UNIVERZITET CRNE GORE EKONOMSKI FAKULTET

MATERIJAL ZA PREDMET GLOBALIZACIJA SVJETSKE PRIVREDE

PODGORICA, 2012

__________________________________________________________________________

1

SADRAJ UVOD 1. GLOBALIZACIJA 1.1. Sutina i obiljeja globalizacije 1.2. Globalizacija kao podstreka rasta ili destrukcije privrednog razvoja 1.3. Protivurenosti globalizacije 2. ULOGA TRANSNACIONALNIH KORPORACIJA U PROCESIMA GLOBALIZACIJE 2.1. Transnacionalne korporacije kao nosioci procesa globalizacije. 2.2. Konkurentske prednosti transnacionalnih korporacija 2.3. Transnacionalne korporacije kao faktor posticaja ekonomske globalizacije 2.3.1. Pozitivna uloga transnacionalnih korporacija 2.3.2. Negativna uloga transnacionalnih korporacija 2.4. Osnovne prijetnje rasta transnacionalnih korporacija 2.4.1. Monopolizacija trita 2.4.2. Prijetnja suverenitetu malih drava 2.4.3. Prijetnja ekologiji 2.5. Globalizacija globalizatora 3. ULOGA MEUNARODNIH FINANSIJSKIH ORGANIZACIJA U PROCESIMA GLOBALIZACIJE 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. Neoliberalna globalizacija Uloga Bretonvudskih institucija u procesu globalizacije Aranmani MMF-a i finansijske krize Socijalna politika i Strategije MMF-a i SB za smanjivanje siromatva

4. POSLEDICE GLOBALIZACIJE 4.1. Globalizacija u ekonomskom kontektu 4.2. Posledice i problemi globalizacije 4.2.1. Poloaj zemalja u tranziciji u uslovima nove ekonomije 4.2.1.1 Siromatvo 4.2.1.2. Nezaposlenost 4.2.2. Primjer Kine ili kako zemlje u razvoju mogu imati korist od ukljuivanja u proces globalizacije 4.3. Globalizacija za i protiv 4.3.1. Paradoksi globalizacije 4.3.2. Mitovi globalizacije 4.4. Globalizacija kao ansa i mogunost za sve ZAKLJUAK

__________________________________________________________________________

2

UVOD Termin globalizacija danas sve vie dobija izuzetnu emocionalnu konotaciju. Jedni smatraju, da je to koristan proces, koji ima kljuno znaenje za razvoj svjetske ekonomije u budunosti, i da je on neizbjean i nepovratan. Drugi se odnose k njemu neprijateljski, ak sa strahom, smatrajui da globalizacija vodi prema poveavanju nejednakosti meu zemljama i njihovim granicama, poveava nezaposlenost, smanjuje ivotni standard i slui kao konica na putu socijalnog progresa. Meutim, i jedni i drugi su bez vrstih argumenata i jasne vizije o njenom daljem toku i krajnjiim posledicama po ukupne odnose i procese u svijetu1. Stoga da bi se objektivno sagledali i naznaili magistralni tokovi, kao i pozitivne i negativne strane procesa globalizacije namee se potreba za odgovorom na pitanja: ta je globalizacija? da li je u pitanju apstraktna teorijska kategorija, cjelovit sistem, drutveno-istorijska novina ili zakonomjeran proces u razvoju ljudskog drutva? Sam koncept globalizacije se moe razumjeti, s jedne strane, kao proces permanentnog tehnolokog napretka, univerzalizacije ili ak amerikanizacije sveta koji nuno nacionalne ekonomije svodi na lokalne jedinice pri emu se proglaava smrt nacionalne drave, njenog suvereniteta i autonomije. Uprkos postojeem rivalitetu teorijskih koncepata o ovom procesu2, tema globalizacije uveliko je poznata, pa e ovde biti skicirani samo osnovni segmenti ove dinamike savremenog drutva. Tako prema Lesleju Sklairu, savremeni svijet je globalna cjelina u kojem su nacionalne drave samo jedan skup aktera. Globalni svijet se sastoji od niza transnacionalnih delatnosti, odnosno od tri sfere: ekonomske, politike i kulturno-ideoloke, unutar kojih deluju transnacionalni akteri. One odgovaraju djelovanjima transnacionalnih kompanija, transnacionalne kapitalistike klase, kulture i ideologije konzumerizma. Sa druge strane postoje miljenja da je globalizacija samo nastavak imperijalizma, odnosno kolonijalizma i svjetske dominacije iz jednog ili nekoliko svjetskih centara. Dilema koja se istie kao kljuna u raspravama i razmatranjima fenomena globalizacije glasi: Da li globalizacija dovodi do poveavanja nejednakosti drava u cijelom svijetu ili, suprotno tome, ona upravo doprinosi smanjivanju nejednakosti meu dravama u njihovom ekonomskom razvoju? I dok se na jednom polu nalaze oni koji ovaj proces smatraju poeljnim i korisnim zbog jaanja konkurencije, stvaranja preduslova za kreiranje zdravijeg trita i mogueg smanjenja jaza izmeu bogatih i siromanih zemalja, na drugom kraju nalaze se oni koji smatraju da globalizacija produbljuje nejednakosti i dovodi do permanentne periferizacije siromanijeg dijela nae planete3. Pored pitanja ekonomske nejednakosti drava u svijetu, globalizacija nosi i druge izazove i dileme. Potreba da se stvore uslovi za bri privredni razvoj, potreba za ouvanjem ivotne sredine i drutvene stabilnosti, efikasno meunarodno odravanje mira, suavanje tehnolokog i socijalnog jaza izmeu bogatih i siromanih, uloga i uticaj multinacionalnih kompanija u modernom svijetu, obezbjeenje viih zdravstvenih standarda, zajedniko shvatanje ljudskih prava i ouvanje kulturnog identiteta u sve homogenizovanijem svijetu, samo su neke od tema koje prate rasprave o procesu globalizacije. Na poetku XXI vijeka svjetska ekonomija kao sveukupnost nacionalnih privreda i njihovih ekonomskih i politikih meusobnih odnosa dobija novo svojstvo: globalizacija postaje vana forma i istovremeno nova etapa internacionalizacije dravnog ivota. Ona obuhvata sve vane procese1

, ,12 2000 ,http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2000/rus/041200r.htm 2 L. Skler navodi etiri osnovna rivalska shvatanja globalizacije: svetsko-sistemski pristup, model globalne kulture, model globalnog drutva i model globalnog kapitalizma (Skler, 2003). Poznata je i podjela debatera o globalizaciji na hiperglobaliste, skeptike i transformacioniste iznesena od strane D. Helda (Held, 2003). Izmeu ostalog, globalizacija se interpretira i kao intenzifikacija procesa modernizacije (Gidens, 1998:69; Robertson, 2003:186-188), puka internacionalizacija (Skler, 2003:32), prerueni kolonijalizam ili postmoderna tendencija (Hardt i Negri, 2003:105-122), odnosno tek ideoloka misaona konstrukcija u funkciji maskiranja stvarne dinamike savremenog drutva (Volerstin, 2003; Kellner, 2002:286).3

"Aspekti globalizacije" Centar za prouavanje informacionih tehnologija, BO, 2003. http://www.bos.org.yu/cepit/globalizacija/html/predavaci/predavaci.htm

__________________________________________________________________________

3

socijalno ekonomskog razvoja svijeta, koji ubrzano dovode do ekonomskog rasta i modernizacije. Istovremeno globalizacija raa nove protivurenosti i probleme u svetskoj ekonomiji. Danas su sve zemlje svijeta u razliitom stepenu zahvaene procesom globalizacije. Globalizacija otkriva iroke mogunosti za istinski svjetski razvoj, iako je tempo njene rasprostranjenosti neravnomjeran. Proces integracije u svjetsku privredu u nekim zemljama ide bre nego u drugim. U zemljama koje su uspjele da se ukljue u integracione procese primjeuju se bri tempo rasta privrede i smanjenje siromatva. Politika spoljne orjentacije donijela je ubrzan razvoj i blagostanje znaajnom dijelu Istone Azije, potpuno preobrazivi taj region, koji se 40 godina unazad nalazio meu najsiromanijim u svijetu. Sa druge strane, povean ivotni standard omoguio je i vei razvoj demokratije i kretanja naprijed u reavanju takvih ekonomskih problema kao to su zatita ivotne sredine i poboljanje uslova rada. Kao rezultat globalizacije, liberalizacije trita i tranzicionih reformi, otvorio se prostor za ulazak meunarodnih, regionalnih i globalnih kompanija na svjetsko trite. Transnacionalne korporacije, globalni strateki timovi i savezi su nosioci novih razvojnih trendova. Trend globalizacije i istovremeno lokalizacije su procesi okrenuti budunosti. Ne ukljuivati se u te nove trendove, zatvarati se u vlastite kriterije efikasnosti i uspjenosti unutar nacionalne drave je izbor ekonomskog i sveukupnog zaostajanja. Kako pomoi zemljama u razvoju, pogotovo najsiromanijim? Vodi li globalizacija do poveavanja nejednakosti ili ona moe pomoi da se iskorijeni siromatvo? I da li je istina da e zemlje koje se ukljue u integracione procese neizbjeno biti podvrgnuti nestabilnosti? Kljuno pitanje koje bezuslovno trai odgovor jeste: Da li imamo kapaciteta da kanaliemo proces globalizacije na nain da on omoguava pruanje vrhunskog dobra najveem broju ljudi? U ovom radu daje se kratak pregled nekih aspekata globalizacije i pokuava se odrediti put, koji e otkriti mogunosti korienja plodova procesa globalizacije, a ujedno i ouvanje trezvenosti pri ocjeni potencijala globalizacije i rizika globalizacije.

__________________________________________________________________________

4

1. GLOBALIZACIJA Pojam globalizacije moe se shvatiti i definisati na razliite, ponekad i kontradiktorne naine. Globalizacija predstavlja objektivan proces formiranja, organizacije, funkcionisanja i razvoja novog svjetskog globalnog sistema na osnovu produbljujue veze i meusobno isprepletanih veza u svim sferama meunarodne zajednice. To je proces privrednog, politikog, socijalnog i kulturnog djelovanja na nadnacionalnom nivou, proces koji na globalnom nivou mijenja ustaljene politike, privredne, socijalne i kulturne odnose. Bitna determinanta ovog procesa je tehnoloki razvoj koji omoguava prostorno i vremensko smanjivanje svijeta. Pojam globalizacija je viestruk. Na irem planu - to je prerastanje nacionalnih i regionalnih problema u svjetski i formiranje novih privrednih, socijalnih i prirodno - biolokih globalnih sredina. U konkretnom smislu to je proces transformacije ekonomskih i privrednih struktura u cilju ustanovljavanja cjeline i jedne svjetske geoekonomske realnosti. Konkretnom sferom globalizacije javlja se takoe i nauno tehnika tehnologija, globalna etika, nove prijetnje meunarodnoj sigurnosti i stabilnosti ( meunarodni terorizam, transnacionalni prestupi, globalni razmjetaj oruja masovnog unitenja) i dr. Svijet koji nastaje svijet je radikalne diskrepancije izmeu bogatih i siromanih, i ovo ostaje fundamentalna injenica drutvene strukture savremenog svijeta. Dinamika savremenog drutva ili globalizacija nije neto to se tie (samo) velikih sistema, ve ona utie na na svakodnevni ivot, kao i na svakodnevne interakcije i ponaanje prema drugima. Javljaju se globalna homogenizacija kolstva, globalna kontrola hrane, globalna kontrola bolesti i lijeenja, a diskursi o globalnoj kulturi odavno su poznati. 1. GLOBALIZATION The term globalization can be understood and defined in different, sometimes contradictory ways. Globalization presents the objective process of formation, organization, functioning and development of the new world global system on the basis of deepening connection and mutually entangled relations with all spheres of the international community. That is the process of economic, political, social and cultural operation at the supranational level, the process that at the global level changes the stable political, economic, social and cultural relations. The important determinant of such process is the technological development that enables the spatial and timely reduction of the world. The term globalization is multiple. On the broader plan- that is the development of national and religious problems into the world problem and formation of the new economic, social and natural-biological global areas. In the concrete sense that is the process of transformation of the economic and industrial structures in order to establish the entity and a world geo-economic reality. By the concrete sphere of globalization the scientific technical technology also appears, as well as the global ethics, new threats to the international safety and stability (international terrorism, trans-national offences, and global arrangement of weapons of mass extermination), etc. The world that is creating is the world of radical discrepancy between the rich and the poor and this stays the fundamental fact of social structure of the modern world. Dynamics of the modern society or globalization is not something that applies (only) to the big systems, but it has influence also on our everyday life, and everyday interactions and behaviour towards the others. The global homogenization of the educational system, global control of food, global control of illnesses and healing appear, and the discourses on global culture are well known for a long time.

