gminny program opieki nad zabytkamilancut.biuletyn.net/.../u317zal_gponz_2010_zabytki.pdf ·...

Gminny program opieki nad zabytkami miasta Łańcuta

1

Załącznik

do uchwały Nr

XXXVII/317/2010

Rady Miasta Łańcuta

z dnia 17 lutego 2010 r .

Gminny program opieki

nad zabytkami

miasta Łańcuta

na lata 2010-2013

Autor opracowania: Bartosz Podubny Leżajsk 2009


2

SPIS TREŚCI:

SPIS TREŚCI: ............................................................................................................................ 1

I. WSTĘP .................................................................................................................................... 3

II. PODSTAWA PRAWNA I CELE OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU

OPIEKI NAD ZABYTKAMI ................................................................................................... 5

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD

ZABYTKAMI ............................................................................................................................ 6

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA

KULTUROWEGO ..................................................................................................................... 9

IV.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad

zabytkami: .............................................................................................................................. 9

IV.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi

na poziomie województwa .................................................................................................. 12

V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA

KULTUROWEGO ................................................................................................................... 22

V.1 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonanymi

na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) .................................. 22

V.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego

miasta Łańcut ....................................................................................................................... 26

V.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony............................................................... 52

V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków .................................................................. 53

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I

ZAGROŻEŃ............................................................................................................................. 54

VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE .................................................................................... 57

VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i układu urbanistycznego ............... 57

VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczególnym uwzględnieniem

obiektów i zespołów obiektów charakterystycznych dla miasta....................................... 63

VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi. ......................................................... 67

VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi. .............................................. 67

VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarzanie

informacji o zabytkach. ....................................................................................................... 68

VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego – rozwój

turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp................................................................ 68

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY REALIZACJI

PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI......................................................................... 70

IX. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami miasta

Łańcuta na lata 2010-2013...................................................................................................... 71

IX.1. Finanse publiczne - budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych ........... 72

IX.2. Finanse niepubliczne – źródła prywatne ................................................................... 81

X. ANEKSY ............................................................................................................................. 83

XI.1 ANEKS 1: WYKAZ OBIEKTÓW WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKU . 83


3

XI.2 ANEKS 2 Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze miasta

Łańcut na podstawie AZP.................................................................................................... 86

I. WSTĘP

Przedmiotem Programu jest miasto Łańcut jako region administracyjny oraz miej-

sce lokalizacji objętych programem zabytków, zasobu dziedzictwa kulturowego oraz kra-

jobrazu kulturowego.

Główną ideą Programu jest dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej

społecznie poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych

znajdujących się na terenie miasta, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego

oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Istotnym jest, aby poprawa ta dokonywała się

przy współudziale społeczności lokalnej, w różnych formach swojej życiowej aktywności

(praca zawodowa, działalność społeczna, działania wynikające z prawa własności lub

z użytkowania obiektów zabytkowych), zaangażowanych w opiekę nad zabytkami. Obo-

wiązkiem władz publicznych w tym względzie jest z kolei pobudzanie i usprawnianie me-

chanizmów regulujących kwestie tej opieki oraz tworzenie i wspieranie inicjatyw mają-

cych taką opiekę na celu.

W działaniach samorządów (gminnych, powiatowych i wojewódzkich), podobnie

jak w polityce państwa ogromnie ważne jest powiązanie ochrony zabytków z polityką eko-

logiczną, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną. Sprawny i skuteczny system

finansowania ochrony i opieki nad zabytkami powinien odbywać się przy udziale zarówno

samorządów lokalnych jak i właścicieli i użytkowników zabytków.

Program opieki nad zabytkami pomóc powinien w aktywnym zarządzaniu zasobem

stanowiącym dziedzictwo kulturowe. Wskazane w programie działania ukierunkowane na

poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do

nich mieszkańców, turystów i inwestorów pozwolą na zwiększenie atrakcyjności regionu,

podniesienie konkurencyjności oferowanych produktów turystycznych, a także szersze od

dotychczasowego wykorzystanie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kul-

turowym. Niezwykle istotnym obszarem działań samorządu jest także edukacja lokalnej

społeczności, właścicieli i użytkowników zabytków oraz dokumentowanie

i ewidencjonowanie zabytków.

Gminny program opieki poprzez wskazania dotyczące potrzeb należytego utrzy-

mywania zabytków, konieczności ich konserwacji i rewitalizacji budzić też może w lokal-

nej społeczności świadomość istniejącej wspólnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych

wartości i wspólnych korzeni. Wspólna dbałość o zachowanie wartości kulturowych

umacnia poczucie tożsamości, wspiera identyfikację jednostki z tzw. „małą ojczyzną”,

wzmacnia procesy integracyjne w społeczności lokalnej minimalizując niektóre negatyw-

ne skutki tendencji do uniwersalizacji.

Program służyć powinien podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjo-

wania, wspierania i koordynowania badań, prac z dziedziny ochrony zabytków

i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego

przez samorząd. Program służyć też może jednostkom samorządu terytorialnego, środowi-

skom naukowym i badawczym, właścicielom i posiadaczom obiektów zabytkowych,

a także osobom zainteresowanym kulturą i dziedzictwem kulturowym.


4

Należy pamiętać, że opracowanie i uchwalenie programu opieki nad zabytkami nie

powinno być traktowane jedynie jako wykonanie przez miasto ustawowego obowiązku.

Programy w swoich celach służyć mają bowiem rozwojowi gminy, mają stanowić ważny

czynnik wspierający dążenie do: poprawy stanu zachowania zabytków (m.in. poprzez

wzrost środków finansowych, pomoc właścicielom zabytków w dbaniu o ich dobrą kondy-

cję), eksponowania walorów krajobrazu kulturowego, zwiększenia atrakcyjności zabytków

dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych. Inne ważne cele programu wska-

zane przez ustawodawcę jak: określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków

eliminujących sytuacje konfliktowe czy tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad

zabytkami sprawiają, że Program opieki nad zabytkami może stać się dla gminy niezwykle

istotnym czynnikiem rozwoju i ważną potrzebą społeczną.

Program opieki nad zabytkami już z samej swej definicji określonej w ustawie jest

dokumentem wymagającym cyklicznej aktualizacji, przy czym program opracowywany

jako pierwszy, na pierwsze cztery lata, wydaje się kluczowy dla dalszych programów

w tym zakresie, opierając się na szerokim rozpoznaniu złożonej problematyki

i wyznaczając priorytetowe kierunki, będące istotnym punktem odniesienia dla programów

konstruowanych na następne, kilkuletnie okresy. Modyfikacja programu w przyszłości

winna uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmie-

niające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny

stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązu-

jącego programu.

Wskazane w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami działania są zgodne

z krajowymi, wojewódzkimi i gminnymi dokumentami programowymi. Równocześnie

wskazane w Programie zadania do realizacji i proponowane rozwiązania odpowiadają

ustawowym regulacjom ochrony zabytków w Polsce.

Każdy gminny program opieki nad zabytkami opracowany dla gminy miejskiej lub

gminy wiejskiej jest jednostkowym opracowaniem stanowiącym podstawowy element bę-

dący częścią szerszych strategii dotyczących ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturo-

wym, które zawarte być powinny w programach powiatowych, wojewódzkich czy wresz-

cie Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Nałożenie na gminy

obowiązku sporządzania programów opieki nad zabytkami ma przede wszystkim pomóc

w zachowaniu dziedzictwa kulturowego – poprzez działania powodujące zahamowanie

procesów degradacji i poprawę stanu zachowania zabytków. Uwarunkowania ochrony za-

bytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego powinny być

uwzględniane łącznie z problematyką ochrony przyrody i równowagi ekologicznej. Usta-

wodawca szczególny nacisk położył też na te cele programów, które stanowią o włączeniu

problematyki ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncep-

cji przestrzennego zagospodarowania gminy, powiatu, województwa i kraju. Zgodnie

z Art. 19 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w studium uwarunkowań

i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowych planach zago-

spodarowania przestrzennego poza ochroną: zabytków nieruchomych wpisanych do reje-

stru zabytków, zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków

i parków kulturowych należy także uwzględniać ustalenia zawarte w programach opieki

nad zabytkami. W ten sposób programy te wpisują się w szerszy kontekst wyznaczający

uwarunkowania rozwoju gminy.


5

II. PODSTAWA PRAWNA I CELE OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Podstawę prawną opracowania Programu opieki nad zabytkami stanowi Ustawa

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 87 pkt. ustawy określa obowiązek gminy

dotyczący sporządzania i uchwalania Gminnego programu opieki nad zabytkami, który:

- winien być opracowywany na okres 4 lat;

- służy celom określonym w ustawie;

- przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków;

- ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Z realizacji programu burmistrz sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedsta-

wia radzie gminy.

Natomiast w Art. 87 pkt. 2 Ustawy... zawarte są najważniejsze cele opracowania programu

opieki nad zabytkami, tj:

1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wyni-

kających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego

i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody

i równowagi ekologicznej;

3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu

ich zachowania;

4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowe-

go;

5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecz-

nych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzro-

stowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;

6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytu-

acje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;

7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych

z opieką nad zabytkami.


6

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Przy sporządzaniu niniejszego Programu brane były pod uwagę następujące akty

prawne:

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U.

Nr 162 z dnia 17 września 2003 r., poz. 1568, z późn. zm. i rozporządzeniami);

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. Nr 16, poz. 950,

tekst jednolity z dnia 12.10.2001 r. (Dz. U. Nr 142, poz. 1591);

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności

kulturalnej (jednolity tekst ustawy: Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123)

W świetle Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabyt-

kami (zwanej dalej ustawą): „opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela

lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków:

1) naukowego badania i dokumentowania zabytku;

2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy za-

bytku;

3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;

4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;

5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla hi-

storii i kultury” (art. 5).

Ponadto ustawa definiuje m.in. podstawowe pojęcia z zakresu ochrony i opieki nad

zabytkami oraz przedmiot, zakres, formy i sposób ich ochrony. W myśl tejże ustawy

ochronie i opiece podlegają (bez względu na stan zachowania):

„1) zabytki nieruchome będące w szczególności:

a) krajobrazami kulturowymi,

b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,

c) dziełami architektury i budownictwa,

d) dziełami budownictwa obronnego,

e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi za-

kładami przemysłowymi,

f) cmentarzami,

g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,

h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybit-

nych osobistości lub instytucji;

2) zabytki ruchome będące w szczególności:

a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,

b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych

i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,

c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztanda-

rami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,


7

d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz ma-

szynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi

dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju

cywilizacyjnego,

e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca

1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r.

Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984),

f) instrumentami muzycznymi,

g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,

h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wy-

bitnych osobistości lub instytucji;

3) zabytki archeologiczne będące w szczególności:

a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,

b) cmentarzyskami,

c) kurhanami,

d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej” (art. 6.1.).

Ponadto „ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne

nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej” (art. 6.2.).

Ustawa określa także formy i sposób ochrony zabytków. Formami ochrony zabyt-

ków są:

1) wpis do rejestru zabytków;

2) uznanie za pomnik historii;

3) utworzenie parku kulturowego;

4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 7).

Ustawa definiuje obowiązki oraz kompetencje samorządu terytorialnego w zakresie

ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Do obowiązków gminy należy w szczególności:

prowadzenie gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabyt-

ków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków (art.

22.p. 4);

sporządzanie (na okres 4 lat) gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87);

uwzględnianie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu

i aktualizacji strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospoda-

rowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania prze-

strzennego (art. 18 i 19).

sporządzanie gminnego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego

i sytuacji kryzysowych opracowywany zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kul-

tury z dnia 25 sierpnia 2004 r.

Szczegółowo określone obowiązki gminy w stosunku do obiektów zabytkowych

objętych ochroną, których gmina jest właścicielem lub posiadaczem zapisane są w ustawie

w art.: 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72).

Do najistotniejszych (i co ważne: jej tylko przypisanych) kompetencji gminy

w zakresie ochrony zabytków należy możliwość utworzenia (na mocy uchwały rady gmi-

ny) parku kulturowego, stanowiącego jedną z form ochrony zabytków (art.16 i 17).


8

Ustawa o samorządzie gminnym określa zadania własne gminy. Wymienione

w ustawie zadania obejmują także zagadnienia odnoszące się wprost bądź pośrednio do

ochrony zabytków. Należą do nich w szczególności zadania, które obejmują kwestie:

ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody

oraz gospodarki wodnej;

gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego;

kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabyt-

ków i opieki nad zabytkami;

kultury fizycznej i turystyki;

zieleni gminnej i zadrzewień;

cmentarzy gminnych;

utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów

administracyjnych;

promocji gminy.

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno-

ści kulturalnej precyzuje, iż działalność kulturalna polega na tworzeniu, upowszechnianiu

i ochronie kultury (art. 1, ust. 1); działalność kulturalna instytucji kultury nie stanowi przy

tym działalności gospodarczej w rozumieniu odrębnych przepisów (art. 3, ust. 2). Mecenat

nad nią sprawuje państwo oraz organy jednostek samorządu terytorialnego w zakresie ich

właściwości; polega on na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kultural-

nej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz na ochronie dziedzictwa kultury (art. 1, ust. 2

i 4).

Ustawa precyzuje, iż formami organizacyjnymi działalności kulturalnej są

w szczególności: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, kina, muzea, biblioteki,

domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz ośrodki badań i dokumentacji

w różnych dziedzinach kultury (art. 2). Jednostki samorządu terytorialnego organizują

działalność kulturalną tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie

takiej działalności jest podstawowym celem statutowym, przy czym prowadzenie działal-

ności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze

obowiązkowym (art. 9). Organizator (w tym np. jednostka samorządu terytorialnego) za-

pewnia instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kul-

turalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona (art. 12).


9

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZIC-TWA KULTUROWEGO

IV.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad

zabytkami:

Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabyt-

kami zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dąbrowskiego, opracowane

przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury pod przewodnic-

twem prof. dr hab. Bogumiły Rouby;

Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2020

Dokumentem o fundamentalnym znaczeniu dla kwestii ochrony zabytków w Polsce

są Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, opracowa-

ne przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury. W dokumencie tym czy-

tamy m.in.:

„Na dziedzictwo kulturowe człowieka składają się dobra kultury i dobra natury. Zabytki –

dawne materialne i niematerialne dobra kultury są ważną częścią składową tego dziedzic-

twa. Ich ochrona zadeklarowana została jako konstytucyjny obowiązek Państwa (art. 5

Konstytucji RP – Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego (...). Zabytki

w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym, nad którym pieczę kodyfikuje

artykuł 82 Konstytucji stanowiący: obowiązkiem Obywatela (...) jest troska o dobro wspól-

ne.

„Ochrona i konserwacja zabytków jest istotnym elementem polityki kulturalnej Państwa,

są one bowiem nie tylko śladem przeszłości, ale także cennym składnikiem kultury współ-

czesnej, przyczyniającym się do kształtowania przyjaznego człowiekowi środowiska jego

życia. (...) Ich zachowanie, ochrona i konserwacja jest działaniem w ważnym interesie pu-

blicznym ze względu na znaczenie zabytków w procesie edukacji, humanizacji społeczeń-

stwa, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie także znaczenie dla sfery ekonomii i gospo-

darki”.

„Zadaniem głównym polityki państwa w dziedzinie ochrony zabytków jest stworzenie

w najbliższych latach mechanizmów porządkujących tę sferę, dostosowujących ją do wa-

runków gospodarki rynkowej zarówno poprzez niezbędne uzupełnienia i korekty legisla-

cyjne, jak i poprzez zmiany organizacyjne obejmujące konieczne rozszerzenie zakresu

działań istniejących instytucji, aż po zmiany w strategii i organizacji ochrony. Te niezbęd-

ne, wprowadzane na drodze ewolucyjnej, zmiany powinny z jednej strony nie dopuścić do

utracenia dotychczasowego bezcennego dorobku Polski w dziedzinie ochrony, z drugiej

umożliwić funkcjonowanie i rozwój tej dziedziny w Zjednoczonej Europie”.


10

„Opracowanie Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami jest

ustawowym obowiązkiem Ministra Kultury, zgodnie z zapisem Ustawy z dnia 23 lipca

2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Program określa cele i kierunki dzia-

łań oraz zadania, które powinny być podjęte w szczególności przez organy i jednostki ad-

ministracji publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”.

„Celem Programu jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa

kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce”. Bardzo istotne jest przypomnienie

podstawowych zasad konserwatorskich: „Celem jest także stworzenie wykładni porządku-

jącej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

1) zasady primum non nocere,

2) zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich

jego wartości (materialnych i niematerialnych),

3) zasady minimalnej niezbędnej ingerencji,

4) zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszczą-

co,

5) zasady czytelności i odróżnialności ingerencji,

6) zasady odwracalności metod i materiałów,

7) zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym

poziomie.

Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjo-

nalnych konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów-architektów, urbani-

stów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchow-

nych – codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń”.

Do opracowania Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

przyjęto następujące tezy:

1) Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami: stan zabytków nieruchomych,

stan zabytków ruchomych, stan zabytków archeologicznych, stan zabytków techni-

ki, pomniki historii i obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultural-

nego i Naturalnego UNESCO, stan służb konserwatorskich, stan opieki nad zbyt-

kami, stan uregulowań prawnych.

2) Działania o charakterze systemowym:

- powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody, archi-

tektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa. Realizacja

powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzenia pola

ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące dobra kultury i natury.

- wypracowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego i wprowadzenie jej

do polityk sektorowych.

3) System finansowania: stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony

i opieki konserwatorskiej.

4) Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania – ujednolicenie

metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych.

5) Kształcenie i edukacja: kształcenie profilaktyczne, podyplomowe i system uzna-

walności wykształcenia, edukacja społeczeństwa, edukacja właścicieli

i użytkowników.


11

6) Współpraca międzynarodowa: współpraca z instytucjami i organizacjami, współ-

praca w obszarze Europy Środkowej.

Do czasu zakończenia prac nad Wojewódzkim Programem Opieki nad Zabytkami

w województwie podkarpackim Rada Ministrów nie uchwaliła krajowego programu ochro-

ny zabytków i opieki nad zabytkami, stąd w niniejszym wojewódzkim programie

uwzględniono jedynie omówione powyżej Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabyt-

ków i Opieki nad Zabytkami.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-

2020

Ogólne wytyczne do konstruowania programów opieki nad zabytkami zawiera

przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 r. Narodowa Strategia Kultury na

lata 2004-2013 (w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowało Uzupełnienie Narodowej

Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020), będąca rządowym dokumentem tworzącym

ramy dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla no-

wocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa, funkcjonującej w warunkach rynko-

wych, a także dla wspólnoty Polski z Unią Europejską. Strategia została stworzona cen-

tralnie dla obszaru całej Polski. Określa spójne działania horyzontalne, realizowane

w regionach. Stąd celem strategicznym jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju

kulturalnego regionów w Polsce, a celami cząstkowymi są m.in. zachowanie dziedzictwa

kulturowego i aktywna ochrona zabytków, wzrost efektywności zarządzania sferą kultury

itd. Jednym z instrumentów za pomocą, których realizowane są wspomniane cele Strategii

jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata

2004-2020, który za cel strategiczny przyjął intensyfikację i upowszechnianie dziedzictwa

kulturowego, w tym szczególnie kompleksową poprawę stanu zabytków nieruchomych.

Cele cząstkowe programu to:

poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze do-

kumentacji i ochrony zabytków,

kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystycz-

ne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne,

zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez two-

rzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych,

promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą,

w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego,

rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze

ochrony dziedzictwa kulturowego,

tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej,

zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granicę.

Cele Narodowego Programu realizowane będą w ramach 2 priorytetów i 5 działań

Priorytet I Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kul-

turowe.

Działanie 1.1 Wzmocnienie ośrodków dokumentacji zabytków oraz budowa no-

woczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków.


12

W ramach działania zostaną zaproponowane zmiany instytucjonalne, prawne

i funkcjonalne w sferze dokumentacji i ochrony zabytków oraz procesu oferowania za-

bytków na rynku. Rodzi to konieczność przeprowadzenia szerokich konsultacji ze śro-

dowiskami konserwatorskimi, właścicielami zabytków, a także z ewentualnymi partne-

rami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wdrażającymi zaproponowany sys-

tem, a następnie wystąpienie z inicjatywami ustawodawczymi przez Ministra Kultury

i Dziedzictwa Narodowego.

Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kul-

turalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne.

W ramach działania realizowane będą projekty rewaloryzacji zabytków i ich adaptacji

na cele społeczne. Projekty muszą posiadać znaczący wpływ ekonomiczny na rozwój

regionalny, w tym szczególnie przyczyniać się do wzrostu dochodów, jak i zwiększać

ilość miejsc pracy.

Priorytet II Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego.

Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej

w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego.

W ramach działania przewiduje się zrealizowanie zadań mających na celu podniesienie

wykształcenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, oraz

podniesienie zainteresowania społeczeństwa problematyką ochrony zabytków, jak

również powołanie zespołu naukowego zajmującego się badaniami naukowymi

w sferze wpływu zachowania i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego na rozwój spo-

łeczno – ekonomiczny regionów, w tym szczególnie turystyki. Ponadto planuje się

promowanie zachowania dziedzictwa kulturowego wsi poprzez aktywizację społeczno-

ści wiejskich, a także ochronę i popularyzację kultury ludowej.

Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed

nielegalnym wywozem i przewozem przez granice.

Działanie realizowane będzie poprzez wdrożenie Programu „Absent Patrymonium” -

sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywożonych i zaginionych. Program wpisuje

się w cele i założenia MF EOG Oprócz wytyczonych w NPK „Ochrona zabytków

i dziedzictwa kulturowego” priorytetów i założonych działań, zadania wytyczone

w dokumencie będą realizowane przez podprogramy m.in. Program „Polskie regiony

w europejskiej przestrzeni kulturowej”, Program Operacyjny „Promesa Ministra Kultu-

ry”.

IV.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonany-

mi na poziomie województwa

Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020;

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego;

Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-

2013;

Program rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-2009;

Strategia rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata 2007-2013;


13

Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020 wyznacza kierunki

polityki regionalnej dla różnych poziomów administracji samorządowej oraz partnerów

społecznych i gospodarczych. Jak stwierdzono w części wstępnej „Nadrzędnym celem

Strategii jest zapewnienie województwu podkarpackiemu partnerskiej i konkurencyjnej

pozycji w Polsce i Europie, w oparciu o geograficzne położenie, potencjał demograficzny,

tradycje przemysłowe, walory środowiskowe, historyczne i kulturowe”.

Ramy strategii wyznacza 8 głównych obszarów strategicznych, tj.:

Gospodarka regionu

Infrastruktura techniczna

Obszary wiejskie i rolnictwo

Ochrona środowiska

Kapitał społeczny

Współpraca międzynarodowa

Ochrona zdrowia

Zabezpieczenie społeczne.

W części I Strategii dotyczącej Diagnozy w rozdziale zatytułowanym „Diagnoza sektoro-

wo-przestrzenna kształtowania się procesu rozwoju regionu” w podrozdziale dotyczącym

Turystyki i rekreacji wskazano na znaczenie dziedzictwa kulturowego w rozwoju tej dzie-

dziny gospodarki: „Województwo dysponuje krajobrazem kulturowym o wybitnych warto-

ściach estetycznych, skupionym na niewielkiej, stosunkowo dobrze skomunikowanej we-

wnętrznie przestrzeni (...) Wyróżniającym województwo potencjałem jest wielowątkowe

dziedzictwo kulturowe, wpisane w konteksty religijne i zachowane, częstokroć, w unika l-

nej formie (np. architektura drewniana) oraz zasoby współczesnej kultury regionu: twórcy,

środowiska artystyczne i intelektualne, imprezy, instytucje, organizacje pozarządowe, etc.”

W tej samej części Strategii w podrozdziale dotyczącym Kapitału społecznego do-

konano oceny i analizy istniejących instytucji i placówek kulturalnych (w tym muzeów),

ważnych cyklicznych wydarzeń artystycznych i kulturalnych odbywających się na terenie

województwa.

W części II Strategii zatytułowanej: „Cele strategiczne, priorytety, kierunki działań

i przedsięwzięcia” konkretne działania odnoszące się z znacznym stopniu do problematyki

ochrony i opieki nad zabytkami znalazły się m.in.:

w rozdziale dotyczącym Gospodarki regionu:

- w Priorytecie 3: Działania na rzecz podniesienia atrakcyjności regionu dla

rozwoju inwestycji

w Kierunku działania 2: Tworzenie korzystnego klimatu dla inwe-

storów, gdzie wskazano, że „...rolą samorządu województwa jest

optymalne wykorzystanie położenia geograficznego, środowiska

naturalnego, walorów kulturowych regionu, kapitału ludzkiego itp.

dla stworzenia konkurencyjnej oferty w celu przyciągnięcia inwe-

stora...”

