PRIVREDNA IZGRADNJA (2002) XLV: 1-2 STR 5-17

UDC 339.92Originalni naucni rad

Branko Balj *

GLOBALIZACIJA: LAICKO-POZITIVNA POHVALAVREMENU

Samo vreme danasnje svedoci da zdravorazumska, obicna,svakodnevna svest glorifikuje dva pojma: globalizaciju i globalni svet.Toj glorifikacij i pridruzuje se posebno-naucna svest, narocito kada jematematizirana, bilo da se radi 0 socioloskoj, politikoloskoj ili, pakekonomskoj i to u smislu da je vreme pragrnaticnog Ijudskog misljenja­delovanja neizostavno obavezujuce, te da u tom svetskom trendu stanujespasonosno kako za svet, tako i za svo unutarsvetsko dogadanje. Toj itakvoj glorifikaciji u smislu izvodenja radova prikljucuju se i sprovode jeu zivot vlade onih zemalja koje se nalaze u tranzicji iii posttranzicionomvremenu, kao i vlade ekonomski najrazvijenijih zemalja. Medutim, izaove lazno-pozitivne pohvale globalizacije stoje mocne multinacionalnekorporacije sa svojim precizno utvrdenim profitnirn interesima, koji supredstavljeni kao svetinja ovoga sveta.

Ta lazno-pozitivna pohvala globalizacije predstavlja pohvalu prakseglobalizacije koja podastire u svom procesu perpetuiranja samo onaj ionakav teorijski razgovor koji doprinosi legitimnosti takve prakse. Sdruge strane ostaje onaj oblik teorijskog razgovora koji kriticki propitujetaj i takav konceptualno-prakticni obrazac sveta i zivota, i koji uvida kudavodi takva praksa globalizacije.

Teorijsko-kritickorn razgovoru stalo je do punog raskrivanjaambivalentnosti prakse globalizacije, a njegovo polaziste predstavljamisljenje otvorenog jedinstva odnosa globalnog i lokalnog, jednog imnostva, celine i pluraliteta. Svakodnevnoj svesti zaprecava se, od samesebe, uvid u svu blizinu stanovanja globalnog i lokalnog iz prostograzloga sto globalnog nema bez lokalnog i lokalnog nema bez globalnog.

* Redovni profcsor, Ekonomski fakultct, SuboticaRad je primljcn marta 2002.

5

PRIVREDNA IZGRADNJA GODINA XLV

Unutar svetsko dogadanje globalnog nemoguce bi bilo bez lokalnog, jerkako bi globalno bivalo da ga ne prima lokalno i da lokalno ne uzdizeprivlaceci ga u svoje kretanje, kao i obrnuto, lokalno, samo sa sebe,ostajuci umrtvljeno bez dodira i prozirnanja sa globalnim osuduje se naput potpune izmestenosti,

Dialektika globalno/lokalno predstavlja putovanje pitajucoj svesti 0

mogucern produktivnom dijalogu teorije/prakse globalizacije, pod utica­jem informaticke tehnologije, i lokalnog, kao obicajno-moralnog obrascazivota. Taj produktivni dijalog trebao bi da ishodi temeljnom kritikomprakse globalizacije.

Dakako, da je Ijudsko i individualno i grupno delovanje proizvedenood samog misljenja - uma. Zato se i um postavlja kao problem u rasponuod nade do njegovog "pomracenja". (M. Horkhajmer). Irnajuci to u vidupotrebno je postaviti nekoliko kritickih pitanja u nameri da propitamo:

a) Odnos pragmaticnog razuma - delovanja i prakticnog uma ­delovanja na njegovom tragu;

b) Odnos unutarsvetskog i svetskog kao problema kriticke refleksije;c) Globalizacije kao rezultata novovekovnog filosofskog razgovora i

moguca kritika istog;d) Moderno i postmoderno videnje globalizacije iz perspektive uma,

njena tajna i razresenje.a) Termin pragmaticno u svojoj istorijskoj dimenziji, kako na to s

pravorn ukazuje Teodor Adorno', nije uvek sadrzavao ono sto se podnjim danas podrazumeva, a to je da reci pragmaticno znaci korisno. Utom smislu, pragmaticno delovanje za svrhu ima ostvarenje koristi, pa se isama korist javlja kao mera istine i istinskog zivota i u gnoseoloskom i uvrednosnom smislu. Jednostavno receno: da bi se ostvario neki korisnicilj potrebno je izabrati ona sredstva koja sluze kao instrumenti kojima seobezbeduje ostvarenje cilja. Pragmaticno misljenje - delovanje nalazi seu samoproduktivnom razgovoru sa scijentizmom, koji svoju filosofijunizom posredovanja mogu da misle sa Dekartovim htenjem i misljenjemmatematizirane fizike. Upravo na taj nacin pragmatizam pristupa naucikao sredstvu za realizaciju svojih ciljeva. To novovekovno pragmaticnomisljenje-delovanje zasluzuje da bude predmetom kritike pratkicnogauma, onog prakticnog uma koji nije izrazito subjektivno odreden u smisluinstrumentalno - subjektivnog urna, iz vise razloga. Naime, u Platonovojpodeli nauka na teorijsku i prakticnu stanuje Aristotelovo kriticko

I Teodor Adorno, Filozofska terminologija, Svjetslost, Sarajevo, 1986.

