Dr Gligor Stanojević

RAZVITAK CRNOGORSKOG

PLEMENSKOG DRUŠTVA

Pratiti razvitak crnogorskog plemenskog društva od XVI do XIX vijeka "znači proći kroz

suštinu istorije Crne Gore".

Potpadanjem pod tursku vrhovnu vlast nije prekinut kontinuitet društvenog razvitka Crne Gore.

Prilikom osvajanja Crne Gore Turci su je u upravnom pogledu preuzeli onakvu kakva je bila.

Prvi popisi u Crnoj Gori jasno pokazuju da je riječ o upravno-teritorijalnoj podjeli na nahije,

knežine i sela. Proces formiranja plemena razvijao se u datim okvirima knežine kao upravno-

teritorijalne jedinice s prevagom plemenskih elemenata čiji su nosioci upravo bila crnogorska

bratstva. Od onoga vremena kada bratstva jačaju u smislu rodbinskom, vojnom i vjersko-

običajnom započinje proces formiranja plemena. Kada se takva organizacija dovrši, u čitavoj

kneževini nastaje pleme. Proces formiranja plemena u Crnoj Gori nije se odvijao ravnomjerno

u svim knežinama.

Stočarsko privređivanje i zemljoradnja čine privrednu osnovu crnogorskih plemena. Stočar

mora koristiti ljetnju i zimsku ispašu da bi se održao. Iako u katunskoj nahiji nijedna knežina -

pleme nije činilo privrednu cjelinu jer nije posjedovalo zimske ispaše, održala su se i razvila

blagodareći ispaši na pasištima današnjeg crnogorskog primorja (pod mletačkom vlašću) i

mnogo manje u ravnici oko skadarskog jezera.

Crnogorsko plemensko društvo je autentična tvorevina sa svojim uređenjem i svojom

patrijarhalnom kulturom. Poniklo na ruševinama feudalnog društva ono se razvija pod snažnim

uticajem kulturnog i istorijskog nasljeđa srednjevjekovne države.

Počevši od porodice ili doma kao najmanje rodbinske zajednice koja je inokosna a rjeđe

zadružna porodica, Crnogorci su izgradili čitav niz termina za sve nijanse plemenskih odnosa.

Patrijarhalnost crnogorske porodice sačuvana je do najnovijih dana. U toj porodici položaj žene

nije bio lak, ali ni ropski kako se obično misli. Žena je životni saputnik, saborac i vjerna ljuba.

Žena je po običajnom pravu bila izuzeta od krvne osvete i uopšte pošteđena u svim sukobima.

Nevjera žene je brutalno kažnjavana čak i kamenovanjem.

Više porodica čine bratstvo. Ono je po pravilu krvna zajednica koja obuhvata više porodica što

potiču od jednog stvarnog ili fiktivnog pretka i u crnogorskom plemenskom društvu čini

međustepen između porodica i plemena. Bilo je bratstava i dvojnog porijekla, ali to je izuzetak.

Za razliku od bratstva koja su u prvom redu rodovska organizacija, pleme kao viši organizacioni

stepen u crnogorskom plemenskom društvu je teritorijalno-upravna organizacija vezana

zajedničkom kolektivnom svojinom i nizom drugih veza. Ekonomska osnova plemena u Crnoj

Gori je zajednička svojina i privatni posjed. Zajednička svojina plemena ili bratstva javlja se

kao dopuna porodične svojine i predstavlja svojinu ukoliko se brani od drugih plemena.

Komunice su bile: ispaše, šuma, vode, lovišta, što se ne može dijeliti ako u ovom određenom

obliku treba da služi kao sredstvo za proizvodnju. Plemenski komun mogao se dijeliti samo po

zajedničkom dogovoru i jednoglasnom pristanku čitavog plemena. Nijedan plemenik ne može

svoje pravo korišćenje komuna prodati, pa makar se njime i ne koristio.