- w Priorytecie 4: Turystyka jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego

województwa

w Kierunku działania 1: Podniesienie konkurencyjności produktu

turystycznego, gdzie stwierdzono, że „Niezbędna jest modernizacja

szlaków turystycznych, dalsza rewaloryzacja zabytkowych, a często


14

unikatowych, obiektów sakralnych i świeckich (w tym obiektów ar-

chitektury pałacowo-zamkowej oraz budownictwa drewnianego)”

w Kierunku działania 3: Współpraca i współdziałanie podmiotów

i instytucji związanych z turystyką, w tym rozwijanie partnerstwa

publiczno-prywatnego oraz służącego pozyskiwaniu środków

z funduszy europejskich i innych zewnętrznych źródeł wspierających

bezpośrednio lub pośrednio rozwój turystyki wskazano, że „Należy

przyjąć ustalenie, że wojewódzkie programy obejmujące rozwój

transportu, budowę zbiorników wodnych, rewaloryzacje zabytków

i ochronę dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego, rozwój te-

renów wiejskich i inne związane z podróżami i usługami świadczo-

nymi odwiedzającym, będą opiniowane przez specjalistów z zakre-

su turystyki. Podstawa sukcesu w realizacji przedsięwzięć rozwija-

jących turystykę będzie montaż środków finansowych współdziała-

jących podmiotów oraz sięganie po fundusze zewnętrzne, zwłaszcza

z Unii Europejskiej. W oparciu o przepisy prawne regulujące part-

nerstwo publiczno-prywatne przygotowywane będą projekty tury-

styczne, których efektem będą nowe miejsca pracy lub zwiększenie

dochodów ludności regionu”.

w rozdziale dotyczącym Ochrony Środowiska uznano, że celem strategicznym

w tej dziedzinie jest poprawa jakości środowiska oraz zachowanie i ochrona zaso-

bów przyrodniczych i wartości krajobrazowych

- w Priorytecie 4: Zachowanie oraz ochrona różnorodności biologicznej

i krajobrazowej zwrócono uwagę, że „Warunki przyrodnicze dają możliwość

rozwoju rolnictwa (szczególnie ekologicznego), leśnictwa, turystyki (w tym

agroturystyki), a także lecznictwa uzdrowiskowego. Stan środowiska przyrod-

niczego ma ogromne znaczenie dla turystyki, a dodatkowym, sprzyjającym

rozwojowi tej dziedziny elementem jest zachowanie autentycznych zasobów

kulturowych”.

w rozdziale zatytułowanym Kapitał społeczny:

- w Priorytecie 3: Rozwój kultury uznano, że: Główną ideą polityki kultural-

nej na lata 2007-2020 na poziomie regionu jest dążenie do uzyskania odczu-

walnej społecznie poprawy w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych, a jej kluczo-

we cele to: - przeciwdziałanie nadmiernym, społecznie nieakceptowanym dys-

proporcjom w poziomie rozwoju i warunków uczestnictwa kulturalnego ludno-

ści w województwie (zwłaszcza między stolicą regionu a jej otoczeniem), -

pielęgnowanie (ochrona) tożsamości kulturowej regionu, w tym tożsamości na-

rodowych i etnicznych, wzmocnienie procesów integracyjnych w społeczności

regionalnej, - poprawa jakości środowiska kulturowego Podkarpacia.”

w Kierunku działania 2: Kształtowanie kulturowej tożsamości re-

gionalnej zawarto bardzo istotne z punktu widzenia ochrony

i opieki nad zabytkami wskazania i cele. „Konstytucja Rzeczypo-

spolitej Polskiej zapewnia ochronę dziedzictwa kulturowego i do-

stępu do wartości kulturowych, przy kierowaniu się zasadą równo-

ważonego rozwoju społeczeństwa. Wymaga to: - ugruntowania za-

sady zrównoważonego rozwoju jako podstawy trwałej polityki spo-


15

łecznej, kulturalnej i przestrzennej Podkarpacia, - zachowania dzie-

dzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń, a także rewaloryzacji

i rewitalizacji kulturowo zdegradowanego środowiska. Wychodząc

z tych założeń, jako jeden z głównych celów rozwoju kultury wo-

jewództwa podkarpackiego przyjęto kształtowanie jego kulturowej

tożsamości. Oznacza to budowanie - wokół istniejącego tutaj dzie-

dzictwa kulturowego i tradycji - podkarpackiej świadomości regio-

nalnej. Dokonywać się ono powinno poprzez zachowanie i odbu-

dowę dziedzictwa kulturowego, wspieranie twórczości artystycznej

oraz ochronę krajobrazu kulturowo-przyrodniczego wsi i miast”.

Uznano też, że: wzmacnianiu regionalnych więzi kulturowo-

społecznych mieszkańców województwa podkarpackiego będą służyć

m.in:

- „propagowanie wiedzy o regionie i „małych ojczyznach” -

zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej (organizacja wycieczek tu-

rystyczno-krajoznawczych, wyznaczanie „szlaków kulturowo -

historycznych”),

- promocja korzyści ze współpracy kulturalnej społeczności

i władz w ramach regionu,

- ochrona dóbr kultury materialnej (w szczególności zabytków

nieruchomych, tak architektury miejskiej jak i wiejskiej, oraz

zabytków ruchomych - wytworów sztuki czy rzemiosła),

- zachowanie innych wartości środowiska kulturowego

i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych poko-

leń,

- wspieranie twórczości artystycznej znaczeniu ogólnonarodo-

wym, regionalnym i lokalnym, której źródła tkwią w dziedzic-

twie regionu,

- ochrona krajobrazu kulturowego wsi podkarpackiej i małych

miast,

w Kierunku działania 3: Poprawa jakości środowiska kulturowego

„Dobry stan szeroko rozumianego środowiska kulturowego oznacza

zapewnienie przyszłym pokoleniom życie w otoczeniu dóbr

o wysokich standardach oraz zachowanie i pomnażanie dziedzictwa

kulturowego. Zrównoważony rozwój Podkarpacia musi stawiać za

nadrzędny cel zachowanie wartości środowiska kulturowego oraz

poprawę jego jakości”.

w rozdziale dotyczącym Współpracy międzynarodowej za cel strategiczny uzna-

no wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału tury-

stycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochronę wartości przyrodniczo – krajo-

brazowych

- w Priorytecie 2: Współpraca na rzecz rozwoju turystyki, ochrony

i wykorzystania dziedzictwa kulturowego stwierdzono, że: „Współpraca

międzynarodowa zorientowana na wzajemne poznawanie się, rozwijanie więzi


16

społecznych i gospodarczych, to istotny czynnik rozwoju podróży miedzy kra-

jami (...) W rozwoju turystyki w regionie szczególną rolę powinno odgrywać

dziedzictwo i życie kulturalne regionu, gdyż kultura w istotnym stopniu inspi-

ruje rozwój turystyki, zaś ruch turystyczny wspiera i promuje dobra kultury.

Należy podkreślić, iż dziedzictwo kulturowe Podkarpacia, oparte na wielona-

rodowej, wielokulturowej i wielowyznaniowej historii regionu, stanowi skła-

dową kultury europejskiej, godną różnorodnych działań promocyjnych, a także

rozwoju wymiany kulturalnej. Korzystając z doświadczeń krajów o rozwiniętej

gospodarce turystycznej oraz ze wsparcia europejskich i innych funduszy ce-

lowych, podejmować należy działania służące ochronie, jak i ekspozycji tury-

stycznej dóbr kultury, tworzeniu nowych produktów turystycznych oraz pod-

noszeniu poziomu obsługi międzynarodowego ruchu turystycznego”.

w Kierunku działania 1: Współpraca w zakresie informacji

i promocji turystyczno – kulturalnej przyjęto, że: „Współpraca mię-

dzynarodowa województwa powinna obejmować działania

w zakresie upowszechniania informacji turystycznej i kulturalnej,

realizowane na poziomie międzynarodowym, międzyregionalnym

i transgranicznym”.

w Kierunku działania 2: Podejmowanie działań w zakresie ochrony

i wykorzystania dziedzictwa kulturowego wskazano, że „Nieodzow-

ne jest również podejmowanie działań na rzecz ochrony dziedzic-

twa kulturowego poprzez”, m.in.:

- „inicjowanie i wspieranie wspólnych projektów badawczych,

edukacyjnych i edytorskich prezentujących

i upowszechniających dziedzictwo kulturowe, w tym pogranicza

polsko-słowacko-ukraińskiego (programy edukacyjne, trasy tu-

rystyczne, imprezy folklorystyczne, festyny archeologiczne

itp.),

- zagospodarowanie, popularyzację i promocje obiektów zabyt-

kowych oraz ich wykorzystanie jako miejsc szczególnie atrak-

cyjnych turystycznie,

- przygotowanie programu ochrony zabytkowych cmentarzy, ze

szczególnym uwzględnieniem cmentarzy wojskowych z okresu

I wojny światowej oraz kirkutów jako ważnych elementów

dziedzictwa kulturowego,

- ochronę zabytkowego krajobrazu, głównie parków rezydencjo-

nalnych w Polsce i na Ukrainie, (...)

- ochronę zabytków ruchomych (wspieranie rozwoju pracowni

konserwatorskich w muzeach, unowocześnianie metod groma-

dzenia, inwentaryzowania i opracowywania zbiorów, wspiera-

nie inwestycji remontowych w celu poprawy bezpieczeństwa

zbiorów muzealnych),

- wspieranie folkloru oraz zanikających zawodów,

- publikowanie materiałów dokumentujących i popularyzujących

dziedzictwo i krajobraz kulturowy.”


17

w Kierunku działania 3: Podejmowanie działań na rzecz rozwoju

turystyki wskazano m.in. na potrzebę – tworzenia transgranicznej

infrastruktury turystycznej, a zwłaszcza szlaków turystycznych

uwzględniających wspólne dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze,

historyczne, a także przemysłowe.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego , a właściwie za-

warta w nim koncepcja ochrony dziedzictwa kulturowego, były wstępnie opiniowane przez

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Autorzy planu podnoszą, iż województwo podkarpackie posiada liczne, zróżnico-

wane pod względem pochodzenia, form funkcjonalnych i architektonicznych zespoły

i obiekty zabytkowe. Przyznając niekwestionowany prymat w kategorii zabytkowych

układów urbanistycznych i ośrodków kulturotwórczych Rzeszowowi, Dębicy, Przemyślo-

wi, Jarosławowi, Łańcutowi, Krosnu i Sanokowi, wymienia również kilka układów mało-

miasteczkowych, których rewitalizacja i uaktywnienie stwarza rezerwy do rozwoju tury-

styki kulturowej i agroturystyki (są to: Głogów Małopolski, Kalwaria Pacławska, Pruchnik

i Jaćmierz).

Kierunki polityki przestrzennej zawarte w tym planie zostały powiązane

z określonymi w strategii rozwoju województwa polami strategicznymi, priorytetami, ce-

lami i kierunkami działań. Wśród nich trzecie pole strategiczne to Kultura, turystyka

i ochrona środowiska. W ramach tego pola za priorytet przyjęto Rozwój kultury i ochronę

walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkuren-

cyjności produktu turystycznego. Za jeden z trzech przyjętych w jego ramach celów strate-

gicznych uznano wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych

opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo-

kulturowych. Jednym ze sposobów realizacji tego celu winna być rewaloryzacja dziedzic-

twa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności ku l-

turowej jako podstawy tworzenia produktu turystycznego.

Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w Planie zasady, wśród

których istotne znaczenie dla ochrony i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim:

- ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu prze-

strzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowa-

nych do ochrony krajobrazu kulturowego,

- przeznaczanie obszarów predysponowanych do ochrony przyrodniczej

i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżi-

mie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu

i określenie odporności środowiska na antropopresję,

- tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych

obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego,

- promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów za-

bytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania,

- zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska,

w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności

przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, społeczno-gospodarczej

i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach

transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami,


18

- ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicz-

nej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej

i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe.

W Planie zawarto też Ustalenia w zakresie ochrony, kształtowania i racjonalnego

wykorzystania krajobrazu kulturowego, w których określono i wymieniono m.in.: obszary

szczególnej ochrony krajobrazu kulturowego, obszary rezerwatów kulturowych, obiekty

zabytkowe i zespoły obiektów zabytkowych przewidziane do szczególnej ochrony

i wykorzystania turystycznego (m.in jako Pomniki Historii). Wskazano także na historycz-

ne układy urbanistyczne przewidziane do szczególnej ochrony, obiekty i zespoły obiektów

wymagające stałej ochrony konserwatorskiej, istniejące i projektowane Szlaki kulturowe

oraz określono zasady ochrony i zagospodarowania przestrzennego na obszarach szczegól-

nej ochrony krajobrazu kulturowego, jak również zasady ochrony układów urbanistycz-

nych objętych szczególną ochroną.

Wykonana metodą SWOT synteza uwarunkowań wśród mocnych i słabych stron

województwa uwzględnia także problemy dotyczące dziedzictwa kulturowego.

Plan wskazuje także na konieczność wykonania studiów programowo-

przestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorów turystycznych, ochrony zabyt-

kowej architektury drewnianej terenów pogranicza, projektowanych parków i rezerwatów

kulturowych, projektowanych szlaków kulturowych, stref uzdrowiskowych. Opracowanie

ww. studiów określone zostało jako zadanie władz województwa. Uznano także za ko-

nieczne sporządzenie przez inne jednostki samorządowe miejscowych planów rewaloryza-

cji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrów

miast historycznych oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla ob-

szarów proponowanych Pomników Historii.

W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego zawar-

to także wykaz działań i zadań, w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym (między innymi

w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego) których realizacja jest niezbędna dla osią-

gnięcia założonych w Planie celów.

Problematyka opieki nad zabytkami znalazła także swe miejsce w Regionalnym Progra-

mie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 w celach szczegóło-

wych:

Poprawa jakości środowiska oraz zachowanie i ochrona zasobów przyrodni-

czych i wartości krajobrazowych

Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału tury-

stycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartości przyrodniczo-

krajobrazowych.

Stwierdzono, że jeden ze strategicznych kierunków rozwoju województwa powinna

stanowić gospodarka turystyczna – istotny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, wy-

nikający bezpośrednio z analizy potencjału zawartego w walorach turystycznych woje-

wództwa, który należy w pełni wykorzystać w celu pobudzenia koniunktury gospodarczej

w województwie. Zauważono, iż rozwój gospodarki turystycznej może bezpośrednio

wspomagać działalność instytucji chroniących regionalne dziedzictwo kulturowe i przy-

rodnicze.

Ochrona zabytków uwzględniona została w Priorytecie 2. Celów szczegółowych:

Wzmocnienie i rozwój infrastruktury społecznej na poziomie regionalnym i lokalnym jako


19

Działanie 2.3. Waloryzacja i rozwój kultury i dziedzictwa kulturowego. W ramach tego

działania wskazano na następujące cele: Ochrona i rewaloryzacja zabytkowych obiektów

oraz miejsc pamięci narodowej o wysokiej wartości historycznej, a także placówek kultury

oraz cykliczne organizowanie kameralnych i masowych imprez z wykorzystaniem tychże

obiektów, tak by na stałe zafunkcjonowały w świadomości mieszkańców regionu przy rów-

noczesnym ciągłym i intensywnym promowaniu Podkarpacia z jego atrakcjami w kraju i za

granicą. Ochrona dziedzictwa kulturowego ruchomego poprzez jego konserwację

i digitalizację. Modernizacja instytucji kultury.

Z kolei Program rozwoju kultury w województwie podkarpackim na lata 2004-

2009 z r. 2004, opracowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego,

określa cztery nadrzędne cele długookresowe w odniesieniu do rozwoju kultury regionu:

przeciwdziałanie nadmiernym, społecznie nieakceptowanym dysproporcjom

w poziomie rozwoju i warunków uczestnictwa kulturalnego ludności

w województwie (zwłaszcza między stolicą regionu a jej otoczeniem);

pielęgnowanie (ochrona) tożsamości kulturowej regionu, wzmocnienie procesów

integracyjnych w społeczności regionalnej;

poprawa jakości środowiska kulturowego Podkarpacia;

zwiększenie atrakcyjności całego regionu w układzie krajowym

i międzynarodowym, poprawa kulturowego wizerunku regionu.

Jak zapisali autorzy Programu, województwo podkarpackie musi stać się regionem

przyjaznym, sprawnym i chłonnym – społecznie i kulturowo, zachowując jednocześnie wła-

sne wartości i minimalizując negatywne skutki tendencji do uniwersalizacji. Walory Pod-

karpacia powinny stać się identyfikowalną częścią kultury narodowej.

Kolejnym dokumentem wojewódzkim poruszającym problematykę ochrony zabyt-

ków i opieki nad zabytkami jest Strategia rozwoju turystyki w województwie podkarpac-

kim na lata 2007-2013. Zawarto w nim między innymi następujące kwestie związane bez-

pośrednio lub pośrednio z ochrona dziedzictwa kulturowego:

I. Stworzenie ciekawej i unikalnej oferty turystycznej w oparciu o istniejący potencjał

województwa podkarpackiego.

a) Rozwój istniejących produktów turystycznych oraz przekształcanie atrakcji

w produkty turystyczne.

- rozwój i komercjalizacja istniejących produktów turystycznych

- dywersyfikacja usług turystycznych świadczonych przez podmioty i instytucje

- promocja idei „od waloru poprzez atrakcję do produktu”

b) Rozwój nowych produktów turystycznych.

- wdrożenie „Koncepcji produktów turystycznych dla województwa podkarpackiego”

(stanowiącej integralną część niniejszej Strategii)

- opracowanie i wdrażanie Programu Kreacji i Wdrażania Produktów Turystycznych

oraz wypracowanie mechanizmów stymulujących proces kreacji nowych produktów

turystycznych

- wsparcie budowy marki produktów

- tworzenie i rozwój transgranicznych klastrów turystycznych

- rozwój produktów niszowych i specjalistycznych

II. Przygotowanie wysokowykwalifikowanych kadr dla obsługi ruchu turystycznego,

planowania oraz zarządzania rozwojem turystyki w regionie.


20

a) Doskonalenie kadr operacyjnych w usługach turystycznych i okołoturystycznych

oraz kształtowanie postaw proturystycznych mieszkańców.

- wprowadzenie zintegrowanego systemu szkoleń zawodowych dla kadr ob-

sługujących ruch turystyczny

- realizacja programów szkoleniowych w sektorze usług okołoturystycznych

- wprowadzenie systemu efektywnych staży zawodowych

- wprowadzenie regionalnego systemu podnoszenia jakości

- kształtowanie postaw proturystycznych wśród mieszkańców

b) Kształtowanie nowych kadr dla obsługi ruchu turystycznego.

- realizacja programów szkoleniowych dla bezrobotnych i wykluczonych

społecznie

- powstanie specjalistycznych centrów szkoleniowych

- dostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy w turystyce oraz

specyfiki oferty województwa

c) Rozwój badań na rzecz kształtowania profesjonalnych kadr dla turystyki.

- prowadzenie badań rynku pracy w turystyce i dystrybucja ich wyników

- prowadzenie badań potrzeb szkoleniowych wśród pracodawców

i pracowników

- monitorowanie efektywności programów szkoleniowych

III. Zrównoważony rozwój i zarządzanie przestrzenią turystyczną

a) Poprawa dostępności komunikacyjnej regionu oraz dostępności atrakcji

i produktów turystycznych.

- rozbudowa lotniska w Jasionce oraz lotnisk lokalnych

- ułatwienia w ruchu granicznym i zwiększenie ilości turystycznych przejść

granicznych

- zwiększenie dostępności kolejowej i drogowej regionu oraz atrakcji tury-

stycznych

- rozbudowa infrastruktury okołoturystycznej

- rozwój i równomierne rozmieszczenie infrastruktury usługowej

b) Rozwój infrastruktury turystycznej i paraturystycznej zgodnie z zasadami zrówno-

ważonego rozwoju.

- prowadzenie spójnej polityki przestrzennej

- równomierna rozbudowa infrastruktury noclegowej i gastronomicznej

o zróżnicowanym standardzie

- rozbudowa infrastruktury rekreacyjnej, rozrywkowej i sportowej sprofilowanej

na konkretnych odbiorców

- rozwój, utrzymywanie i zagospodarowywanie szlaków turystycznych

- rozbudowa infrastruktury turystycznej i paraturystycznej na obszarach chronio-

nych i cennych przyrodniczo

- regionalizacja infrastruktury

- wykorzystanie walorów naturalnych i antropogenicznych województwa oraz

ich zagospodarowanie

- zwiększenie dostępności województwa dla niepełnosprawnych oraz osób star-

szych

c) Ochrona środowiska naturalnego i krajobrazu kulturowego.

- stałe prowadzenie edukacji ekologicznej


21

- podnoszenie jakości środowiska naturalnego

- estetyzacja krajobrazu

- równomierne rozłożenie ruchu turystycznego w regionie

- renowacja i zabezpieczenie obiektów o znacznej wartości kulturowej, rewitali-

zacja zabytkowych układów urbanistycznych

IV. Stworzenie zintegrowanego systemu marketingu i promocji województwa pod-

karpackiego w kraju i za granicą.

a) Kreacja wizerunku.

- opracowanie strategii marketingowej i promocyjnej dla województwa podkar-

packiego

- stosowanie logo województwa zgodnie z katalogiem identyfikacji wizualnej

b) Rozwój regionalnego systemu informacji turystycznej.

- stworzenie i wdrożenie regionalnego analogowego systemu IT

- rozwijanie regionalnego cyfrowego systemu IT

- efektywne regionalny zarządzanie systemem IT

c) Rozwój badań marketingowych.

- stworzenie systemu badań marketingowych, prowadzenie ich i udostępnianie

wyników

V. Stworzenie silnego otoczenia instytucjonalnego wspierającego rozwój turystyki

a) Wzmocnienie sektora samorządowego, pozarządowego i branży turystycznej.

- wsparcie zasobów ludzkich

- rozwijanie kontaktów międzynarodowych i międzyregionalnych

- stymulowanie rozwoju sektora pozarządowego i branży turystycznej

- wzmocnienie turystyki w strukturach jednostek samorządu terytorialnego

b) Rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego.

- realizacja projektów w formule PPP

- stymulowanie rozwoju inwestycji turystycznych


22

V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

V.1 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonany-

mi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)

Program Opieki nad Zabytkami jest spójny z następującymi dokumentami strategicznymi

miasta:

Łańcut najbardziej wyraziste miasto Podkarpacia. Strategia Rozwoju Miasta

Łańcuta na lata 2007-2014, opr. dr Jacek Strojny, dr Adam Tittinger, dr Bogusław

Ulijasz , Rzeszów 2007

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta

Łańcuta przyjęte Uchwałą nr XXXVI/247/01 Rady Miasta Łańcuta dnia 31 paź-

dziernika 2001 r.

Program Ochrony Środowiska dla miasta Łańcuta na lata 2004 – 2015;

Lokalny Program Rewitalizacji dla miasta Łańcuta na lata 2009-2014 (Projekt,

opr. w 2009 r. – w czasie opracowywania niniejszego Programu Opieki nad Zabyt-

kami jeszcze nie uchwalony)

Opracowanie Łańcut najbardziej wyraziste miasto Podkarpacia. Strategia Rozwo-

ju Miasta Łańcuta na lata 2007-2014 wyznacza obszary strategiczne rozwoju miasta do

2014 r., w ramach których wskazano konkretne działania mające na celu wielokierunkowy

rozwój miasta. Zaplanowane na najbliższe lata działania niejednokrotnie bezpośrednio lub

pośrednio dotyczą zagadnień ściśle związanych z problematyką istotną dla zagadnień

ochrony i opieki nad zabytkami. Strategia ta uwzględnia następujące obszary strategiczne:

Obszar strategiczny „Miasto Ekologiczne”;

Obszar strategiczny „Miasto Turystyki”;

Obszar strategiczny „Miasto Kultury”;

Obszar strategiczny „Miasto Bezpieczne”;

Obszar strategiczny „Miasto Życzliwe dla Inwestorów i Przyjezdnych ”

Obszar strategiczny „Miasto Ekologiczne” rozumiany jako „Odtworzenie

zdegradowanych oraz utrzymanie wartościowych ekosystemów i ochrona istniejących

zasobów środowiska przyrodniczego” zawiera m.in. następujące działania istotne z punktu

widzenia niniejszego Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami:

Opracowanie programu ochrony terenów zielonych.

Stworzenie systemu przyrodniczo – ekologicznego miasta.

Rewitalizacja parków oraz poprawienie zieleni miejskiej.

Obszar strategiczny „Miasto Turystyki”, którego celem jest „Tworzenie sprzyjających

warunków do rozwoju Łańcuta wykorzystujących istniejące unikalne walory kulturowe


23

i przyrodnicze” wyznacza m.in. następujące działania ważne także dla ochrony środowiska

kulturowego oraz działań edukacyjnych i promocyjnych w zakresie ochrony zabytków:

Tworzenie nowej i wykorzystanie istniejącej bazy materialnej o wysokich walorach

historyczno – kulturowych do organizowania kongresów i konferencji o randze

krajowej i międzynarodowej.