6

BROJ 1-2 GLOBALlZACI.lA: LAICKO-POZITIVNA POHVALA VREMENU

polaziste za podelu nauka na: teorijsku (metafizika, fizika i matematika),prakticnu (etika, politika, ekonomija i pravo) i pojeticku (tehne, retorika ipoetika). Ta pode1a nauka bila je vazeca i u novovekovnoj filosofiji, ausmislu prakticnog uma ona je predstavljala kriticku refleksiju veza iprelaza kao i principa objedinjavanja izrnedu etike, politike, ekonomije iprava. Kod Aristotelaje vidljivo ne sarno strogo pojmovno diferenciranjeunutar prakticnog uma tj. prakticne filosofije nego i napor rnisljenja da sedode do jedne stvarne celovitosti (celine) u kojoj je eticko-politickomisljenje - delovanje starije u odnosu na ekonomsko-pravno. Ta otvorenacelovitost eticko - politickog misljenja - delovanja nije totalizujuca zaekonomsko - pravno Ijudsko delovanje nego je vise instrumentalno ­regulativna. Upravo istina instrumentalno-regulativnog kao temeljnogIjudskog delovanja izvedeno je uz pomoc kriticke refleksije realnogzivota u polisu i oikosu sa svrhom da se zivot u zajednici ucinipravednijim, dobrim, korisnijim i zakonitijim nego sto on zaista i jeste.Buduci da sve ono sto je Ijudsko moze da bude i bolje i gore, Aristotelukazuje na to da covekova zudnja za bogatstvom, moci i ugledom(slavom) cesto puta je pogubna za mnoge polise i gradane tog polisa.

Od Aristotelovog vremena do danasnjeg dana covek voden iskljucivoinstrumentalno-antropoloskim nacinom misljenja delovanja je"napredovao" u smislu osvajanja prirode posredstvom prelaza iz tehne utehniku i ove u tehnologiju cija je mera izracunljivost, preglednost,egzaktnost, planljivost i kalkulativnost. Covek vodeci praktican zivot svojsmisao iscrpljuje, kako bi Hajdeger rekao, u pristupu (odnosu) drvetusamo kao sirovini drvno-preradivacke industrije, sto ga vodi osvajanju iporobljavanju, odnosno sirenju prostora bezzavicajnosti. Medutirn, nuznoje istaci da taj instrumentalno - kalkulativno - pragmaticki urn nepredstavlja svakako zadnju rec uma, ali zasluzuje ne glorifikaciju negokritiku od strane prakticnog uma i njegove potrebe za gradenjemotvorenog jedinstva veza i prelaza izrnedu etike - poIitike - ekonomije iprava. Razlog upravo lezi u tome sto se izmedu prakticnog ipragmaticnog bivstvovanja ne moze zauvek staviti znak jednakosti. Anada stanuje, ne kao meta-prica, u coveku kao umnom bicu ciji horizontdogadanja u sustinskom smislu stanuje u mogucnosti - delatnostinadilazenja pragmaticno - ekonomskog kao koristonosnog dogadanja.

b) Pri upotrebi termina globalizacija i globalni svet cesto se previda,od strane upotrebljivaca, distinkcija izmedu procesualnosti ipenetrativnosti tog termina i termina kojim se oznacava stanje sveta. Prisvemu tome ni na kraj pameti im ne pada potreba da postave problem u

7

PRIVREDNA IZGRADNJA GODINA XLV

smislu odnosa i pitanja izrnedu unutarsvetskog bivstvujuceg i sveta, kao ipostavljanje pitanja 0 singularnom i pluralnom misljenju sveta, negoglobalizaciju hoce da predoce kao nauku 0 svetu, ne znajuci da nauka 0

svetu nije moguca II smislu posebne nauke, nego da je moguce pitanjesveta tek postaviti kao filosofsko pitanje i problem.

A jos je Platon upotrebljavao termin globalnog prilikom razmatranjacetiri moguca odnosa izmedu jednog i mnostva, Tako on II Sofistu govorio penetrativnom, global nom, konstelativnom i separativnom odnosujednog i mnostva. Upravo time se ukazuje na dijalekticki prelaz i blizinujednog i mnostva.