__________________________________________________________________________

5

1.1. Sutina i obiljeja globalizacije U poslednjih 20 -30 godina postali smo svjedoci jedinstvenog skupljanja i preplitanja u velikom obimu pojava i procesa, od kojih bismo svaku mogli nazvati epohalnim dogaajem posmatrajui posledice za cijelu svjetsku zajednicu. Duboke promjene koje su se izrodile u geopolitikim strukturama svjetske zajednice i transformacija socijalno politikog sistema daju nam osnovu da govorimo o zavretku jednog istorijskog perioda i stupanju savremenog svijeta u bitnu novu fazu svog razvoja.4 Pod globalizacijom se podrazumijeva proirivanje i produbljivanje socijalnih veza i institucija u prostoru i vremenu na taj nain to s jedne strane, na svakodnevni ivot ljudi sve vie rastui uticaj pokazuju deavanja koja su se desila u drugim djelovima zemljine kugle, a sa druge strane uticaji pojedinih regiona mogu imati vane globalne posledice. Jednostavno reeno, globalizacijski procesi u privredi razlikuju se od klasinih modernizacijskih procesa5. Visoka tehnologija ne nalazi se vie samo u sreditu, ve se koristi ondje gdje zarauje najvie novca. Rad se na slian nain kree prema mjestima gdje su nadnice najvie. U tom procesu cijene, rente, nadnice, kamate i dividende postaju ujendaenije. Nadnice rastu u zemljama s niskim nadnicama i padaju u zemljama s visokim nadnicama - proces koji ekonomisti poznaju kao ujednaavanje faktora. Zato se ini da bi upravo nerazvijene zemlje i zemlje u razvoju trebale, dugorono gledano, imati vie koristi od globalizacije privrede nego bogate zemlje. Globalizacija pretpostavlja da mnotvo socijalnih, ekonomskih, kulturnih, politikih i drugih veza dobija svetski karakter. U isto vrijeme ona podrazumijeva porast nivoa meusobnog dejstva kako u dijelu pojedinih drava, tako i meu dravama. Ono to je novo za savremene procese globalizacije je irenje socijalnih veza na takve sfere djelatnosti, kao to su tehnoloka, organizaciona, administrativna, pravna i druge, a takoe dolazi do postojane intenzifikacije tendencija ustanovljivanja meusobnih veza kroz mnogobrojne oblike savremene komunikacije i nove informacione tehnologije. Pored navedenog globalizaciju karakterie sledee: 1. irenje: mnogostrukost i zbijenost veza drutva i drave; 2. produbljavanje intenzifikacija i novi nivoi odnosa, meuzavisnosti i povezanosti; 3. sabijanje prostora i vremena - prostor postaje svjetski univerzalni, a vrijeme reagovanja skraeno; 4.izmjetanje iz lokalnog okruenja i restrukturiranje u beskrajnim okvirima prostora-vremena.6 Prije svega je neophodno da razlikujemo formu globalizacije u ramovima imperija (takvih kao to je npr. Velika Britanija) koje su se prostirale na ogromna prostranstva i objedinjavali ih u jedan politiki i ekonomski sistem, od savremenih formi globalnih pojava koje karakterie kao prvo, ogromne investicije industrijski razvijenih zemalja u privredama jedne zemlje u drugu, kroz multinacionalne korporacije, a kao drugo kroz visok nivo kretanja kapitala. U poetku razvoj meusobnih veza meu narodima i zemljama proticao je u formi ekspanzije Evrope, zatim Zapada u cjelini, a nakon toga je globalizacija poela da oznaava u sutini evropsku, zapadnu globalizaciju. Danas su procesi regionalizacije i globalizacije obuhvatili cio svijet. Intenzifikacija tih procesa je uslovila irenje funkcija i sfera odgovornosti nacionalnih drava, s jedne strane, a sa druge strane je dovela do erozije njihovih mogunosti da efektivno izlaze na kraj sa pred njima postavljenim zahtjevima. Roba, kapital, ljudi, znanje, oruje, narkotici itd. poeli su se lako prenositi preko dravno teritorijalnih granica. Transnacionalne mree, socijalna kretanja i odnosi su proele skoro sve sfere ljudske djelatnosti. Postojanje globalnih sistema trgovine, finansija i proizvodnje povezalo je sudbinu kolektiva, drava, pa i cijelih nacija irom svijeta. Na taj nain dravno teritorijalne granice postaju sve vie providne / transparentne/7.4 5 6 7

.. http://www.cfin.ru/press/management/2000-3/13.shtml

Globalizacija ,nacionalne drave, regionalizacija,identitet Dr.sc. Anelko Milardovi /Dr.sc. uro Njavro/Aleksandar Vuki http://www.cpi.hr/download/links/hr/5350.pdf Prof. dr Miomir Jaki, Ekonomski fakultet Beograd,2001 Globalizacija i povlaenje drave , http://lib.socio.msu.ru/ i http://referat.kulichki.net/

__________________________________________________________________________

6

Slino tome, pod globalizacijom se podrazumijeva i ogromno poveanje obima svjetske trgovine i dugih procesa meunarodne razmjene u uslovima sve otvorenije i integrisanije svjetske privrede, koja ne priznaje granice. Rije je ne samo o tradicionalnoj spoljnoj trgovini robama i uslugama, nego i o valutnim tokovima, kretanju kapitala, razmjene tehnologije, informacija i ideja, i preseljenja ljudi. Savremenu etapu globalizacije karakteriu i razliite barijere i ogranienja koje postoje meu zemljama svijeta, kao i to to nema optih pravila regulisanja za privrede zemalja u razvoju i razvijene zemlje. Stupanjem u XXI vijek dolazimo do nove epohe globalizacije koja e imati kako pozitivno dejstvo na sve zemlje svijeta, tako i negativne karakteristike. Osnovne karakteristike globalnog svijeta: 8 Uprkos smanjenju barijera u trgovakim tokovima samo trite kapitala se javlja istinski globalnim. Samo kapital bez prepreka migrira u mjesta koja su mu najbolja za primjenu. A kapital izlazi ne iz siromanih zemalja Juga, ve se preliva iz sefova bogatih zemalja sjevera. Kapital se nalazi u rukama banaka, velikih trustova, konsultativnim kompanijama, korporacijama sjeverne polulopte: 81 % direktnih investicija odlazi na sjeverne zemlje sa visokim ivotnim standardom - SAD, Britaniju, Njemaku, Kanadu. U tim zemljama koncentracija kapitala poveala se za etvrt vijeka za 12 %. Ne daje se svakoj zemlji ansa da bude dio privilegovanog sistema. Ali praktino sve drave stavljene su pod presing one su dune da se adaptiraju izazovu globalizacije, prema nivou najuspjenijih proizvoaa meu svjetskim kompanijama. Globalizacijom praktino nisu zahvaene Afrika, skoro sva Latinska Amerika, cio Bliski istok (sa izuzetkom Izraela), ogromni prostori Azije. Principi slobodnog svetskog trita primjenjuju se na odabran nain. Globalizacija moe biti uzrok brzog razaranja i odlaska na zaelje svetskog razvoja zbog sve vee konkurencije. Pod njenim uticajem drave postaju objekti otrih i brzih ekonomskih promjena. Podanici se u svojim zemljama osjeaju nezatienim pred naletom novih ideja, koje su suprotne po znaenju glavnim dogmama nacionalnih Vlada. Bogatstvo kod vlasnika tehnologije i resursa nie bukvalno pred oima, ali isto tako brzo i pada ukoliko vlasnik omeka i ukoliko se usudi da rtvuje sopstveni identitet. Direktne strane investicije ne daju uvijek plodotvorne rezultate. I oni koji su istrajno naglaavali mogunosti investitora sad mogu da uvide da tim gigantskim korporacijama nisu neophodni inicijatori ekonomskih promjena, ve ouvanje nerazvijenosti. TNK grade takve unutranje strukture, koje pojaavaju unutranju socijalnu nejednakost, omoguavajui i ostvarujui u datoj zemlji nepotrebnu proizvodnju i nepotrebnu tehnologiju. Iskljuivanje cijelih drutava iz procesa globalizacije poveava rizik od etnonacionalnih konflikata, terorizma, ratnih konflikata. Teko je poricati da priliv kapitala daje zemljama u razvoju nove mogunosti i da im se pruaju nove anse. Izmeu 1990 i 1997 godine finansijski tok sredstava iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju poveao se dramatino - od 44 milijarde dolara do 244 milijarde dolara. Skoro polovinu tih sredstava predstavljale su direktne strane investicije, to, moglo bi se rei da daje zemljama primaocima ansu. Ali ubrzo se saznalo da ogromne sume odlaze isto tako brzo kako i dolaze, ukoliko situacija u datoj zemlji pone da gubi svoju privlanost. U kratkom vremenskom periodu zapadni privatni kapital napustio je sredinom 1997 godine Tajland, zatim junu Koreju, zatim Indoneziju izazvavi u tim zemljama ok nacionalnih razmjera.

Sutinsko obiljeje globalizacije je da oznaava objektivan i zakonomjeran proces povezivanja, proimanja i objedinjavanja svijeta uprkos njegovoj privrednoj, politikoj, kulturnoj pa i civilizacijskoj raznovrsnosti. Ujedinjavanje svijeta u ljudsku zajednicu, ovjeanstvo, nastaje kao rezultat tehnoloko-informatike revolucije i njome izazvane kompresije vremensko-prostorne distance, stvaranja globalnog trita i monih transnacionalnih ekonomskih i politikih organizacija8

,http://lib.socio.msu.ru/ i http://referat.kulichki.net/

__________________________________________________________________________

7

kao i formiranja svijesti o meuzavisnosti odnosno neminovnosti povezivanja, proimanja i objedinjavanja svijeta.9 Termin globalizacija svojim znaenjem obuhvata irok spektar ekonomskih, politikih i kulturnih trendova savremenog svijeta. U ekonomskom smislu, oznaava globalan uticaj klasinog liberalizma (ili ideje "slobodnog trita") na svjetsku ekonomiju, dok se u politikom smislu pod globalizacijom najee podrazumijeva dominacija zapadnih (npr. amerikih) formi politikog, ekonomskog i kulturnog ivota. U kulturnom smislu, kao sinonim se esto upotrebljavaju rijei vesternizacija , "pozapadnjavanje" i "amerikanizacija", oznaavajui trend preuzimanja dominantnih vrijednosti i ideala zapadne civilizacije od strane drugih kultura i civilizacija. Henry Kissinger, bivi dravni sekretar Sjedinjenih Amerikih Drava, rekao je da je globalizacija samo drugo ime za dominantnu ulogu Sjedinjenih Drava 10. Pored politike, ekonomske i kulturne forme, pod ostalim aspektima globalizacije svakako treba izdvojiti razvoj i distribuciju informacijsko komunikacijskih tehnologija, Interneta, kao i razvoj industrije informatikih tehnologija kao bitne odlike savremenog svjetskog ekonomskog sistema. Pored navedenog globalizacija podrazumijeva i mogunost razvoja jedinstvenog svjetskog sistema tj. izgradnju sloenih transnacionalnih entiteta i njihovu moguu koordinaciju od strane viih instanci. David Held, Anthony McGrew i Anthony Giddens 11 iznose nekoliko dimenzija globalizacije: 1) ekonomska dimenzija internacionalizacija kapitala, proizvodnih odnosa i klasa, praena monopolizacijom tehnologije i finansijskog kapitala omoguila je posredstvom trine konkurencije intenzivno planetarno povezivanje svih inilaca privrednog ivota; 2) drutveno institucionalna dimenzija zamjena naturalne i patrijarhalno-agrarne civilizacije prevladavajue robnim odnosom i otvorenim graanskim drutvom; 3) infrastrukturna dimenzija sve bre i svestranije strukturalno povezivanje sve veeg broja drutava, kapitala, robe, usluga, radne snage i informacija na velikim udaljenostima gdje Internet i rad na daljinu imaju znaajnu ulogu; 4) politika dimenzija - kriza meunarodnog pravnog suvereniteta i unutranje legitimnosti nacionalne drave, formiranje regionalno-svjetskih institucija upravljanja, sve vei utjecaj transnacionalnih i nadnacionalnih institucija, kao i "kanalizacija" modela zapadne demokratije na svjetskoj sceni; 5) ideoloko-kulturna dimenzija ideologija u vidu mone svjetske industrije svijesti postala je kljuna poluga globalnog poretka moi. Njoj pripadaju masovni mediji, veliki dio kompjuterske industrije, obrazovanja, znanosti i umjetnosti koji dobivaju industrijski karakter i vre difuziju zapadnog sekularnog smjera i kulturnih obrazaca; 6) vojna i geostrateka dimenzija smjena bipolarne strukture unipolarnom strukturom organizovanja fizike sile s tendencijom stvaranja fronta vojne hegemonije dominantnih svjetskih sila, te novih naina odobravanja i ozakonjenja militarizacije; 7) ekoloka dimenzija svjetska opasnost od ekoloki destruktivnog naina proizvodnje (iscrpljivanje sirovina, zagaenost, klimatski poremeaji) koja dovodi u pitanje opstanak svijeta.