Izrazito ekstenzivna stočarska privreda Crne Gore davala je zajedničkoj svojini vrlo važnu

ulogu. Zato se brani svaki komadić plemenske teritorije. Mnogo krvi je proliveno oko ispaša,

voda i gora. Plemena su vodila prave male ratove za planine i djelove. Plemenske granice su

ustaljene u XVIII vijeku, pa i kasnije. Svako pleme imalo je svoje nepisane uredbe po kojijma

se upravljalo. Životno iskustvo stvaralo je društvenu praksu koja se prenosila s koljena na

koljeno i usavršavala.

Crnogorska plemena formirala su se više uslijed ekonomske nužde i geografskih prilika nego

na krvnoj osnovi. Plemena Stare Crne Gore izuzev Ozrinića, ne navode porijeklo od jednog

fiktivnog pretka. Nedostatak krvnog srodstva među crnogorskim plemenima usporio je proces

stapanja u jednu cjelinu. Sva teritorija Crne Gore nije bila pokrivena plemenskim tvorevinama.

Postoji niz varijanti od teritorijalno-upravne oraganizacije do čvrsto izgrađenih plemena.

Plemenska organizacija izgrađuje se na osnovu starih teritorijalnih podjela koje Turci uzimaju

kao osnovu za novu upravnu podjelu na nahije. Riječ nahija je turskog porijekla. Nahija nije

savez plemena nego teritorijalno-upravna organizacija. Kao takva, nahija je imala veliki značaj

u onim oblastima Crne Gore đe je zadržana stara župska podjela. Krvna osveta bila je obavezna

i za nahiju još sredinom XIX vijeka. Sa razvitkom plemenske organizacije, u Crnoj Gori se

izgrađuju i njen samoupravni aparat i institucije. Iz prvih turskih popisa vidi se njena

teritorijalno-upravna podjela na nahije i seoske knežine. Broj knežina postepeno opada,

odnosno stapa se s drugim knežinama u jaču i veću cjelinu.

Oslobodilačka borba naroda Crne Gore u XVIII vijeku uslovila je dovršenje formiranja

plemena. Borba protiv Turaka nije se mogla uspješno voditi bez unutrašnjeg zbijanja plemena

i tijesne međuplemenske saradnje. U tom procesu broj knežina i knezova opada. Jača bratstva

objedinjuju oko sebe slabija i postaju kičma plemena. XX vijeku taj proces je vidan i dosta brz.

Tek krajem XVIII vijeka plemena će dobiti ustaljenu organizacionu formu, kakva je poznata

početkom XIX vijeka, kakvu je zatekao Vuk Karadžić u Crnoj Gori. On kaže: "Osim vladike,

svaka nahija ima jednog serdara, a svako pleme jednog vojvodu, kneza i barjaktara, i sva ova

zvanja su nasljedna u nekojim porodicama. Osim ovijeh ima u svakom plemenu znatnijeh ljudi

koji uživaju neki ugled i zovu se glavarima". Po Vuku nije bilo razlike između knežine i

plemena. Ovo je tipična vojnodemokratska plemenska organizacija koja je izrasla iz

oslobodilačke borbe naroda Crne Gore.

Sve funkcije u crnogorskom plemenskom društvu načelno su bile izborne. Ali pošto je izbor

padao na istu kuću, bio je slabo osporavan od strane plemenika. Vlast glavara počivala je na

običajnom pravu, ali od velikog značaja bio je njegov lični ugled. Po pravilu glavari su bili

imućniji ljudi, ali samo bogatstvo nije bilo dovoljno da neko postane glavar. Starješina je, po

pravilu, morao posjedovati kvalitete koji su odgovarali kriterijumu crnogorskog ratničkog

društva. Glavari su se uvijek smatrali boljim rodom. Oni nijesu imali nikakvu vlast i nikoga

nijesu mogli kazniti za neizvršenje zapovijesti. Kroz cio XVIII vijek zapaža se stalna težnja u

crnogorskom glavarskom sloju da se izdigne iznad plemenske demokratije, ali ni po broju ni

po društvenom položaju on se nije mogao izdvojiti u jednu klasu.