Globalisti i mondijalisti stoje na stanovistu daje globalizacija nuzan iprirodan proces unutarsvetskog bivanja po globalno utvrdenorndinamickom procesu, kao i stazama i putevirna, i to tako da se siri iispunjava svetsko. Taj proces je teleoloski i treba da rezultuje stanjem ukome ce sve posebnosti biti potrte i svaki pluralitet bice suvisan, a covekce dospeti do svetskog gradanstva ostavljajuci iza sebe obicaj, kulturu,narod, naciju, vlastiti karakter i jezik.

U vezi ovakvog rnisljenja - delovanja namecu se nuznim nekolikokarakteristicnih pitanja:

I) Sta za njih znaci nuznost i prirodnost? Zar II Ijudskim delovanjimaiskljucivo vazi delovanje prirodnih zakona, pa samim tim i zakon jaceg?Zar to ne vodi ratu svih protiv svih (na sta je jos ukazivao Platon II

Zakonima, pre Hobsa). Nije Ii opet aktuelan Hobsov Levijatan injegovo shvatanje prakticnog uma?

2) Zar unutarsvetsko moze da ispuni svetsko? Kakvo je to shvatanjegde regionalno Ijudsko delovanje hoce da bude koncept i obrazac za svadruga regionalna delovanja i gde regionalno hoce da se nametne kaosvetsko-globalno? Kakvo je to misljenje prostora sveta? Zar se svet mislikao prazan prostor, zar on sam nije "prostirllci prostor" iii kako bi toEugen Fink rekao: "On (svet, prim. B.B.) je iznad svega, i izvan najdaljegTamo i u onorn najblizern Ovde. On se takoreci njise izmedu Ovde,stavise onoga Ovde mog tela i zamislivog najspoljasnjijeg Tamootvorene beskrajnosti, ali tako da Ovde i Tamo nastaju polazeci odnjegovog horizonta... Prostor sveta ne treba poimati po modelu resextensa, jer je on cisti extensio, prostiruci prostor. .. ono nije kretanjekoje bi mi ikada mogli da iskusimo: nego je ono prapretpostavka kojaornogucuje svo nase iskustvo,,2 Ako unutarsvetsko bivanje tezi svetskorn

2 Eugen Fink. Uvod u filozofiju, Nolit, Beograd, 1989, str. 169.

8

BROJ 1-2 GLOBALIZACLJA: LAICKO-POZTTIVNA POHVALA VREMENlJ

bivanju u smislu dijalektike prelaza, a ne dominacije i totalitarizma, ondaje to moguce upravo time sto je omoguceno od svetskog bivanja koje kaotakvo je apriorno omoguceno od svetskog bivanja, koje kao takvo jeapriorno pluralno i time ornogucuje pluralitet unutarsvetskog kaoprakticnog tj. kao prelaza izmedu moralnog, politickog, ekonomskog ipravnog Ijudskog delovanja. Tek na taj nacin pri unutarsvetskom stanujeu njegovoj blizini svetsko. U protivnom, svako unutarsvetsko bivanjeukoliko hoce da se nametne kao svetsko jeste jednodimenzionalno,odnosno totalitarno, a s druge strane svako svetsko bez unutarsvetskogkao pluralnog predstavlja nametanje metaprica sa raznim iskazimakojima pripada i globalizam. Otuda san 0 jednoj drzavi, jednom drustvu,jednoj kulturi, jednom jeziku, jednoj tehnologiji je san pogubnogideoloskog diskursa vladanja unutar koga se varirao XX vek oznacen kaovek razvoja. Zaks ce reci: "Rezultat je ogroman gubitak raznolikosti,,3.Medutirn, pravo pitanje glasi: kadaje otpoceo gubitak raznolikosti?

c) Globalizacija i globalizam kao proces i kao stanje po misljenjupoststrukturalista, postistoricara i postmodernista, a kao najrep­rezentativnije isticem: Fukoa, Bodrijara, Deridu i Liotara, svoj vrhunacdoseze sa duhom moderne koji ne zasluzuje nista drugo negodekonstrukciju, destrukciju, napustanje i definitivan raskol iz prostograzloga jer nista novo i obecavajuce ne postoji na tragu misljenja 0

metapricarna koje su rezultat uma. Svi ovi diskursi, a cija relevantnost neogleda u dijagnozi stanja unutarstvetskog dogadanja, manje vise pocivajuna reinterpretacij i N icea i, blize, Hajdegerovog misaonog napora zaprevladavanjem klasicne istorije metafizickog nacina misljenja, koje jezapostavilo od Platona i Aristotela pa nadalje pitanje - problem smislabivstva bica koga treba eksplicirati u vremenu, a ne isporucivati gaantropolosko-instrumentalnom odnosu.