1.2. Globalizacija kao podstreka rasta ili destrukcije privrednog razvoja Globalizacija se ne javlja kao nova pojava. Po miljenju analitiara, 100 godina unazad globalizacija svjetske privrede nije bila nita manja nego sad. Meutim za razliku od tog vremena znaajno je porastao stepen razvoja i dubina integrisanosti komercijalnih i finansijskih usluga. Najizrazitijim primjerom toga javlja se integracija finansijskih trita, koji je dostignut zahvaljujui savremenim sredstvima elektronskih veza.9

Dr Sran Milainovi,Policijska akademija Globalizacija- mogunost izbora, http://prezentacije.mup.sr.gov.yu/upravazaobrazovanje/casopis/1-05/BEZ4.pdf10 11

Kissinger,H.: "Globalisation: America's role for the millenium", The Irish Independent, 13. listopada 1999. http://triplec.uti.at/files/tripleC1(2)_Fuchs.pdf, 2005.

__________________________________________________________________________

8

Znaaj ovog procesa doveo je do otre polarizacije na pobornike i kritiare globalizacije. Neki pobornici globalizaciju vide kao jedan novi proces, koji se moe mjeriti prodorom Interneta; oni smatraju da je to jedina ideologija koju treba propovijedati, te da ona predstavlja trijumf trita. Na drugoj strani su kritiari, koji glasno negoduju zbog svih loih stvari koje pripisuju globalizaciji. Neki od njih smatraju da globalizacija nije sasvim novi proces, tj. da on postoji vjekovima, stalno napredujui uz povremeno veliko nazadovanje. Smatraju da svaka zemlja, a ne samo SAD, u praksi gleda na trite kao na sredstvo, a ne ideologiju, koje je na domaem terenu prilagoeno sistemu raspodjele zarada i moralnih vrijednosti odreenih lokalnim drutvenim normama12. Kritiari se dijele na one iz bogatih zemalja koji se plae posljedica globalizacije po njih same, i na one koji globalizaciju napadaju zbog toga to ih, ponekad sa dobrim razlogom, mimoilazi. Ali kada prevaziu negodovanje, isti esto daju predloge u skladu sa liberalizacijom koja u konanom ishodu doprinosi globalizaciji. Oni smatraju da je nemogue ostvariti globalizaciju u nejednakom svijetu. Drugo, problemi ivotne sredine nisu prouzrokovani potroakim mentalitetom Juga, ve stilom ivota ljudi na Sjeveru. Konano, Zapad mora da uini neto u vezi svog pogrenog pristupa migraciji jer sistem koji ukljuuje privlaenje najumnijih i najboljih iz siromanih zemalja stalno podie nove barijere prema ostalim ljudima iz zemalja u razvoju. Najuoljivije obiljeje nove svjetske privrede jeste sve vea povezanost izmeu visoko i nisko razvijenih zemalja. Uostalom, visoko razvijene privrede Evrope, Japana i Sjedinjenih Drava bile su u znatnoj meri povezane trgovinskim tokovima jo 60-ih. Velika novina tekueg vijeka je mjera u kojoj su siromane nacije svijeta postale dio globalnog sistema trgovanja, finansija i proizvodnje, prije kao partneri i igrai na tritu nego kao kolonijalni podanici. Za poklonike globalizacije, ovakav razvoj obeava vee dobiti od trgovine i bri rast za ova oba dijela svijeta podijeljena visinom dohotka. Za skeptike, integracija bogatih i siromanih obeava sve veu nejednakost kod prvih i veu dislokaciju kod drugih. 13. Nacionalne privrede se sve vie integriu u etiri fundamentalna podruja trgovinu, finansije, proizvodnju i rastuu mreu ugovora i institucija. 1. Vea trgovinska povezanost je jasna: gotovo svake godine od Drugog svetskog rata, meunarodna trgovina rasla je bre od globalne proizvodnje, rezultirajui u veem ueu izvoza i uvoza u GDP-u 14 (BDP)praktino svake zemlje na svijetu. 2. Za finansije je karakteristino da direktne strane investicije (u kojima inostrani kapital dobija kontrolni paket u preduzeu) posebno su rasle bre nego ukupni tokovi kapitala. 3. Otar rast direktnih stranih investicija podvlai ogromnu i sve veu ulogu multinacionalnih korporacija u globalnoj trgovini, a naroito u globalnoj proizvodnji. injenica koja zapanjuje u tokovima meunarodne trgovine jeste procjena da se treina robne trgovine zapravo sastoji od prometa meu filijalama jedne kompanije, nasuprot transakcijama meu razliitim izvoznicima i uvoznicima. 4. etvrti bitan aspekt globalizacije je sve vea harmonizacija meu privrednim institucijama. Dio toga je stvar imitacije. Veina zemalja u razvoju je, sticanjem nezavisnosti nakon Drugog svetskog rata, izabrala netrine strategije razvoja. Ti modeli razvoja, kojima je rukovodila drava, propali su 80-ih godina, uslijedio je masovan prelazak ka trino zasnovanom rastu, sa vodeom ulogom privatnog sektora. Nakon iste imitacije, meutim, znatno su porasle obaveze po meunarodnim ugovorima koji se tiu trgovine, investicione politike, poreske politike, prava intelektualne svojine, bankarske supervizije, konvertibilnosti valuta, politike inostranih investicija, pa ak i kontrole podmiivanja. Rastua mrea ugovora povezuje drave u zajednicu multilateralnim obavezama (kao12 13 14

"Aspekti globalizacije" Centar za prouavanje informacionih tehnologija, BO, 2003. http://www.bos.org.yu/cepit/globalizacija/html/predavaci/predavaci.htm Glokalni svet Alexandria Press i Nova srpska politika misao 2003, http://www.alexandria-press.com/online/glokalni_svet.htm GDP - je engl. skraenica od Gross Domestic Product, u prevodu bruto domai proizvod- BDP. Bruto (ukupan) - znai da obuhvata sve proizvedene proizvode i usluge. Domai - znai da se raunaju aktivnosti koje se izvravaju u zemlji, to ukljuuje aktivnosti koje se odvijaju u zemlji, a vre ih strane firme i iskljuuje aktivnosti firmi koje posjeduju dravljani posmatrane zemlje ali se vre u inostranstvu. Proizvod - znai da se mjeri ukupno ostvareni rezultati poslovanja. GDP se izraava tekuim (trinim) i stalnim cijenama, kod kojih je izolovan uticaj inflacije.

__________________________________________________________________________

9

to je grupa G-77, koju ine 132 zemlje lanice) 15, regionalnim obavezama (Evropska unija i drugi trgovinski blokovi) i bilateralnim obavezama (na primjer, dvonacionalni poreski ugovori izmeu SAD i drugih vlada). Uticaji globalizacije, kako za razvijene tako i za zemlje u razvoju, trenutno su predmet intenzivnog istraivanja i estokih debata o ekonomskoj politici. Trenutno se istrauju etiri grupe pitanja16. Prvo, da li e globalizacija promovisati bri privredni rast, posebno unutar etiri petine svjetske populacije (4,5 milijarde ljudi) koja jo uvek ivi u zemljama u razvoju? Drugo, da li e globalizacija podsticati ili podrivati makroekonomsku stabilnost? Da li su iznenadni i neoekivani kolapsi privreda u kojima se razvija trina ekonomija (poput onoga u Meksiku 1994. i Istonoj Aziji 1997. godine) rezultat dubokih tokova u procesu globalizacije, ili su to primjerci kolateralne tete, nastali na putu u prosperitet, kojima se moglo upravljati i koji su se moda mogli izbjei? Tree, i, ako je tako, da li je taj problem ogranien na nekvalifikovane radnike u razvijenim privredama, ili je ta nejednakost dublji rezultat pojaih trinih sila u svim djelovima sveta? etvrto, kako dravne institucije na svim nivoima regionalnim, nacionalnim i meunarodnim treba da prilagode svoje moi i odgovornosti u svijetlu nastajanja globalnog trita? Privredni rast - Pretpostavke Adama Smita17 o ogromnoj koristi od trgovine u sreditu su mnogih novih matematikih modela "endogenog rasta". Ovi modeli naglaavaju da dugoroan rast zavisi od vee produktivnosti i inventivnosti, a da podsticaji za jedno i za drugo (kao to je Smit pretpostavio) zavise od obuhvatnosti trita. Ukoliko inovatori prodaju na stalno rastuem svjetskom tritu, u veini sluajeva e biti podstaknuti na inovacije. Ukoliko je produktivnost poveana poboljanjem proizvodnog procesa meu brojnim pogonima i ako svaki pogon ima fiksne trokove proizvodnje, onda e vee trite omoguiti da ti fiksni trokovi budu podijeljeni na veu proizvodnju. Ovi argumenti dijelom su poduprti empirijskim podacima poslednjih godina. Zemlje u razvoju koje najbre rastu tokom poslednje dvije decenije su zemlje koje su uspele da obezbijede novi rast podstaknut izvozom, posebno industrijske robe. Privrede koje su pokuavale same da se razvijaju titei se od uvoza visokim trgovakim barijerama sporije rastu od otvorenijih, izvozno orijentisanih privreda. Moderne teorije, meutim, jo uvek naglaavaju da koristi koje globalizacija donosi privrednom rastu ne mogu zapravo svi imati. Rezultati pokazuju da zemlje sa velikim prirodnim resursima, kao to su izvoznice nafte u Persijskom zalivu, nisu konkurentne u veini industrijskih sektora. To je, izgleda, uslov koji je u skladu sa niim dugoronim rastom, mogue zato to industrija prije nego primarna proizvodnja (poljoprivreda i rudarstvo) nudi bolje mogunosti za inovacije, uenje kroz rad i napredak u produktivnosti na dui rok. Ekonomska teorija predlae da neka vrsta netrine intervencije koja se kree od zatite industrija u razvoju do njihovog subvencionisanja moe imati povoljne efekte u takvim okolnostima. Meutim, o praktinim stranama tih intervencija u stvarnosti se estoko raspravlja i one se mogu dovesti u pitanje. Makroekonomska stabilnost - Kako je tokom poslednje dvije decenije globalizacija uzimala maha, dramatino su rasli razni vidovi meunarodnih finansijskih tokova. Direktne strane investicije, portfolio investicije kroz fondove za odreene zemlje, bankarski krediti, krediti po osnovu izdavanja obveznica, derivati (svopovi, opcije, terminske pozajmice), reosiguranje i drugi finansijski instrumenti izuzetno su porasli. I razvijene zemlje i zemlje u razvoju sve su vie strancima otvarala svoja trita kapitala. U 1997. godini MMF je preduzeo korake ka unoenju amandmana na lanove Statuta kojima se zagovara slobodno kretanje kapitala. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj15 16 17

Na Konferenciji UNCTAD-a, juna 1964. godine 77 zemalja u razvoju je formiralo G77 kako bi govorile jednim snanim jezikom http://www.globalizacija.com/doc_sr/s0039raz.htm Glokalni svet Alexandria Press i Nova srpska politika misao 2003, http://www.alexandria-press.com/online/glokalni_svet.htm uvena je opaska Adama Smita u "Bogatstvu naroda" kako su "otkria Amerike i prolaza ka Istonoj Indiji oko Rta dobre nade dva najvea i najvanija dogaaja zabiljeena u istoriji ovjeanstva". Mislio je da se "spajanjem, po nekom mjerilu, najudaljenijih djelova svijeta, omoguava da oni pomognu jedni drugima u ispunjenju potreba onoga drugog, da jedni drugima poveaju uivanja i da podstiu jedni drugima industriju, pa se ini da je njihova opta tendencija korisna". Otkria, naravno, nisu bila dovoljna da garantuju ove koristi. I sam Smit je priznao da imperijalna pljaka liava domorodako stanovnitvo Novog svijeta i Istone Indije najveeg dijela koristi od globalizacije njegovog doba.