Udostępnienie, uatrakcyjnienie i wyeksponowanie istniejących walorów

historyczno – kulturowych.

Stworzenie nowych atrakcji (walorów) turystycznych.

Opracowanie programu rozwoju turystyki w mieście, w oparciu o szczegółową

inwentaryzację posiadanych zasobów.

Utworzenie Centrum Informacji Turystycznej.

Opracowanie programu Rewitalizacji Centrum Miasta.

Stworzenie ofensywnego programu promocji (min. tablice informacyjne).

Współpraca w zakresie promocji turystycznej i kulturalnej z innymi ośrodkami.

W komentarzu do tych działań zauważono m.in., że:

„Miasto Łańcut, dzięki swemu położeniu oraz znajdującym się na jego terenie zabytkom

ordynacji Potockich, należy do najbardziej atrakcyjnych miejsc turystycznych na mapie

Europy i Świata. (…) W obszarze strategicznym „Miasto turystyki” zidentyfikowano

dziesięć zadań szczegółowych mających na celu stworzenie warunków, które mogłyby

jeszcze lepiej wyeksponować walory turystyczne miasta. (…) Działania związane

z promocją turystyczną miasta winny być prowadzone w sposób skoordynowany

i programowy, dlatego zalecane byłoby opracowanie odrębnego programu promocji

turystycznej miasta, połączonego z tworzeniem Centrum Informacji Turystycznej, które

świadczyłoby usługi na rzecz turystów odwiedzających miasto. (…) Innym działaniem,

które powinno być podjęte przez władze miasta jest opracowanie programu rewitalizacji

miasta. Realizacja tego działania może być szczególnie trudna z uwagi na strukturę

własnościową zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie miejskim. Dodatkowym

utrudnieniem są bardzo wysokie koszty takich działań, aczkolwiek dzięki funduszom

strukturalnym oraz środkom z budżetu państwa jest to możliwe do wykonania.”

Obszar strategiczny „Miasto Kultury” określony został w Strategii jako „Rozwój

istniejącej bazy i tworzenie klimatu dla rozwoju Łańcuta jako centrum kongresowego,

konferencyjnego i festiwalowego o ponadlokalnym zasięgu oddziaływania” wskazuje

działania, z których kilka dotyczy bezpośrednio problematyki ochrony zabytków.

Działania w tym obszarze to m.in.:

Realizacja programu wspierania rozwoju działalności kulturalnej.

Poprawa klimatu dla powstawania nowych i rozwoju istniejących usług kultury.

Wykorzystanie istniejącej bazy materialnej (m.in. zespół pałacowo – parkowy)

i modernizacja istniejącej (MDK) do organizowania festiwali i innych imprez ku l-

turalnych o randze krajowej i międzynarodowej.

Rewaloryzacja wartościowych układów urbanistycznych, w szczególności zespołu

pałacowo – parkowego i rynku oraz całości historycznej zabudowy centrum miasta,

dla poprawy ich wartości funkcjonalnej i atrakcyjności turystycznej, jako

podstawowego waloru dla rozwoju miasta.


24

Zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego i unikatowych walorów architekto-

niczno – kompozycyjnych miasta.

Promocja wydarzeń kulturalnych.

„Miasto Łańcut dzięki odbywającym się na jego obszarze cyklicznym imprezom

kulturalny o randze światowej (Festiwal Muzyczny w Łańcucie, muzyczne warsztaty

mistrzowskie dla uzdolnionej młodzieży, koncerty jazzowe) należy do awangardy krajowej

(…) Głównym celem zidentyfikowanym w obszarze „Miasto Kultury” jest poprawa

istniejącej bazy i tworzenie klimatu dla rozwoju miasta jako centrum kongresowego,

konferencyjnego i festiwalowego o ponadlokalnym charakterze. W tym obszarze

zdefiniowano sześć działań, które mają na celu poprawę istniejącej bazy materialnej

znajdującej się w jurysdykcji miasta. Kolejnym celem zidentyfikowanym w tym obszarze

jest promocja wydarzeń kulturalnych. Winna się ona odbywać w sposób ciągły

i zaplanowany, z użyciem wszystkich sił i środków, a także we współpracy

z wyspecjalizowanymi agendami wojewódzkimi i powiatowymi. Działania w tym układzie

mogą wywołać efekt synergii i przyczynić się do promocji Łańcuta jako miasta

kultury.”

Obszar strategiczny „Miasto bezpieczne”, którego nadrzędnym celem jest „Tworzenie

warunków dla bezpieczeństwa socjalnego, komunikacyjnego oraz dbałość o mieszkańców

i przyjezdnych”. Obszar ten posiada trzy cele strategiczne: bezpieczeństwo, infrastruktura

i rozwój przestrzeni miejskiej oraz środowisko społeczne. Interesujące z punktu widzenia

niniejszego Programu działania zaplanowano w Celu 2. Infrastruktura i rozwój przestrzeni

miejskiej. Wśród zidentyfikowanych dwunastu działań szczegółowych wymieniono m.in.

następujące działania:

Rozbudowa i modernizacja obiektów użyteczności publicznej.

Rewitalizacja obiektów i obszarów znajdujących się na terenie miasta.

Ochrona i rewitalizacja obiektów zabytkowych.

Obszar strategiczny „Miasto Życzliwe dla inwestorów i Przyjezdnych”, którego

nadrzędnym celem jest „Tworzenie warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej,

wspieranie istniejących i potencjalnych inwestorów” wyznacza kilka działań, których

jedno dotyczące zagospodarowania przestrzennego jest bardzo ważne dla właściwej

ochrony środowiska kulturowego:

Poprawa komunikacji i informacji społecznej.

Podjęcie działań w celu stworzenia spójnego planu przestrzennego zagospodaro-

wania.

Kreowanie centrum miasta jako przyjaznej przestrzeni publicznej.

Wspieranie działań mających na celu powołanie Łańcuckiej Agencji Rozwoju

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta

Łańcuta jest dokumentem bardzo istotnym z punktu widzenia zadań wskazanych

w niniejszym Programie opieki nad zabytkami. W uchwale Rady Miasta przyjmującej Stu-

dium „za podstawowe uwarunkowania polityki przestrzennej miasta służące określeniu jej

głównych celów i kierunków” uznano m.in: „1) istniejący układ głównych ciągów komu-

nikacyjnych, 2) historyczny rozwój miasta w powiązaniu z Zamkiem Lubomirskich, 3)


25

położenie miasta na pograniczu krain geograficznych, 4) istniejąca struktura własności

poza terenami zainwestowanymi ukształtowana na bazie silnego rozdrobnienia gruntów

rolnych (układy łanowe, układy niwowe)”;

Za główne cele i kierunki polityki przestrzennej miasta Łańcuta przyjęto m.in.: 1)

przekształcenie struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta służące podniesieniu rangi

miasta w regionie i w Polsce, 2) udostępnienie przestrzeni miasta dla różnorodnych funk-

cji, w tym w szczególności dla usług turystycznych, 3) udostępnienie przestrzeni miasta

dla inwestorów, 4) dostosowanie zasad zagospodarowania terenów do lokalnych uwarun-

kowań w zakresie fizjografii, walorów przyrodniczych i kulturowych.

Na obszarze miasta wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej :

1) Strefę A – pełnej ochrony historycznej struktury przestrzennej

2) Strefę B – ochrony zachowanych elementów zabytkowych

3) Strefę OW – obserwacji archeologicznej

4) Strefę E – ekspozycji zabytkowego zespołu miejskiego

5) Strefę K – ochrony krajobrazu

Ponieważ duża część obszaru miasta objęta jest różnego rodzaju ochroną konserwatorską

warunkuje to określony sposób zagospodarowania przestrzennego.

W załączniku nr 21 do Uchwały zatytułowanym Uwarunkowania wynikające ze

stanu środowiska kulturowego. Dziedzictwo historyczne i krajobraz kulturowy Łańcuta

oprac.: Anna Raińczuk- główny projektant studium, oprac. merytoryczne: Jan Malczewski,

Adam Pożarycki omówiono stanowiska archeologiczne, wartości przestrzenno-

krajobrazowe oraz stan zachowania elementów układu przestrzennego, zabytkowej

zabudowy oraz scharakteryzowano istniejącą zabytkową zabudowę.

W załączniku nr 25 do Uchwały Obszary objęte i wskazane do objęcia ochroną na

podstawie przepisów szczególnych w zakresie dziedzictwa kulturowego (autorzy j.w.)

„w wyniku przeprowadzonych analiz pod kątem wartości historyczno-urbanistycznych,

kulturowych i architektoniczno-krajobrazowych”, wyznaczono i opisano wartości

kulturowe na wskazanych obszarach stref ochrony konserwatorskiej, określając

indywidualnie dla każdej z nich wytyczne konserwatorskie. W tekście Studium i na

planszach wskazano następujące strefy ochrony konserwatorskiej A, B, E, K, OW:

W Programie Ochrony Środowiska dla miasta Łańcuta na lata 2004 – 2015 wskazując

walory turystyczne miasta wymieniono najważniejsze obiekty zabytkowe,

a w charakterystyce Przyrody i krajobrazu opisano także zabytkową zieleń. Wskazano też

najważniejsze kierunki działań m.in. w zakresie Ochrony przyrody, krajobrazu

i różnorodności biologicznej oraz racjonalnego użytkowania lasów, wśród których część

dotyczy bezpośrednio działań ochronnych przy zabytkowej zieleni i krajobrazie.

Istotne z punktu widzenia ochrony i opieki nad zabytkami działania wyznaczone

zostały w Lokalnym Programie Rewitalizacji dla miasta Łańcuta na lata 2009-2014

(Projekt). Autorzy opracowania wskazali, że zasadniczym celem Lokalnego Programu

Rewitalizacji ” jest zapewnienie wielostronnego i harmonijnego rozwoju miasta Łańcuta

poprzez nadanie obszarom zdegradowanym nowych funkcji społeczno-gospodarczych oraz

uruchomienie potencjału turystycznego”. Cel główny zostanie osiągnięty poprzez


26

realizację siedmiu celów cząstkowych, z których kilka ma znaczenie także w kontekście

ochrony dziedzictwa kulturowego. Do celów tych należą:

Cel 1. „Poprawić estetykę i zagospodarowanie centrum Łańcuta, zwłaszcza w obszarze

sąsiadującym z najbardziej atrakcyjnym turystycznie Zespołem Pałacowo

– Parkowym”.

Cel 2. „Podnieść atrakcyjność inwestycyjną i turystyczną miasta, między innymi po-

przez wykreowanie rozpoznawalnego markowego produktu turystycznego (innego niż

Zamek)”.

Cel 4. „Rozbudować infrastrukturę rekreacyjną z zachowaniem dziedzictwa kulturo-

wego miasta Łańcuta”.

Cel 5. Poprawić atrakcyjność turystyczną oraz rozwinąć usługi związane z obsługą ru-

chu turystycznego.

Cel 6. Zintegrować mieszkańców Łańcuta oraz zwiększyć ich udział w procesach rewi-

talizacyjnych.

Wśród wymienionych konkretnych zadań zaplanowano realizację prac m.in. w ścisłym

śródmieściu Łańcuta, w którym zlokalizowana jest duża ilość obiektów zabytkowych. Pla-

nowane są prace remontowe przy obiektach zabytkowych (zarówno wpisanych do rejestru

zabytków, jak i znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków).

V.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego

miasta Łańcut

V.2.1. Zarys historii miasta

Najstarsze formy osadnictwa na terenie obecnego Łańcuta, ich położenie i zasięg,

właściwe przede wszystkim dla badań archeologicznych, omówione są w części opraco-

wania dotyczącej zabytków archeologicznych.

Brak jest informacji dotyczących daty lokacji miasta. Przypuszcza się, że nastąpiło

to ok. poł. XIV w. Pierwsza pewna informacja o miejscowości pochodzi z 1369 r. –

w Łańcucie został wystawiony przez Ottona z Pilczy dokument lokacyjny wsi Daz Ne-

wdorph. Z kolei pierwsza wzmianka świadcząca o miejskim charakterze Łańcuta znajduje

się w dokumencie lokacyjnym wsi Langenau (zapewne Husów) z 1381 r. Dokument ten

ponadto określa znaczenie i – jak się wydaje – wysoką rangę miasta już w tym czasie, po-

nieważ użyto w nim określenia in districtu Lanssuth nostre civitatis, które niewątpliwie

odnosi się do funkcji powiatu czy okręgu.

Proces powstawania miasta badacze dziejów Łańcuta dzielą na dwa etapy. Przy-

puszcza się, że pierwotna osada typu miejskiego usytuowana była na obszarze dzisiejszego

Placu Sobieskiego, ale już ok. poł. XIV w. wytyczono nowy plan i połączono stary orga-

nizm miejski z nowym, funkcjonującym do dzisiaj. Wiązano to z przyjętą w miejscowej

tradycji datą powstania parafii w 1349 r. oraz przypuszczalnym nadaniem przez Kazimie-

rza Wielkiego okręgu łańcuckiego Ottonowi z Pilczy herbu Topór, staroście generalnemu

ziemi ruskiej i wojewodzie sandomierskiemu (ks. F. Siarczyński odwołując się do Rękopi-

su kościoła krzemienieckiego, który powoływał się na „świadectwo Metryk Koronnych”

podaje datę założenia Łańcuta i Krzemienicy na rok 1349). Po śmierci Ottona z Pilczy

w 1384 roku klucz łańcucki objęła jego córka Elżbieta, która poślubiła Wincentego Gra-

nowskiego herbu Leliwa, a po jego śmierci w 1414 roku została trzecią żoną króla Włady-


27

sława Jagiełły. W 1378 r. w mieście osiedlili się dominikanie, a od 1395 r. zorganizowano

szpital św. Ducha i wzniesiono przy nim kościół pod tym samym wezwaniem (od 1403 r.

murowany). Ten nieistniejący dzisiaj zespół szpitalny położony był na północ od łańcuc-

kiej fary na tzw. Przedmieściu Polskim Dolnym, za mostem na Mikośce, u zbiegu ulic

Dominikańskiej, Konopnickiej i Kraszewskiego. Warto wspomnieć, że już w XV w.

w Łańcucie działało osiem branż rzemieślniczych.

W posiadaniu spadkobierców Ottona z Pilczy dobra łańcuckie znajdowały się przez

ponad 200 lat. Ostatnim właścicielem dóbr łańcuckich z rodu Pileckich był Krzysztof

(1568-1596). Około 1586 r. Pileccy, chcąc wybrnąć z długów, zamienili dobra łańcuckie

ze Stanisławem Stadnickim (ok. 1551-1610).

W okresie władania Pileckich miasto zostało obwarowane wałami ziemnymi i par-

kanem a wjazdów strzegły co najmniej dwie bramy (Górna – przemyska i Dolna – rze-

szowska). Obwarowania miasta ukształtowały się jednak ostatecznie dopiero około połowy

XVI wieku. Przyjmuje się, że zasięg ówczesnych wałów i fos miejskich wyznaczają dzi-

siejsze ulice: Podwale, Wałowa, 3 Maja, Zamkowa i Jagiellońska. Głównym punktem

obronnym był w czasach Pileckich drewniany kasztel położony prawdopodobnie na wysu-

niętym ku północy wzniesieniu (tzw. Łysej Górze), będącym jednym z najwcześniejszych

punktów osadniczych w Łańcucie. W 1488 r. w mieście wzniesiono murowany kościół

parafialny a w 1491 r. murowany kościół i klasztor Dominikanów. W 1569 r. Krzysztof

Pilecki zamienił farę na zbór protestancki. Podobny los spotkał zespół klasztorny domini-

kanów, który Stanisław Stadnicki oddał w 1586 r. kalwinom.

Krótki okres władania Stadnickich (1586-1626) był dla Łańcuta rujnujący. Miasto

było rabowane i palone podczas prywatnych wojen jakie Stadniccy toczyli z sąsiadami

w latach 1608, 1614 i 1624 oraz podczas napadu tatarskiego w 1624. W 1608 r. zburzony

został murowany zamek, wzniesiony przez Stanisława Stadnickiego (prawdopodobnie na

miejscu starego, drewnianego kasztelu Pileckich) a dawna fara, zamieniona jeszcze w 1569

r. przez Krzysztofa Pileckiego na zbór protestancki uległa zniszczeniu.

W 1626 roku Stanisław Stadnicki, ostatni żyjący syn Stanisława „Diabła” Stadnic-

kiego sprzedał część dóbr łańcuckich Stanisławowi Lubomirskiemu (zm. 1649), hetmano-

wi polnemu, wojewodzie ruskiemu i krakowskiemu, jednemu z najbogatszych magnatów

Rzeczypospolitej XVII w., a w trzy lata później Lubomirski został prawnym właścicielem

zamku, miasta i klucza łańcuckiego. Wraz z objęciem dóbr łańcuckich przez Lubomirskich

rozpoczyna się nowy okres w dziejach i rozwoju miasta. Po śmierci Stanisława Lubomir-

skiego w 1649 r. dobra łańcuckie odziedziczył jego średni syn Jerzy Sebastian (1616-1667)

a po nim kolejno jego druga żona Barbara z Tarłów i synowie: Franciszek Sebastian, staro-

sta olsztyński (zm. w 1699 r.), Stanisław Herakliusz, marszałek wielki koronny, (zm.

w 1702 r.), Hieronim Augustyn, marszałek koronny, hetman polny i hetman wielki koronny

(zm. w 1706 r.). Następnym właścicielem Łańcuta został na krótko Franciszek Lubomirski,

syn Stanisława Herakliusza a po nim jego syn Teodor, wojewoda krakowski (zm. w 1745

r.). W 1745 roku spadkobierca i syn Teodora – Kacper przekazał Łańcut bratu stryjeczne-

mu Stanisławowi Lubomirskiemu. Stanisław Lubomirski (zm. w 1783 r.), marszałek wielki

koronny, ostatni liczący się przedstawiciel rodu Lubomirskich, w 1753 roku poślubił Iza-

bellę z Czartoryskich, najbogatszą pannę w ówczesnej Rzeczypospolitej.

Po przejęciu Łańcuta od Stadnickiego i usunięciu z miasta kalwinów Stanisław Lu-

bomirski w 1633 zwrócił dominikanom odbudowany klasztor, a w 1643 roku gruntownie

przebudowany kościół pod zmienionym wezwaniem śś. Piotra i Pawła. Parafia farna


28

otrzymała od Lubomirskiego teren dawnego zamku Pileckich (na którym w późniejszym

czasie powstała plebania) a dawny kościół szpitalny św. Ducha został odnowiony i erygo-

wany pod wezwaniem św. Rocha. Rozebrano go w 1781 r.

W latach 1629-1641 Stanisław Lubomirski podjął się budowy położonego na połu-

dniowy wschód od miasta zamku w twierdzę w typie palazzo in fortezza chroniącą Łańcut

od strony południowej i częściowo wschodniej. W trakcie przebudowy i rozbudowy wyty-

czono m. in. fortyfikacje bastionowe typu staroholenderskiego. Całość została sprzężona

kompozycyjnie z pobliskim miastem. Niedługo później, w czasach Jerzego Sebastiana Lu-

bomirskiego, fortyfikacje zamkowe zostały jeszcze zmodernizowane zapewne przez wy-

bitnego architekta i inżyniera wojskowego Tylmana z Gameren. Dopełnieniem tych prac

przy zamku było jak się wydaje utworzenie na północ od niego, na terenie późniejszego

Folwarku na Dolnem, obszernego założenia ogrodowego złożonego z ogrodu włoskiego

i zwierzyńca.

W okresie „potopu” ten nowocześnie ufortyfikowany przez Lubomisrkich zamek

oparł się wojskom szwedzkim a także dwa lata później oddziałom siedmiogrodzkim Rako-

czego. Niestety Siedmiogrodzianie spalili wtedy słabo ufortyfikowane miasto niszcząc m.

in. dawny dwór obronny Pileckich i Stadnickich oraz farę i zespół dominikański. W 1661

r. Jerzy Sebastian Lubomirski odbudował spalony przez wojsko Rakoczego kościół farny

a oraz kościół i klasztor dominikanów (częściowo go rozbudowując).

Powstanie dużego kompleksu obronno-rezydencjonalnego w bezpośredniej blisko-

ści miasta zaważyło w bardzo dużym stopniu na jego układzie urbanistycznym i kierun-

kach rozwoju przestrzennego Łańcuta. Prawie cały obszar wokół fortyfikacji miejskich

i zamkowych ze względów obronnych na długo wyłączono z lokalizacji jakiejkolwiek za-

budowy co niewątpliwie wymusiło zagospodarowywanie i urbanizację terenów bardziej

odległych, położonych głównie na północny wschód od miasta, wzdłuż Mikośki w kierun-

ku dzisiejszego dworca kolejowego i Podzwierzyńca. Odstępstwem od tego zakazu zabu-

dowy było planowe (za zgodą Stanisława Lubomirskiego) wytyczenie parceli dla tkaczy za

fortyfikacjami miejskimi od zachodu, na pograniczu z Przedmieściem (dzisiejsze ul. Tkac-

ka i Cetnarskiego).

W 1695 r. miasto dotknęła klęska pożaru a dopełnieniem rujnacji miasta było jego

regularne pustoszenie w przeciągu kilku lat przez oddziały saskie, polskie i szwedzkie

w okresie wojny północnej (1702-1704).

W XVIII w. miasto posiadało już kilka przedmieść, których nazwy wymieniane

w źródłach to: Przedmieście Dolne i Przedmieście Górne, Powale vel Podwale, Połać za

wałem, Pod Tkaczami, Połać za klasztorem OO Dominikanów, Kąty rzeźnicze, Wola Dal-

sza. Na przedmieściach usytuowane były prawie wszystkie obiekty przemysłowe – młyny,

cegielnie, browary itp. Ponadto w XVIII w. powoli zaczęło kształtować się osiedle o na-

zwie Podzwierzyniec położone na północny wschód od Ogrodu Włoskiego i Zwierzyńca.

Należy tu jeszcze wspomnieć o dużych obszarach miasta, które należały do kościołów tj.

parafialnego i szpitalnego oraz klasztoru oo. Dominikanów. Do kościoła farnego należał

folwark plebański (usytuowany u podnóża Księżych Górek, na północ od dzisiejszej ul.

Konopnickiej), Księże Pola i Księże Łąki.

Czasy ostatnich Lubomirskich (1745-1816) – Stanisława (zm. 1783) i jego żony

Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej to dla zamku oraz związanych z nim folwarków

okres znacznych przemian i przekształceń. W latach 1760-1770 urządzono na nowo Ogród

Włoski na Dolnem. To ciekawe założenie, jak wynika z zachowanych materiałów archi-


29

walnych, m. in. mapy z 1759 r., połączone było systemem alei i kanałów z położonym

obok niego Zwierzyńcem oraz z zamkiem. W tym okresie powstał również tzw. Dębnik,

którego pozostałością są dęby zachowane w północno-wschodniej części miasta (za torami

kolejowymi).

W tym czasie zamek przekształcono w rezydencję pozbawioną już charakteru

obronnego. Prace przy przebudowie zamku rozpoczęto już po I rozbiorze, kiedy Łańcut

znalazł się w zaborze austriackim. Zasadnicze zmiany w otoczeniu zamkowym i samym

zamku dokonały się na przełomie XVIII i XIX w. Wzniesiono wówczas oranżerię, zame-

czek romantyczny, a na terenie ograniczonym pozostałościami fortyfikacji (fosami) stwo-

rzono nieregularny, romantyczny park angielski. Zlikwidowano pozostałości obwałowań,

rozebrano główną bramę wjazdową z mostem zwodzonym oraz oficyny znajdujące się

wzdłuż wału od zachodu.

Do istotnych przekształceń miasta przyczyniły się na przełomie XVIII i XIX w.

austriackie inwestycje rządowe. W latach 1795-1807 wybudowano tzw. cesarską drogę

poprowadzoną z Bielska przez Kraków, Rzeszów, Łańcut i Przemyśl do Lwowa. W trakcie

budowy gościńca nastąpiła częściowa likwidacja umocnień miasta. Nowa trasa przecięła

układ pól Przedmieścia (obecna ul. Piłsudskiego) a na obszarze samego miasta skierowano

ją po linii przebiegu dawnej fosy (którą wcześniej zasypano) obecną ulicą Królowej Elż-

biety do rynku i następnie wzdłuż obecnego parku (ul. Kościuszki).

Po śmierci Izabelli z Czartoryskich (zm. 1816) olbrzymi majątek Lubomirskich

odziedziczyli jej wnukowie Alfred i Artur Potoccy, synowie Julii z Lubomirskich i Jana

Potockiego. W 1823 r. bracia dokonali podziału dóbr, w wyniku którego klucz łańcucki

i dobra podlwowskie przejął starszy Alfred (1786-1862). Po nim spadkobiercami zostali:

syn, także Alfred (zm. 1889), następnie Roman (zm. 1915) i w końcu Alfred (zm. 1958).