Medutim, problem globalizacije ne pripada samo vrhovima moderne,jer, zar on nije bio primeren imperijalnom htenju Atine i Atinskomsavezu, pa potom Filipovom i Aleksandrovom osvajanju, Rimskomcarstvu i sirenju hriscanstva, u svojim radikalnim varijantama dosegnutimsa potpunim raskolom, pa oznacavanju i pragmatskom delovanju VelikeZapadne i Istocne indijske kompanije za trgovinu, a koji danas vrhune saglobalizmom SAD, iii, pak, sa htenjem ujedinjene Evrope. Ti prethodniprocesi globalizacije, kao saepohalni procesi, au saglasnosti sa razvojemtehnea (zanata i vestina) nosili su ista ambivalentna cinjenja koja su

1 v. Zaks, Recnik razvoja, Svetovi, Novi Sad, 2001, str. 8.

9

PRIVREDNA rZGRADNJA GODINA XLV

skoncavala u osvajanju, pljackanju, porobljavanju drugih naroda injihovih obicajno - kulturnih formi zivljenja. Platon i Aristotel, ada nekazerno anticki istoricari, na svojevrstan nacin svedoce 0 tome, a kasnijeposebno Hegel, iako je upravo Hegel postao predmetom zestoke kritikemnogih postmodernih mislilaca. Po njima Hegelovo rnisljenje kretanjaduha subjektivnog, objektivnog i apsolutnog, uz imanentno posredovanje,predstavlja put ka apsolutu, ka celini, a njegov filosofski sistem kojivrhuni sa totalitetom u sustini je totalitaran. Zato Kjerkegor, Sopenhauer,Nice, Hajdeger, a potom i Adorno, a za njima poststrukturalisti,postistoricari i postmodernisti stoje na stanovistu da je put od Hegelovogodredenja filosofije .Jcao mislima obuhvacenog vremena" put ka prelazufilosofije u ideologiju, a da je svaka ideologija totalitarna, te da se kaotakva pretvara u negativnu utopiju. Isto tako Hegelovo odredenje istinekao celine, odnosno totaliteta, je trasiranje puta za prelaz totaliteta katotalitarizmu. Hegelje otuda viden i predocen kao totalitarni mislilac. Alikriticari Hegelovi, gotovo da su zaboravili na dva sustinska problema 0

kojima nas Hegel izvestava i opominje, a to su:I) Hegel istice: "Broj je bespojmovan odnos". Hegel upravo time

raskriva da filosofija nije isto sto i zdravorazumska svest, niti je isto sto imaternatika." U odnosu na tu svest filosofija je "izokrenuta svest".Takvom zdravorazumskom i matematskom nacinu misljenja, koji hocesve da izmeri, izbroji, isplanira, pripadno je vreme uzajamnog potiranjainteresa, odnosno interesni rat svih protiv svih.' Hegel iako hvaliDekartovo "Mis lim, dakle postojim" okrece se protiv njegovog metodamisljenja i svoj metodski put izlaze kroz kretanje duha, a ne broja ­kalkula.

2) Upravo tim kretanjem duha, a posebno misljenjem objektivnogduha, tj. prakticnog uma - duha Hegel veoma jasno izlaze novovekovniproblem kolonizacije, tj. univerzalizacije logosa kapitala, iii horizontagradanskog sveta, koji je u svom hodu ispostavio vise formi, iii likova togsveta. Likovi tog sveta variraju se od industrijalizma, potompostindustrijalizma, kako mnogi sociolozi nazivaju stanje gradanskog

4 Maks Horkhajmer ce 135 godina posle Hegelove smrti izneti isti sud sa kojim karakterisevreme druge polovine XX veka sledecim recima: "Za tip svijesti koja se sve vise probija uprosvijecenorn svijetu postoji samo jedan autoritet: znanost koja se iscrpljuje u cinjenicama ibrojevima, a postavka da su pravda i sloboda po sebi bolje nego nepravda i tlacenje ne moze severifikovati kategorijama takve znanosti." Maks Horkhajmer, Kritika instrumentalnog uma,Globus, Zagreb, 1988. godine.

5 Hegel taj problem iznosi u Fenomenologiji duha pod nazivom: Zakon srca i bezumljetastine. Vidi: Fenomenologija duha, I3IGZ, Beograd, 1974, str. 218-225.

10

BROJ 1-2 GLOBALIZACIJA: LAICKO-POZITIVNA POHVALA VREMENLJ

sveta, potom tehnicke slike sveta, pa sve do lika globalizma kao samogvrha gradanskog sveta. Upravo iz tog razloga sto Hegelova analizamomenata prakticnog uma - duha u prelazirna: apstraktnog prava,moraliteta, gradanskog drustva i gradanske drzave isporucuje pojrnovnikljuc za razumevanjern globalizacije koja je danas na delu, bez Hegela semoderan svet ne moze ni pojmiti. Posebnu paznju zasluzuje analizafunkcionisanja rastrgnutog bitka gradanskog drustva data uFenomenologiji duha (odeljak: Zakon srdaca) a posebno u Filozofijiprava i Enciklopediji filozofijskih nauka. Po Hegelu tajna razresenjaproblema prisutnih u pojedinacnim gradanskim drustvima lezi u hodu tihdrustava ka drustvima pre gradanskog racionaliteta sa svrhom da se tamoizvezu sredstva i oruda rada (tehnika i tehnologija) i da se za svojeproizvode pronadu "nova potrosacka usta". U tom i takvom imperijalnomhodu i njegovim ambivalentnostima odvija se proces univerzalizacijegradanskog drustva koga gradanska drzava posreduje, e da se ne bi odsebe unistilo vlastitim protivrecjima, Imajuci to na umu Hegel jernisljenja da praktican um nije dovoljan sam sebi i on cini prelaz kaapsolutnom duhu i njegovim momentima: urnetnosti, religiji i filozofiji.