__________________________________________________________________________

10

(OECD), Svjetska trgovinska organizacija (WTO) i Banka za meunarodna poravnanja (BIS) su, takoe, sve vie traile meunarodne standarde za liberalizaciju i superviziju meunarodnih investicionih tokova. Opta tvrdnja ekonomskih teorija je da e pojedine zemlje imati koristi od trgovine finansijskom imovinom na isti nain kao i od trgovine robama. Finansijske transakcije, po teoriji, donose dvije vrste koristi: veu diverzifikaciju rizika i meuvremenske dobitke (bolju sposobnost uzimanja i davanja kredita kroz vrijeme, konzistentniju sa eljenim modelom investiranja i potronje). Teorija, meutim, nagovjetava i neka ogranienja u optimistikom pogledu na ove stvari, a iskustva steena tokom meunarodne finansijske liberalizacije daju stvarne razloge za oprez. Pravo znaenje meksikog sloma i finansijske krize u Istonoj Aziji jo je daleko od toga da je jasno, ali oba iskustva su pokazala da nesputani finansijski tokovi iz razvijenih zemalja ka tritima u razvoju mogu izazvati duboku destabilizaciju. Problem je, to finansijska trita podlijeu izvjesnim kljunim "nedostacima trita" koje globalizacija pogorava, a ne ograniava. Jedna vrsta nedostatka je tendencija nedovoljno regulisanih i potkapitalizovanih banaka ka bezobzirnom kockanju sa deponovanim novcem, s obzirom na to da, kako to vide vlasnici/direktori banaka, profit banke ostaje njima, dok se gubici prenose na dravu. Tako meunarodna finansijska liberalizacija loim kapitalizovanim bankarskim sistemima predstavlja poziv na preveliko zaduivanje i moguu finansijsku krizu. Drugi nedostatak je finansijska panika koja nastaje kad grupa kreditora iznenada odlui da povue zajmove od dunika, iz straha da drugi kreditori ine to isto. Svaki kreditor trai izlaz jer e onaj poslednji ostati kratkih rukava, pod pretpostavkom da dunik nema likvidnu imovinu kojom bi pokrio naglo povlaenje kredita. Ovakva panika bila je ranije poznata kao navala na banke, koja je muila banke u SAD prije uvoenja federalnog sistema osiguranja 1934. godine. ini se da ona preovlauje u meunarodnom kreditiranju, posebno u bankarskim pozajmicama tritima u razvoju18. Ova dramatina iskustva navode na razmiljanje o mnogim uglovima posmatranja pritisaka ka brzoj liberalizaciji meunarodnog kretanja kapitala. Dok zvanini Vaington jo uvek snano zagovara liberalizaciju, diu se glasovi koji trae usporavanje kapitalnih tokova da bi se sprijeila panika na finansijskim tritima. Ideje ukljuuju oporezivanje meunarodnih transakcija19; direktna ogranienja kratkoronih bankarskih pozajmica iz inostranstva kao standard bankarske supervizije i pravila vee otvorenosti. Zbog svega navedenog teorija i praksa liberalizacije trita kapitala nale su se u zaaranom krugu. Raspodjela dohotka - Moda nijedan aspekt globalizacije nije tako kontroverzan kao navodni efekti porasta trgovine na raspodelu dohotka. Postoji itav niz tvrdnji da je globalizacija glavni faktor u rastuoj nejednakosti, kako u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama20. Tokom poslednjih 25 godina, meunarodna ekonomska teorija uglavnom se usredsrijedila na dvije vrste trgovine: unutarindustrijsku i meuindustrijsku. Prva vrsta, u kojoj Sjedinjene Drave Evropi prodaju automobile dok istovremeno uvoze evropske automobile, navodno se zasniva na koristima specijalizacije pod uslovom rastuih prihoda ekonomije obima. U unutarindustrijskoj trgovini, po ovoj teoriji svi dobijaju. Potroai i u Sjedinjenim Dravama i u Evropi uivaju u irem obimu proizvoda i niko ne trpi gubitak prihoda, ni apsolutno, ni relativno. Druga vrsta-meuindustrijska trgovina podrazumijeva izvoz roba visoke tehnologije iz SAD u Aziju, u zamjenu za uvoz jeftinih, radno-intenzivnih proizvoda iz Azije. U ovom sluaju, motiv za trgovinu je razlika u proporciji faktora proizvodnje. Proizvodnja roba Sjedinjenih Drava bogata je fizikim kapitalom i vjetinom razvijena telekomunikaciona oprema, na primer dok je proizvodnja robe koja se uvozi radnointenzivna: kao to je obua ili odjea. U teoriji se smatra da oba regiona imaju koristi od ovakve18

I u Meksiku, krajem 1994. i u nekoliko istonoazijskih zemalja 1997. (Indonezija, Malezija, Filipini i Juna Koreja), nekad oduevljeni inostrani bankari iznenada su prestali da daju nove kredite i produuju stare. Povlaenje fondova odvelo je zemlje u razvoju u vrtlog, sa opadajuom proizvodnjom i rizikom od trenutnog kanjenja u otplati duga. Hitno odobravanje spasonosnih pozajmica, kojim je rukovodio MMF, usmjereno je ka spreavanju kanjenja u otplati dugova, ali se time ne reavaju osnovni uzroci krize.19 20

Poznati predlog Dejmsa Tobina o porezu na meuvalutne transakcije kako bi se obeshrabrile kratkorone valutne pekulacije, ili ileanskog poreza na priliv kapitala. Glokalni svet Alexandria Press i Nova srpska politika misao 2003, http://www.alexandria-press.com/online/glokalni_svet.htm

__________________________________________________________________________

11

trgovine, mada radnici unutar neke zemlje mogu dosta da izgube. Recimo, u Sjedinjenim Dravama radnici u industriji obue i odjee mogu da izgube posao suoeni sa konkurencijom jeftine radne snage, dok kvalifikovani radnici u Aziji razumljivo mogu izgubiti kad se iz Sjedinjenih Drava uvozi roba ija proizvodnja zahtijeva visok stepen kvalifikacije. Kako je unutarindustrijska trgovina generalno najsnanija meu zemljama sa slinim dohocima (na primer, trgovina SAD-Evropa), dok je meuindustrijska trgovina najsnanija meu zemljama sa razliitim dohotkom (na primer, trgovina SAD-azijske zemlje u razvoju), grananje uticaja trgovine izmeu bogatih i siromanih na raspodjelu dohotka vie ugroava odreene socijalne grupe. Zbog toga su rastue veze izmeu bogatih i siromanih postale ugaoni kamen politikih izazova globalizacije. Uprkos napornom radu istraivaa, jo nema saglasnosti oko efekata globalne privrede na podjelu dohotka meu razvijenim privredama i onima koje se razvijaju. Uoptenije govorei, izvoz kapitala u zemlje sa niskim dohotkom moe pogorati nejednakosti izazvane veom trgovinom. Neki sporedni podaci ukazuju da rastua nejednakost nije samo problem razvijenih zemalja, ve i zemalja u razvoju. Ako se razlika u visini plate u korist kvalifikovanih radnika poveava i u razvijenim zemljama i u zemljama u razvoju, posrijedi je neto vie od efekta koji izaziva meuindustrijska trgovina. Dio te prie mogu biti tehnoloke promjene. Drugi mogui faktor jeste da globalizacija na tritu radne snage podstie novi pristup "pobjednik uzima sve". U obrazloenju te tvrdnje kae se da se trite za vjetine kvalifikovanih radnika u svim oblastima stalno poveava, bilo da je re o sportu, industriji, nauci ili zabavi, dok nekvalifikovani nemaju posebne koristi od stalnog rasta trita. Zbog toga e veliina svjetskog trita imati razliit uticaj na kvalifikovane i nekvalifikovane radnike, poveavajui plate u korist kvalifikovanih irom svijeta. Upravljanje privredom - Globalizacija ima dubok uticaj na politiku na svim nivoima. Nacionalna trita relativno gube znaaj u odnosu na meunarodna trita. To je uloga koju nacionalna drava ima, prema lokalnim i regionalnim vladama, s jedne strane i prema multinacionalnim politikim institucijama, s druge strane. Poetkom XXI vijeka meunarodno trite sve vie potiskuje nacionalno trite. Poto su decenijama eksperimentisale, gotovo sve zemlje su shvatile da je nacionalno trite prosto suvie malo za efikasan obim proizvodnje u skoro svim industrijskim granama, pa ak i u mnogim uslunim djelatnostima. Efikasna proizvodnja se mora usmjeriti ka svjetskim tritima. Globalizacija se dokazala kao katalizator meunarodno prihvaenih pravila ponaanja u trgovini, finansijama, poreskoj politici i mnogim drugim oblastima, ime je podstakla nastanak Svjetske trgovinske organizacije i drugih meunarodnih institucija, kao novih bedema meunarodnog sistema koji se raa. U isto vrijeme, optine, lokalne uprave i regioni unutar jedne drave sve vie zahtijevaju svoju kulturnu i politiku autonomiju. Drava vie nije njihov ekonomski zatitnik i, u mirnim djelovima svijeta, nacionalna vlada se vie ne doivljava kao presudan instrument sigurnosti. Zbog svega gore navedenog postavljaju se pitanja na koja jo uvijek nemamo odgovor: Gdje e se u budunosti donositi odluke, gdje e biti smjetena poreska mo i gdje e biti zakonodavna vlast: na lokalnom nivou, na nivou ispod nacionalnog, na nacionalnom nivou, ili u meunarodnim institucijama (unutar geografskih regiona poput Evropske unije i na meunarodnom nivou)? U mjeri u kojoj se zakonodavna, poreska, pa ak i sudska vlast pomjere ka meunarodnoj sceni, kako e se u budunosti upravljati meunarodnim institucijama? to e predstavljati ravnoteu izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, naroito kako se populaciona i ekonomska ravnotea tokom vremena budu mijenjale u korist zemalja koje se sada razvijaju? Danas je jasno da je globalizacija politiki, tehnoloki i kulturni isto toliko koliko i ekonomski fenomen. Problem je to i pristalice i protivnici globalizacije upadaju u zamku pretpostavki da se ljudski resursi ili politika mogu posmatrati nezavisno od geografskog podruja. Iako se termin "globalizacija" uestalije koristi zadnjih dvadesetak godina, miljenje motivisano svijeu o sve manjem uticaju fizike udaljenosti na faktore u drutvenim procesima staro je koliko i razvoj prvih brzih tehnologija transporta. Fiziku distancu kao faktor drutvene interakcije danas sve vie eliminie informacijsko - komunikacijska tehnologija koja se tako nala u samoj sri dananjih rasprava o globalizaciji. __________________________________________________________________________12