Alfred I Potocki, podjął się dzieła koncentracji dóbr skutecznie zabiegając na dwo-

rze habsburskim o pozwolenie na utworzenie ordynacji, która powstała w 1830 roku.

W 1820 r. miał miejsce wielki pożar, który strawił część zabudowy Przedmieścia

oraz centrum miasta nie oszczędzając ratusza, kościołów i klasztoru OO Dominikanów.

Ocalała częściowo południowa pierzeja rynku, kilka budynków w pierzei wschodniej, za-

chodnia pierzeja ulicy Wałowej oraz pojedyncze domy przy obecnej ul. Dominikańskiej

i Grunwaldzkiej.

Pożar kościoła i klasztoru Dominikanów przyśpieszył kasację łańcuckiego konwen-

tu. Budynki klasztorne zostały w 1823 r. przebudowane na stajnie i koszary wojskowe

a ostatecznie zaadaptowane na szpital wojskowy.

Po pożarze opracowany został plan regulacyjny, którego realizacja spowodowała

prawie całkowite wyeliminowanie drewnianej zabudowy mieszkalnej z centrum miasta.

Plan ten nie zmienił, jak się wydaje, średniowiecznego układu Łańcuta. W tym czasie

ukształtował się powtórnie Plac Sobieskiego, w obrębie którego doszło do zmiany przebie-

gu linii zabudowy w pierzei południowej.

Po wspomnianym pożarze miasta odbudowany został ratusz (1844), wzniesiono

nową plebanię (1842 r.) a z fundacji Alfreda Potockiego ok. 1834 r. powstała w pobliżu

synagogi murowana ujeżdżalnia dla austriackiego pułku kawalerii nazywana powszechnie

Reitschule.

Na rozwój miasta korzystnie wpływały realizowane z rozmachem przez Potockiego

inwestycje gospodarcze i przemysłowe. Położony na południowy wschód od zamku Fol-

wark na Górnem, założony zapewne jeszcze w XVII w. i produkujący dla niego żywność


30

został mocno rozbudowany. W latach 1831-48 wzniesiono tu m.in.: kurnik, cieplarnię, cy-

tryniarnię i dom ogrodnika, stajnię zwaną tyrolnią, areszt i gorzelnię, magazyn gorzelni

oraz zachowane do dzisiaj: wozownię, spichlerz, kancelarię i mieszkanie administratora

(mocno przekształcone). Szereg budynków gospodarczych powstało w 2 ćw. XIX w. rów-

nież na Dolnem. Zbudowano tu m. in. browar i cukrownię (1834-36). Do dzisiaj zachował

się m.in. budynek komisariatu dóbr łańcuckich (1833-35). W II poł. XIX w., za rządów

Alfreda II Potockiego, zlikwidowany został Ogród Włoski a na jego miejscu zbudowano

rafinerię spirytusu i częściowo dworzec kolejowy. Likwidacji uległ również Zwierzyniec,

przekształcony jeszcze za czasów Izabelli Lubomirskiej w park krajobrazowy.

W 1853 Łańcut stał się ośrodkiem administracji lokalnej w związku z utworzeniem

tutaj siedziby powiatu. W mieście zaczęto budować gmachy użyteczności publicznej

i okazałe budynki mieszkalne. Miały tu siedzibę urzędy i instytucje mające pozytywny

wpływ na jego rozwój takie jak Sąd Powiatowy, garnizon wojskowy, szkoły, instytucje

kredytowe. Pewien wpływ na ożywienie miasta mogła też mieć linia kolejowa przechodzą-

ca od 1859 r. przez dobra Ordynacji. Po reformach administracyjnych z 1867 r. w Łańcucie

zaczęła działać rada miejska pochodząca z kurialnych wyborów.

W roku 1869 założono w Łańcucie Kasę Zaliczkową, w 1876 r. powstała Ochotni-

cza Straż Pożarna, w 1884 r. Towarzystwo Handlu Skór, w roku 1890 Towarzystwo Gim-

nastyczne „Sokół”, a cztery lata później założono Stowarzyszenie Mieszczan „Gwiazda”.

W 1889 roku właścicielem Ordynacji został Roman Potocki, który jeszcze w tym

samym roku rozpoczął gruntowną przebudowę, rozbudowę i modernizację zamku i jego

otoczenia trwającą do roku 1904. Na przełomie XIX i XX wieku na zewnątrz zamku zbu-

rzono starą prochownię i wycięto zasłaniające zamek drzewa, założono nowy park angiel-

ski, nazwany Elizinem, przebudowano gruntownie budynek Stajni Cugowych (1892),

wzniesiono Powozownię (1902) i ogrodzono cały teren. W obrębie parku wzniesiono no-

we budowle: Kordegardę, Portiernię, Dom Zarządcy Ogrodów, Storczykarnię (ok. 1897-

1904), Palmiarnię (1893-1896, zniszczona w okresie I wojny światowej), pawilon Elizin,

bramy i mosty. Obszar parku został powiększony prawie dwukrotnie. Obecną postać park

zamkowy zawdzięcza w dużej mierze podjętym wówczas działaniom.

W latach 1896-1900 przebudowany został kościół parafialny, który przybrał dzi-

siejszą formę architektoniczną.

Za Romana Potockiego rozbudowany został również Folwark na Górnem. Powstał

tu m. in. nowy budynek administracyjny (1898) i magazyn (1885) Wytwórni Rossolisów

i Substancji Smakowo-Zapachowych oraz wiele innych budynków ordynacji łańcuckiej:

Dom Zarządu Dóbr Ordynacji (k. XIX w., obecnie mocno przebudowany), budynek Elek-

trowni (1906) wytwarzającej prąd elektryczny dla zamku i budynków administracyjnych.

W Folwarku na Dolnem w latach 1907-11 przebudowano na gorzelnię przemysło-

wą zaprojektowany jeszcze w 1830 roku budynek cukrowni. W początkach XX wieku fol-

wark został rozbudowany na potrzeby fabryki wódek i likierów, którą przeniesiono tu

w 1912 roku z Folwarku na Górnem. W końcu XIX wieku (w 1898 roku) zbudowano na

terenie folwarku niewielki dworek dla zarządcy dóbr hrabiego Potockiego tzw. Trześnik.

W miejsce dawnych kanałów założono, częściowo zachowane do dzisiaj, aleje łączące

zamek z Bażantarnią.

Po śmierci Romana Potockiego w 1915 roku dobra przejmuje jego syn Alfred Po-

tocki – ostatni właściciel Ordynacji.


31

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku miasto nadal pełniło funkcję siedziby

powiatu. W 1925 r. do miasta przyłączono Przedmieście i Podzwierzyniec. W okresie mię-

dzywojennym na terenie miasta prowadzono zdecydowanie mniej inwestycji budowla-

nych. Były to głównie nadbudowy i rozbudowy istniejących już budynków (np. ul. Farna

8, Rynek 6, 3 Maja 1), choć powstawały również nowe budynki. Dużo mniejszy ruch bu-

dowlany, w porównaniu do okresu wcześniejszego, można zaobserwować także na tere-

nach Ordynacji. Na terenie zespołu zamkowego urządzono korty tenisowe a na terenie

dawnego Folwarku na Dolnem wzniesiono w 1919 roku nowy budynek likierni, kilka bu-

dynków przy likierni i rafinerii spirytusu oraz piętrowy budynek mieszkalny dla pracowni-

ków. W tym czasie funkcjonowała w Łańcucie elektrownia miejska.

We wrześniu 1939 r. władzę w mieście przejęli Niemcy. W wyniku nowego podziału

administracyjnego, powiat łańcucki stał się częścią starostwa powiatowego Jarosław.

Tuż po II wojnie światowej na Podzwierzyńcu zbudowana została Łańcucka Fabry-

ka Śrub (1950 r.), uruchomiona w 1957 r. W 1955 roku w obszar miasta włączono część

Woli Małej (ul. Wiejska) oraz przysiółek Krzemienicy „Grabskie”. W latach 1952-1955

zbudowano w mieście blokowe osiedle mieszkaniowe przeznaczone dla pracowników

Łańcuckiej Fabryki Śrub. Kolejne osiedle blokowe zbudowano w 1965 roku przy obecnej

ulicy Armii Krajowej. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. między obecną ulicą Piłsudskiego

a Przedmieściem i zespołem koszar powstało kolejne, fatalnie zlokalizowane osiedle blo-

kowe. Budownictwo blokowe zawitało także na łańcucką Starówkę (np. ulica Królowej

Elżbiety).

Zamek łańcucki z częścią parku już w 1944 roku został zamieniony na muzeum.

W okresie powojennym w zachodniej części ogrodów na Górnem wzniesiono liczne bu-

dynki szpitalne, które w dużym stopniu spowodowały zniszczenie dawnego założenia zie-

leni. Destrukcji uległa także południowo-wschodnia część ogrodów stanowiąca kiedyś

centrum zabudowań folwarcznych gdzie również wybudowano liczne nowe budynki

(Technikum Mechanizacji Rolnictwa). Do destrukcji dawnych ogrodów kwaterowych przy-

czyniła się także budowa południowej obwodnicy miasta (ul. Armii Krajowej) co spowo-

dowało całkowite oderwanie tej części ogrodów od całości założenia. W okresie tym zli-

kwidowano także park angielski usytuowany między ulicami Kościuszki i Sikorskiego.

Z założenia ogrodowego na Dolnem do dzisiaj zachowały się jedynie jego relikty

w postaci obszarów leśnych - Dębnik (obecnie Las Komunalny), Bażantarnia oraz pozo-

stałości dawnych alei.

V.2.2. Krajobraz kulturowy

Miasto Łańcut położone jest w obrębie dwu mezoregionów zaliczanych do pod-

prowincji Kotliny Sandomierskiej: Pradoliny Podkarpackiej i Podgórza Rzeszowskiego.

W Pradolinie Podkarpackiej zlokalizowana jest dolina Wisłoka. Północna część Łańcuta

leży w obrębie terasy nadzalewowej porozcinanej starorzeczami Wisłoka. Północną grani-

cę miasta wyznacza tzw. „Stare Wisłoczysko”. Większa część miasta leży na terenie Pod-

górza Rzeszowskiego lekko falistego, wznoszącego się w kierunku południowym, poroz-

cinanego dolinami Mikośki i Sawy. Położenie Łańcuta na obszarze przejściowym pomię-

dzy wyżynnym a terasowo-dolinnym sprawia, że jest to teren urozmaicony, pocięty paro-

wami, bardzo atrakcyjny krajobrazowo.

Łańcut to miasto o średniowiecznej genezie z zachowanym, choć przekształconym

w późniejszych wiekach układem urbanistycznym, na który składają się: duży, trapezo-


32

idalny plac rynkowy z nieregularnym układem ulic, Plac Sobieskiego (zwany pierwotnie

Starym Rynkiem) oraz sprzężony z miastem od połowy XVII wieku nowożytny zamek

usytuowany na wschód od rynku. W bezpośrednim sąsiedztwie rynku, w jego pn.-zach.

narożniku zachowały się zabudowania dawnego kościoła i klasztoru OO. Dominikanów

o średniowiecznej, XV-wiecznej metryce i burzliwych losach w kolejnych wiekach - liczne

zniszczenia i przebudowy w XVII i XVIII w., kasata konwentu przez władze austriackie

z przeznaczeniem budynków na cele świeckie w XIX w. oraz przekształcenia powojenne

spowodowały niestety utratę cech stylowych. Co najmniej od końca XV wieku istniał też

w mieście murowany kościół parafialny położony na północ od Rynku. Wielokrotnie nisz-

czony, odbudowywany i restaurowany obecną swą formę architektoniczną zawdzięcza

gruntownej przebudowie z końca XIX wieku wg projektu znanego krakowskiego architek-

ta Teodora Talowskiego, dokonanej z fundacji ordynata Romana Potockiego. Wśród sa-

kralnych zabytków Łańcuta ważne miejsce zajmuje także synagoga pochodząca z 2 poł.

XVIII w. z zachowanym, wyjątkowo bogatym wystrojem wnętrza.

Niewątpliwie o specyfice krajobrazu kulturowego miasta decyduje założenie rezy-

dencjonalne, na które składają się: dawny zamek (następnie przekształcony na pałac) oto-

czony fortyfikacjami, położony w rozległym parku z licznymi budowlami (m.in. Oranże-

ria, Ujeżdżalnia, Zameczek Romantyczny, Storczykarnia, budynek d. Zarządu Ogrodów

Łańcuckich). W różnym stopniu czytelne są także pozostałości, związanych niegdyś z nie-

rozerwalnie z zespołem zamkowym, dawnych folwarków: położonego na południe od

zamku Folwarku na Górnem z zachowanymi licznymi budowlami i Folwarku na Dolnem

(na północ od zamku, przy dawnym trakcie do Leżajska).

O wyrazie architektonicznym miasta decydują też stosunkowo liczne obiekty uży-

teczności publicznej pochodzące głównie z XIX i pocz. XX w.: gmach Towarzystwa Ka-

synowego Ordynacji Potockich, budynek dawnej kasy Oszczędnościowo-Zaliczkowej

(obecnie Starostwo Powiatowe), zespół budynków koszarowych, budynek Towarzystwa

Gminastycznego „Sokół”, gmach sądu, obiekty szkolne (zespół budynków dawnego gim-

nazjum klasycznego, dawna szkoła tkacka, szkoła ludowa i inne), dawne budynki żydow-

skie – łaźnia i dom ludowy. Obiekty te wznoszone były w okresie autonomii galicyjskiej,

kiedy to galicyjskie miasteczka przeżywały okres znacznego rozwoju gospodarczego, na

co w Łańcucie dodatkowo nałożyło się pozytywne oddziaływanie wynikające z funkcjo-

nowania ordynacji.

Mówiąc o obiektach zabytkowych miasta wspomnieć też należy o mieszczańskim

budownictwie skoncentrowanym w centrum Łańcuta. Zachowane do dziś kamienice przy-

rynkowe oraz zlokalizowane przy głównych ulicach miasta o wyrazie architektonicznym

charakterystycznym dla wieku XIX i pocz. XX, choć o wcześniejszej (XVII i XVIII-

wiecznej genezie) były obiektami typowymi dla XIX-wiecznego krajobrazu małych i śred-

nich miast Galicji.

Łańcut to także miasto zabytkowej zieleni: tej związanej z rezydencją magnacką –

park zamkowy, założenia leśne dawnego Zwierzyńca i Bażantarni, zabytkowe aleje, lecz

także cmentarz komunalny, dawne ogrody przy zabytkowych willach.

Funkcjonowanie w Łańcucie okazałej magnackiej rezydencji i dobrze prosperują-

cych folwarków, produkcji przemysłowej i gospodarczej pozostawało nie bez wpływu na

rozwój ekonomiczny, przemiany urbanistyczne, architektoniczne i krajobrazowe miasta.

Pomijając w tym miejscu aspekty ekonomiczne i gospodarcze wskazać należy na licznie

powstające w mieście w końcu XIX i na początku XX w. wille i domy w ogrodzie, wzno-


33

szone przez miejscowych architektów i budowniczych, którzy zdobywali doświadczenia

pracując przy inwestycjach zamkowych i związanych z rozwojem ordynacji Potockich.

Zamożni obywatele miasta budowali na obrzeżach niewielkiego centrum swe siedziby,

których forma stylistyczna oscylowała wokół popularnego wówczas naśladownictwa sty-

lów minionych epok. Sprzyjało to ukształtowaniu krajobrazu kulturowego odpowiadające-

go popularnym na przełomie XIX i XX w. ideom miast - ogrodów i związanych z nimi

koncepcjami jednorodzinnych domów w ogrodzie. To w dużej mierze dzięki tym indywi-

dualnym mieszczańskim inwestycjom Łańcut zyskał swój własny, odczuwalny do dziś,

niepowtarzalny charakter „zielonego” miasta rozwijającego się w cieniu, ale i pod prze-

możnym wpływem wielkiej rezydencji.

V.2.3. Zabytki nieruchome z wyszczególnieniem obiektów o istotnej wartości i zna-

czeniu dla miasta.

Architektura sakralna

Zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława biskupa

Parafia wzmiankowana w 1394 r. Pierwotny kościół drewniany p.w. św. Barbary

wzmiankowany w 1394 r. Kolejna potwierdzona data związana z łańcucką świątynią to

1478 r. kiedy to Otton Pilecki dobudował do kościoła kaplicę p.w. Najświętszej Dziewicy

Marii i św. Agnieszki. Nowy murowany już kościół powstał dzięki fundacji Stanisława

Pileckiego. Kolejny z Pileckich właściciel Łańcuta – Krzysztof zamienia świątynię na zbór

protestancki w 1594 r. Ten stan trwa do 1621 r., od kiedy z powrotem pełni swoją pier-

wotną funkcję. Odbudowany w 1628 r. przez Stanisława Lubomirskiego, w 1630 rekonse-

krowany. Zniszczony w czasie najazdu wojsk Rakoczego w 1657 r., odbudowywany przez

Tylmana z Gameren, który zaprojektował do świątyni ołtarz główny oraz boczne. W 1699

r. następuje kolejna konsekracja. Niestety świątynia nie miała szczęścia i po raz kolejny

uległa zniszczeniu wskutek pożaru w 1733 r. Odbudowany już w 1741 r., trzy lata później

konsekrowany przez bpa Wacława Hieronima Sierakowskiego. Remontowany w 2 poł.

XVIII w. przez Stanisława Lubomirskiego. W 1820 r. kolejny właściciel Łańcuta Alfred

Potocki sprowadza do parafii jezuitów, którzy administrują parafią w l. 1835-1887 r. Ko-

ściół remontowany w l. 1847, 1871-2. W l. 90 XIX w. przystąpiono do kompleksowej

przebudowy fary, projekt przebudowy przygotował znany architekt Teodor Talowski, nie-

stety nie został on zrealizowany. Przy powstałej w l. 1896-1900 świątyni pracowali bu-

downiczowie łańcuccy Stanisław i Jan Cetnarscy oraz arch. lwowski Dionizy Krzyczkow-

ski – autor wybudowanej wieży. W tym samym czasie wg projektu Talowskiego przebu-

dowano krypty grobowe Potockich i wybudowano kruchtę wejściową od wschodu kościo-

ła.

W wyniku przebudowy powstała świątynia o cechach neogotyckich, neoromań-

skich. Orientowana, murowana z cegły, trzynawowa pseudobazylika transeptowa o trój-

bocznie zamkniętych ramionach transeptu i prezbiterium; poprzedzona wyniosła wieżą od

frontu; z kryptami pod prezbiterium i transeptem. Od wschodu dekoracyjna kruchta. Wnę-

trze świątyni sklepione sklepieniem gwiaździstym na gurtach, w oknach witraże. Wynie-

siony teren, na którym stoi fara otoczony jest murem obronnym z XVII w. Murowany

z cegły i kamienia, oszkarpowany, z otworami strzelniczymi, został pod k. XIX przebudo-

wany – pierwotnie obiegał cały teren a w czasie remontu świątyni południowa fosa została

zasypana.


34

W skład zespołu kościelnego wchodzą także usytuowane na północ od świątyni,

dostępne poprzez most zabudowania plebańskie: plebania, przebudowany lamus oraz obo-

ra. Plebania o cechach klasycystycznych elewacji frontowej została wybudowana wg pro-

jektu Jana Tokarskiego w 1842 r. z fundacji Alfreda Potockiego.

Zespół klasztorny OO. Dominikanów

Konwent zgromadzenia św. Dominika został najprawdopodobniej założony w XIV

w., uposażony w 1390 r. przez Jadwigę, wdową po Ottonie z Pilczy. W 1586 r. zakonnicy

zostali usunięci przez Stanisława Stadnickiego. Wrócili do Łańcuta w l. 20. XVII w. dzięki

Stanisławowi Lubomirskiemu. W 1820 r. kościół się spalił, co było jedną z przyczyn

opuszczenia przez Dominikanów Łańcuta i przeniesienia się do Dzikowa. Pierwotny ko-

ściół drewniany p.w. Błogosławionej Marii Dziewicy z XIV w. Murowany budowany

w dwóch etapach: ok. 1491 r. prezbiterium, natomiast trzynawowy korpus powstał w 1 poł.

XVI w. Zniszczony podczas nieobecności zakonników, odbudowany w ok. 1630 r. Po-

nownie zniszczony przez wojska Rakoczego w 1657 r. oraz spalony przez wojska koronne

w 1733 r. Odrestaurowany przez Teodora Lubomirskiego w 1742 r., palił się po raz kolej-

ny w 1820 r. Po ostatniej pożodze przestaje pełnić funkcje sakralne i zostaje przebudowany

na koszary – zniesiono szczyt, wnętrze podzielono na dwie kondygnacje. Wyposażenie

świątyni zostaje przeniesione do pobliskich kościołów w Albigowej i Krzemienicy. Kolej-

ny remont budynek czekał w 1910 r., kiedy to zaadaptowano zespół na szpital wojskowy.

W 1966 r. przeprowadzono prace remontowo-adaptacyjne na Dom Wycieczkowy.

W obecnej formie jest to budynek murowany, orientowany, na planie prostokąta, o elewa-

cji frontowej akcentowanej parami pilastrów, kryty dachem czterospadowym. Pierwotnie

była to świątynia jednonawowa z półkoliście zakończonym prezbiterium.

Pierwsze budynki klasztorne były zapewne drewniane. Klasztor murowany wznie-

siony ok. 1491 r. z fundacji Stanisława Pileckiego, po opuszczeniu przez braci zakonnych

w l. 1586-1622 użytkowany przez Stadnickich jako mennica. Po powrocie dominikanów

odbudowany staraniem Stanisława Lubomirskiego. Po raz kolejny zniszczony w czasie

najazdu Rakoczego. W 1661 r. odbudowany, w 1742 r. budowa nowego lub kompleksowa

przebudowa budynku klasztornego. Zabudowania klasztorne zostały opuszczone przez

Dominikanów w 1820 r. po pożarze zespołu i kasacie konwentu. Po 1820 r. budynek za-

mieniony na koszary a następnie po 1910 r. pełnił funkcję szpitala wojskowego. Remon-

towany w 1966 r. na potrzeby Domu Wycieczkowego. Jest to budynek murowany z cegły,

na planie podkowy, dostawiony od południa do kościoła, z wewnętrznym wirydarzem.

Piętrowy, kryty dachem dwuspadowym. Elewacja frontowa (wsch.) dekorowana na osi

pseudoryzalitem, z boniowanym portalem, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Elewacje

obwiedzione gzymsem koronującym; wschodnia i południowa dekorowana płaskimi pila-

strami, które w elewacji wschodniej dodatkowo ozdobione kampanullami i ornamentem

wstęgowym.

Obecnie w budynku kościoła mieści się siedziba miejscowego koła PTTK, w klasz-

torze prowadzona jest m.in. działalność gospodarcza.

Synagoga

Pierwsze wzmianki o społeczności żydowskiej w Łańcucie pochodzą z 1566 r.

a pod koniec XVII w. ich liczba dochodzi do 30. Mieli swoją synagogę, wybudowaną

z drewna, usytuowaną w pd.-wsch. kwartale miasta. W 1726 r. kahał rozpoczyna starania


35

o wybudowanie nowej synagogi i takie pozwolenie od księcia Stanisława Lubomirskiego,

ówczesnego właściciela miasta, otrzymał. Warunkiem było wybudowanie obiektu muro-

wanego, co było spowodowane zagrożeniem pożarowym. Synagoga powstała w 1761 r.,

jej wnętrze uwiecznił Zygmunt Vogel na rycinie z 1800 r. Budynek remontowany

w l. 1896 r., 1909-1910, został podpalony przez Niemców w czasie II wojny światowej.

Udało się synagogę uratować dzięki interwencji hr. Alfreda Potockiego, jednak pożar

strawił drewniany babiniec oraz większość wyposażenia. Na planie prostokąta, przekryta

czterospadowym dachem, o skromnym detalu architektonicznym urzeka, jednym z nielicz-

nych zachowanych w takim stanie po zawierusze wojennej, wnętrzem dekorowanym sztu-

kateriami i polichromią. Wnętrze z wydzieloną salą męską z poprzedzającym ją przedsion-

kiem i salą kahalną nad którymi schody i babiniec. Sala męska na planie kwadratu, dwu-

kondygnacyjna z centralnie usytuowaną bimą, ściany pokrywają malowidła – sceny biblij-

ne, przedstawienia świąt żydowskich, teksty modlitw z nazwiskiem fundatora, znaki zo-

diaku, przedstawienia roślinne i zwierzęce. Polichromia powstawała etapami, pierwsze

malowidła prawdopodobnie powstały w 2 poł. XVIII w., następnie nowe w połowie XIX

w., odnawiane w 1896 r., kolejny prace trwały w l. 1909-1910 i 1912 r., kiedy to powstały

również nowe malowidła.