Sa ovim pozivanjem i podsecanjem na Hegela hteli smo sarno daukazemo na to daje globalizacija samo jedan lik gradanskog sveta, kojimse prenoseci mnogo sta valjanog prenosila i pustinja osvajanja, koji seusavrsio u drugoj polovini XX veka.

Prema tome, globalizacija je pojrnovno, pa ako hocete i duhovno,pojmljena jos sa Hegelovom novovekovnom filozofijom, a moderna ju jejos sa-vrernenije pojmovno izdiferencirala i kao takvu predocila je kaopredmet kritike postmoderni, madaje njena kritika zasnovana vee samimpojmovnim razjasnjenjern.

Misljenje moderne pripremljeno i oblikovano je od strane predstavnikaprve i druge generacije Kriticke teorije drustva, a ne treba smetnuti s umani Lukaca, a ni Bloha, pa ni Huserla, kao ni filosofe egzistencijaliste.Pored razlicitosti problema i metodoloskih pristupa moglo bi se reci dazajednicki predmet kritike ogleda se u kritici sa-vrernenog industrijskogdrustva kao jednodimenzionalnog drustva koje zahtevajednodimenzionalnog coveka. Na taj nacin covek je upucen na putinstrumentalne upotrebe uma sa svrhom apsolutnog ovladavanjaprirodom i svodenjem svega Ijudskog na resurs, ujedno time je ipripremljen plodan teren za kriticki razgovor 0 problemu globalizacije.Inace, kako drugacije razumeti Adornovu i Horkhajmerovu Dijalektikuprosvetiteljstva, Adornovu Negativnu dijalektiku, Markuzeovog

II

I'RIVREDNA IZGRADNJA GODINA XLV

Coveka jedne dirnenzije, Fromovu Irnati iii biti, HorkhajmerovuKkritiku instrurnentalnog urna, Habermasovu Nauku i tehniku kaoideologiju, Filozofski diskurs rnoderne. Ovi kriticki razgovori svedoceo tome da takva proizvodnja unutarsvetskog zbivanja predoceno kaoglobal no dogadanje moraju postati predmetorn kritickog umskog uvidapomocu koga covek i treba i mora da nade izlaz iz "pustinje kojom bludi"(M. Hajdeger), pod pretpostavkorn da prevrednuje podastiranje nauke itehnike instrumentalnorn umu i zaokretanje ka "komunikativnomdelovanju" i umu. (J. Haberrnas). Time se izricito kaze da nije problemprisutan na strani nauke i tehnike, jer nista demonsko u njima ne stanuje,nego problem stanuje u pragmaticno-instrumentalnoj upotrebi istih kaoforrni racionalnog ovladavanja prirodom i covekom samim, narodirna,drzavama i kulturama koje (forme vladanja) prete "uzasom objektivnog"(E. Bloh).

Poststruktural isti, postistoricari i postmodern isti smatraj II da je sve veedogodeno i da prisustvujemo "krajll istorije" iii simulaciji simulacije, ~j.

Sirnbolickoj razmeni i smrti (Bodrijar) koju proizvodi i pronosi osvajackateznja belog coveka tj. Bela mitologija (Derida) sa svrhorn dolaska doProzirnosti zla. Zato ce Fransoa Liotar da, u svorn Raskolu kaze: "Smrtcelini, aktivirajmo raskole". Zvuci i pesimisticno i anarhisticno. Medutirn,da Ii svi ti sudovi stoje kao relevantni - istiniti i da Ii je sve to bas tako?Da Ii se moze tako radikalno kritikovati upravo ono sto u bitnorn smislupripada coveku: a to je um kao rodno mesto njegovo, kao njegovo bivstvobica? Pa sta je covek ako nije urnno bice? Zar on svojim umom nijeproizveo jedan realan svet koji je postao virtuelan, ali koji svedoci danjegovo unutarstveskog isuvise odise postvarenjem, kao sublimnimizrazom otudenja, ali je s druge strane covek svojim umnim uvidirna, a upotrazi za smislorn vlastitog bivstvovanja, raskrio u samirn vrhovirnamodernog i postmodernog misljenja svu besmislenost jednodimen­zionalne globalizacije, bilo da se radi 0 pax americana, iii, pak 0 htenjuda Evropa postane, takoreci, jedna drzava. Na delu su obe opcije,narocito, posle urusavanja partijsko-birokratskog socijalizma, koj i jeneminovno zaprecio mogucnost demokratskog socijalizma, kao pro­duktivnu antitezu globalizmu, kojeg pronose i proizvode multinacionalnekorporacije cija je svrha ubiranje profita. Pri tome je sporedno da Ii tajprofit potice iz proizvodnje hrane iii trgovine oruzjern, bitno je samojedno: da on potice u sto vecim kolicinama,