Na svom putu ka susretu svjetova, ka stvaranju globalnog prostora, ruku pod ruku sa globalizacijom idu modernizacija, tranzicija, i preraspodjela svjetske moi. Svako ko se suprotstavi tom monom mega-toku ili ostane izvan njega pretvorie se u geto. U istoriji globalizacije svijeta ( politikog, kulturolokog, ekonomskog i svakog drugog ujednaavanja) zabiljeeno je vie razliitih nastojanja da se svijet ujednai do krajnjih moguih granica (hrianska osvajanja, islamska osvajanja, faizam, komunizam..) ali nikad ranije globalizacija nije vie imala ansi na uspjeh kao danas. Ranije globalizacije su ile putem drave kao institucije uz primjenu sile, danas se to deava posredstvom transnacionalnih kompanija i uz pomo kapitala, koji svojom moi novca naprosto jedne kupuje a druge razoruava21. 1.3. Protivurenosti globalizacije Ako bismo izabrali jedan pojam koji simbolizuje duh dananjeg vremena to bi bio pojam globalizacije. Globalizacija je za jedne objektivan i spontan planetarni proces, za druge ona je iskljuivo projekat dominacije Zapada, amerikanizacije svijeta. Henry Kissinger, bivi dravni sekretar Sjedinjenih Amerikih Drava, rekao je da je globalizacija samo drugo ime za dominantnu ulogu Sjedinjenih Drava 22. Dok za jednu struju ona oznaava integraciju svijeta, za druge ona neizbjeno izaziva fragmentaciju, sve dublji socijalni jaz izmeu svjetova i sukob civilizacija. Globalizacija neizbjeno donosi smrt nacionalne drave i kulture; drugi e pak isticati da ona donosi poveanu vanost nacionalnih drava, revitalizaciju nacionalnih identiteta i kultura. Ako dobitnici u globalizaciji nalaze iskljuivo civilizacijski napredak nove blagodeti za ovjeanstvo, za gubitnike ona je samo destruktivna sila i novo prokletstvo. 23 Globalizacija je protivrean proces koji povezuje svijet, ali ga i hijerarhizuje i baca u duboke podjele i polarizacije. Sve ua manjina razvijenog sveta postaje sve bogatija: zemlje G824 ine tek 15 odsto svetskog stanovnitva, ali proizvode vie od 50 odsto svjetske proizvodnje (22.963:40.700 milijardi dolara) i posjeduju 85 odsto svjetskog bogatstva. Nasuprot njima, na siromanoj periferiji dvije milijarde ljudi je gladno, svaki etvrti stanovnik planete ivi od jednog dolara dnevno, a od gladi umire sto hiljada ljudi dnevno. Demografski i socijalni problemi enormno rastu, stanje prirodnih resursa, vode, kiseonika, zagaivanja i sl. kreu se ka riziku ratnog unitenja oveanstva i planete. Pod dejstvom ovih protivrenih sila buknuli su nacionalni, vjerski, kulturni i politiki konflikti. Oekivanja da e krajem hladnog rata nastupiti detant, zaokret ka miru, razoruanju i demokratskoj integraciji nisu se obistinila. 25 Forma globalizacije je rezultat interesa i pogleda na svijet; pa za neoliberalnu formu globalizacije moemo rei da je protivrena - sadri dva potpuno razliita lika. Sutinsko obiljeje globalizacije predstavlja dvostrukost - uporedna svijetla i tamna strana; antiglobalistiki fundamentalizam predstavlja put u "geto-drutvo"; to nam govori o neophodnosti demokratizacije globalnog poretka. 26 Raznovrsnost pojma globalizacije pokazuje da je nuno kritiko teorijsko razmiljanje o globalizaciji i da ono treba da obuhvati svu sloenost tog fenomena i razliite interese s kojima se on suoava. Postoje nekolike oigledne protivrenosti na osnovu kojih se, dananji period nesumnjivo moe okarakterisati kao tranzicioni. Naveemo samo neke od protivrenosti koje su karakteristine za proces globalizacije27: Prva je protivrenost izmeu globalizacije i lokalizacije.21 22 23 24

Sevko Kadric: Globalizacija - izmedju iluzije i stvarnosti (4.2.2004.) http://www.nspm.org.yu/Debate/103_11_septembar.htm Kissinger,H.: "Globalisation: America's role for the millenium", The Irish Independent, 13. listopada 1999. Dr Vladimir Vuleti,Filozofski fakultet u Beogradu:Rivalski pristupi u izuavanju globalizacije,. Beograd 2003: BO. 10

G8 je skupina industrijski najrazvijenijih i privredno najmonijih zemalja svijeta. Ovu grupu ine dvije zemlje sa sjevernoamerikog kontinenta: SAD i Kanada, etiri evropske zemlje: Njemaka, Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Italija, jedna azijska zemlja Japan te Rusija zbog velike politike vanosti, http://sh.wikipedia.org/wiki/G825 26 27

Prof. dr Jovica Trkulja,Pravni fakultet u Beogradu,Globalizacija kao potinjavanje ili ansa http://www.bos.org.yu/materijali/aspekti.pdf Miroslav Peujli, Globalizacija - dva lika sveta, Gutenbergova Galaksija, 2002, strana 213 BONAVENTURA DE SOZA SANTOS procesi globalizacije asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja,2002

__________________________________________________________________________

13

Dananjim vremenom dominiraju paralelni procesi globalizacije i lokalizacije. U stvari, to su meusobna zavisnost i globalne akcije intenzivnije, to drutveni odnosi, uopteno gledano, postaju manje lokalni; tako se otvara put ka novim pravima na izbor koja prelaze granice iji je uvar donedavno bila tradicija, nacionalizam, jezik ili ideologija, a esto i kombinacija svih tih inilaca zajedno. Ipak, naizgled protivreno toj tenji, javljaju se i novi regionalni, nacionalni i lokalni identiteti koji nastaju zahvaljujui ponovnom isticanju prava na korjene. Teritorijalni lokalizmi su, na primer, omiljeni meu narodima koji su vjekovima bili izloeni genocidu i kulturnom tlaenju i koji konano ponovo trae pravo na samoopredjeljenje u okviru teritorija svojih predaka, imajui pri tom izvjesnu mogunost da u tome uspiju. Takav je sluaj s domorodakim stanovnitvom u Latinskoj Americi, Australiji, Kanadi i na Novom Zelandu. Nasuprot tome, translokalizovanim lokalizmima sklone su translokalizovane drutvene grupe kao to su arapski imigranti u Parizu ili Londonu, turski imigranti u Nemakoj ili latinoameriki u SAD. Za te grupe teritorija je ideja o teritoriji kao nainu ivota u smislu bliskosti, neposrednosti, pripadanja, zajednitva i uzajamnosti. tavie, to ponovno uspostavljanje lokalizama, koje se obino deava na meudravnom nivou, moe se odvijati i na naddravnom nivou. Dobar primjer je Evropska unija koja, iako deteritorijalizuje drutvene odnose izmeu graana drava lanica, iznova teritorijalizuje drutvene odnose s drugim dravama i stvara Evropsku tvravu. Druga protivrenost vezana je za odnos izmeu nacionalne drave i transnacionalne nedrave, odnosno, odnosi se na razliku izmedju dosadanjih, uglavnom nacionalnih drava i transnacionalnih korporacija kao nosilaca globalizacije. Jedna od najprotivrenijih tema u raspravama o globalizaciji je pitanje uloge drave u eri globalizacije. Neki misle da je drava zastarjela stvar, na putu da izumre, ili da je u najmanju ruku njena sposobnost organizacije i regulisanja drutvenog ivota veoma oslabila; drugi misle da je drava i dalje glavni politiki entitet, ne samo zato to je naruavanje suvereniteta veoma selektivno ve i zato (a to se smatra jo vanijim) to samu institucionalizaciju globalizacije od multilateralnih agencija do ukidanja ekonomske regulative kreiraju nacionalne drave. Oba stava imaju u vidu samo jedan dio tekueg procesa. Nijedan ne ukazuje dunu panju trasformacijama u cjelini jer su one, zapravo, protivrene i ukljuuju kako procese afirmacije drave u onoj mjeri u kojoj se moe zakljuiti da drave nikada nisu bile toliko vane koliko danas tako i procese privatizacije zasnovane na veoma vanim interakcijama, komunikacijama i transnacionalnim protocima u koje se drava, za razliku od prethodnog razdoblja, gotovo uopte ne mijea. Nacionalne drave kontroliu teritorije; to korporacije ne mogu, ali korporacije kapitalom mogu kontrolisati vlast u svakoj pojedinoj dravi. Nacionalne drave mogu legitimno raspolagati vojnom silom i silom dravnog aparata dok korporacije to ne mogu, zato se i zalau da izgrade meunarodni pravni sistem sa meunarodnim institucijama koje kontroliu institucije nacionalnih drava. 28 I dok zagovornici globalizacije kao obeanog i eljenog poretka oekuju da ona rijei osnovne probleme ovjeanstva i uredi svijet danas kroz upravljanje svjetskom ekonomijom i svjetskom ekologijom, da regulie mo transnacionalnih /multinacionalnih/ korporacija, uspostavi kontrolu ratovanja i podstakne transnacionalne demokratiju, uspostavi kontrolu i planiranje radjanja, u praksi globalizacija znai da e bogati na najlegalniji nain postajati jo bogatiji a siromani e biti sreni ako od tog obeanog carstva na zemlji mogu biti eksperiment ili prostor posrednog sukobljavanja i borie se da ne budu zapostavljeni u tim procesima ne birajui sredstva. Trea protivrenost deava se na kulturnoj ravni gdje se globalizacija iskazuje nametanjem "univerzalne" masovne kulture i vrijednosti (posebno amerikih) koje ona proteira to bi trebalo da potisne nacionalni identitet i kulturne osobenosti nerazvijenih drutava. U tu svrhu angauju se(Primjer takvih institucija je i Haski tribunal za ratne zlocine u Hagu, "Partnertvo za mir" i sl.). Problem je da se na tom sudu ili na slinim meunarodnim institucijama sudi i raspravlja o problemima na nivou nacionalnih drava ali se ne sudi onima koji su vrili posredan uticaj na te drave.28

__________________________________________________________________________

14

ugledne naunoistraivake ustanove (Heritage Foundation, American Enterprise Institute i dr.), kao i mone medijske kue (CNN, The Financial Times, The Wall Street Journal i dr.), s ciljem manipulisanja svjetskog javnog mnjenja i ubjeivanja da je liberalna mondijalizacija konaan oblik idealnog sistema i drutva. Bive realsocijalistike zemlje poinjanjem procesa tranzicije, izgubile su dotadanje oblike znaenja i kulturnog identiteta kojim su strukturisali stvarnost pokuavajui da kompenzuju materijalnu oskudicu. Velika promjena "smisla" koja se time dogodila prouzrokovala je velike probleme za razumijevanje i prihvatanje globalizacije na pravi nain. 29 Tako globalizacija na kulturnom planu uzima sve vie maha, to se manifestuje iskorjenjivanjem ljudi ne samo ideoloki i teritorijalno, ve i gubljenjem nacionalnog identiteta. Procesi kulturnonacionalnog iskorjenjivanja nailaze na suprotstavljanje najee zahtjevima za obnavljanje nacije drave posredstvom jaanja etnikog nacionalizma. Tako se iskorjenjivanje, izolacija i desocijalizacija individua i drutvenih grupa javlja kao model koji se preporuuje savremenom svetu. Pjer Burdije kae, s punim pravom, da se u tom svetu individue individualizuju time to se desocijalizuju, dodajui: "Ova neoliberalna filozofija jest takoe "neodarvinizam" u tom smislu u kome preivljavaju samo najjai. Ona iskljuuje svaku solidarnost..."(Bourdieu, 1999). Otpori globalizaciji osnaeni su ne samo usled gubljenja kulturnoetnikog identiteta kao forme iskorjenjivanja nego najveim dijelom zbog liavanja ljudi ivotne izvjesnosti i budunosti. Usled stalnih i brzih promena, koje prate procese globalizacije, znanje i iskustvo postaju nesigurni jer zastarijevaju.

etvrta protivrenost odnosi se na razliito vienje teorije i stvarnosti. Ako uporedimo ekonomsku teoriju i ekonomsku istoriju dvije razliite oblasti ekonomije koji rijetko kad komuniciraju primijetiemo neke zanimljive obrasce u odnosu izmeu teorije i prakse: esto je to odnos izmedu prostih teorija i korisnih teorija, odnosno veliki jaz izmedu zvunih i apstraktnih teorija i onoga to se deava u stvarnosti. 30 Bogate drave imaju tendenciju da siromanima nameu teorije koje oni same niti koriste, niti su ikada koristile. Zbog toga postaje strahovito vano da se prozre kroz retoriku i vidi ta se stvarno deava. Istorija ekonomske politike (ono to su ljudi stvarno radili) ne postoji kao akademska disciplina, za razliku od istorije ekonomske teorije (ono to su teoretiari tvrdili da treba da se radi). Taj jaz izmedu teorije i stvarnosti postaje jo oigledniji kada isti teoretiari koriste razliite teorije za razliite ciljeve. 31 Teorija na kojoj se zasniva dananji svjetski poredak, prorie da e slobodna trgovina stvoriti ,,izjednaavanje cijena faktora proizvodnje", drugim rijeima, da e cijene radne snage i kapitala biti iste u cijelom svijetu. Postoje makroekonomisti koji s jedne strane smatraju da je svejedno koju djelatnost izabrati jer je,,izjednaavanje cijena faktora proizvodnje" odmah iza ugla ili zato to imaju ,,komparativnu prednost" u tim delatnostima, uprkos tome to je izbor ekonomske djelatnosti kljuan za ivotni standard. Na nacionalnom nivou, sa druge strane, oni su sprijeeni da29 30