Obecnie po latach użytkowania przez Muzeum Zamek w Łańcucie budynek syna-

gogi został przekazany Związkowi Wyznaniowemu Gmin Żydowski RP a gospodaruje nim

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Zespół zamkowy

Wyjątkową wartość zabytkową o randze ogólnopolskiej posiada zespół zamkowo-

parkowy. W skład zespołu Muzeum-Zamku w Łańcucie wpisanego na listę Pomników

Historii wchodzą następujące obiekty:

Zamek - dawna rezydencja Lubomirskich i Potockich (1629-1641, 2 pół.

XVIIw., XVIII-XX w.),

Oranżeria (1798-1802),

D. fortyfikacje bastionowe (1629-1641, 2 poł. XVII w.),

Park wewnętrzny z elementami architektury ogrodowej (m.in. Glorietta),

Zameczek Romantyczny (ok. 1805, 1807),

Ujeżdżalnia (1828-1830),

Storczykarnia (ok. 1904),

Budynek d. Zarządu Ogrodów Łańcuckich (1899),

Wartownia z bramą główną, Portiernia, brama północna (XIX/XX w.),

Stajnie Cugowe (1829-1831, przeb. 1892) i Powozowni (1902),

Park z obiektami architektury ogrodowej (m.in. pawilon Elizin) oraz zespół

rzeźby parkowej.

Zespół zamkowo-parkowy w Łańcucie jest wyjątkową w skali Polski wielką

rezydencją magnacką wyróżniającą się zarówno rozmachem kompozycji przestrzennej,

wysoką klasą artystyczną zabytkowych budynków wchodzących w skład zespołu

reprezentujących różne style architektoniczne, jak również wyjątkowym wystrojem

i wyposażeniem wnętrz oraz unikatowymi zbiorami muzealnymi (kolekcja pojazdów

konnych, przedmiotów codziennego użytku, zbiór judaiców, zbiór sztuki cerkiewnej).

Zamek w Łańcucie wzniesiony został wraz z otaczającymi go fortyfikacjami

w latach 1629-1641 dla Stanisława Lubomirskiego, wojewody ruskiego i krakowskiego,


36

jednego z najznamienitszych magnatów polskich XVII wieku. Ówczesny zamek oparty na

schemacie „palazzo in fortezza” jako czteroskrzydłowa budowla z czterema wieżami

w narożach, wpisany został w pięciobok bastionowych fortyfikacji typu

staroholenderskiego. Taka opinia dominuje w literaturze przedmiotu (A. Miłobędzki, B.

Majewska-Maszkowska). Według hipotezy J. Bogdanowskiego zamek zbudowany został

za Stadnickich ok. 1620 r., a następnie rozbudowany za S. Lubomirskiego). Badacze

architektury XVII-wiecznej wskazują, iż tradycyjne formy ówczesnego zamku jak

czworoboczny plan z wewnętrznym dziedzińcem, wieże (baszty) typu puntone połączono

w Łańcucie z nowatorskimi włoskimi założeniami „palazzo in fortezza", a plan fortyfikacji

sprzężony został kompozycyjnie nie tylko ze wzniesioną wewnątrz siedzibą magnacką, ale

także z miastem. Za budowniczego zamku uznaje się Macieja Trapolę - nadwornego

architekta Lubomirskich (autora m.in. rozbudowy siedziby Lubomirskich w Wiśniczu).

Prace przy fortyfikacjach przypisuje się natomiast Krzysztofowi Mieroszewskiemu.

W literaturze wskazuje się na znakomity detal architektoniczny proweniencji

północnowłoskiej występujący także w innych XVII-wiecznych realizacjach Lubomirskich

oraz na elementy architektonicznego podziału elewacji mające swe odpowiedniki w

italianizującej architekturze Pragi początku XVII wieku. Zastosowane w Łańcucie

nowatorskie wówczas formy wczesnobarokowe współistniały z elementami

manierystycznymi.

Z XVII-wiecznego założenia zamkowego zachował się trójkondygnacjowy korpus

główny, złożony z czterech skrzydeł zgrupowanych wokół prostokątnego dziedzińca,

wczesnobarokowe wejście z portalem głównym (1629-1641) wraz z wielką sienią

i niektóre elementy dekoracji architektonicznej. Pierwotny układ zachowała też klatka

schodowa pn.-wsch. Do wybitnych XVII-wiecznych realizacji z okresu wczesnego baroku

należy też zachowana do dziś sztukatorska dekoracja sklepienia „Sali pod Zodiakiem”

autorstwa Giovanni Battisty Falconiego. Poza wymienionymi stiukami z pierwotnej

dekoracji wnętrz zamkowych przetrwało niewiele - są to przede wszystkim malowane

belki stropowe w „Sali pod Stropem” i malowidła w wieży pn.-zach.

Zamek i fortyfikacje przebudowane zostały w 2. połowie XVII wieku, zapewne

przy udziale związanego z Lubomirskimi Tylmana z Gameren. Fortyfikacje

zmodernizowano, a przebudowa zamku dokonana po 1688 r., ukierunkowana została -

zgodnie z duchem sarmatyzmu - na podkreślenie rezydencjonalno-rodowego charakteru

zamku. Z osobą Tylmana wiąże się też projekty baniastych hełmów wież frontowych

(zachodnich) oraz domniemaną przebudowę paradnej klatki schodowej od strony

dziedzińca o stylistyce typowej dla okresu dojrzałego baroku.

Czasy ostatnich Lubomirskich - Stanisława Lubomirskiego, marszałka wielkiego

koronnego i jego żony Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej to dla łańcuckiego zamku

etap wielkich przemian i przekształceń. W trakcie kilkudziesięcioletniego okresu ich

panowania (1745-1816) zamek w Łańcucie stracił swój obronny charakter, stając się

rezydencją o charakterze typowo pałacowym, otoczoną rozległym krajobrazowym parkiem

angielskim, z powstałymi w tym czasie licznymi, typowymi dla tej epoki budowlami

ogrodowymi. Z okresu przebudowy pałacu przez Stanisława Lubomirskiego i jego żonę

Izabellę z Czartoryskich w latach 1745-1786 (I etap) i w latach 1791-1816 (II etap)

pochodzą przede wszystkim: parterowy trakt przy wewnętrznej elewacji skrzydła pn.,

pawilon Biblioteki, budynek przy skrzydle pd. mieszczący w II kondygnacji teatr oraz


37

dobudówka mieszcząca na piętrze tzw. później Apartament Chiński i skrzydło dziedzińca

gospodarczego mieszczące tzw. Białą Jadalnię.

Dużym zmianom poddane też zostały wnętrza pałacu, w celu dostosowania ich do

najbardziej nowoczesnych wówczas rozwiązań. Przebudowa łańcuckiej rezydencji

dokonana została przede wszystkim z inicjatywy Izabelli z Czartoryskich, która po 1791 r.

obrała łańcucką posiadłość na swą główną rezydencję. Zakres wykonanych wówczas prac

był olbrzymi: obok rozbudowy pałacu i wykonania nowych aranżacji wnętrz, przystąpiono

do przekomponowania parku i częściowej niwelacji fortyfikacji ziemnych. W projektach

wnętrz dominował styl klasycyzmu. Powstały wówczas zachowane do dziś czołowe dzieła

klasycystyczne (np. niepowtarzalna realizacja dekoracji Salonu Kolumnowego) autorstwa

wybitnych artystów: Szymona Bogumiła Zuga, Jana Chrystiana Kamsetzera, Jana

Griesmeyera. Spotykamy też realizacje inspirowane wpływami orientalnymi (Apartament

Turecki, Apartament Chiński), a także wciąż jeszcze wówczas obecne kompozycje

rokokowe.

Księżna Izabella zatrudniła też w Łańcucie wybitnego architekta klasycyzmu -

Chrystiana Piotra Aignera oraz sztukatora Fryderyka Baumana. Zrealizowane wówczas

wnętrza Sali Balowej, Białej Jadalni, Teatru i kaplicy należą do najwybitniejszych

przykładów klasycyzmu w Polsce. Według projektu Aignera i przy udziale Baumana

wzniesiono kilka nowych budowli: Oranżerię, Gloriettę, Zameczek Romantyczny.

Oranżeria - o harmonijnych, utrzymanych w wielkim porządku elewacjach, wzniesiona

w stylu klasycystycznym w latach 1799-1802, przebudowana za Elżbiety i Romana

Potockich na przełomie XIX i XX wieku. W latach 50. XX wieku przebudowano piętro

i dokonano remontu parteru połączonego z adaptacją na Ogród Zimowy. Zameczek

Romantyczny wybudowany na przełomie XVIII i XIX w., zaliczany (przez

T. Jaroszewskiego) do „grupy pałaców z rotundą w narożu", łączy romantyczną

nieregularność i surowość bryły z klasycystyczną sztukatorską dekoracją wnętrz. Jak

wskazuje T. Jaroszewski dzięki mecenatowi Lubomirskiej przeniesione zostały na

prowincję osiągnięcia warszawskiego środowiska architektów, przy czym pod względem

poziomu artystycznego Zameczek nie ustępował wzorcom warszawskim. Przemawia za

tym przede wszystkim wysokiej klasy dekoracja sztukatorska F. Baumana.

W tym czasie dokonano też przekształcenia elewacji zachodniej (frontowej) zamku

w stylu neogotyckim (realizacja niezachowana). Po przebudowie tej, zapewne wg projektu

Aignera, Łańcut stał się wielką reklamą neogotyku. Była to bowiem największa w owym

czasie neogotycka realizacja na ziemiach polskich, stając się inspiracją dla innych

architektów. W okresie panowania Izabelli Lubomirskiej całkowitej zmianie uległo też

otoczenie pałacu. Poza wzniesieniem na terenie parku nowych budowli przeprowadzono

też na szeroką skalę prace ogrodnicze. Zatrudnieni liczni ogrodnicy stworzyli, zgodnie

z upodobaniami Izabelli, nieregularny, romantyczny park angielski skomponowany wg

modnych wzorów europejskich i polskich (Arkadia, Puławy). Niwelując częściowo

fortyfikacje zaadaptowano je jako element krajobrazowy parku. Zachowane widoki zamku

z pocz. XIX wieku oraz przekazy archiwalne dają wyobrażenie o ówczesnym znaczeniu

i randze łańcuckiej posiadłości. Jak wspomina przedwojenny monografista łańcuckiego

zamku J. Piotrowski, opierając się na źródłowych przekazach „już w XVIII wieku był

zamek łańcucki znaną i niemałą atrakcją, albowiem ks. marsz. w. kor. Stan. Lubomirski

wydał polecenie zezwalające na zwiedzanie go przez zgłaszających się przybyszów

krajowych i obcych.”


38

Po śmierci I. Lubomirskiej w 1816 r. sukcesorami dóbr łańcuckich stali się jej

wnukowie: Artur i Alfred Potoccy. Po raz kolejny zamek i jego otoczenie uległy znacznym

przekształceniom. W amfiladzie pokoi pierwszego piętra położono dekoracyjne,

intarsjowane posadzki drewniane. Przed zamkiem zniwelowano całkowicie pozostałości

po wałach ziemnych. W latach 1828-1830 na terenie obecnego parku wzniesiono

klasycystyczny budynek Ujeżdżalni powstały wg projektu L. Bogochwalskiego.

Obecny wygląd zamku i parku jest wynikiem ostatniej wielkiej przebudowy,

rozbudowy i modernizacji pałacu i jego otoczenia, przeprowadzonej w latach 1889-1912

z polecenia Romana Potockiego i jego żony Elżbiety z Radziwiłłów. Do prac tych

zaangażowane zostały przede wszystkim firmy i architekci wiedeńscy. Nad całością prac

czuwali sprowadzeni z Wiednia Amand Bauqué i Albert Pio. Pod ich kierunkiem

pracowało wielu artystów i rzemieślników z kraju i zagranicy. Znane są wspomnienia

E. Potockiej opisujące m.in. historię sprowadzenia do Łańcuta głównych twórców

przekształcenia rezydencji na przełomie XIX i XX wieku: „Nathaniel Rotchild o tym

czasie zbudował śliczny pałac we Wiedniu na Theresianumgasse i sprowadził do tego

dwóch Francuzów, którzy osiedli we Wiedniu, jeden nazwiskiem Bauque był

pierwszorzędnym architektą i inżynierem, a drugi rodem z Genui (Mediolanu) na wpół

Włoch był rysownikiem i miał nadzwyczajny gust i znajomość stylów i proporcji”.

W trakcie przebudowy zamku przekształcono elewacje zamku, nadając im cechy

neobaroku francuskiego. Jak wskazywał T. Jaroszewski po dokonanym przekształceniu

elewacja wschodnia zamku nawiązywała wyraźnie do niezrealizowanego projektu zamku

w Charleval autorstwa Jacquesa Androu et du Cerceau. Przebudowany został pawilon

biblioteki, a od strony południowej dobudowano oficynę z wieżą. Całkowicie

przekształcono większość pomieszczeń pozostawiając jedynie w stanie prawie

nienaruszonym część najlepszych wnętrz z czasów księżnej Lubomirskiej.

Z okresu kolejnej gruntownej przebudowy z lat 1889-1914 zachowały się: wystrój

elewacji, przelicowanych w tym okresie w stylu neorenesansu i neobaroku francuskiego,

wieża Kurza Stopka, skrzydło tzw. Drugiego Stołu, nadbudowany na tarasie Pokój

Werandowy przy wsch. części elewacji pd., przebudowany gruntownie pawilon Biblioteki.

Prace objęły także otoczenie pałacu: urządzono nowe ogrody (Ogród Różany,

Ogród Włoski Nowy, park zewnętrzny angielski) ogrodzono cały teren i wzniesiono wiele

nowych budowli: bramy, kordegardy, budynek Zarządu Ogrodów Łańcuckich,

Storczykarnię, pawilon Elizin oraz położone w zachodniej części Folwarku na Górnem -

Stajnie Cugowe i Powozownię. Większość tych obiektów przetrwała do naszych czasów

w nieprzekształconej formie. W stanie pierwotnym zachował się m.in. budynek dawnego

Zarządu Ogrodów Łańcuckich. Wybudowany w 1899 roku, a przebudowany w 1913 roku

wg projektu Amanda Bauqué, zachował do dziś cechy malowniczego eklektyzmu.

Obszar parku został wówczas dwukrotnie powiększony.

Czwartym i ostatnim ordynatem był Alfred III Potocki, syn Romana i Elżbiety. Z jego ini-

cjatywy w latach 20. XX w. kolejny raz przekształcono wnętrza zamkowe oraz przekom-

ponowano korytarze II piętra wg projektu T. Stryjeńskiego.

Park zamkowy złożony jest obecnie z kilku części, powstałych w różnym okresie

i zróżnicowanych stylistycznie. Park wewnętrzny w obrębie dawnych fortyfikacji bastio-

nowych, założony w latach 70. XVIII w., powiększany w miarę niwelowania obwarowań,

następnie przekształcany, z dominującymi cechami układu ukształtowanego na przełomie

XIX i XX w. W granicach parku wewnętrznego znajduje się m.in. Ogród Różany i Ogród


39

Włoski. Ogród Różany usytuowany na południe od zamku, założony został ok. 1900 r.

zapewne wg projektu wiedeńskiego ogrodnika Franza Majwalda. Ogród Włoski Nowy

położony przed elewacją wschodnią zamku, założony został ok. 1900 r. wg projektu Alber-

ta Pio.

Park zewnętrzny angielski w otoczeniu fortyfikacji o charakterze krajobrazowym

założony został w latach 1890-1904. W jego obszarze występuje swobodny układ nieregu-

larnych alei. Główne aleje obsadzone lipami to: aleja środkowa – dzieląca cały park ze-

wnętrzny wzdłuż osi północ-południe; prostopadła do niej aleja wschodnia – biegnąca

wzdłuż południowo-wschodniej części ogrodzenia i aleja zachodnia biegnąca po zewnętrz-

nej stronie fosy.

Park zewnętrzny wschodni przylega od wschodu do alei lipowej łączącej Zameczek

Romantyczny z Ujeżdżalnią. Ukształtowany został na przełomie XIX i XX wieku jako

krajobrazowy, jednorodny w formie przestrzennej.

W parku występują nieregularne grupy drzew i krzewów z bogatym drzewostanem,

m.in. lipy, buki, dęby, klony, jawory, sosny-wejmutki, jesiony.

Poza granicami obecnego zespołu zamkowo-parkowego zlokalizowane są dawne

folwarki, niegdyś ściśle związane z zamkiem i będące częścią wielkiego kompleksu dóbr

Lubomirskich i Potockich.

Folwark na Górnem

Na południowy zachód od zespołu zamkowo-parkowego zlokalizowany jest zespół

dawnego folwarku „Na Górnem”, który obecnie ze względu na powojenne przekształcenia

i zmiany własnościowe podzielony jest na kilka części i podzielony jest drogą E4

z Rzeszowa do Przemyśla (ul. Armii Krajowej).

Folwark Na Górnem istniał już w XVIII w. i pełnił funkcje zaplecza gospodarczego

zamku. Z inicjatywy Izabelli Lubomirskiej został rozbudowany, otoczony parkiem

angielskim i pełnił także funkcje wypoczynkowe. Pierwszy ordynat Alfred Potocki

znacznie rozbudował folwark i przeznaczył go wyłącznie na cele gospodarcze.

Część zachodnia terenu dawnego Folwarku na Górnem częściowo użytkowana jest

obecnie przez Muzeum-Zamek w Łańcucie. Do obiektów muzealnych należą m.in. dawna

Powozownia i budynek Stajni Cugowych. Budynek Stajni Cugowych (obecnie mieszczący

muzeum powozów) wzniesiony został w latach 1829-1831 przez L. Boguchwalskiego, lecz

jego obecna neobarokowa forma architektoniczna pochodzi w zasadniczej części z okresu

przebudowy i rozbudowy (dodanie skrzydeł bocznych) dokonanej w 1892 wg projektu

Amanda Bauqué. Powozownia (w której obecnie mieści się Dział Sztuki Cerkiewnej)

wzniesiona została w 1902 r. także wg projektu A. Bauqué. Oba te budynki poddano

w latach 60-tych XX wieku gruntownej restauracji, w trakcie której zachowano formę

architektoniczną z przełomu XIX i XX wieku. W trakcie tej powojennej adaptacji

w budynku Powozowni nadbudowano piętro w jego części południowej.

W zachodniej części dawnego folwarku zachowało się także kilka innych

zabytkowych budynków, obecnie pozostających w użytkowaniu Szpitala Miejskiego. Są to

budynki: dawnej Wozowni (wzniesionej w latach 1828-29 wg proj. L. Boguchwalskiego,

rozbudowanej w 1870 r. wg proj. Karola Richtera), Dom Zarządu Dóbr Ordynacji

(wzniesiony w XIX w., przebudowany ok. 1913 r. zapewne wg proj. A. Bauqué i ok. 1948

r.), Elektrownia (wybudowana w 1906 r. wg proj. A. Bauqué). Powojenna adaptacja


40

znajdujących się tam budynków na cele szpitalne spowodowała w znacznej mierze

destrukcję substancji zabytkowej, a liczne przebudowy oraz wzniesienie kilku nowych

budynków zatarły dawny układ założenia. Znacznej przebudowie i rozbudowie uległy

m.in. dawny budynek Dyrekcji Zarządu Dóbr Ordynacji oraz dawne Garaże. Mniejszym

przekształceniom uległy natomiast budynki Wozowni i Elektrowni.

Kilka budynków znajdujących się na terenie dawnego Folwarku na Górnem

pozostaje w użytkowaniu Zespołu Szkół Mechanizacji Rolnictwa. Należą do nich między

innymi dawny Pałacyk (Zameczek) oraz Kurnik. W latach 20-tych XX wieku całkowicie

przebudowano dawny Kurnik, a na miejscu tzw. Pałacyku wzniesiono nowy, do dziś

istniejący budynek, wykorzystując dawne fundamenty i piwnice. Ta oraz kolejne (w latach

60.XX w.) przebudowy tych obiektów spowodowały całkowitą utratę cech stylowych

wymienionych budynków. Kolejny obiekt z zespołu użytkowanego obecnie przez to

technikum, to wzniesiony za rządów Alfreda I Potockiego (w latach 1831-1832) budynek

dawnej kancelarii i mieszkanie administratora zwane też rządcówką, folwarkiem lub

kancelarią. Przebudowany i znacznie rozbudowany w początku XX wieku, remontowany

w latach 1945-48, w 1960 roku i ostatnio w 1995 roku nie reprezentuje obecnie cech

stylistycznych typowych dla budownictwa okresu jego powstania (II ćw. XIX wieku). Inny

obiekt z tego zespołu to wzniesiona zapewne ok. 1770 roku dawna stajnia zwana Tyrolnią,

wykorzystywana następnie jako obora zwana Holendernią. Z pierwotnego barokowego

budynku zachował się do dziś jedynie zewnętrzny obrys rzutu. Budynek ten został

całkowicie przebudowany ok. 1895 roku, a w okresie powojennym (w latach 60. XX w.)

budynek zmodernizowano, rozbudowano i podwyższono o piętro adaptując na cele

oświatowe. W omawianym zespole pozostaje też dawny Spichlerz wzniesiony w latach

1831-32 i odbudowany po pożarze w 1852 roku. Przebudowany w początkach XX wieku

(kiedy to rozebrano podcień od strony północnej), doczekał się w latach 90. XX w.

rewaloryzacji w celu adaptacji na magazyn ikon Muzeum-Zamku. Obecnie nie jest

użytkowany.

Najdalej położoną od zespołu zamkowo-parkowego częścią składową dawnego

folwarku są, położone po drugiej stronie drogi E 4, w sąsiedztwie stawów, dwa budynki:

wzniesiony w latach 1885-1892 dawny magazyn a następnie Magazyn Likierów

i Rossolisów, adaptowany przed I wojną światową na mieszkania, użytkowany obecnie

przez Muzeum-Zamek (po przebudowie w latach 80-tych na mieszkania i pracownie

konserwatorskie) oraz wzniesiony w końcu XIX wieku budynek administracyjny

Wytwórni Likierów i Rosolisów, zachowany zasadniczo w stanie pierwotnym,

zniekształconym jednak powojennymi przybudówkami.

Folwark na Dolnem

Na północ od miasta lokacyjnego zachowały się relikty dawnego folwarku „Na

Dolnem”. Folwark ten istniał od poł. XVIII w., a w 2 w. XIX w. został rozbudowany

z inicjatywy Alfreda I Potockiego z wykorzystaniem terenów, zlokalizowanego tu

wcześniej (od XVII w. ) Ogrodu Włoskiego. W XIX w. istniało tu wiele obiektów

o charakterze przemysłowym i gospodarczym, m.in. fabryka cukru, owczarnia, kuźnia,

spichlerze, stodoły, stajnia oraz dworek komisarza. Zaniedbany w końcu XIX wieku,

w pocz. w. XX w. został rozbudowany na potrzeby fabryki wódek i likierów, którą

przeniesiono w 1912 r. z terenu Folwarku na Dolnem. Obecnie teren ten jest mocno


41

przekształcony, większość budynków nie przetrwało do naszych czasów. Z dawnego

zespołu obiektów do dziś zachowały się jedynie:

- budynek dawnego Komisariatu Dóbr Łańcuckich, obecnie Muzeum Gorzelnictwa –

klasycystyczny, wzniesiony według projektu L. Bogochwalskiego w latach 1833-1835,

wielokrotnie remontowany,

- zabudowania dawnej cukrowni, obecnie fabryki wódek, których wielokrotne przebudowy

spowodowały zatarcie pierwotnych cech stylowych,

- barokowy XVIII-wieczny most przerzucony przez strumień Mikośka, prowadzący

prawdopodobnie do dawnego Ogrodu Włoskiego,

- dworek tzw. „Trześnik”, wzniesiony w końcu XIX wieku dla zarządcy dóbr hrabiego

Potockiego.

Budynki użyteczności publicznej

Zachowana do dzisiaj stosunkowo liczna grupa budowli użyteczności publicznej

w swym zasadniczym zrębie pochodzi z okresu autonomii galicyjskiej. Tylko nieliczne

zachowane obiekty posiadają starszą metrykę. Nie zachował się niestety budynek ratusza

wzniesiony w rynku zapewne jeszcze w XVII w. i pochopnie rozebrany w 1913 r. Jego

miejsce miał zająć nowy gmach, ale wybuch wojny udaremnił realizację planów.

Najstarszym zachowanym obiektem publicznym jest prawdopodobnie dawny za-

jazd przy ul. Piłsudkiego 9. Budynek ten, wzniesiony ok. 1800 r., pełnił wielorakie funkcje.