Globalizarn multinacionalnih korporacija, kao dosegnuti lik horizontagradanskog sveta, proizveo je globalne problerne koje iii ih ne priznaje,

12

BRO.l 1-2 GLOBALIZACUA: LAIC:KO-POZlTIVNA POHVALA VREMENU

iii ih pokusava osvojiti kao "programske tacke" (Oskar Negt), iii polaznestan ice, za ubiranje novih profita. Upravo pristupajuci iz toginstrumentalnog ugla i upotrebljavajuci instrumentalni um krajnjepragrnaticno globalizacija nema odgovore na sledecih nekoliko pitanja­problema koje je sama proizvela:

I) Globalno ekoloski problem ocigledno prisutan u sirenju ozonskihrupa us led zagrevanja zemlje;

2) Globalni problem sirornastva i "pri preobilju bogatstva" (Hegel)ostaje trajno neresiv;

3) Globalni problem manjina, zatim "malih" naroda i "malih" kultura ijezika 0 cernu sveodoci elementaran nedostatak sluha za potrebu iproblem ideje pluraliteta, jer svet je pluralan, ito ne u smislu regionalnogmisljenja sveta, nego, doista, on jeste pluralan i same kao takav moze dase dogada;

4) Globalna proizvodnja sa-vremenog tehnoloskog i biotehnoloskogoruzja kao i nehtenje iii nemogucnost kontrole istog;

5) Globalni terorizam i permanentni ratovi vodeni posle II svetskograta pod doktrinom "ogranicenih ratova", a sto je posledica neadekvatnogrnisljenja Ijudskih sloboda i prava. Tako su problemi kriticki reflektovaniglobalizacija koju pronose multinacionalne korporacije, a koje je u prviplan isturaju vlade ekonomski najrazvijenij ih zemalja Zapada kao i vladeonih zemalja koje se nalaze u tranzicijskom i posttranzicijskom vremenugazi svojim besprizornirn hodom prinudavajuci narode i kulture daprihvate same jedan oblik racionaliteta u sledecem smislu:

tehnicko-tehnoloskornjezickommenadzersko-konzumentskorn srnislu kao simulaciju za kulturu iu politickom smislu: jer je na delu svodenje demokratije naproceduru iza koje stoji puka materijalna razmena kao olicenjeekonomske moci, koja se ispostavlja kao distributivna moeselektivne "pravde".

Nairne, ako se informaticka tehnologija predocava kao zapovest, ondaje engleski jezik zamena za 4.500 zivih jezika, posredstvorn koj ih seodvija komunikacija medu ljudima i kulturama na kugli zernaljskoj, i kaotakav je, takode zapovest. Odatle sledi da menadzersko-konzumentskakultura kao potrosacka kultura je zapovedni koncept kulture. Drugekulture kao da ne postoje, iIi se pak, tretiraju kao kulture zavicajno­obicajnog, da ne kazemo mitoloskog tipa, i kao takve su vanvremenske,

13

PRIVREDNA IZGRADNJA GODINA XLV

tj. arhaicne i anahrone, a odrzavaju se u svrhu rezervatsko-turistickihatrakcija.

Dakako, ovi uvidi nisu apriorno usmereni ni protiv tehnicko­tehnoloskog koncepta, ni protiv engleskog jezika, iii potrosacke kulture,kao ni protiv demokratije, oni same konstatuju Ijudsku - epohalnupotrebu, ako covek hoce da opstane u ovom svetu, za ozivotvorenjemideje pluraliteta, odnosno za postovanjern razlicitosti. Postovanjerazlicitosti ne moze se meriti rezervatskorn kulturorn turisticke atrakcije,nego pravom na punocu zivota razlicitih obrazaca i forrni zivota,

Volfgang Vels u svojoj studiji Nasa postmoderna moderna6 zalazese za iskusavanje ideje "transverzalnog uma" kao mosta izmedu modernei postmoderne, kao urnnog Ijudskog dogadanja kome je stalo do prelazaizmedu razlicitih oblika racionalnosti (polja Ijudskog rnisljenja ­delovanja), kao umu korne nije stalo do celine po svaku cenu, korne ondanije ni pripadna ideja sveprisutnog totaliteta - totalitarizma. Velsova idejaje neosporno aktuelna i iz tog razloga sto budi nadu da doista nije sve veedogodeno.