BONAVENTURA DE SOZA SANTOS procesi globalizacije asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja,2002

Aristotel je smatrao da trnice moraju da se nalaze dalje od velikih gradova. Arheolozi nam govore da ljudi nisu sluali njegove savete; trnice su bile deo velikih gradova. Knjiga Adama Smita [Adam Smith] Bogatstvo nacija (1776), govorila je Englezima da moraju da se upuste u slobodnu trgovinu. Istorija pokazuje da je Engleska, tokom itavog jednog veka poto je dotina knjiga izala, bila zabarikadirana iza vie uvoznih carina nego Fran-cuska, iako Francusku svi danas smatraju najjaom tvrdavom protekcionizma. ikaka kola ekonomije koja, grubo gledano, stoji iza teorijske osnove Svjetske banke govori cijelom svijetu da se vlasti ne smiju mijeati u ekonomiju. U stvarnosti, gradonaelnik ikaga troi milione dolara da bi stvorio pogodno tlo za razvoj visokotehnolokih preduzea. Dakle, u istom gradu, u isto vreme, postoji ogroman jaz izmedu retorike i stvarnosti. Retoriku nameu drugima, dok sami rade neto sasvim drugo. Dord Bu [George Bush] propovijeda slobodnu trgovni za sve. U stvarnosti, SAD subvencioniu i tite i svoje poljoprivrednike i svoja visokotehnoloka preduzeea. Pol Krugman, ovjek koji je imao veliki uticaj na norveke stavove o privrednoj politici, ali se na to to u njegovoj domovini, u SAD, njegove omiljene teorije nemaju nikakvog uticaja na praktinu politiku.31

Adam Smit u svojoj knjizi "Bogatstvo naroda" koja je izala tokom Amerike revolucije tvrdio je da e amerike kolonije napraviti veliku greku ako pokuaju da tite svoju industriju. Jedan od bitnih razloga zbog kojih su se SAD otcijepile, bio je taj to je Engleska, kao to su i sve druge kolonijalne sile uvijek inile, zabranjivala bilo kakvu industrijsku proizvodnju u sjevernoamerkim kolonijama (izuzetak su bila proizvodnja katrana i drva za jarbole, koji su Englezima bili potrebni). Meutim, na jednom drugom mestu u svojoj knjizi, Adam Smit tvrdi da samo nacije koje imaju industriju uopte mogu da pobijede u ratu. Aleksandar Hamilton [Alexander Hamilton] prvi ministar finansija SAD proitao je Smitovu knjigu i, prirodno, izabrao da se amerika privredna politka bazira na Smitovom shvatanju (zasnovanom na iskustvu) ko pobeuje u ratovima, a ne na njegovim teorijskim stavovima o slobodnoj trgovini. SAD su titile svoju industriju skoro 150 godina.

__________________________________________________________________________

15

misle to isto, jer su izabrali pojmove pomou kojih ne mogu da prave razliku izmedu razliitih djelatnosti. Na nacionalnom nivou, standardna ekonomska teorija ,,dokazuje" da e jedna imaginarna nacija sastavljena samo od spremaica biti podjednako dobrostojea kao nacija sastavljena samo od berzanskih brokera. Ekonomisti, dakle, imaju razliite arine prilikom davanja savjeta stanovnitvu drugih zemalja i potpuno drugaijih shvatanja koje koriste kada savjetuju sopstveno stanovnitvo. Ako se zemlja specijalizuje tamo gde ima ,,komparativne prednosti", to znai da se specijalizovala za djelatnost u kojoj je relativno efikasnija u odnosu na drugu zemlju. Umjesto ,,izjednaavanja cijena faktora proizvodnje" na mnogim mjestima se deava ,,polarizacija cijena faktora proizvodnje" bogate zemlje postaju bogatije, dok siromane postaju siromanije. Problem je jo vei ukoliko apstrahujemo upravo one faktore koji stvaraju bogatstvo, faktore koje bogate drave imaju, a siromanim dravama nedostaju: inovacije, sinergijske efekte i ekonomije obima32 kao i privredne delatnosti u kojima ovi elementi nastaju. Petu protivurenost globalizacije, po svojoj kontrasnosti svakako izdvaja ocjena Svjetske banke navedena u Referatu o svjetskom razvoju 2000/2001 da od 6 milijardi stanovnika nae planete na smjeni milenijuma 2,8 milijardi ivi sa manje od 2 USA$ na dan, a 1,2 milijardi sa manje od 1 USA$ na dan ?! Iako se navedeni podatak ne moe tretirati kao posledica globalizacije, nego kao injenica da je veliki dio ovjeanstva udaljen od nje, to ipak ne uklanja problem koji globalizacija mora rijeiti ako eli da nosi epitet univerzalnosti i integralnosti. 33 Pomenute protivrenosti jasno pokazuju najvanije pravce u kojima se danas kree proces globalizacije. U toj svjetlosti, lako je vidjeti da su razmimoilaenja, paralelna dogaanja i sukobi toliko znaajni da ono to nazivamo globalizacijom nije zapravo nita drugo do niz razliitih procesa globalizacije i, na kraju krajeva, razliitih i ponekad protivrenih globalizacija.

32

Fiksni trokovi su trokovi koji ostaju isti, nevezano za obim proizvodnje ili broj pruenih usluga. Na primjer, avioni troe manje-vie istu koliinu goriva nevezano za to koliko putnika prevoze. Stoga trokovi goriva imaju fiksni karakter. Preduzee ostvaruje efekte ekonomije obima ako uspe da dostigne nivo tehnologije koji omoguava visok udeo fiksnih trokova u ukupnim trokovima i nivo proizvodnje koji omoguava raspodelu trokova na veliki broj jedinica usluga ili proizvoda, ime smanjuje cenu svakog proizvoda. Recimo, ako elimo da prevezemo samo jednog putnika avionom, morali bi da mu naplatimo astronomsku cenu karte samo da bi pokrili trokove, a kamoli ako elimo da ostvarimo i profil. Meutim, ako prevozimo 300 putnika, cijena karte po putniku bie sasvim prihvatljiva. Uopteno, to je vei udio fiksnih trokova u ukupnim trokovima i to vie jedinica proizvoda ili usluga moemo da proizvedemo, utoliko emo ostvariti vee efekte ekonomije obima. To e nam, na primjer, dati prednost u konkurenciji jer emo imati nie cijene. Ekonomije obima takoe stvaraju nesavrenu konkurenciju i barijere za ulazak novih preduzea na trite (barriers to entry).33

Veselin Drakovi , Radislav Jovovi: Globalizacija u ekonomskom kontekstu,maj 2006 http://www.mnje.com/III/04%20Draskovic.pdf

__________________________________________________________________________

16

2. ULOGA TRANSNACIONALNIH KORPORACIJA U PROCESIMA GLOBALIZACIJE Jo jedan pojam koji je uz globalizaciju sve vie u upotrebi, jest i pojam transnacionalizacija34. Rast i sve vee ekonomsko znaenje transnacionalnih korporacija i transnacionalnih tokova roba, kapitala, informacija i znanja na svjetskom tritu i globalnom ekonomskom prostoru, najbitnija je odlika transnacionalizacije. U savremenom svijetu kao glavni pobornik procesa globalizacije javljaju se krupne proizvodno prodajne i finansijski objedinjene transnacionalne korporacije (TNK) koje pokazuju izuzetno jak uticaj na hod razvoja svjetske privrede. A ta su ustvari transnacionalne kompanije (u nastavku TNK), gdje su nastale, i kakav je njihov stvarni uticaj na privrede i stanovnitvo i koji su njihovi strateki partneri? Odgovor na ta pitanja osvijetlie nam jasnije i potpunije pravu prirodu ovog ne samo ekonomskog, ve, kako smo ukazali, i drutvenog, kulturolokog i socio-psiholokog fenomena dananjice. TNK su najsnanija poluga globalizacije, i koliko su one dominantan fenomen naega vremena najbolje govore sledee brojke. One ostvaruju 25% ukupne svjetske proizvodnje, 66% ukupne svjetske trgovinske razmene i 75% ukupne svjetske tehnoloke razmjene. Ove nove globalistike elite nemaju svoj zaviaj. Ovde se ne misli samo na zaviaj u geografskom, ve u svakom drugom smislu, zaviaj kao dio identiteta, kulturnog naslea, porijekla,.. Uporedo sa invazijom transnacionalnih kompanija a kao rezultat njihovog djelovanja deavaju se korjenite promjene socioloke, kulturoloke, ideoloke, pa ak i duhovne sutine stanovnitva, koje kao predmet izuavanja neki autori zovu globalizacija, a drugi kolonizacija. Cilj ovog poglavlja je analiza situacije, koja postoji na meunarodnom tritu, a u vezi je sa aktivizacijom poslovanja TNK, razmatranje uzroka i posledica te aktivizacije, a takoe i njenih pozitivnih i negativnih posledica za svjetsku ekonomiju. 2. ROLE OF TRANSNATIONAL CORPORATIONS IN THE PROCESSES OF GLOBALIZATION Another term that is more and more in use along with the globalization is the term trans-nationalization35. Growth and more and more economic meaning of trans-national corporations and trans-national flows of goods, capital, information and knowledge at the world market and global economic area is the most important characteristic of trans-nationalization. In the modern world as the main supporter of process of globalization big producing-selling and financially conjoint trans-national corporations (TNC) appear showing extremely strong influence on the movement of development of world economy. And what are in fact the trans-national companies (hereinafter referred to as TNC), where were they established, and what is their real influence on the economies and populations and what are their strategic partners? The answer to those questions will elucidate more clearly and more completely the real nature of this not only economic, but also, as we pointed to earlier, the social, cultural and socio-psychological phenomenon of nowadays. TNC are the most powerful lever of globalization, and how much they are the dominant phenomenon of our time the following figures shows. They achieve 25% of total world production, 66% of total world trade, and 75% of total world technological trade. These new global elites do not have their homeland. It does not refer herein only to the homeland in the geographical sense but in every other sense, the homeland as the part of identity, cultural heritage, origin... Parallel with the invasion of trans-national companies, and as the result of their action it occurs the radical changes of sociological, cultural, ideological, even of the spiritual essence of population that as the subject of study some authors call globalization, and the other ones colonization. The objective of this chapter is the analysis of situation that exists at the international market and it is connected with the activization of management of TNC, examination of causes and consequences of such activization, and also of the positive and negative consequences it has for the world economy.

34 35

J. Lonar: Globalizacija pojam, nastanak i trendovi razvoja Geoadria, 10/1, 91-104, 2005. J. Lonar: Globalization term, emergence, and trends of development Geoadria, 10/1, 91-104, 2005.

