza prema davaocima novca). Ukoliko, pak država nije u stanju da u cjelini izmiri socijalna davanja, tada je prinuđena ili da se zadužuje na tržištu kapitala ili kod centralne banke, što dovodi do stvaranja javnog duga, koji može dovesti do destabilizacije tržišta (pojave inflacije, itd).

U finansijskoj teoriji i politici transferni javni rashodi predstavljaju preraspodjelu nacionalnog dohotka u korist određenih privrednih grana, grupacija, sektor i djelatnost u nacionalnoj privredi, u korist inostranstva, u korist sektora stanovništva i u korist pojedinih društvenih i socijalnih djelatnosti.

Država time ne troši nego razmješta kupovne snage, odnosno transferiše dio dohotka. Tu korisnici sredstava ne vrše nikakvu protivuslugu u smislu davanja usluga ili obavljanja rada. Javni sektor transfernim rashodima samo štiti pojedine privredne sektore i određene socijalne kategorije stanovništva, ostvarujući funkciju tekuće privredne i socijalne korekture.

U savremenoj finansijskoj praksi egzistiraju različiti oblici transfernih javnih rashoda, i to:

1) Socijalni transferi,

2) Ekonomski transferi,

3 Prof.dr. Budimir Stakić, Prof.dr. Slobodan Barać, JAVNE FINANSIJE, TREĆE IZDANJE, Beograd 2008.

6

3) Kamata na javni dug,

4) Interfinansijski (međubudžetski) transferi i

5) Transferi u korist inostranstva.

Socijalni transferi ili transferi u korist stanovništva doprinose formiranju sredstava za pojedine socijalne kategorije građana. U zemljama u razvoju socijalni transferi se isplaćuju isključivo iz budžeta. U industrijski razvijenim zemljama socijalni transferi se isplaćuju iz budžeta i iz fondova socijalnog osiguranja.4

U našem društvu socijalni transferi se vrše:

1) Preko fondova za zadovoljavanje zajedničkih potreba (invalidnine, penzije, naknade za bolovanja, dječiji dodatak, socijalna pomoć, materijalno obezbjeđenje nezaposlenih, stipendije i sl.) i,

2) Preko budžeta (penzije ratnih boraca, pomoć žrtvama fašističkog terora, pomoć porodicama palih boraca, beneficirane penzije i valorizacija penzija vojnih osiguranika i invalidska zaštita).

Strukturu ekonomskih transfera, odnosno transfernih rashoda sa ekonomskim namjenama formiraju dotacije, subvencije, premije, regresi, kompenzacije, izvozni primovi itd. Subvencionisanje cijena, regresiranje poljoprivrede, premiranje izvoza, dotiranje geografskog razmještaja proizvodnih snaga, subvencionisanje saobraćaja i pojedinih industrijskih grana i dr. su izrazi intervencionističke ekonomske politike savremene države u industrijski razvijenim zemljama i zemljama u razvoju.

U BiH ekonomski transferi ispoljavaju se u vidu intervencija u privredi i investicija u privredi.

Za razliku od kompenzacije, premijama se stimuliše obavljanje određenih djelatnosti dodatnim sredstvima iz budžetskih sredstava. Premiranjem se podstiče izvoz, a izvoznik dobija određenu nadoknadu za realizovane prodaje na inostranim tržištima. Premijama se, isto tako, podstiče poljoprivredna proizvodnja (npr. za mlijeko), a uz to, i štiti životni standard građana.

Regresi, kao oblik ekonomskih transfera, kod nas služe za stimulisanje potrošnje i za stvaranje stabilnijih ekonomskih uslova za razvoj pojedinih djelatnosti. Konačno, u ekonomske transfere, kao oblik intervencija u privredi, možemo svrstati i finansijske pomoći u obavljanju djelatnosti (npr. željeznica) ili za pokriće gubitka djelatnosti od posebnog društvenog interesa.Pored navedenih oblika, u transferne javne rashode ulazi i kamata na javni dug, kao istorijski pratilac internog (unutrašnjeg) i eksternog (inostranog) zaduženja države, odnosno javnog sektora. Današnji relativno visoki (hronični i strukturalni) budžetski deficiti u zemljama u razvoju i industrijski razvijenim zemljama, usljed kresanja fiskalnih prihoda i povećanja javnih rashoda, iznudili su porast javnih dugova sa rastućim teretom kamatnih troškova zaduženja države. U tom sklopu, inostrani dugovi neminovno povlače retransfer domaće akumulacije u korist inostranih povjerilaca, dok domaći dugovi impliciraju povećanje poreza budućih obveznika za iznos kamata. U cjelini posmatrano,

4 http://pfbar.me/predavanja1god2013/EKONOMIJA6-7.pdf

7

kamate na javne dugove, kao transferni rashod, bilježe rastuće opterećenje sadašnjih i budućih budžeta.