Medutirn, one sto nama preostaje jeste da skrenerno paznju na sledece:

Gradanski horizont sveta sa svojim likorn: besprizornom ibesprimernom praksom globalizacije ispostavio je ekonomiju kao jedinioblik racionaliteta, odnosno prakticnog (ne)uma koji sva druga prakticnoIjudska misljenja - delovanja podastire vlastitoj kalkulativnoj igri sasvrhorn osvajanja prirode i ekonomskog porobljavanja coveka uopste.Ljudi od misljenja u antickoj epohi suprotstavljali su se ogoljenomrealitetu na taj nacin sto su pod uzirn pojmorn prakticne filosofije mislilivezu - prelaz etike i politike koja je nastojala da posreduje ekonomiju ipravo. Srednjevekovna epoha sa svojim misaonim predstavnicima dalajeprimate teologiji nad filosofijom i hriscanskim vrlinama: veri, nadi iIjubavi, nad moralnim vrlinama i na taj nacin su pokusali da posredujurealnost sinteze crkvene i ekonomsko-politicke rnoci. Novovekovna imoderna epoha sa svojim predstavnicima iznedrila je sintezu nauke(matematizirana fizika) i ekonomije, koja sebi podastire politiku (jer je

" Volfgang Vels, Nasa postmodema moderna, KZ Zoran Stojanovic, Novi Sad - SremskiKarlovci,2001.

7 S pravom Liotar konstatuje da .Jcapita! daje politicku hegemoniiu ekonomskom govoru'' ida je pod tim pretpostavkama valjana njegova konstatacija "politika ne moze za cilj imatidobro, vee najmanje zIo" jcr "ll politici je rec ... 0 vrsti govora na osnovu kojeg se raskoliformulisu kao sporovi i onda sc "poravnavajll". Vidi: Fransoa Liotar, Raskol, IZ ZoranStojanovica, Sremski Karlovci - Dobra vest, Novi Sad, 1991. str. 148-149.

14

BRO.I 1-2 GLOBALIZACI.IA: LAICKO-POZlTIVNA POHVALA VREMENU

od Makijavelija do danas ozbiljno razgradena veza izmedu morala ipolitike), svedenu na tehniku vladanja, posredstvom novca, tj.formalizovanu demokratiju. Tako epohalno kretanje pred etikupostavljaju krajnje reduktivisticki zadatak koji se ogleda u zahtevu zaposlovnom etikom, rnisljenjern kao prihvatljiv kodeks ponasanjaposlovnih (biznis) partnera, a od prava se zahteva da se posebno osvetliproblem radnog i svojinskog (privatnog) zakonodavstva.

Stavljanje znaka jednakosti izrnedu ekonomije i prakticnog umafilosofski se moze kriticki opservirati kao svodenje prakticnog urna nasubjektivni tj. instrumentalno-pragmaticni um, koji misli i dela na relacijiobezbedenja efikasnih sredstava za ostvarenje projektovano - pozeljnogcilja, pri cernu cilj i njegovo ostvarenje opravdavaju sva upotrebljenasredstva. Potvrda ovakvom delovanju stanuje i u tenninologij i, odnosnojeziku, jer se priroda i Ijudi iskazuju u terminima: prirodni i Ijudskiresursi, nad kojim se uspostavlja apsolutna vladavina sa svrhom ubiranjaprofita, ornogucena global nom inforrnatickom kontrolom. Jednom recjuteorija i praksa globalizacije ima intenciju jedne jedine racionalne formeuma koja na totalizujuci nacin nastoji da poveze razlicite forme uma, iiirazlicite oblike racionalnosti. Upravo iz tog razloga (totalizacija jegIobalizacija), i u teorijskoj i prakticnoj i pojetickoj formi uma, namecese kao princip, kao objedinjavajuce nacelo, koji ne sarno da povezujerazlicite forme uma, nego ih posreduje i oposreduje pre svega i iznadsvega kalkulativnom logikom vlastitog razvoja kojoj je svrha proizvodnjauniverzalnog obrasca zivota bez obzira na svu razlicitost izmeducivilizacijskih obicajno-moralnih i kulturnih obrazaca iii formi zivota.Prema tome, ako um nije zastarela prica - ideja u njemu nesto trebaradikalno da se prevrednuje. Postmodernisti napustaju staru filosofskuideju uma", dok Maks Horkhajmer kritikuje subjektivni (formalni) urnkome je stalo do primene sredstava na cilj, a izlaz trazi u objektivnomumu kao antitezi instrumentalnom (pornracenom) umu. Horkhajmersaopstava: "Subjektivni, formalni um, kojemu sve postaje sredstvo, jestum covjeka koj i se naprosto nalazi nasuprot drugima i prirodi buduci dase pomirenje ne moze dogoditi bez prolaza kroz razdvajanje ukidanjem

x Habermas bi rekao: "U diskursu moderne tuzitclji stavljaju prigovor koji sc u supstancijinijc promijenio od Hegela i Marxa do Nietzschea i Heideggera, od Bataillea i Lacana doFuocaulta i Derridae. Optuzba je okrenuta protiv uma koji se temelji u principu subjektivnosti, iglasi da ovaj um sve neklisiranc forme potcinjavanja i izrabljivanja, ponizenia i otudenjadenucira i potkopava samo zato da bi na njihovo mjesto postavio neprikosnovenu vladavinuraeionalnosti same". Jirgen Habermas. Filozofski diskurs modcrne, Globus. Zagreb. 1988. str.56.