Opštecrnogorski glavar koji je bio formalni upravljač Crne Gore u XVIII vijeku, zvao se

guvernadur. Zadržavanje guvernardurske funkcije u uslovima pojačane borbe protiv Turaka,

usporilo je proces stvaranja državne vlasti u Crnoj Gori zato što su i guvernadur i vladika bili

zainteresovani za organizovanje uprave u zemlji. Djelovanje guvernadura Jovan Radonjića bilo

je naročito negativno za Crnu Goru.

Najznačajnija ličnost u crnogorskom plemenskom društvu bio je mitropolit. Vladike su

formalno bile samo duhovni poglavari, ali oni igraju najznačajniju ulogu u političkom životu

Crne Gore. Oni su crkveni poglavari Crne Gore i cetinjske mitropolije. Pod njihovom vjerskom

upravom bili su jedan dio Boke Kotorske i susjedna plemena. Vladike su sa vjerskog, političkog

i ekonomskog stanovišta bili zainteresovani za učvršćivanje plemenskog jedinstva Crne Gore.

Manastir je raspolagao relativno znatnom imovinom. Opšti crnogorski zbor garantovao je

crkvenu imovinu. Ta relativno jaka ekonomska osnova cetinjske mitropolije, pored ostaloga,

kasnije će omogućiti vladikama da postanu nosioci centralne vlasti.

Cetinjska eparhija kao crkvena organizacija ulazi u sastav pećke patiaršije. Ali pećki patrijarsi

nijesu postavljali cetinjske mitropolite. Oni su ih samo potvrđivali. Cetinjske vladike priznavale

su pećkog patrijarha sve do 1766. godine kada je srpska crkva podvrgnuta vaseljenskoj

patrijaršiji u Carigradu. Otada je cetinjska mitropolija postala samostalna.

Najviši upravni i politički organ u crnogorskom plemenskom društvu bio je Zbor. On je opšti

politički okvir koji je iznad užih seoskih, bratstveničkih i nahijskih podvojenosti. Zbor je u

stvari vojnodemokratsko predstavništvo naroda Crne Gore. Na Zboru je imao pravo učešća

svaki Crnogorac, odnosno ratnik. Narodna pripadnost identifikovala se sa Zborskom

pripadnošću. Crnogorac je postajao i onaj ko je primljen u Zbor. Isključenje iz Zbora bila je

najteža moralna osuda u crnogorskom plemenskom društvu. Odluke opšteg Zbora načelno su

bile obavezne za svu Crnu Goru. Na Zboru se raspravljaju sva pitanja iz unutrašnjeg i

spoljnopolitičkog života zemlje. Javnost rada, pravo i moralna obaveza svakog plemenika na

svim zborskim nivoima jeste suština crnogorske plemenske demokratije.

Pored opšteg zbora postoji i glavarski zbor čitave Crne Gore. Glavarski Zbor se okupljao u

izuzetnim prilikama i njegove odluke podliježu sankciji opšteg Zbora. Od opšteg crnogorskog

Zbora prema dolje postoje nahijski, plemenski, bratstvenički i seoski Zborovi koji u okviru

svojih kompetencija djeluju i donose odluke koje se tiču njihove teritorije i organizacije. I ovdje

važi isti princip da na Zborovima ima pravo učešća svaki odrastao Crnogorac. Nadležnost među

raznim vrstama Zborova nije bila strogo razgraničena. Pored ovih Zborova postoje i glavarski

skupovi plemena i nahije. Na ovim skupovima učestvuju samo glavari i to kako se ide od nižeg

ka višem zboru krug odabranih učesnika se sužava. I ove glavarske odluke odobrava plemenski

ili nahijski zbor.