4.VOĐENJE STABILIZACIONE POLITIKE

Vođenje makroekonomske stabilizacione politike, naročito u fazi stagnacije i krize je prvorazredni zadatak svake države. U tim periodima dolazi do smanjenja proizvodnje a povećanja nezaposlenosti. U suprotnim periodima kada dolazi do porasta potražnje i veće uposlenosti, cijene počinju da rastu i tada država mora svojim mjerama da “smiri” stanje na tržištu. Cilj državnih mjera je smanjenje nezaposlenosti i povećanje društvenog proizvoda putem povećanja proizvodnje.Dva su cilja, dakle, koja država želi da ostvaruje permanentno:

a) brine za smanjenje nezaposlenosti i povećanje društvenog proizvoda, sa jedne strane i

b) održavanje stabilnih cijena i drugih uslova privređivanja, sa druge strane.

Ova dva cilja je vrlo teško pomiriti jer su u nekim situacijama nespojivi. Želja za punom zaposlenošću znači niže cijene nadnica, sa jedne strane, što treba da dovede do nižih cijena proizvoda na tržištu, sa druge strane, itd.

Za stabilizaciju uslova privređivanja država koristi uglavnom sljedeće mjere:fiskalnu politiku, monetarnu politiku, kreditnu politiku, deviznu politiku, carinsku politiku, politiku plata i cijena.

Mjere fiskalne politike odnose se, prije svega, na uvođenje poreza i doprinosa, čime se utvrđuje nivo javnih prihoda u cilju podmirivanja javnih rashoda, posredstvom posebne politike - politike javne potrošnje.

Monetarnu politiku vodi država preko centralne banke i/ili ministarstva finansija. Poznato je pravilo poput “spojenih sudova” - veća emisija novca dovodi do porasta tražnje za robom na tržištu, a time i do povećanja (novog ciklusa) proizvodnje. I obrnuto, smanjenje emisije novca dovodi do smanjenja tražnje, a time neminovno i do usporavanja proizvodnje. Ali pritom važi još jedno, dodatno, pravilo -cijene proizvoda vrlo brzo idu naviše, ali naniže - znatno usporenije.5

5 Prof.dr. Budimir Stakić, Prof.dr. Slobodan Barać, JAVNE FINANSIJE, TREĆE IZDANJE, Beograd 2008.

8

U svom poznatom djelu „Principi ekonomije” kao deseti princip Mankju ističe da država može da bira između inflacije i nezaposlenosti.

Mjere kreditne politike uglavnom djeluju komplementarno sa mjerama monetarne politike, jer se kreiraju u istom centru - monetarnih vlasti. Mjere kreditne politike sprovode se posredno, preko komercijalnih banaka, a najčešći instrumenti za sprovođenje tih mjera su: visina kamatnih stopa, visina učešća ili depozita (bilo depozita banaka kod centralne banke ili korisnika kredita kod komercijalnih banaka), rokovi otplate kredita, visina odobrenih kredita, namjena korištenja kredita (za izvoz, za pripremu proizvodnje za izvoz, za investicije, za kupovinu trajnih potrošnih dobara, itd).

Posebno važno pitanje u ekonomiji jedne zemlje, je pitanje pravilnog vođenja devizne politike. I ovu politiku država sprovodi posredstvom centralne banke i komercijalnih banaka. Osnovno pitanje svih pitanja u vođenju devizne politike jeste kurs (cijena) domaće valute u odnosu na cijenu drugih vodećih svjetskih (konvertibilnih) valuta.

Mjere carinske politike spadaju u najizrazitiji primjer uticaja države na privredni ambijent na njenom unutrašnjem tržištu, u smislu vođenja pravilne zaštitne ekonomske politike prema spoljnim tržištima. Ove mjere se, u osnovi, svode na dvije grupe: u prvu grupu mjera spadaju mjere za povećanje izvoza (gde spadaju razni oblici izvoznih stimulacija: neposredne, posredne, kombinovane, itd), i mjere za ograničavanje uvoza (gde spadaju: carinske i vancarinske dadžbine, uvozne dozvole i kvote, saglasnosti za uvoz, mjere kvalitativne kontrole, pa sve do mjera zabrane uvoza).Miješanje države u politiku plata i cijena je uglavnom marginalnog karaktera.