15

PRIVREDNA IZGRADN.lA GODINA XLV

razdvajanja, medutirn, nije jedino teorijski proces. Istina kada bude odnoscovjeka spram covjeka, pa time i odnos covjeka spram prirode, oblikovandrugacije nego u razdoblju vladavine i oposebljenja, rastvorit ce serascijep subjektivnog i objektivnog uma u jedinstvu. Stvaranjedrustvenog stanja u kojemu jedan drugome ne postaju sredstvo, ujeduo jeispunjenje pojma uma koj i sada preti da se izgubi u rascijepu objektivneistine i funkcionalnog misljenja"."

To radikalno prevrednovanje, po tom misljenju, treba da se ogleda usvetlu neminovnog novog rekonstruisanja odnosa teorijskog, prakticnog ipojetickog uma, koji ce svedociti 0 potrebnim novim prelazima kojirna jestalo do podjednake vaznosti i dela i celine, celovitosti i razlike bezprinudnog nametanja. Taj problem je tim preci unutar momenataprakticnog uma tj. veza - odnosa - prelaza izrnedu moralnog, politickog,ekonomskog i pravnog rnisljenja - delovanja uz izbegavanje narnetanja iizdvajanja bilo kog ljudskog prakticnog rnisljenja - delovanja, jer ako jeto na delu tada stanuje opasnost od jednostrane metafizike bilo: etike,politike, ekonomije iii prava cirne se utire svojevrstan put bilo redukcijemoralnog na moralisanje (sto je Hegelova primedba Kantu), bilopolitickom totalitarizmu, sto je oprobano sa Staljinizmom i ostalimizumima, bilo globalizmu iii ekonomskom totalitarizmu, sto moderansvet zivi danas, bilo pravnoj insuficijencij i, sto je oprobalo Rimskocarstvo. Bez gradnje otvorenog jedinstva momenata prakticnog uma injegovih prelaza ka teorijskorn i pojetickom, kao i obratno, praksaglobalizacije, zaista moze dovesti i do faktickog kraja istorije, jerradikalne suprotnosti tako blizu stanuju: tako pri razumnoj i sveprisutnojkontroli u njenoj blizini stanuje nekontrolisani haos, jer njegovo trajanjene sarno da utire put ka kiber-drustvu, nego i rnogucern kiber-ratu, koj i bise po svojim mogucnostima sustinski razlikovao od svih dosadvidenih/dozivljenih ratnih tragedija."

<) Maks Horkhajmer, Kritika instrumcntalnog urna, Globus, Zagreb, 1988, str. 292-293.!O Vidi, Pol Virilio, lnfonnaticka bomba, Svetovi, Novi Sad, 1998.

16

I3RO.l 1-2 GLOI3ALlZACIJA: LAICKO-POZTTlVNA POHVALA VREMENU

Literatura

Adorno, Teodor, Filozofska terminologija, Svjetlost, Sarajevo, 1986.Fink, Eugen, Uvod u filozofiju, Nolit, Beograd, 1989.Habermas, Jirgen, Filozofski diskurs moderne, Globus, Zagreb, 1988.Hegel, G.V.F., Fenomenologija duha, BIGZ, Beograd, 1974.Horkhajmer, Maks, Kritika instrumentalnog uma, Globus, Zagreb,

1988.Liotar, Fransoa, Raskol, KZ Zoran Stojanovic, Sremski Karlovci ­

Dobra vest, Novi Sad, 1991.Vels Volfrang, Nasa postmoderna moderna, KZ Zoran Stojanovic,

Novi Sad, Sremski Karlovci, 2001.Virilio, Pol, Informaticka bomba, Svetovi, Novi Sad, 1998.Zaks, V. Recnik razvoja, Svetovi, Novi Sad, 2001.

Summary

The problem of globalization represents a contemporary problemrequiring a necessary critical considerations of all ambivalences ofrelations both globally and locally with a view of pointing to thepossibility of the notion of new forms of totalitarianism, as well as thenecessary need to built an open unity of theoretical-poetical opinion­action-creation in order to avoid the traps of possible fate.

Any justification of the existing practice belongs to every-daycalculative conscioousness, and critical takes about contemporary times isthe need ofthe human's opinion as a substance of the objective mind.

17