Wg tradycji w II ćw. XIX w. znajdowała się tutaj poczta a następnie zajazd. W II poł. XIX

w. został przejęty przez Towarzystwo Zaliczkowe a od 1895 r. był siedzibą Kasy Zalicz-

kowej i Oszczędności. Po II wojnie światowej mieściła się tu siedziba Rady Narodowej

a obecnie siedziba Powiatowgo Urzędu Pracy i Wydziału Komunikacji Starostwa Powia-

towego w Łańcucie. Przebudowa z k. XIX w. zmieniła pierwotny wygląd elewacji budyn-

ku.

Kolejny zachowany budynek z I poł. XIX w., prawdopodobnie również pełniący

funkcję zajazdu znajduje się przy ul. Królowej Elżbiety 5-7.

Przed 1843 rokiem z fundacji Potockiego wzniesiono u zbiegu ulic 3 Maja i Pade-

rewskiego, na wprost synagogi, murowaną C.K. Reitschule jako ujeżdżalnię dla austriac-

kiego pułku kawalerii. Nie jest znany autor projektu budowli.

Do grupy budowli użyteczności publicznej licznie reprezentowanych w Łańcucie

należą szkoły. Pierwsza z nich, czterowydziałowa szkoła ludowa została otwarta w roku

1876. Mieściła się ona w piętrowym budynku przy ulicy Piłsudskiego 7. W okresie mię-

dzywojennym budynek ten został powiększony przez nadbudowanie drugiego piętra.

Obecnie znajduje się tu Gimnazjum Publiczne nr 1. Drugą szkołę założyły w Łańcucie

siostry boromeuszki w 1887 r. Była to prywatna żeńska szkoła wydziałowa. Dla jej potrzeb

Stanisław Cetnarski wzniósł dwa budynki, które zachowały się do dzisiaj bez większych

przekształceń.. Pierwszy budynek, wzniesiony w 1897 r., znajduje się przy ul. Farnej 10

(ob. Liceum Ekonomiczne), drugi, z 1902 r. przy ul. Grunwaldzkiej 9 (ob. Zespół Szkół

im. J. Korczaka). Kolejną szkołą, która została założona pod koniec XIX w. była szkoła

tkacka. Piętrowy budynek szkolny został wzniesiony ok. 1904 r. przy ul. Cetnarskiego

17/19. Przy budowie szkoły był prawdopodobnie zaangażowany Jan Cetnarski. W tym

samym czasie przy ul. Matejki 1 wzniesione zostały również warszaty szkoły tkackiej.

Obecnie oba budynki są nieużytkowane. Przy ul. Żardeckiego (nr 5, 6 i 8) znajdują się trzy

parterowe budynki, które wykorzystywane były przez założone w 1907 r. prywatne gimna-


42

zjum klasyczne, upaństwowione jako gimnazjum realne w 1910 r. Dwa z tych budynków

udostępnił szkole Galicyjski Bank Ziemski a trzeci Stanisław Cetnarski. Ich budowę przy-

pisuje się S. Cetnarskiemu (projektantem budynku przy ul. Żardeckiego 5 był prawdopo-

dobnie Antoni Dąbrowski). Obecnie wszystkie te budynki pełnią funkcję mieszkalną.

Wprowadzenie w Galicji autonomii sprzyjało powstawaniu licznych instytucji fi-

nansowych, stowarzyszeń kulturalnych i społecznych, które z czasem zaczęły wznosić

swoje własne gmachy. Dużą aktywność w tym względzie wykazały zwłaszcza towarzy-

stwa gimnastyczne i kasy oszczędności.

W latach 1893-1894 zbudowany został dla Towarzystwa Kasynowego z fundacji

Potockich gmach Kasyna Urzędniczego (ulica Kościuszki 2), skupiającego urzędników

Ordynacji. Budynek powstał na miejscu pierwszej łańcuckiej poczty. Innym wyróżniają-

cym się budynkiem, użytkowanym obecnie przez Starostwo Powiatowe jest dawny gmach

Kasy Oszczędnościowo-Zaliczkowej utworzonej w Łańcucie w 1870 r. Usytuowany przy

ul. Mickiewicza 2 gmach został wzniesiony w 1895 r. Oprócz biur Kasy w budynku tym

mieściła się również Rada Powiatowa.

W 1896 roku powstał przy ulicy Sokoła 13 skromny gmach Towarzystwa Gimna-

stycznego Sokół. W okresie międzywojennym budynek został rozbudowany a po drugiej

wojnie światowej przebudowany i zmieniony na kino „Znicz”. Obecnie budynek jest wła-

snością prywatną. Swój budynek posiadało również utworzone w 1894 r. Stowarzyszenie

Mieszczan „Gwiazda”, które zaadaptowało dla swoich potrzeb niewielki, parterowy budy-

nek rzeźni miejskiej wzniesiony ok. 1880 r. przy ulicy Danielewicza 8. Adaptacji obiektu

dokonał Stanisław Cetnarski w 1910 r. Obecnie mieści się w nim Biblioteka Pedagogiczna.

Z innych budowli użyteczności publicznej wzniesionych na terenie miasta należy

wymienić duży budynek łaźni żydowskiej wybudowany ok. 1910 r. na gruntach gminy

izraelickiej przy ulicy Ottona z Pilczy 2.

Warto jeszcze wspomnieć o zachowanym budynku elektrowni miejskiej wzniesio-

nym w roku 1911 przy ul. Łysa Góra 6.

Innym rodzajem budynków licznie wznoszonych w. XIX w. i na pocz. XX w. były

budowle administracji państwowej oraz koszary dla garnizonów wojskowych. Nadmienić

należy, że budowle te obwarowane były ścisłymi przepisami i nadzorowane z urzędu przez

państwowych budowniczych.

Jednym z takich budynków wzniesionych w Łańcucie był gmach Sądu Powiatowe-

go zbudowany w roku 1910 przy ulicy Grunwaldzkiej 8.

W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku rozpoczęto rozbudowę kompleksu koszar

wojskowych, istniejących w Łańcucie już w I poł. XIX w., usytuowanych na peryferiach

miasta (przy ul. Piłsudskiego). Przed I wojną światową zbudowano tu 19 obiektów, w któ-

rych umieszczono pułk kawalerii obrony krajowej. Były to m. in. stajnie, budynki miesz-

kalne dla kawalerzystów, oficerów i podoficerów, magazyny żywnościowe i uzbrojenia,

wozownia, łaźnia, budynek dowództwa, wartownia, budynek sztabowy oraz place ćwiczeń.

W okresie międzywojennym wzniesiono kilka nowych obiektów. Dzisiaj teren ten jest sil-

nie zaniedbany, większość budynków mocno przebudowana, jednakże dawny układ prze-

strzenny koszar nie uległ zatarciu.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego ruch budowlany znacznie osłabł

w porównaniu do okresu wcześniejszego. Wzniesiono wówczas zaledwie dwie szkoły oraz

kilka innych budowli publicznych, z których warto wymienić Ludowy Dom Żydowski

wybudowany ok. 1930 r. (ul. Ottona z Pilczy 12) i Kasę Chorych (ul. Mickiewicza 8).


43

Pierwszy z budynków szkolnych wystawionych w okresie dwudziestolecia mię-

dzywojennego to trzykondygnacyjne Gimnazjum Realne, zbudowane w latach 1923-25,

usytuowane przy ul. Mickiewicza 3. W 1953 r. budynek ten został częściowo przebudowa-

ny. Obecnie mieści się w nim I Liceum Ogólnokształcące. Drugi budynek szkolny, wznie-

siony w 1926 roku przy ulicy Grunwaldzkiej nr 11, należał do zespołu Żeńskiego Semina-

rium Nauczycielskiego SS Boromeuszek.

Zabudowa mieszczańska

Najstarsze zachowane w Łańcucie kamienice lub ich fragmenty datuje się na prze-

łom XVI i XVII w. Trudno jednak dzisiaj cokolwiek powiedzieć o ich pierwotnym ukła-

dzie wnętrz ponieważ wszystkie uległy znacznym przekształceniom i nadbudowom

w przeciągu XIX i XX w. Do najstarszych kamienic łańcuckich, powstałych w XVI, XVII

i XVIII w. należą budynki położone przy Rynku nr 1, 3, 5, 12, 15, 20, 21, 26, 27, 29, 30,

31. Do pożaru miasta w 1820 r. zabudowa miejska była w zdecydowanej większości drew-

niana. Nieliczne murowane kamienice zlokalizowane były przede wszystkim wokół rynku

– w południowej i wschodniej pierzei. One też, a właściwie ich mury, w większości prze-

trwały pożar z 1820 r. (stan ten obrazuje dobrze plan miasta wykonany po ww pożarze).

Nowa zabudowa po pożarze z 1820 r. powstawała zapewne przy częściowym wy-

korzystaniu fragmentów ocalałych murów ww domów. Wznoszono też nowe trój- lub czte-

roosiowe kamieniczki w zwartej zabudowie, w większości z sienią przelotową na osi, naj-

częściej jednopiętrowe, przekrywane dachami dwuspadowymi. Na tyłach działek siedli-

skowych powstały oficyny i inna zabudowa gospodarcza. Podobne domy, jednak usytu-

owane kalenicą równolegle do ulicy i zredukowane tylko do jednej kondygnacji, z gospo-

darczymi bramami przejazdowymi prowadzącymi w głąb działki siedliskowej, powstawały

również w zwartej zabudowie w bocznych blokach ulicznych (np. ul. Danielewicza 3, 11,

13, 15 – powstałe w I poł. XIX w., ul. 3 Maja 5, 7, 9, 11 – powstałe w II poł. XIX w.

i pocz. XX).

Pewne ożywienie gospodarcze, jakie daje się obserwować w czasach autonomii

galicyjskiej miało swoje odbicie we wzmożonym ruchu budowlanym. W tym czasie po-

wstało wiele nowych kamienic, a starsze obiekty poddawano przebudowom i nadbudo-

wom, nakładając na elewacje nowy, dekoracyjny kostium. Większość łańcuckich kamienic

z tego okresu utrzymana jest w konwencji eklektyzmu bazującego na formach klasycz-

nych. Z budynków wzniesionych bądź przekształconych przed I wojną światową, dekoro-

wanych detalem historyzującym warto wymienić obiekty zlokalizowane przy ul. Cetnar-

skiego (nr 6), Danielewicza (nr 2, 4), Kościuszki (nr 7), Piłsudskiego (nr 5, 10, 12), Rzeź-

niczej (nr 2, 8, 14), Rynek (nr 10, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 29), Słowackiego (nr 12), pl.

Sobieskiego (nr 20, 21). Wiele kamienic otrzymało w tym czasie handlowe i usługowe

partery.

Charakterystyczny jest w przypadku Łańcuta prawie całkowity brak budynków

o cechach modernistycznych. Jedyny stosunkowo dobrze zachowany obiekt tego typu to

kamienica przy pl. Sobieskiego 19.

Zabudowa willowa

Istotnym elementem historycznego ukształtowania Łańcuta są obszary z domami

w ogrodach oraz zabudową willową pochodzącą z okresu autonomii galicyjskiej, uzupeł-

nianą także później, w okresie międzywojennym. Budowle te, o eklektycznym charakterze


44

z przewagą cech stylowych neorenesansu i neobaroku i w mniejszej skali neoklasycyzmu

i neogotyku, często posiadające charakter reprezentacyjny, powstawały głównie dla po-

trzeb pokaźnie rozwiniętego aparatu administracyjnego – miejscowych urzędników tak

ordynackich jak i powiatowych, lekarzy, nauczycieli a także rzemieślników. Wznosili je

głównie liczni miejscowi budowniczowie i majstrzy (m. in. Cetnarscy, Pelcowie, Lenczna-

rowicze), jak i architekci pracujący dla Potockich. Powszechnie podpatrywano budynki

wznoszone dla potrzeb ordynacji, dlatego w projektach domów często pojawiają się wie-

życzki, skomplikowane formy dachów, bogaty detal architektoniczny. Budynki te powsta-

wały tak na planach prostokątnych o symetrycznym układzie, z gankiem od frontu jak i na

planach nieregularnych, z narożnymi wielobocznymi lub prostokątnymi wieżami. Cecho-

wała je ogromna różnorodność form, wariantów kompozycyjnych bryły z akcentem deko-

racyjno-malarskim. Elewacje zdobiono sztukateriami, boniowaniem, różnobarwną cegłą

ceramiczną..

W większości te wolnostojące budynki mieszkalne otaczał obszerny ogród. Po-

wszechna w tym czasie moda na zakładanie ogrodów i sadów okalających zabudowania

mieszkalne w przypadku Łańcuta spotęgowana była chęcią naśladowania zamkowego za-

łożenia ogrodowego. Doprowadziło to do wytworzenia się krajobrazu architektoniczno-

przyrodniczego porównywalnego do angielskiej idei miasta-ogrodu głoszonej przez

E. Howarda u schyłku XIX w.

Z licznie zachowanych willi i domów w ogrodach na szczególną uwagę zasługują

budynki usytuowane przy ul. Bohaterów nr 4, ul. Cetnarskiego nr 27, 29, 31, 33 , ul. Da-

nielewicza nr 21, ul. Dominikańskiej nr 17, ul. Dolniańskiej nr 2, ul. Grunwaldzkiej nr 7,

15, 17, 51, 70, ul. Jagiellońskiej nr 13, ul. Kraszewskiego nr 14, 42, ul. Mickiewicza nr 12,

14b, 18, ul. Mościckiego nr 17, ul. Paderewskiego nr 18, ul. Piłsudskiego nr 11, 39, 51, ul.

Sienkiewicza nr 5, ul. Sokoła 4, ul. Żardeckiego 12.

Zespoły zabytkowej zieleni

Ważnym historycznym elementem w strukturze przestrzennej miasta, zachowanym

do dnia dzisiejszego, choć w dużym stopniu zaniedbanym i zdegradowanym są zabytkowe

zespoły zieleni: Dębnik (obecnie las komunalny), Bażantarnia (obecnie las komunalny)

i zespół zabytkowych alei. Te zabytkowe zespoły zieleni stanowią pozostałość dawnego

kompleksu terenów zielonych dawnych Ogrodów na Dolnem (zlikwidowanych w dużej

części już w 2 poł. XIX w.) W skład tego kompleksu wchodziły Ogród Włoski (na terenie

obecnego Polmosu) oraz Zwierzyniec. Zespół ten składał się z terenów parkowych,

ogrodowych oraz sieci alei i kanałów.

Dębnik położony na północ od rezydencji, na wschód od traktu leżajskiego stanowi

część historycznego założenia Zwierzyńca. Powstawanie Dębnika notuje się od 1758 r., tj.

od wydania przez Lubomirskiego dekretu, w którym nowożeńcy zobowiązani byli do

zasadzenia drzewka dębu. Dziś jest to częściowo naturalny las grądowy ze skupiskiem

sosny, świerka i pojedynczymi jodłami. Zachowało się 45 pomnikowych dębów

szypułkowych. Obecnie na terenie Dębnika zachowany jest starodrzew dębowy. Wewnątrz

lasu znajduje się staw będący pozostałością starorzecza Wisłoka.

Bażantarnia, położona na północ od zespołu zamkowo-parkowego zanotowana

została na planie miasta ok. 1830 r. w formie zagajnika, który w końcu XIX w.

z inicjatywy Romana Potockiego został powiększony i rozpoczęto w nim hodowlę

bażantów. Obecnie obszar ten jest porośnięty przez: brzozę brodawkowatą, lipę


45

szerokolistną, buka i klona zwyczajnego, jesiona wyniosłego, a w jej południowo-

zachodniej części występuje zgrupowanie kilkunastu dębów. Jest to teren o dużych

walorach historycznych, krajobrazowych i rekreacyjnych.

Aleje założone zostały w XVIII i XIX w. wzdłuż dróg dojazdowych do miasta oraz

łączących rezydencję z folwarkami (w tym m.in. z Ogrodem Włoskim, Bażantarnią

i Zwierzyńcem). Obecnie pełnią rolę ulic położonych na wschód i północ od zamku

z zachowanym częściowo drzewostanem. Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie

zachowały się:

- aleje kasztanowe – wzdłuż ul. Kasprowicza i Piekarskiej,

- aleje lipowe wzdłuż ul. Sikorskiego i Reja,

- aleje jesionowe wzdłuż ul. Kopernika, Orzeszkowej, Sowińskiego,

- aleje dębowe przy ul. Krasińskiego i Ogrodowej,

- aleja grabowa przy ul. Piekarskiej.

Aleje zdegradowane częściowo lub całkowicie to:

- pozostałości alei topolowej przy ul. Składowej,

- pozostałości alei jesionowej przy ul. Kazimierza Wielkiego,

- pozostałości po dawnej alei jesionowej przy ul. Bema (nowe nasadzenia –

rekonstrukcja częściowa)

- dawna aleja grabowa przy ul. Partyzantów – zdegradowana całkowicie

Cmentarze i sztuka sepulkralna

Na terenie miasta Łańcuta znajdujemy nekropolię rzymsko-katolicką, kirkuty ży-

dowskie oraz cmentarze wojskowe polskie i ukraińskie. Pierwszym cmentarzem był cmen-

tarz przykościelny, który został zamknięty dekretem cesarskim z 1783 r. likwidującym

takie usytuowanie pochówków ze względów sanitarnych. Kolejnym chronologicznie była

nekropolia przy obecnej ulicy Mickiewicza założona w 1800 r., lecz ta z czasem się zapeł-

niła i w 1862 r. otworzono nowy, obecnie funkcjonujący. Cmentarze łańcuckie pierwotnie

zarządzane były przez parafię do 1985 r. kiedy to administratorem zostało Miejskie Przed-

siębiorstwo Gospodarki Komunalnej.

Nekropolia łańcucka usytuowana jest na południe od miasta, na niewielkim wznie-

sieniu, po wschodniej stronie ul. I. Mościckiego. Cmentarz podzielony aleją na część

wschodnią i zachodnią, posiada bardzo bogaty zasób zabytkowych, historycznych nagrob-

ków. W przestrzeni cmentarza dominują trzy kaplice – cmentarna, w wschodniej części

nekropolii oraz dwie grobowe: rodziny Reichardów i Madeyskich. Natomiast główną prze-

strzeń cmentarza zajmują nagrobki. Analizując formy pomników możemy prześledzić ich

rozwój historyczny a także rozpoznać większość typów nagrobków występujących w sztu-

ce sepulkralnej. Wyróżnimy typologicznie: duże grobowce rodzinne w dwóch typach; na-

grobki w formie stell, obelisków; cokołów z krzyżami; rzeźb figuralnych oraz nieliczne

nagrobki żeliwne. Pierwszy wymieniony typ - grobowce rodzinne występują 1. na rzucie

prostokąta, przekryte płytą z dekoracyjnie rozwiązanym frontem z tablicami (grobowiec

Edwarda Witkowskiego, rodziny Uberman), 2. na rzucie prostokąta przekrytego sklepie-

niem odcinkowym, z dekoracyjnie rozwiązanym frontonem w formie fasady parawanowej

(grobowiec Bojarskich, Dublerów, Sobierajów, Cetnarskich).

Najliczniejszą grupę tworzą nagrobki w formie cokołów z krzyżami, wśród których

możemy wymienić charakterystyczne z krzyżem oplecionym liną z kotwicą oraz dekoro-


46

wanym sercem; w postaci drzewa życia na kamiennym cokole (Marii Kramerowej); cokół

może również przybierać formy neogotyckie (Stanisława Jankiewicza, NN Gołąb).

Liczną grupą są także stelle występujące w różnych formach. Zachowało się kilka

o cechach klasycystycznych (ks. Franciszka Romana) oraz charakterystyczne dla warsztatu

Janika – z płaskorzeźbioną głową Jezusa w tondzie (nagrobek Sobolewskich)

Nagrobki w formie obelisków – ciekawy obelisk o podstawie trójkąta (Dobrowol-

skich); nagrobek poświęcony zmarłym żołnierzom z 10 pułku Strzelców Konnych w for-

mie wysokiego obelisku na postumencie; czy pomnik Józefa Kaczorowskiego, gdzie przed

nie wysokim obeliskiem umieszczono na konsoli urnę.

Najbardziej ekspresyjne w swoim wyrazie są rzeźby figuralne – na zróżnicowanym

poziomie artystycznym, niemniej jednak zaakcentować należy te najciekawsze: przy głów-

nej alei na wysokim postumencie widzimy rzeźbę putta nostalgicznie opartego o urnę i

gaszącego pochodnię; rzeźba płaczki wspartej o kolumnę (Adeli Soldatówny); występują

także rzeźby Marii w typie Niepokalanie Poczętej (nagrobek rodziny Peszkowskich),

Chrystusa, oraz putta (ks. Ludwika Peszkowskiego). W południowej części cmentarza do-

minantę stanowi monumentalny pomnik Bolesława Żardeckiego z ponadnaturalnych roz-

miarów rzeźbą siedzącego starca.

Rzeźby pojawiają się również na grobowcach rodzinnych, w rozbudowanej formie

możemy to zaobserwować m.in. na grobowcu Kwiatków z rzeźbą płaczki; a także na gro-

bowcu Fleszarów gdzie została umieszczona piękna rzeźba płaczki wspartej o kolumnę.

Jednym z ciekawszych jest nagrobków jest usytuowany przy alei pomnik E.. Sir-

koveta - klasycystyczny postument z symbolami vanitas. Wiele nagrobków otacza meta-

lowa, kuta, często bogato dekorowana balustrada.

Wśród sygnowanych dzieł sztuki sepulkralnej na łańcuckiej nekropolii prym wie-

dzie pracownia Tadeusza Janika z Rzeszowa, bardzo popularnego w owym czasie, którego

pracownia wykonała kilkaset nagrobków w miejscowościach w promieniu kilkudziesięciu

kilometrów od Rzeszowa. Pomniki na łańcuckiej nekropolii pochodzą także z innych rze-

szowskich pracowni – Kazimierza Mitasińskiego (ks. Józefa Wojtechowskiego), Jana

Czuby (Aleksandra Bardla) ale odnaleziono tylko pojedyncze ich przykłady. Ciekawostką

jest nagrobek z lokalnego warsztatu, na dodatek dość oddalonego od Łańcuta jakim jest

stella Zofii Nowakowej wykonany przez Priana z Frysztaka.

Na terenie łańcuckiej nekropoli znajdują się również kwatery wojskowe poświęco-

ne poległym w czasie pierwszej i drugiej wojny światowej.

Ludność żydowska chowała swoich zmarłych na dwóch kirkutach. Starszy położo-

ny jest pomiędzy ulicami Moniuszki i Grunwaldzką i datowany na pocz. XVII w. (wiemy,

że już w tym czasie istniał w Łańcucie cmentarz żydowski). Zachowały się na nim tylko

nieliczne macewy lub ich destrukty oraz dwa ohele. Większy, południowy ohel Naftalego

Cwi Horowica z Ropczyc (zm. 1827 r.), jednego z najbardziej znanych cadyków Galicji,

ucznia Elimelecha z Leżajska, który z zmarł w Łańcucie będąc w drodze do Lublina. Drugi

ohel Eleazara z Łańcuta (zm. 1841 r.), od 1841 r. będącego cadykiem łańcuckim. Oba zo-

stały odbudowane staraniem rabina Mendla Reichberga, dzięki któremu przywrócono

świetność wielu miejscom pamięci społeczności żydowskiej. Drugi cmentarz powstał w

1860 r. przy ul. Traugutta i został doszczętnie zniszczony przez Niemców w czasie II woj-

ny światowej.


47

V.2.4. Zabytki ruchome

Poza nielicznymi kapliczkami zasób zabytków ruchomych Łańcuta to wyposażenie

kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława Biskupa. Wystrój to w większości kreacja po-

wstała pod koniec XIX w. na potrzeby gruntownie przebudowanej świątyni. Stanowi on

przykład mecenatu kolatorów łańcuckiej parafii – rodziny Potockich. Późniejsze realizacje

- z l. 30 XX w., oraz z 2 poł. XX w. dopełniają obraz wnętrza, które obecnie zwiedzające-

mu wydaje się zamkniętą całością.

Intrygującym jest fakt, iż niewiele pozostało w łańcuckim kościele elementów wy-

posażenia z wcześniejszych fundacji. Wielowiekowa historia pozostawiła swój skromny

ślad w postaci otoczonego kultem, koronowanego wizerunku Matki Bożej Szkaplerznej

z 1670 r. Kolejnym wiekowymi zabytkami są - barokowa chrzcielnica z XVII w. oraz tak-

że pochodzące z XVII w. tablica erekcyjna (1621 r.) i kartusz Lubomirskich (1628 r.).

Z czasu przebudowy (1896-1900) pochodzi neogotycki ołtarz główny autorstwa

Kazimierza Mieczysława Chodzińskiego z wcześniejszym obrazem „Wskrzeszenie Pio-

trawina” (1860 r.) pędzla Józefa Reichana. Chodziński był również autorem neobaroko-

wych ołtarzy: Najświętszego Serca Pana Jezusa, Matki Boskiej Szkaplerznej; ambony.

Ciekawy przykładem rozwiązania struktury ołtarzowej są ołtarze w nawach bocznych: śś.