__________________________________________________________________________

17

2.1. TNK kao nosioci procesa globalizacije Kada dolazimo u dodir sa nekom vladom koja ne voli Sjedinjene Amerike Drave, uvijek pitamo: ko vam je miliji - Velika Britanija, Njemaka, Francuska? Raspolaemo mnogim zastavama, izaberite. Robert Stivenson, potpredsednik Forda36 Procesi transnacionalizacije proizvodnje i kapitala, iji izraz su stale transnacionalne korporacije, javljaju se osnovnom i pokretakom silom savremene globalizacije svjetske ekonomije. Istovremeno globalizacija vodi ka rastu meuzavisnosti drava, kao rezultat ega proizilazi postepeno ruenje nacionalnog ekonomskog dravnog suvereniteta i pojava novih nadnacionalnih ekonomskih formiglobalnih korporacija- transnacionalnih upravljakih struktura. Novi razvijajui svjetski poredak sve vie se ispoljava kao ekonomski poredak. Globalna privreda postepeno biva sveoptim imperativom. Ako je ranije svjetska ekonomija bila polje na kome su djelovale suverene drave, to danas svjetska privreda postaje samostalni subjekat koji djeluje na polja nacionalnih drava. Pri tome izrasta neto bolje, osim prosto jedne ekonomije koja je svjetski mehanizam. Dolazi do promjene naviknutih sposobnosti upravljanja i vladanja: iz sfere vojno politike ti mehanizmi prelaze u polit - ekonomsku sferu. Ekonomija poinje da sebe pokazuje kao politika i ideologija. Kao rezultat geopolitiki imperativi ustupaju mjesto geoekonomskim. Posebne drave u svjetskoj privredi ine nekoliko stotina krupnih kompanija giganata koje dovode do toga, da se osnovne proporcije svjetske proizvodnje i prodaje nalaze pod dejstvom ekonomske politike tih kompanija. Vano sredstvo takvog djelovanja nastupa usaglaavanje politike ulaganja kapitala izmeu nekoliko gigantskih firmi, koje faktiki odreuju razvoj vanih grana svjetske privrede. Pod transnacionalnom korporacijom podrazumijeva se krupno ujedinjavanje koje koristi za svoju privrednu djelatnost meunarodno stanovite i pretpostavku formiranja i razvoja meunarodnog proizvodno-sirovinskog, trgovinskog i finansijskog kompleksa s jednim centrom odluivanja i donoenja reenja u baznoj zemlji i sa filijalama, predstavnitvima i erkama kompanijama u drugim zemljama. Osobenou TNK se smatra spajanje odnosno ujedinjavanje centralizovanog rukovodstva s odreenim stepenom samostalnosti koji se nalazi u njoj i u raznim zemljama pravnih lica i strukturnih podrazdjela ( filijala, predstavnitva i erki kompanije). Da bismo korporaciju svrstali kao transnacionalnu obino se primjenjuju sledei kriterijumi37: broj zemalja u kojima djeluje korporacija, ( ne manje od pet) broj zemalja, u kojima su razmjeteni proizvodni kapaciteti korporacije (ne manje od tri) poziciju lidera na izvornom tritu dio inostranih operacija u dohotku ili prodaji korporacije (ne manje od etvrtine) internacionalni sastav personala i vieg rukovodstva korporacije. U skladu sa godinjim izvjetajem organizacije UNCTAD za 2002 godinu kao 10 najkrupnijih korporacija svijeta po nivou transnacionalnih aktiva, prodaji, a i po broju zaposlenih u inostranstvu navedene su: Vodafone Group (81%), British Petroleum , (77%), Exxon - Mobil (68%), Viendi Universal (60%), Fiat (57%), Royal Dutch / Shell (57%), Telefonica (54%), General Electric (40%), Toyota Motor (35%), General Motors (31%). Evolucija transnacionalnih korporacija i stepen njihovog uticaja na svetsku privredu Transnacionalne korporacije su u svom razvoju prole nekoliko etapa i zato ih moemo uslovno podijeliti na pet pokoljenja 38. Prvo pokoljenje TNK ( od perioda njihovog raanja krajem XIX vijeka do poetka Prvog svjetskog rata 1914-1918 godine) zanimale su se u osnovi razradom i dobijanjem sirovinskih resursa u3637 38

Danilo Tvrdii ,Transnacionalne organizacije i bezaviajnost, 2007., http://www.pravoslavlje.org.yu/broj/971/tekst/transnacionalneorganizacije-i-bezavicajnost/print/lat

.., . 2005. .., . 2005.

__________________________________________________________________________

18

kolonijalnim zemljama Azije, Afrike, Latinske Amerike, a takoe i njihovom preradom u zemljamavladarima kolonija. Po formi te TNK su bile predstavljene kartelima i sindikatima. Drugo pokoljenje TNK razvijalo se u periodu izmeu dva svjetska rata (1918-1939 godine) i poele su se baviti najprofitabilnijom djelatnou proizvodnje oruja i vojne tehnike za zadovoljenje vojnih potreba i vojne tehnike vodeih zemalja Evrope, Amerike i Japana. Te TNK su se formirale u vidu trustova, privlaei u svoju strukturu, putem spajanja i apsorbovanja, nacionalne firme i preduzea, gradei na taj nain meunarodne korporacije za to efektivnije voenje meunarodnog biznisa. Tree pokoljenje TNK poelo se stvarati nakon Drugog svetskog rata (1945 godine) i naroito posle raspada svih imperija i njihovih kolonijalnih sistema (1950-1960 godine). TNK treeg pokoljenja su bili generatori i oni su rasprostranili nauno - tehnika dostignua u oblasti novih grana nauke i industrije ( atomska energija, elektronika, proizvodnja ureaja itd). Osnovne forme tih organizacija su koncerni i konglomerati, koji su se objedinjavali u strateke alijanse za ojaanje svojih pozicija u otroj konkurentskoj borbi za trite prodaje robe svoje proizvodnje. etvrto pokoljenje TNK se postepeno stalo formirati u periodu od 1970-1980 godine u uslovima razvoja ubrzanog nauno tehnikog progresa i povezanosti svjetske privrede pod dejstvom rastue konkurencije na svjetskom tritu. Upravo u tom periodu ubrzani su procesi spajanja i apsorbovanja, koji su doveli do koncentracije kapitala i proizvodnje u TNK, a koje su sa svoje strane uspjeno razvile krupni meunarodni biznis. Peto pokoljenje TNK pojavljuje se i poinje cjelishodnije da se razvija u XX vijeku, u uslovima ubrzanih procesa regionalnih ekonomskih integracija. Svjetske integracione tendencije i pojave na jedinstvenom ekonomskom prostranstvu u odreenim regionima otvaraju iroke mogunosti za voenje meunarodnog biznisa od strane TNK na svim kontinentima. Neprekidno rastue i postojano produbljujue trgovinsko - ekonomske, finansijsko valutne, nauno - tehnike i proizvodne veze meu savremenim TNK govore o globalnom karakteru njihovog biznisa. Za TNK novog pokoljenja kao oslonac su izuzetno vani savremena nauka i inovacioni biznis, koji ih promoviu u glavne generatore naunih ideja i koncepcija. Pri formiranju korporacija u raznim zemljama odluujuu ulogu su igrali razni faktori. U SADfinansijski kapital, u Japanu - uzajamno vlasnitvo nad akcijama, a takoe i postojanje sopstvenih informacionih, trgovinskih, finansijskih i transportnih sredstava, u Junoj Koreju i Japanu koordinacija i podrka drave. U savremenim uslovima preovladavajui tip ujedinjavanja su viegranski meunarodni koncerni. Jedan od uzroka te pojave se javlja ogranienost tradicionalnih trita, kao osnova ispunjavanja potreba akcionara i menadmenta u postojanom rastu korporacije. Poetkom XXI vijeka transnacionalizacija proizvodnje i kapitala postala je ne samo neposrednim uslovom funkcionisanja i razvoja krupnih korporacija, no i faktorom koji odreuje u znaajnoj mjeri tempo i proporcije razvoja cijelog svjetskog sistema privreivanja. Razmjer djelatnosti TNK znaajno se poveava zahvaljujui otvaranju istonoevropskog i postsovjetskog ekonomskog prostranstva, rastu Kine kao svjetske fabrike i krupnog trita sirovina, umanjenju trgovinskih barijera zahvaljujui djelatnosti WTO (ranije GATT-a). Poetkom XXI vijeka u svijetu postoji vie od 70 hiljada transnacionalnih korporacija i 850 hiljada njihovih filijala. Prilog 1. 39 Materinske kompanije se uglavnom nalaze u razvijenim zemljama (50,2 hiljade), a vei broj filijala nalazi se u zemljama u razvoju (495 hiljada). Oko polovine svjetske industrijske proizvodnje i vie od 2/3 spoljne trgovine otpada na TNK. Oni kontroliu skoro 80% patenata i licenci na inovacije, novu tehnologiju i know how. Pod kontrolom TNK nalaze se odreena robna trita: 90 % svjetskog trita penice, kafe, kukuruza, duvana i eljezne rude, 85 % - trita bakra i boksita , 80 % - trita aja i olova , 75% - trita sirove nafte, prirodnog kauuka i banana. Do polovine izvoznih operacija SAD ostvaruju se od strane amerikih i inostranih TNK, u Velikoj Britaniji analogne operacije ostvaruju do 80 % TNK, u Singapuru do 90%. S ueem razliite infrastrukture TNK su omoguili posao za 150 miliona ljudi zaposlenih u savremenoj industrijskoj proizvodnji i pruanju usluga. 40

39 40

Pogledaj dodatak - Spisak najveih TNK svijeta-tabela. .., . 2005.

__________________________________________________________________________

19

Skoro 90% svetskog obima trita direktnih stranih investicija (SDI) nalazi se u rukama matinih kompanija razvijenih drava, od ega predstavnici SAD, Francuske, Velike Britanije, Njemake i Japana - 60 %. Realno kontroliua sfera uticaja TNK je znaajno ira kad se uzmu u obzir ugovori sa drugim firmama i druge forme uea. 2.2. Konkurentske prednosti TNK Osobenost savremenih TNK sastoji se u tome, to oni zastupaju u nekom smislu dvojni standard, s jedne strane TNK su zainteresovane za dalju liberalizaciju i demokratizaciju svjetskog ekonomskog prostora, a sa druge zakoni slobodnog trita koji djeluju u globalnim razmjerama ne djeluju unutar TNK, gdje se faktiki realizuje i sprovodi plansko upravljanje, odreeno strategijom korporacije, a ne tritem. Ovo protivureje karakteristino je i za proces globalizacije, ijom pokretakom snagom, se sa jedne strane javlja liberalizacija i internacionalizacija, a sa druge preraspodjela sfera ekonomskog uticaja i ustanovljavanje novog svjetskog poretka. Djelatnost transnacionalnih korporacija tijesno je povezana sa interesima drava iz kojih proizilaze. Kao pravilo, ciljevi zemalja iz kojih proizilaze, vodeih TNK imaju jarko izraenu nacionalno egoistiku obojenost, a upravo to im omoguava visok nivo ivotnog standarda svojih graana i uvrivanje moi i autoriteta svojih drava na svjetskoj areni. Slina situacija pogoduje razvoju jednostranog globalizma, proklamovanog od strane tih zemalja iskljuivo zbog sopstvenih interesa. U hodu dostizanja od strane svake drave svog cilja, meu TNK i ostalim svijetom dolazi do protivurenosti, koja je povezana sa borbom za resurse goriva, sirovine i rada. Naroito vano znaenje pri tome dobija globalno suparnitvo za trite prodaje. Na taj nain, globalna ekonomija postaje arena reavanja meudravnih ekonomskih konflikata, iz ega se moe izvui zakljuak o tome da se fundametalni interesi i drava i transnacionalnih korporacija, baziraju na istoj teritoriji gdje se objektivno poklapaju, jer postoji mogunost da TNK ne dozvole baznim dravama da dobiju pristup resursima drugih zemalja. Osim toga razmjetajui svoje firme po inostranstvu TNK izbavljaju svoje drave od neophodnosti savladavanja protekcionistikih barijera u sluaju njihovog uvoenja. TNK ojaavaju pozicije svoje drave na teritoriji drugih zemalja, gradei pri tom djelove svog vlasnitva u vidu filijala i erki preduzea. Takav sistem vlasnitva u inostranstvu osigurava realni meunarodni uticaj drave. Isto tako rast ekonomske moi TNK neizbjeno povlai za sobom jaanje globalnog politikog uticaja korporacija na svjetskoj areni i samim tim slabljenje politike vlasti Vlada drava gdje se nalaze. TNK pokazuju blagotvoran uticaj na meunarodne odnose, prije svega na meunarodnu sigurnost, jer onako kako podstiu meuzavisnost odreenih zemalja, tako i podstiu meuzavisnost odreenih zemalja protiv agresije nekih zemalja, na nain to zemlje povezane sistemom TNK, ine loe odnose jedne zemlje naspram druge nemoguim ili u krajnjoj mjeri neugodnim. Smisao globalizacije svodi se prema utemeljavanju neizbjene pune planetarne integracije, prelaza od mnogo drava, naroda, nacija i kultura zemalja, prema jednoj svjetskoj dravi. Glavni uzrok ovako prodirueg razvoja TNK u drugoj polovini XX vijeka je nesumnjivo visoka efektivnost njihovog poslovanja u poreenju sa kompanijama koje posluju samo u jednoj zemlji. Pogledajmo osnovna konkurentska preimustva koja predstavljaju sutinu te efektivnosti TNK41: 41

prednosti upravljanja i pristupa prirodnim resursima, kapitalu i rezultatima nauno istraivakim i eksperimentalno konstruktorskim poslovima u cijelom svijetu. horizontalna diverzifikacija u razne grane ili vertikalna integracija po tehnolokom principu u okvirima jedne grane, osigurava u tom ili nekom drugom sluaju ekonomsku stabilnost i finansijsku stabilnost TNK, mogunost izbora pri razmjetaju preduzea kompanije u raznim zemljama uzimajui u obzir obim njihovih nacionalnih trita, tempo ekonomskog rasta, cijena dostupnosti ekonomskih resursa, a takoe politike stabilnosti, niska cijena finansijskih resursa zahvaljujui sve irim mogunostima njihovog privlaenja,20

M M.A: ? M ,2002 http://www.viperson.ru/wind.php?id=205739&soch=1#

__________________________________________________________________________

ekonomija u razmjerama preduzea, stavljanje na raspolaganje, a koristei za interese TNK, dravne spoljnoekonomske politike u raznim zemljama, mogunost da za raun SDI42 prevlada razliite barijere na putu izvoenja svojih roba na trite bilo koje zemlje a za raun izvoza, neprekidna informisanost o konjukturi robnih, valutnih i finansijskih trita u raznim zemljama, to dozvoljava, odnosno, omoguava da operativno usmjerava tok kapitala u te zemlje, gdje se nalaze takvi uslovi za dobijanje maksimalne koristi. pristup kvalifikovanom kadru i mogunost njihove selekcije.