Kao što su se glavarske funkcije zasnivale na običajnom pravu tako su i sve ostale pravne

institucije ponikle iz njega. Osnovni problem položaja ličnosti u plemenskom društvu jeste

pitanje zaštite njegovog života i imovine. U uslovima plemenske organizacije i nedostatka javne

vlasti, pleme ili bratstvo je štitilo imovinu i ličnost plemena, a to se moglo zaštititi samo

adekvatnim mjerama: zub, za zub, glavu, za glavu. Već je u XVIII vijeku u Crnoj Gori postojala

poslovica: "ko se ne osveti, taj se ne posveti". Krvna osveta i osveta iz temelja potresaju

crnogorsko plemensko društvo. Prema plemenskom moralu osveta je najveće zadovoljenje

povrijeđenog individualiteta i često se najužasnije izvršavala. Dok se krvna osveta zadržavala

u granicama odmazde, osveta nužno prelazi tu granicu. Krvne veze udružuju pojedince na nižim

stepenima društvenog razvitka u čvršće zajednice nego što ih kasnije na višim stepenima

društvenog razvitka združuju nacionalne države i komunalne veze. I baš blagodareći takvim

vezama, zajednica se i mogla održati. Krvna osveta je počivala na jednom običajnom pravu, ali

se vršila na razne načine. Ipak plemena se nijesu satirala u beskrajnim krvnim osvetama.

Mitropolit kletvom i umirni sudovi vrše miriteljsku ulogu.

Svi sporovi i sukobi rješavali su se "po zakonu černogorskomu" ili "zakonu zemunskomu",

odnosno običajnom pravu. Umirni odnosno kmetski sud po utvrđenom običajnom pravu

riješava krivična djela uključujući ubistva i rane. Ubica je bio obavezan da porodici ili bratstvu

ubijenog isplati veliku novčanu naknadu-krvninu. Žena je bila izuzeta krvne osvete, ali u

slučaju ubistva žene plaćala se polovina krvnine, a za dijete još manje. Autoritet kmetskog suda

bio je vrlo veliki. Sud je uzimao trećinu od predviđene kazne. Manje sporove mogli su riješavati

i plemenski glavari.

Na istom pravnom principu riješavali su se česti sukobi Crnogoraca s mletačkim podanicima

pa i s Turcima, koji su priznavali običajno pravo. Međutim, ako nije bilo u pitanju ubistvo,

drugi mnogobrojni sukobi između plemena i nahije kao i Crnogoraca s mletačkim podanicima

riješavali su se na stanku. Zainteresovane strane uputile bi određen broj ljudi koji bi prijateljski

raspravljali i riješavali o sporu na osnovu običajnog prava.

Pored svih propisa običajnog prava i svih napora plemenskog društva, ono nije bilo u stanju da

osigura javnu bezbijednost. To će biti jedan od uzroka nestanka toga društva i ustupanje mjesta

savršenijoj društvenoj organizaciji - državnoj vlasti u Crnoj Gori. Koliko je krvna osveta teško

pritiskala plemensko društvo vidi se iz Zakonika Petra I Petrovića, donijetog 1798. godine. Od

33 člana Zakonika gotovo 16 članova je upereno protiv krvne osvete i otimačine. Proklamovano

je načelo suprotno običajnom pravu da se ubica ne može "nikakvim blagom otkupiti, no ako se

uhvati, da bude obješen, ali kamenjem pobijen, ali ognjem iz pušakah raznesen".

Od toga vremena počinje novo doba u formiranju pravne svijesti crnogorskog plemenskog

čovjeka. Plemensko društvo, koje je igralo tako značajnu ulogu u istoriji Crne Gore, počinje da

silazi sa istorijske pozornice. U osnovi to je statično društvo koje samo sebe reprodukuje.

Plemenski duh i mentalitet nadživjeće plemenske institucije sve do najnovijih dana.

Crnogorsko plemensko društvo izgradilo je svoj patrijarhalni režim sa svojim moralnim

shvatanjima, originalnim načinom razumijevanja života i čovjeka. Glavna psihička crta

Crnogoraca jeste junačna ambicija i visoki ponos. Junaštvo je osnovno mjerilo ljudske

vrijednosti što je u uslovima stalne oslobodilačke borbe bilo i jedino moguće mjerilo. Ta šaka

puke sirotinje, naviknuta na nemaštinu, na glad najtežu i oskudicu stvorila je izuzetne ljudske

vrijednosti u istoriji naših naroda. Čojstvo i junaštvo najveći su etički principi do kojih se vinuo

naš čovjek.