Moniki i Augustyna, św. Anny, św. Franciszka, Bożego Miłosierdzia powstałe w warszta-

cie Tomasza i Franciszka Pelców. Pozbawione właściwej nastawy, której funkcję przejmu-

je witraż będący zapleczem ołtarza, co jest rzadko stosowanym rozwiązaniem. O charakte-

rze świątyni w dużym stopniu decyduje także zespół witraży wykonanych przez Teodora

Zajdzikowskiego oraz w znanej w ówczesnym cesarstwie firmie Carla Geylinga z Wied-

nia. Warto również wymienić rzeźbę NMP Niepokalanie Poczętej Aleksanda Maillera oraz

marmurowy pomnik Izabelli Lubomirskiej fundowane przez ordynatów łańcuckich.

W 1939 r. powstały kolejne ołtarze Matki Boskiej Różańcowej oraz św. Sebastiana,

nawiązujące stylistycznie do bocznych ołtarzy Chodzińskiego, których autorem był

Edward Muchowicz.

Osobnym tematem jest wystrój kaplicy grobowej Potockich, mieszczącej się pod

prezbiterium łańcuckiej świątyni. Portal zdobi płaskorzeźba wspomnianego Chodzińskiego

wg proj. Teodora Talowskiego – autora kaplicy. W wnętrzu głównym akcentem jest ołtarz

przejmującą Pietą dłuta wybitnego lwowskiego rzeźbiarza Antoniego Popiela. Natomiast

ozdabiające okna witraże powstały w krakowskiej firmie Stanisława Żeleńskiego, sygno-

wane Jan Bukowski.

V.2.5. Zabytki w zbiorach muzealnych

W większości pomieszczeń Muzeum-Zamku zachował się oryginalny zabytkowy

wystrój: parkiety, okładziny ścian w postaci boazerii, tapiserii; sztukaterie; polichromie.

Wystrój ten utrzymany jest w różnorodnej stylistyce m.in.: baroku, klasycyzmu oraz neo-

stylowej. Większość pomieszczeń posiada dekoracyjne kominki wykonane z białego, wi-

śniowego, szarego, czerwonego marmuru (w Sieni z piaskowca, w Apartamencie Chiń-

skim ze stiuku, w Galerii Rzeźb sztukatorskie) lub/i piece bogato dekorowane. Część po-

mieszczeń jest polichromowana np. na parterze Apartament Brenny z dekoracją malarską

autorstwa Vincenzo Brenny z XVIII w.; na I piętrze pokój we wieży pd.-wsch. z dekoracją

Lucjana Smuglewicza. Interesujące są wnętrza łazienek, gdzie zachowane są prawie kom-


48

pletne wyposażenia tych wnętrz. Na ekspozycji znajduje się wiele cennych rzeźb – Amor -

Henryk Lubomirskim dłuta Antonia Canovy, 1786-1788; obrazów – Sofonisba Anquissola

„Autoportret przy sztalugach”; rzemiosła artystycznego: meblarstwa – szafa kredensowa

z I ćw. XVIII w. Zachowało się jedno z nielicznych w Polsce wnętrze teatru pałacowego

z zabytkową scenografią. Zwraca również uwagę oryginalne wyposażenie biblioteki oraz

witraże w oknach z kartuszami herbowymi. Bogate zbiory znajdujące się w łańcuckim

Zamku posiadają liczną literaturę.

Muzeum Gorzelnictwa będące własnością Polmosu Łańcut a mieszczące się

w zabytkowym, klasycystycznym dworku gromadzi zbiory związane z przemysłem

spirytusowym. Ta gałąź przemysłu ma bogatą tradycję na tym terenie związaną m.in.

z działalnością "Fabryki Likierów Rossolisów i Rumu Hrabiego Alfreda Potockiego".

W muzeum możemy zobaczyć eksponaty związane z działalnością Fabryki – elementy

linii produkcyjnych, naczynia, historyczne etykiety, zdjęcia, dokumenty, dyplomy.

Charakter zbiorów oraz miejsce ich eksponowania czyni Muzeum jednym z nielicznych

obiektów tego typu w kraju

V.2.6. Zabytki archeologiczne

Miasto Łańcut znajduje się na granicy Podgórza Rzeszowskiego oraz Pradoliny

Podkarpackiej. Informacje, jakimi dysponujemy do rekonstrukcji pradziejów dla miasta

Łańcuta zawdzięczamy przede wszystkim badaniom powierzchniowym Archeologicznego

Zdjęcia Polski (AZP) oraz nielicznym badaniom wykopaliskowym.

Obszar, którego dotyczy niniejsze opracowanie, obejmuje 3 niepełne „arkusze”

AZP1. Cały ten teren był penetrowany podczas badań powierzchniowo-poszukiwawczych

w latach 80. oraz 90. XX w. Zlokalizowano tutaj łącznie 21 stanowiska archeologiczne

(Aneks II). Z kolei numery stanowisk zamieszczone w tekście odpowiadają numerom

porządkowym w tabeli. Numeracja w obrębie miejscowości a także w obrębie arkuszy

AZP jest podawana zgodnie z dokumentacją konserwatorską (karty KESA).

Zarejestrowane stanowiska są bardzo zróżnicowane pod względem wartości

poznawczej. Wiele z nich daje się bliżej datować dzięki występowaniu charakterystycznej

ceramiki lub narzędzi krzemiennych. Są jednak i takie, które ogólnie możemy dziś odnosić

do pradziejów (w tabeli w rubryce chronologia, posiadają adnotację: pradziejowa

nieokreślona). Te pierwsze pozwalają podzielić archeologię interesującego nas obszaru na

poszczególne okresy chronologiczne.

Najstarszy odcinek dziejów człowieka stanowi epoka kamienia. Wraz z końcem

epoki lodowej (IX/VIII tysiąclecie p.n.e.) nastąpiła znaczna zmiana klimatu. Wskutek

ocieplenia na miejscu roślinności tundrowej pojawiły się lasy. Ludzie zajmowali się wtedy

głównie zbieractwem, myślistwem oraz łowiectwem. Z obszaru miasta Łańcuta znane są

ślady działalności człowieka datowane na przełom okresu paleolitu oraz mezolitu. Z tego

właśnie czasu pochodzą znaleziska narzędzi krzemiennych ze stanowiska Łańcut 8 (l.p.

8).

W najmłodszej fazie epoki kamienia, czyli neolicie (VI tys. lat temu), doszło do

zasiedlenia interesującego nas obszaru, przez ludność osiadłą. Dokonał się wtedy ogromny

skok cywilizacyjny określany niekiedy mianem „rewolucji neolitycznej”. Wiązał się on

1Obszary AZP: 102-78 (S. Czopek 1990, 1994); 102-79 (E. Kłosińska 1982); 103-78 (W. Blajer 1982).


49

głównie z tym, iż ludność opanowała umiejętność uprawy roli a także hodowli zwierząt.

Na dużą skalę zastosowano także ekstensywne rolnictwo wypaleniskowe. Wtedy też po raz

pierwszy zaczęto wykonywać naczynia z gliny, które wypalano w ogniskach. Ze względu

na bardzo charakterystyczne zdobienie naczyń ornamentem „rytej wstęgi”, pierwsza

neolityczna kultura na ziemiach polskich nazywana jest kulturą ceramiki wstęgowej rytej.

Ludność tej kultury preferowała najbardziej żyzne gleby lessowe i w ich obrębie zakładała

rozległe osiedla z charakterystycznymi tzw. „długimi domami”. Na terenie miasta Łańcuta

również dysponujemy stanowiskami, które reprezentują ten horyzont czasowy. Stanowiska

te to stan. 2 (l.p. 2) oraz 3 (l.p. 3). Na stan. 3 prowadzone były w latach 1982-1990

wielosezonowe archeologiczne badania ratownicze. Autorka badań A. Gruszczyńska

odkryła tam relikty osad neolitycznych (ślady domostw, obiektów gospodarczych a także

liczny materiał ceramiczny oraz krzemienny i kamienny).

Drugi etap neolityzacji związany jest z falą ludności jak napłynęła z południa z tzw.

cyklu lendzielsko-polgarskiego. Nastąpiły wtedy zmiany zarówno w zdobieniu naczyń jak

i w technologii ich produkcji. Z kolei niewiele zmian obserwujemy w zakresie form go-

spodarowania. Materiały, które możemy wiązać z tym okresem czasu są zlokalizowane na

stan. 3 oraz 10 w Łańcucie (l.p. 3 oraz 10). To ostatnie stanowisko badane było w roku

1972 przez E. Waszkowską.

Podkreślić również należy, że z obszaru miasta Łańcuta znanych jest 5 stanowisk

(stan. 4 – l.p. 4; stan. 5 – l.p. 5; stan. 12 – l.p. 12; stan. 15 – l.p. 15; stan. 21 – l.p. 21), które

tylko ogólnie przypisać można epoce kamienia czy wiązać z okresem neolitu. Ze względu

na mało charakterystyczne znaleziska nie jest do końca jasne z jakim okresem lub kulturą

należy łączyć odkryte na tych stanowiskach zabytki.

W epoce brązu nastąpił kolejny ważny moment w dziejach ludzkości. Pojawiły się

wówczas a także upowszechniły przedmioty wykonywane z brązu. Natomiast w ogólnym

zakresie kultury i życia codziennego kontynuowano osiągnięcia neolitu, szczególnie

w zakresie produkcji żywności. Z przełomem epoki kamienia oraz wczesną epoką brązu

możemy identyfikować również stanowiska z terenu miasta Łańcuta np. stan. 16 (l.p. 16).

Dysponujemy również stanowiskami, które można powiązać z konkretną kulturą w ramach

epoki brązu a mianowicie z kulturą protomierzanowicką (dawniej nazywaną kult. Chłopi-

ce-Vesele). Materiały wiązane z tą jednostką kulturową odkryto na stanowisku 3 (l.p. 3).

Wraz z wykształceniem się kultury łużyckiej w epoce brązu widoczna jest wyraźna

intensyfikacja osadnictwa na terenie Polski. W młodszej i późnej epoce brązu oraz we

wczesnej epoce żelaza Polskę południowo-wschodnią zamieszkiwała ludność określana

mianem grupy tarnobrzeskiej (wchodzi ona w skład Kultury Łużyckiej). Okres jej istnienia

przypadał zarówno na okres epoki brązu jak i na wczesną epokę żelaza (od XIII/XII w. p.

n.e. do IV/III w. p. n. e.). Charakterystyczne było dla niej było grzebanie swoich zmarłych

na dużych, płaskich cmentarzyskach po wcześniejszym skremowaniu zwłok. Z terenu

miasta Łańcuta znane są 2 stanowiska wiązane z grupą tarnobrzeską. Pierwsze z nich (stan.

13 – l.p. 13) reprezentuje materiały z okresu brązu natomiast drugie (stan. 14 – l.p. 14)

wiązane jest już z epoką żelaza.

Z terenu miasta Łańcuta nie są znane stanowiska, które można by wiązać z okresem

lateńskim (ostatnie wieki p. n. e.).

Kolejna fala osadnictwa, jaka widoczna jest na obszarze interesującego nas miasta

związana jest z okresem wpływów rzymskich. W ciągu czterech pierwszych wieków n.e.

rozwijała się na terenie Polski kultura przeworska. To właśnie z nią można identyfikować


50

2 stanowiska z obszaru miasta Łańcuta. Materiały z okresu rzymskiego wystąpiły na sta-

nowisku 17 (l.p. 17) oraz 18 (l.p. 18). To pierwsze jest nawet dokładniej datowane, ze

względu na występowanie bardzo charakterystycznych naczyń, na późny okres wpływów

rzymskich.

W okresie od 2 poł. IV w. n. e. do końca wieku V miały miejsce znaczne ruchy

ludnościowe, określane jako tzw. wędrówki ludów. Na skutek tych przemieszczeń ludności

napłynęła ze wschodu na ziemie Polski ludność słowiańska. Miało to miejsce na początku

VI w. Na ten czas datuje się początek wczesnego średniowiecza, który trwał do połowy

wieku XIII. Z obszaru miasta Łańcuta znane jest 1 stanowisko, które można wiązać

z okresem wczesnego średniowiecza (stan. 20 – l.p. 20), niestety bez dokładnej lokalizacji.

Z okresem późnego średniowiecza (XIII-XIV w.) można by prawdopodobnie wią-

zać grodzisko na stan. 1 (l.p. 1). Obiekt zniszczony został na skutek budowy elektrowni na

pocz. XX w. Obecnie zachowany jest w formie szczątkowej. Prace ratownicze przeprowa-

dzili tam w roku 1907 M. Drewko oraz A. Dworaczyński. Według autorów badań w miej-

scu tym miał istnieć średniowieczny gródek pełniący funkcje strażnicze. Niestety hipoteza

ta nie znajduje na razie potwierdzenia szczególnie, że J. Bogdanowski twierdzi, iż wynie-

sienie to jest formą naturalną.

Od XIV w. notuje się istnienie lokacyjnego miasta Łańcuta. Na obecny czas dyspo-

nujemy jednak niewielką liczbą stanowisk, które dotyczyłyby okresu powstawania miasta

i pierwszych wieków jego funkcjonowania. W 1957 r. podczas prac w rejonie Rynku i Pl.

Sobieskiego natrafiono na pozostałości spichlerza oraz studni z pnia drzewa, datowanej na

pocz. I poł. XIV w. Z kolei w latach 60-ych XX w. podczas prac związanych z wykony-

waniem kanalizacji na ul. Kościuszki, niedaleko wejścia do zamku, odkryto pozostałości

po średniowiecznej drodze. Poza tym natrafiono również na tunele, piwnice i inne mury

wiązane już z okresem nowożytnym. Z kolei przy ul. Grunwaldzkiej (od strony ul. Ko-

ściuszki) natrafiono na wbite pionowo belki drewniane, które mogły z dużym prawdopo-

dobieństwem stanowić pozostałości ziemno-drewnianych umocnień obronnych miasta

Łańcuta.

Z okresem nowożytnym wiązać należy zespół pałacowy (stan. 6 – l.p. 6), który czy-

telny jest obecnie jako zespół architektoniczny. W jego obrębie, w roku 1967 zostały prze-

prowadzone badania wykopaliskowe podczas których pozyskano m.in. ceramikę oraz ka-

fle.

Na okres XIV-XVII w. datowany jest materiał pochodzący ze stan. 11 (l.p. 11), któ-

ry stanowił prawdopodobnie punkt osadniczy.

Stanowiska znane z informacji jakie znaleźć można w literaturze lub w zbiorach ar-

chiwalnych placówek archeologicznych są to stanowiska odkryte podczas penetracji terenu

przeprowadzonych przed właściwą akcją Archeologicznego Zdjęcia Polski. Część z tych

stanowisk nie została pozytywnie zweryfikowana podczas AZP lub nie posiada dokładnej

lokalizacji. Bez dokładnej lokalizacji pozostaje stanowisko nr 19 (l.p. 19).

Obszar miasta Łańcuta charakteryzuje się występowaniem bardzo interesujących

stanowisk archeologicznych. Niektóre z nich już zostały przebadane wykopaliskowo. Jed-

nak takie prace powinny zostać przeprowadzone również na innych stanowiskach, które

z całą pewnością dostarczą bardzo ważnych i ciekawych materiałów zabytkowych. Dzięki

takim pracom możliwa będzie m.in. pełniejsza charakterystyka pradziejów i wczesnego

średniowiecza, w tym także tak interesujących zagadnień jak kwestie stosunków gospodar-


51

czych, wierzeń i obrządku pogrzebowego, obcych oddziaływań oraz infiltracji kulturo-

wych.

Jak już wspomniano, na terenie miasta Łańcuta zewidencjonowanych jest 21 sta-

nowisk archeologicznych. W związku z intensywną uprawą gruntów wszystkie są narażo-

ne na potencjalne zniszczenia. Jednak ze względu na różny stopień zagrożeń i wartość po-

znawczą stanowisk należałoby je rozróżnić i odpowiednio z nimi postępować.

W przypadku pojedynczych śladów osadnictwa, w momencie prowadzenia w ich

rejonie jakichkolwiek prac ziemnych, należy zapewnić nadzór archeologiczny nad tymi

pracami. W przypadku stanowisk rozległych, z bardzo licznym materiałem powierzchnio-

wym (co świadczy o postępującej jego degradacji) służba konserwatorska, powinna wpi-

sywać je do rejestru zabytków. W przypadku stanowisk zagrożonych czynnikami natural-

nymi (erozja, głęboka orka) należy typować je w pierwszej kolejności do badań wykopali-

skowych. Szczególną jednak ochronę konserwatorską należy zastosować do stanowisk

narażonych na zniszczenie przez inwestycyjną działalność człowieka. W tych przypad-

kach, już na etapie wykonywania projektów, odpowiednie służby i inwestorzy powinny

zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o wydanie opinii. Wojewódzki

Konserwator Zabytków może nakazać zmianę lokalizacji, wcześniejsze przeprowadzenie

badań wykopaliskowych lub tylko nadzór archeologiczny w trakcie trwania prac ziem-

nych. Podkreślić należy, że koszty tych badań pokrywają poszczególni inwestorzy.

Na szczególną uwagę zasługują stanowiska charakteryzujące się dużą oceną warto-

ści poznawczej. Należą do nich przede wszystkim stanowiska nr: 1, 2, 3, 6, 9, 10 (l.p. 1, 2,

3, 6, 9, 10).

Plan zagospodarowania przestrzennego powinien zwrócić uwagę właścicielom

terenów, na których znajdują się stanowiska archeologiczne i przyszłym inwestorom na

obowiązki wynikające z ustawowej ochrony zabytków archeologicznych oraz konieczność

uzyskania zezwoleń na przeprowadzenie prac w strefie obserwacji archeologicznej

i w rejonie oznaczonych stanowisk archeologicznych. W razie potwierdzenia w wyniku

badań archeologicznych w miejscu prowadzonej inwestycji cennych obiektów

archeologicznych, może zaistnieć konieczność przemianowania tej strefy w części lub

w całości w strefę ścisłej ochrony reliktów archeologicznych, co może w konsekwencji

pociągnąć za sobą na części tego obszaru zakaz wszelkiej działalności budowlanej. Biorąc

powyższe pod uwagę proponuje się minimum inwestowania na tym terenie. Z tego też

względu postuluje się nadzór archeologiczny wszelkich prac ziemnych prowadzonych na

wymienionych wyżej obszarach a o planowanych tego typu działaniach należy

powiadomić Urząd Ochrony Zabytków Delegatura w Rzeszowie.

Kompleksowo problem rozwoju historycznego i powstawania zespołu

urbanistycznego interesującego nas miasta, jak też sposób ochrony wyznaczonych stref

ochrony konserwatorskiej, ujęty został w studium opracowanym przez zespół pod kier.

J. Malczewskiego (Studium historyczno-urbanistyczne dla miasta Łańcuta do studium

uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planów zagospodarowania

przestrzennego, Rzeszów 1997). Jak wynika z przedstawionych wyżej informacji (ujętych

także w/w opracowaniu) wiele kwestii dotyczących osadnictwa przede wszystkim samego

miasta Łańcuta nie jest do końca jasnych. Wiele informacji wymaga weryfikacji m.in.

archeologicznej. Należy tu podkreślić, że w niektórych sytuacjach pewne wyjaśnienia

można uzyskać tylko dzięki wspomnianym badaniom wykopaliskowym.

Ze względu na niewątpliwą obecność starszego osadnictwa postuluje się ścisły


52

nadzór archeologiczno-konserwatorski następujących obszarów:

terenu miasta lokacyjnego – całego obszaru Rynku, rejonu ulic: Kościuszki, Pl.

Sobieskiego oraz ul. Grunwaldzkiej;

okolic ul. Kraszewskiego, gdzie stwierdzono relikty osady kult. lendzielskiej;

stanowisk wpisanych do rejestru zabytków: stan. 1 (dec. A-862), stan. 2 (dec. A-

407), stan. 3 (dec. A-854), stan. 9 (dec. A-485), stan. 11 (dec. A-493), stan. 14 (dec.

A-863), stan. 16 (dec. A-864);

zespołu pałacowego

Dodatkowo ścisłą obserwację archeologiczną, połączoną z zakazem działalności

budowlanej (nie dotyczy to rewaloryzacji zabytkowych reliktów) odnieść należy przede

wszystkim do:

obszaru miasta lokacyjnego wraz z dawnym wzgórzem zamkowym (obecnie

plebańskim) a także wyniesieniem, na którym znajduje się domniemane grodzisko

obszaru stan. nr 3, ze względu na obecność pradziejowego osadnictwa

terenu obejmującego stan. 6 – zespół pałacowy;

Prace ziemne na wszystkich wymienionych wyżej obszarach powinny być

prowadzone bezwzględnie pod nadzorem archeologicznym. W razie odkrycia reliktów

starszego osadnictwa prace te powinny zostać bezzwłocznie przerwane a teren należy

poddać gruntownym badaniom archeologicznym. Wynik tych badań zadecyduje

o dalszych możliwościach inwestycyjnych tego terenu.

Tego rodzaju ochrona z pewnością przyczyni się do powiększenia bazy źródłowej,

a co za tym idzie stanu wiedzy na temat historycznego rozwoju miasta. Trzeba w tym

miejscu zaznaczyć, że niepowtarzalną okazją do badań archeologicznych są każde prace

związane z modernizacją czy przebudową (budowa domów, małych żwirowni, prace

melioracyjne, a szczególnie wielkie inwestycje – drogi, zbiorniki wodne i budowa

zakładów przemysłowych).

V.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

V.3.1. Zabytki nieruchome objęte prawnymi formami ochrony

Przed przystąpieniem do omówienia podstawowych form ochrony obiektów zabyt-

kowych należy także zaznaczyć, iż na terenie miasta nie występują obiekty wpisane na

Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Łańcut poszczycić

się może obiektem wpisanym na listę Pomników Historii. Został na nią wpisany zespół

zamkowo-parkowy zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 25.08.2005 r.

Park kulturowy

Park kulturowy to nowa forma ochrony zabytków, wprowadzona na mocy Ustawy

z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Park kulturowy powo-

łuje mocą uchwały, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, rada

gminy (lub rady gmin, jeśli obszar parku znajduje się na terenie kilku gmin). Utworzenie

parku kulturowego ma na celu ochronę krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróż-

niających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla


53

miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

Do chwili obecnej na terenie Łańcuta nie został utworzony park kulturowy.

Rejestr zabytków

Rejestr zabytków prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Dla województwa

podkarpackiego jest nim Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków, mający swą

siedzibę w Przemyślu, dysponujący delegaturami w Krośnie, Rzeszowie i Tarnobrzegu.

Odpowiednim terytorialnie dla miasta Łańcuta jest Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków

– Delegatura w Rzeszowie. Wpis do rejestru odbywa się na mocy decyzji wojewódzkiego

konserwatora zabytków, wydanej z urzędu lub na wniosek właściciela zabytku nierucho-

mego lub posiadacza wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy.

W tym samym trybie do rejestru może być też wpisane otoczenie zabytku wpisanego do

rejestru oraz nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku.

Wedle stanu obecnego na terenie miasta Łańcuta znajdują się obiekty i zespoły

obiektów wpisane do rejestru zabytków wymienione w Aneksie I.

V.3.2. Zabytki ruchome objęte prawnymi formami ochrony

Zabytki ruchome na terenie miasta Łańcuta wpisane do rejestru zabytków

Rejestr zabytków ruchomych prowadzony jest przez wojewódzkiego konserwatora

zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez

wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela zabytku. W przypadku

uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia, lub nielegalnego wywiezienia zabytku za

granicę wojewódzki konserwator zabytków może wpisać zabytek ruchomy do rejestru za-

bytków z urzędu. Do rejestru nie wpisuje się zabytku wpisanego do inwentarza muzeum

lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Na terenie miasta cały zasób obiektów wpisanych do rejestru zabytków ruchomych

województwa podkarpackiego zgromadzony jest w kościele parafialnym/farnym p.w. św.

Stanisława; decyzja B-222 z dn. 22.05.1986 r. obejmująca wyposażenie i wystrój świątyni,

łącznie 90 obiektów.

V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

Prowadzenie gminnej ewidencji zabytków należy do obowiązków gminy. Ewiden-

cję tę prowadzi się w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu

gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków (Art.22.p.4 Ustawy o ochronie zabyt-

ków). Wpis zabytków nieruchomych do gminnej ewidencji zabytków jest podstawą do

objęcia tych zabytków ochroną w formie zapisu w studium uwarunkowań i kierunków za-

gospodarowania przestrzennego oraz w MPZP. Ewidencja zabytków jest też podstawą do

sporządzania programów opieki nad zabytkami, a ustalenia tego programu uwzględnia się

zarówno w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jak

i w mpzp. Gminna Ewidencja Zabytków miasta Łańcuta została opracowana przez miasto

w 2008 r.


54

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ.