2.3. TNK kao faktori koji potpomau ekonomsku globalizaciju Obim koncentracije i centralizacije kapitala, rast broja prisvajanja i apsorbovanja krupnih industrijskih i finansijskih kompanija, izlazak ekonomskih stratekih interesa firme za predjele preko granica matine zemlje, koje postepeno gube svoje ekonomsko znaenje i daju sve vie mogunosti za slobodu premjetanja faktora proizvodnje i roba sve se to javlja kao granica globalizacije svjetske privrede. Razvoj procesa globalizacije povezan je sa datumima deavanja koja su znaajna za sveukupno meunarodno ekonomsko drutvo, kao to su: Konferencija Evropske zajednice u Luksemburgu 1985 godine, na kojoj je bio prihvaen Jedinstveni evropski akt, kojim su proglaene etiri slobode kretanja: ljudi, roba, usluga i kapitala. Konferencija GAT-a43 u Punta del Este 1986 godine, otvorena Urugvajska runda pregovora, gdje je glavna tema bilo pitanje smanjenja poreskih tarifa i zabrana drugih ogranienja na putu trgovine robama i uslugama. Zahvaljujui ubrzanom razvoju i usavravanju sredstava komunikacionih veza i transporta, napravljene su jedinstvene mogunosti za brzu razmjenu ideja, roba, finansijskih resursa. Na osnovu novih kompjuterskih sredstava registracije, obrade i prenosa ogromnih obima informacija, praktino na bilo koje rastojanje sa velikom brzinom pokazalo je moguim prikljuiti lokalne sisteme u jedinstvenu globalnu finansijsku mreu. Zanimljiva je injenica, da je u znaajnoj mjeri dati zadatak ispunjen i u okvirima jedne te iste TNK. Glavnim oblikom internacionalizacije privrednog ivota dugo vremena je bila meunarodna trgovina. Na sadanjoj etapi svjetskog razvoja meunarodnih ekonomskih odnosa osnovom globalizacije je stala internacionalizacija ne razmjene ve proizvodnje. Pod transnacionalizacijom proizvodnje i kapitala podrazumijevaju se44: 1. nove pojave, sutinske promjene, koje proizilaze u svjetskoj privredi, i to: rast broja i aktivnosti transnacionalnih korporacija (TNK) i transnacionalnih banaka (TNB) 2. nova etapa procesa internacionalizacije svjetske privrede koja se razlikuje od prethodnih zbog: promjene samog karaktera uvlaenja zemalja i preduzea u meunarodnu podjelu rada, ije izvorite je u u internacionalizaciji nauno tehnikog progresa i procesa proizvodnje, kada svjetsko trite faktiki diktira standarde svojstava i tehniko ekonomskih pokazatelja proizvodnje izdatih od matine kompanije, kao i od njenih filijala i erki kompanija. 3. forma internacionalizacije privrednog ivota, ijim rezultatom se javlja razvoj meunarodne proizvodnje u okvirima TNK, ukljuenih u preduzea matine kompanije, njenih filijala i erki kompanija i proizvodnja takvih vidova proizvoda, koji uestvuju u meunarodnom unutarfirminom kooperiranju.42 43

SDI strane direktne investicije

WTO (ranije GATT-a) Svjetska trgovinska organizacija (WTO / STO) je meunarodna organizacija koja predstavlja institucionalni i pravni okvir multilateralnog trgovinskog sastava u podrujima carina i trgovine robama, uslugama i intelektualnom vlasnitvu. Osnovana je i slubeno je otpoela s radom 1995. godine44

M M.A: ? M ,2002 http://www.viperson.ru/wind.php?id=205739&soch=1#

__________________________________________________________________________

21

4. novi visoiji nivo internacionalizacije proizvodnje i kapitala, kada dolazi do njegovog prelaska u nova svojstva. 5. proces transnacionalizacije je neraskidivo vezan sa irenjem razmjera djelatnosti TNK, sa transformacijom TNK kao realnih subjekata trinih odnosa 6. nove forme organizacije privrednog ivota, koje potpomau njenu internacionalizaciju. Proces transnacionalizacije posmatra se kao proces irenja meunarodnog djelovanja industrijskih preduzea, banaka, kompanija iz sfere usluga, njihovog prelaska van granica matine zemlje, to dovodi do prerastanja nacionalnih kompanija u transnacionalne. Za ovakav oblik je karakteristino preplitanje kapitala za raun gaenja firmi odreenih zemalja, izgradnja zajednikih kompanija, privlaenje finansijskih sredstava inostranih banaka, ustanovljavanje korisnih dugotrajnih veza u inostranstvu industrijskih kompanija i banaka jedne te iste zemlje. Kao fenomen savremene svjetske privrede, proces transnacionalizacije ima pod sobom objektivnu osnovu: produbljujua internacionalizacija privrednog ivota, nauke, tehnike, proizvodnje, otro poveanje uloge i irenje geografskih okvira kooperacionih veza, koje omoguavaju objedinjavanje u krupne meunarodne nauno proizvodne forme elemenata proizvodnih struktura razliitih zemalja. U osnovi trgovine razliitih TNK izmeu sebe i sa drugim kompanijama sve ee lee ne jednostrane komercijalne pogodbe, ve dugorone proizvodne veze na bazi odgovarajuih saveza. Globalizacija ekonomskog poslovanja treba liberalizaciju trgovine, inostranih investicija, meunarodnih finansijskih operacija. Generalno usaglaavanje o tarifama i trgovini i Svetska trgovinska organizacija javile su se kao posledica neophodnosti reavanja datog problema. Razvoj komunikacija - Operativni prenos informacija je osnova funkcionisanja TNK. Evolucija globalnih korporacija neraskidivo je vezana sa evolucijom sredstava informisanja. Po mjeri razvoja novih, sa sve brim kanalima protoka informacija pojavljuju se sve noviji aspekti globalnog biznisa. Kao poslednja tendencija javljaju se nove kompanije sa novom vrstom proizvoda, biznis sa ofor programiranju, internet komercijala itd.... - Kulturna razmjena i ujednaavanje kulturnih vrijednosti - Globalizacija i kulturna razmjena su meusobno povezane i nerazdvojive. Samo tako opti sistem kulturnih vrijednosti ini moguim svjetski uspjeh krupnih korporacija, i upravo prihod kompanije nosi sa sobom dio kulture njene zemlje. Nesumnjivo u procesu globalizacije dolazi do mijeanja i ujedinjavanja razliitih kultura. Nacionalne tradicije i religiozna nesloga odlaze u drugi plan, ostavljajui na scenu univerzalnu vrijednost - slobodno trite. Razvoj transportne infrastrukture - Pronalazak kontejnerskog transporta znaajno je snizio rokove i cijenu prevoza tereta. Cijena transporta prekomorske robe sutinski je pala. Taj faktor je postao vaan stimulans u podjeli i specijalizaciji svjetskog trita industrijske proizvodnje. Fenomen Kine svjetska proizvodnju elektronike, obue i tekstila bila bi nemogua, ako bi cijena morskog prevoza prevazilazila korist koja se ostvari od prevoza proizvoda. Meudravna konkurencija za resurse - U stremljenju da podignu nivo ivota graana, zemlje izlaze na svjetsko trite investicija, pri emu streme da predloe i ponude investitorima najbolje uslove i unosnost poslovanja kod njih. esto meunarodne kompanije nude mnogo bolje uslove radnicima, od lokalnih firmi. To daje transnacionalnim korporacijama znaajnuo preimustvo u borbi za nova trita. -Razvoj svjetskog finansijskog i fondovskog trita - Glavni partneri transnacionalnih korporacija u meunarodnom poslovanju za poslednjih pola vijeka postale su transnacionalne banke, koje su se i rodile u razvijenim zemljama i koje su prole dugu i sloenu evoluciju paralelno i ak usklaeno s TNK. Kao vaan faktor ekonomske nezavisnosti i svjetskog uticaja korporacija javlja se razvijeni meunarodni finansijski sistem, koji se sastoji iz razvijene mree banaka, robnih, finansijskih i fondovskih berzi. 2.3.1. Pozitivna uloga TNK Pozitivna uloga koju igraju TNK pri ulasku na razvijeno trite je nesporna. Transnacionalna korporacija ostvaruje investicije, donosi nove tehnologije proizvodnje i upravljanja, poveava GDP (BDP), pozitivno utie na platni bilans, poveava prihod od izvoza ili smanjuje uvoz. Sve te __________________________________________________________________________22

promjene neosporno jaaju privredu neke zemlje i poveavaju nivo ivotnog standarda njenih graana. Stvaranje meunarodnih proizvodnih formi novog tipa javlja se kao zakonomjerni rezultat razvoja procesa meunarodne podjele rada i proizvodne kooperacije. Rast koncentracije proizvodnje i kapitala kako na nacionalnom, tako i na meunarodnom nivou sprovodio se dobijanjem, uglavnom kupovinom, nacionalnih i inostranih preduzea, koje su sauvale svoju privrednu i pravnu samostalnost i koji su povezani sistemom uea, dogovorom o optem interesu, linih unija, finansiranjem, proizvodnom i nauno tehnikom saradnjom. Taj proces u mnogome odraava stremljenje TNK prema diverzifikaciji proizvodnje i sprovodi se podjelom u samostalna proizvodna odjeljenja koja su raznorodna po karakteru proizvodnje. Transnacionalizacija proizvodnje i kapitala postala je ne samo neposrednim uslovom funkcionisanja i razvoja TNK, nego i faktorom, koji odreuje u izvjesnoj mjeri tempo i proporcije razvoja cjelokupnog sistema svjetske privrede. Po mjeri rasta u poslovanju TNK i njihovoj ulozi u spoljnoekonomskoj sferi, transnacionalizacija proizvodnje i kapitala, postaje sve vie bitan faktor njihovog ekonomskog rasta. Koliina TNK se postojano poveava: onako kako je poetkom 70- tih godina, po podacima UN, u svijetu brojilo 7 000 TNK, a poetkom 80- tih 13 000, u 1997 godini njihov broj je porastao do 40 000 (u raun ne ulazi 250 hiljada filijala TNK u 150 zemalja).Danas postoji oko 63.000 transnacionalnih preduzea koja imaju oko 690.000 podrunica irom svijeta(UNCTAD,2000,str. 9). Ti podaci dozvoljavaju da izvuemo zakljuak o tome da dinamika globalizacije poveava obrt . U 90-tim godinama razmjer irenja sfere djelatnosti TNK znaajno se poveao zahvaljujui45: Padu gvozdene zavjese na istono-evropskom i postsovjetskom ekonomskom prostoru Ubrzanju globalizacije finansijskih trita Intenzifikaciji procesa privatizacije Produbljivanju meuzavisnosti niza zemalja i nacionalnih privreda Poveanju konkurencije Regionalnim integracionim procesima i sa tim u vezi novim mogunostima premjetanja kapitala Pojavi novih tehnologija, naroito u o