Naime, sam mehanizam tržišne privrede, djelovanjem zakona ponude i tražnje, treba da dovede do tržišne ravnoteže, kako u pogledu cijene radne snage (time i doplata) tako i u pogledu cijene proizvoda na tržištu. Uloga države može da se svede samo na utvrđivanje minimalnih (najnižih) cijena rada, radi zaštita najugroženijih slojeva stanovništva, zatim može da kontroliše rast plata, kako ne bi dolazilo do“pregrejane” tražnje koja vodi ka povećanju cijena, jer je živi rad veoma značajna stavka u svakom proizvodu ili usluzi.

9

5.VRŠENJE ALOKACIJE OSKUDNIH PRIVREDNIH RESURSA

Alokacija oskudnih resursa upravlja se na osnovu signala sa tržišta: šta proizvoditi, za koga se proizvodi, kako se proizvodi?

Postoji mišljenje među ekonomistima da svaka roba nađe kupca, ali je pitanje njenog kvaliteta, cijena i uslova prodaje opredjeljujuće za svaku prodaju. U Japanu postoji izreka “Mi vam ne prodajemo, mi vam omogućujemo da kupite našu robu”. Međutim, postavlja se pitanje kako to Japanci omogućuju da kupite njihove proizvode. Dva su osnovna pravila kod njih: što niže cijene (jer se time stvara veći broj kupovina što dovodi do bržeg obrta kapitala) i kreditiranjem prodaje kapitalnih dobara na dugoročni kredit (brodovi se prodaju - daju u lizing ili finansijski lizing, na period do 15 godina).

Uvjerenje Adama Smita da pojedinci najbolje rade ako rade u svom ličnom interesu bez državnih intervencija, isključuje povjerenje u ekonomske funkcije države. Slobodna tržišna konkurencija je najbolji stimulator ostvarivanja vlastitih interesa i u isto vrijeme interesa cijelog društva.

Pojedinci su, prema tome, isključivi privredni subjekti, a tržište je mehanizam preko koga se vrši efikasna alokacija resursa.6

6 Mr. Ivica Terzić, JAVNE FINANSIJE, Vežbe II, Poslovni fakultet

10

6.ZAKLJUČAK

Prva velika ekonomska kriza 1929 godine, (a i kasnije ekonomske krize, posebno ova koja traje od 2007. godine) je ipak, najbolji pokazatelj da potpuno slobodno tržište bez državne intervencije nije sposobno da obezbijedi punu zaposlenost i stabilan privredni razvoj. Nakon krize nestaje osporavanje ekonomske uloge države kao stabilizatora, ali ostaje shvatanje da ipak intervencija države udaljava tržište od stanja efikasne alokacije resursa. Potreba države da nakon Velike ekonomske krize i lošeg iskustva sa slobodnim tržištem preduzme korake za ekspanziju novih radnih mjesta. Ponovo dobija na znacaju ideja o široj zaštiti socijalno ugroženog stanovništva, počev od pomoći za nezaposlenost do penzionog osiguranja.

Osnovni cilj je političko funkcionisanje države kao demokratske tvorevine u kojoj se poštuje slobodno izražena volja većine stanovništva koja dovodi do formiranje države blagostanja

Zaključak je da država vodi ekonomsku politiku i da pokušava da stabilizuje nacionalnu privredu. Razlika postoji samo oko obima državne intervencije i konkretnih mjera ali u suštini svi se slažu da je tržište izloženo cikličnim krizama (bez obzira na uzroke) i da je potrebna i poželjna aktivna uloga države.

11

7.LITERATURA

1. Doc. Dr. Muhamed Bajrić, JAVNE FINANSIJE –FISKALNA POLITIKA-,skripta, Travnik,2013

2. Prof.dr. Budimir Stakić, Prof.dr. Slobodan Barać, JAVNE FINANSIJE, TREĆE IZDANJE, Beograd 2008.

3. http://pfbar.me/predavanja1god2013/EKONOMIJA6-7.pdf

4. Mr. Ivica Terzić, JAVNE FINANSIJE, Vežbe II, Poslovni fakultet

12