Mocne strony:

wysoka ranga zespołu zabytkowego Łańcuta

zespół zamkowo-parkowy – obiekt o randze ogólnopolskiej i międzynarodowej

uznany za Pomnik Historii

duży zasób innych obiektów i zespołów obiektów o znacznych wartościach archi-

tektonicznych, historycznych, artystycznych oraz o cennych walorach krajobrazo-

wych;

zespół staromiejski o zachowanym historycznym rozplanowaniu i dużym nasyceniu

obiektami zabytkowymi;

istnienie zabytków będących świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowo-

ści oraz położenie w obszarze o znacznych walorach środowiska kulturowego,

niezwykle bogaty zasób ruchomych dzieł sztuki zgromadzonych w Muzeum-

Zamku w Łańcucie (m.in. muzeum wnętrz, muzeum powozów, kolekcja ikon) oraz

w obiektach sakralnych;

Muzeum Gorzelnictwa z eksponatami przemysłu gorzelnianego;

pozostałości kultury żydowskiej – synagoga z wyjątkowo bogatym wystrojem wnę-

trza;

zachowane zabytkowe zespoły zieleni: park zamkowy, system zabytkowych alei

oraz historyczne obszary leśne ze starodrzewiem - Dębnik, Bażantarnia;

duża liczba zabytkowych willi - atrakcja turystyczna, jak również możliwość ich

wykorzystania na cele turystyczne;

organizacja ważnych imprez muzycznych, także o międzynarodowej randze (Fe-

stiwal Muzyczny, Międzynarodowe Mistrzowskie Kursy Muzyczne im. prof.

Z. Brzewskiego, Wieczory Muzyki Organowej i Kameralnej, Koncerty Jazzowe

Międzynarodowy Plener Malarsko-Rzeźbiarski);

aktywność społeczna w obszarze kultury, działalność organizacji pozarządowych,

m.in. działalność towarzystw: Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Łańcuckiej oraz

Towarzystwa Miłośników Łańcuta;

bardzo duża liczba wysokokwalifikowanych przewodników oprowadzających po

zamku, mieście i regionie, zrzeszonych w Kole Przewodników Miejskich i Tere-

nowych;

możliwość organizowania konferencji we wnętrzach obiektów zabytkowych;

korzystne warunki rozwoju turystyki ze względu na zachowane dziedzictwo kultu-

rowe i atrakcyjne tereny krajobrazowe oraz położenie przy trasie E4, w niedalekiej

odległości od lotniska Jasionka;

zachowane poczucie tożsamości kulturowej społeczności lokalnych;

Słabe strony:

zły stan zachowania części obiektów zabytkowych – dotyczy zwłaszcza części ze-

społów zieleni, części zabytkowej zabudowy miasta


55

część zabytkowych zespołów przekształcona, z elementami nowej zabudowy, nie

liczącej się z lokalną tradycją, architekturą i historycznymi uwarunkowaniami;

brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego zespołu staromiejskiego ze

względu na znikomą ilość miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;

brak wystarczających nakładów na ochronę zabytków i prace konserwatorskie przy

obiektach zabytkowych;

wykonywanie części remontów zabytkowych obiektów bez poszanowania substan-

cji zabytkowej;

niezagospodarowane lub nawet zdegradowane tereny zielone (Las Bażantarnia, Las

Dębnik);

słaba promocja walorów kulturowych i turystycznych;

słaby rozwój infrastruktury turystycznej i brak systemu obsługi ruchu turystyczne-

go, m.in. profesjonalnego biura informacji turystycznej;

mało aktywne wykorzystanie przez miasto dóbr kultury dla rozwoju turystyki;

niepełne wykorzystanie unijnych funduszy pomocowych oraz międzynarodowych

programów współpracy kulturalnej w pasie transgranicznym;

zły stan infrastruktury komunikacyjnej;

zbyt mała baza noclegowa w stosunku do odwiedzającego Łańcut ruchu turystycz-

nego,

niedostateczna ilość parkingów obsługujących zespół zamkowo-parkowy i Stare

Miasto,

utrudniony dostęp turystów do Muzeum Gorzelnictwa,

brak dbałości o estetykę przestrzeni publicznej

Szanse – czynniki pozytywnego oddziaływania na środowisko kulturowe:

uwzględnianie problemów ochrony dziedzictwa kulturowego w programach, stra-

tegiach i planach rozwoju miasta oraz w studium uwarunkowań i kierunków zago-

spodarowania miasta;

możliwość finansowania prac konserwatorskich i remontowych obiektów zabytko-

wych ze środków finansowych pochodzących z różnych źródeł: państwowe, samo-

rządowe, prywatne, wyznaniowe, środki UE i in.;

korzystne warunki dla rozwoju turystyki z wszechstronnym wykorzystaniem zaso-

bu i wartości dziedzictwa i krajobrazu kulturowego i naturalnego.

możliwość rozwoju turystyki, m.in. dzięki planom budowy autostrady A4, powsta-

nie łączników zjazdowych do miasta, tanim liniom lotniczym itp.;.

wzrost wydatków na kulturę i społeczne zainteresowanie kulturą;

duża ilość funduszy Unii Europejskiej w okresie 2007-2013 w tym z Regionalnego

Programu Operacyjnego województwa podkarpackiego;

przynależność Muzeum-Zamku do Stowarzyszenia Muzeów Wnętrz i Zespołów

Rezydencjonalnych;

współfinansowanie Muzeum-Zamku przez Urząd Marszałkowski Województwa

Podkarpackiego i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego dające szansę

jego dalszego prawidłowego rozwoju i utrzymania obiektów zabytkowych;

możliwość pozyskiwania środków na inwestycje związane z ochroną i zagospoda-

rowaniem zabytkowych zespołów zieleni oraz starorzeczy Wisłoka z NFOŚ

i WFOŚ.


56

Zagrożenia – czynniki negatywnego oddziaływania na środowisko kulturowe:

kryzys finansów publicznych;

niekontrolowany rozwój inwestycyjny na obszarze miasta wkraczający w histo-

ryczny układ urbanistyczny;

brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego ze względu na minimalną ilość

opracowywanych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obsza-

rów o znaczących wartościach kulturowych;

niedostatek mechanizmów promujących działania na rzecz ochrony, konserwacji

i rewaloryzacji zabytków;

braki w edukacji kulturowej i niedostateczna świadomość wartości zasobów kultu-

rowych;

wzrost atrakcyjności turystycznej innych regionów kraju powodujący odpływ tury-

stów;

konkurencja pobliskich ośrodków miejskich tj. Leżajska, Jarosławia w obsłudze ru-

chu turystycznego, a także w imprezach kulturalnych.


57

VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

Wymienione w tym punkcie zadania są działaniami, których realizacja przewidzia-

na jest na okres wieloletni. Możliwość ich realizacji zależy od możliwości i środków wy-

gospodarowanych przez miasto.

VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i układu urbanistycznego

VII.1.1 Rozważenie możliwości miasta w zakresie powołania parku kulturowego

w obrębie zespołu staromiejskiego i zespołu zamkowo-parkowego oraz opracowania planu

jego ochrony (z uwzględnieniem wskazanych zasad postępowania przy powoływaniu par-

ków kulturowych) w celu stworzenia skutecznej ochrony i promocji walorów kulturowych

i krajobrazowych miasta.

Zasady postępowania przy powoływaniu parków kulturowych określa dokument

pn. Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania projektu

jego ochrony. Materiały instruktażowe dla gminnych samorządów terytorialnych, autorów

planów ochrony, wojewódzkich i samorządowych konserwatorów zabytków, przyjęty

i zarekomendowany w dniu 6 października 2005 r. do stosowania przez Radę Ochrony

Zabytków przy Ministrze Kultury. Park kulturowy jest formą ochrony krajobrazu kultu-

rowego (krajobraz kulturowy jest to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku dzia-

łalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze Art.16

Ustawy o ochronie zbytków) umożliwiającą zachowanie wyjątkowych wartości historycz-

no-kulturowych w jednoczesnym ewentualnym powiązaniu z ochroną środowiska przy-

rodniczego. Celem ustanowienia takiej formy ochrony jest potrzeba zachowania ciągłości

tradycji krajobrazu i umożliwienie jego rozwoju zgodnie z tradycjami regionu.

Sposób powoływania parku kulturowego określa Ustawa o ochronie zabytków

i opiece nad zabytkami. W art. 16 i 17 ustawy zawarto podstawowe zasady postępowania

przy tworzeniu parku kulturowego, w tym:

powołanie parku kulturowego poprzez uchwałę rady gminy, po zasięgnięciu opinii

wojewódzkiego konserwatora zabytków, w celu ochrony krajobrazu kulturowego

oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nierucho-

mymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej,

określenie w uchwale nazwy parku kulturowego, jego granic, sposobu ochrony oraz

zakazów i ograniczeń,

sporządzenie, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, planu

ochrony parku kulturowego i jego zatwierdzenie przez radę gminy,

możliwość utworzenia jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem,

obowiązek sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla

obszaru parku kulturowego,

możliwość ustanawiania na terenie parku zakazów i ograniczeń


58

VII.1.2 W miarę możliwości dążenie do opracowywania MPZP dla obszarów, które ich

nie posiadają. W pierwszej kolejności dla terenów o stosunkowo dużym nasyceniu obiek-

tami zabytkowymi lub ważnymi dla ochrony dziedzictwa kulturowego ze względu na są-

siedztwo ważnych części układu przestrzennego.

VII.1.3 Uwzględnianie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miasta

dziedzictwa kulturowego, a w szczególności:

obiektów zabytkowych - zarówno wpisanych do rejestru zabytków jak i wszystkich

obiektów zabytkowych ujętych w zaktualizowanej Gminnej Ewidencji Zabytków,

zapisów dotyczących ochrony zabytków zawartych w niniejszym Gminnym Pro-

gramie Opieki nad Zabytkami miasta Łańcuta

ochrony w obszarach stref ochrony konserwatorskiej – wskazanej w opracowaniu

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łań-

cuta

VII.1.4 Uwzględnianie w planowaniu przestrzennym i działalności inwestycyjnej na tere-

nie miasta zasad ochrony historycznego układu planistycznego oraz zasad ochrony krajo-

brazu kulturowego, w tym w szczególności dążenie do zachowania w niezmienionej for-

mie historycznych panoram, osi widokowych, form terenu, zabytkowych kompozycji zie-

leni, cmentarzy itp.

VII.1.5. Realizacja i stosowanie się do wytycznych i postulatów konserwatorskich okre-

ślonych w: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta

Łańcuta przede wszystkim ochrona konserwatorska elementów charakterystycznych dla

zespołów zabytkowej zabudowy i związanych z nimi elementów krajobrazu naturalnego:

układu planistycznego, tj. pozostałości dawnego rozplanowania oraz elementów

dokumentujących ich późniejsze przekształcenia;

zabytkowego zespołu zamkowo-parkowego;

zabytkowych zespołów kościelnych na terenie miasta;

stanowisk archeologicznych;

krajobrazu kulturowego, który tworzą m.in.: charakter zabudowy, sposób

zagospodarowania i użytkowania terenu, elementy dopełniające (m.in. kapliczki,

figury i krzyże, pomniki, cmentarze) oraz powiązanie zabudowy z formami

terenowymi, elementami krajobrazu naturalnego (cieki wodne, naturalna zieleń,

rzeźba terenu) oraz charakterystycznymi formami zagospodarowania terenu: zieleń

użytkowa, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, użytki ekologiczne,

pomniki przyrody, rowy, skarpy, stawy itp.

VII.1.6. Uwzględnianie zaleceń odnoszących się do wyznaczonych w ww. Studium stref

ochrony konserwatorskiej oraz wskazanych zasad ochrony przy opracowywaniu miejsco-

wych planów zagospodarowania przestrzennego. Szczególną uwagę należy zwrócić na:

przestrzeganie zasad ścisłej ochrony konserwatorskiej historycznej struktury

przestrzennej (strefy „A”) dla następujących obszarów zlokalizowanych na tere-

nie miasta:

o Strefa „A-1” – objęto nią najcenniejsze zachowane elementy układu przestrzennego

miasta Łańcuta – miasto lokacyjne i jego otoczenie;


59

W strefie „A-1” obowiązuje pełny zakres ochrony konserwatorskiej. Na całym jej ob-

szarze wszelka działalność projektowa, planistyczna i inwestycyjna musi być uzgad-

niana z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Dla całego obszaru strefy „A”-1

ustalono zasady, które należy uwzględniać w procesie inwestycyjnym:

W części dotyczącej ochrony układu urbanistycznego oraz wartości kompozycyjnych

i wnętrz architektonicznych zespołu:

„akcentowanie poprzez uczytelnienie go w terenie.

przywracanie w miejscach, gdzie jest to możliwe i uzasadnione, elementów

historycznego rozplanowania.

eksponowanie w terenie reliktów dawnego systemu obronnego w postaci

skarp i wałów.

ochronę zachowanych historycznych układów zieleni oraz rewaloryzacji

zdegradowanych i uszkodzonych fragmentów.

ochronę i modernizację zabytkowych obiektów; w trakcie ich adaptacji na-

leży zadbać o to, by w rynku i jego najbliższym otoczeniu utrzymać w moż-

liwie największym zakresie funkcję mieszkalną.

likwidację niektórych obiektów niezharmonizowanych z otoczeniem po-

przez ich przebudowę lub najlepiej zastąpienie innymi kompozycyjnie po-

wiązanymi z całością.

usunięcie funkcji uciążliwych z obszarów strefy „A” o wysokich warto-

ściach zabytkowych, tj. m.in. ruchu tranzytowego (…)

dostosowanie nowej zabudowy oraz zharmonizowanie z otoczeniem po-

przez stosowanie odpowiedniego detalu architektonicznego, faktury, wy-

stroju, kolorystyki, itp.

kształtowanie infrastruktury miejskiej w taki sposób, by ich wysokość har-

monizowała z istniejącymi i zachowanymi oraz znanymi z przekazów iko-

nograficznych elementami oświetlenia, małej architektury, brukami, itp.

Należy zachować zabytkowe poziomy i nawierzchnie placów, ulic i podwó-

rek. Nawierzchnie ulic i placów powinny być zróżnicowane.”

Wskazano też szereg zaleceń szczegółowych dotyczących elewacji budynków,

kształtów dachów, stolarki okiennej, ogrodzeń itp.

o Strefa „A-2” wyznaczona dla fragmentu dawnego założenia folwarku „Na Gór-

nem” na jego południowym krańcu, tj. tzw. obszaru „Starej Likierni” (obejmuje

budynki: Magazyn Likierów i Rossolisów, Dom Administracji Fabryki Likierów

i Rossolisów oraz ich otoczenie wraz z zespołem stawów);

o Strefa „A-3” położona na południe od dawnego Zwierzyńca, na wschód od traktu

leżajskiego tzw. „Bażantarnia” oraz obszar dawnego Folwarku na Dolnem wraz

z alejami łączącymi zamek z Bażantarnią;

o Strefa „A-4” dopełnia zespół zamkowo-parkowy reliktami założenia wielkoprze-

strzennego w postaci zespołu alei połączonych jeszcze obecnie w niektórych frag-

mentach z polami uprawnymi, tworząc jednocześnie otulinę dla bezcennego parku

zamkowego od wschodu. W strefie „A-4” łączą się z sobą zespoły: zamkowo-

parkowy i alejowy. Od południa strefa ta graniczy ze strefą „E”-7;

o Strefa „A –5” utworzona dla obszaru willi zw. „Trześnik” wraz z otaczającym ją

historycznym ogrodem z częściowo zachowanym starodrzewiem.


60

przestrzeganie zasad ochrony zachowanych elementów zabytkowych (Strefa „B”).

Strefy te obejmują tereny usytuowane w sąsiedztwie najcenniejszych części ukła-

du przestrzennego o zachowanym historycznym rozplanowaniu, z zabudową

o wartościach zabytkowych. W strefie tej obowiązuje wymóg zachowania istnieją-

cych elementów o wartościach kulturowych i dostosowania nowej zabudowy do

historycznej kompozycji. Strefy „B” wyznaczono dla następujących obszarów

zlokalizowanych na terenie miasta:

o Strefa „B-1” obejmuje obszar niwy siedliskowej dawnej wsi Przedmieście.

o Strefa „B-2” wyznaczona dla obszaru dawnych koszar kawalerii przy ul. Piłsud-

skiego.

o Strefa „B-3” wyznaczona dla zabytkowej zabudowy i rozplanowania ulicy Piłsud-

skiego, która w dobie zaborów pełniła funkcję drogi cesarsko-królewskiej.

o Strefa „B-4” obejmująca enklawę zabudowy zgrupowaną na terenie obecnego Szpi-

tala Powiatowego oraz przy ulicach Żardeckiego, Narutowicza oraz Sokoła.

o Strefa „B-5” obejmująca podmiejską enklawę zabudowy, która ukształtowała się

w dziesięcioleciu poprzedzającym I wojnę światową i w okresie międzywojennym

przy drodze do Albigowej, którą nazywano Wisielówką (obecna ulica Mościckie-

go).

o Strefa „B-6” wyznaczona została dla zespołu zabudowy usytuowanego przy ulicy

Daszyńskiego i przylegającego do niej od strony południowo-zachodniej nieczyn-

nego kirkutu. Jest to ulica ukształtowana prawie w całości w latach 1930-1934.

o Strefa „B-7” wyznaczona dla obszaru szczątkowo zachowanego „Zwierzyńca”,

gdzie w chwili obecnej w dużym stopniu zachował się jedynie „Dębnik” pełniący

obecnie funkcję lasu komunalnego.

„Dla obszarów objętych strefą „B” w Miejscowych Planach Zagospodarowania Prze-

strzennego względem kształtowania zabudowy należy zastosować się do zaleceń za-

wartych w Studium Historyczno – Urbanistycznym dla miasta Łańcuta do Studium

Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego oraz Miejscowych Pla-

nów Zagospodarowania Przestrzennego.”

przestrzeganie zasad ochrony przewidzianej dla Strefy „OW” – obserwacji arche-

ologicznej. Wszelkie prace inwestycyjne w tej strefie mogą być wykonywane pod

nadzorem archeologiczno-konserwatorskim. Strefy „OW” wyznaczono dla trzech

obszarów w granicach administracyjnych miasta, na których w wyniku dotychczaso-

wych badań stwierdzono występowanie ważnych reliktów archeologicznych.

o Strefa „OW-1” wyznaczona dla obszaru obejmującego następujące tereny:

1) tereny miasta lokacyjnego,

2) dawne wzgórze zamkowe (ob. plebańskie),

3) wzgórze na północ od ww., na którym wg przypuszczeń znajduje się

domniemane grodzisko.

o Strefa „OW-2” obejmująca obszar stanowiska archeologicznego nr 3, zlokali-

zowanego na tzw. „Księżych Górkach”

o Strefa „OW-3” wyznaczona dla obszaru, na którym usytuowany jest nowożytny

zamek Lubomirskich i Potockich.

„Nadzór archeologiczny powinien głównie skoncentrować się, w trakcie prac ziemnych, na

zinwentaryzowaniu i ochronie reliktów nowożytnych fortyfikacji. W przypadku


61

potwierdzenia w wyniku badań archeologicznych istnienia tam cennych reliktów

archeologicznych - może zaistnieć w niektórych przypadkach konieczność

przemianowania strefy „OW” i stanowisk archeologicznych, w części lub całości, w strefę

„W”, tj. strefę ścisłej ochrony reliktów archeologicznych, co może w konsekwencji

pociągnąć za sobą zakaz wszelkiej działalności inwestycyjnej, poza związaną bezpośrednio

z rewaloryzacją tych terenów. Już na etapie planowania należy uzależnić wszelkie

inwestycje od wyników badań archeologicznych.”

przestrzeganie zasad ochrony ekspozycji obiektów zabytkowych (Strefa „E”)

Strefa „E” ma na celu przede wszystkim eksponowanie wartościowych wglądów

panoramicznych na miasto lokacyjne, fragmenty założeń objętych strefą „A” oraz

pojedynczych cennych obiektów z tras komunikacyjnych i niedużych wzgórz oka-

lających miasto, oraz z lokalnych wglądów wewnątrz miasta usytuowanych w ko-

rzystnych widokowo miejscach na obrzeżach wzgórza miejskiego. Strefą tą objęto

wglądy tak dalsze, jak też bliskie na zespoły zabudowy o wartościach kulturowych

i krajobrazowych, zagrożone zdominowaniem lub przesłonięciem przez zabudowę

współczesną. Na obszarze strefy „E” konieczne jest kontrolowanie lokalizacji i do-

stosowanie gabarytów projektowanych budynków lub zespołów zabudowy w celu

zachowania ekspozycji zabytkowych obiektów i zespołów zabudowy. Ustalenia

obowiązujące w tym zakresie zawarte są w Studium Historyczno – Urbanistycznym

dla miasta Łańcuta. Ważną rolę w jej wyznaczeniu odegrały najważniejsze punkty,

ciągi i korytarze widokowe.

Strefy ekspozycji wyznaczono również biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu i sylwetę

eksponowanego zespołu zabytkowego.

Strefa „E-1” obejmuje otwarty obszar, który usytuowany jest między fragmentem ob-

wodnicy a panoramą widzianą z ciągu widokowego nr 12. Jedyny fragment pano-

ramy historycznej części miasta od południowego zachodu posiada dominantę

w postaci wieży kościoła farnego i wieży tzw. dużej „Reichardówki” (na pierw-

szym planie).

Strefa „E-2” obejmuje obszar między stawem browarnym a dawnym wzgórzem zam-

kowym i wzgórzem miejskim, a zwłaszcza jego część, na której stoi kościół para-

fialny i nieco dalej w kierunku zachodnim klasztor podominikański.

Strefa „E-3” obejmuje obszar zawarty w korytarzu widokowym, który zawarty jest

w ciągu widokowym nr 5 usytuowanym na krótkim odcinku ulicy Wyszyńskiego

przebiegającej na skarpie u podnóża Księżych Górek.

Strefa „E-4” obejmuje obszar panoramicznego wglądu na dawne wzgórze zamkowe,

obecnie plebańskie (pierwszy plan) i wzgórze miejskie z ciągu widokowego usytu-

owanego wzdłuż ulicy Wyszyńskiego od północnego wschodu, obejmującą przede

wszystkim domniemane grodzisko (pierwszy plan), dawne wzgórze zamkowe

(drugi plan), kościół farny i fragmenty zachodniej pierzei rynku (trzeci plan).

Strefa „E-5” obejmuje dwa wglądy panoramiczne z ciągów widokowych usytuowa-

nych wzdłuż ulicy M. Konopnickiej nad rzeczką Mikośką, z których rozpościera

się widok na wzniesienie, na którym znajdują się dawne wzgórze zamkowe (pierw-

szy plan) i bryła kościoła farnego z dominantą w postaci wieży (drugi plan).


62

Strefa „E-6” obejmuje fragment wzniesienia pod nazwą Księże Górki, na którym znaj-

duje się platforma widokowa. Otwiera się z niej widok na duży obszar miasta.

Strefa „E-7” ma na celu zapobieżenie przesłonięciu fragmentu założenia zamkowo-

parkowego po zlikwidowaniu tam kolidującego obecnie z zabytkowym otoczeniem

zespołu szklarniowego (obecnie już nie istnieje) - oglądanego obecnie z ciągu wi-

dokowego nr 14 usytuowanego na tym odcinku drogi krajowej E 4.

Strefa „E-8” ma na celu utrzymanie ekspozycji tzw. obszaru „Starej Likierni” (określa-

nego też przez miejscowych mieszkańców nazwą „Stawarki”).

przestrzeganie zasad ochrony krajobrazu kulturowego (Strefa „K”). Obejmuje

obszary bezpośrednio związane z układem historycznym, znajdujące się w jego

otoczeniu. Działalność konserwatorska w tej strefie winna zmierzać do zachowa-

nia bądź częściowego odtworzenia elementów krajobrazu urządzonego. Zgodnie

z zapisami w Studium w strefach tych należy wykluczyć wszelką działalność degradu-

jącą istniejące walory krajobrazu.

o „Strefę „K”-1 wyznaczono mając na uwadze zabezpieczenie zachowanych

walorów kulturowych w strefach ochrony konserwatorskiej „A” i „B” i na ich

obrzeżach oraz zachowanych w dobrym stanie pozostałości krajobrazu naturalnego.

W strefie tej na szczególną uwagę zasługuje zespół zachowanych zabytkowych

alei, który jest związany integralnie z zabytkowymi zespołami usytuowanymi

w strefach „A” i „B”, tworząc nietypową kompozycję przestrzenną

charakterystyczną dla wielkiej własności ziemskiej.

o Strefa „K”-2 obejmuje natomiast najbardziej interesujący fragment zachowanego

krajobrazu naturalnego, jaki powstał na skutek działalności Wisłoka po zmianie

jego koryta. Na tym obszarze w trakcie opracowania Miejscowego Planu

Zagospodarowania Przestrzennego niezwykle ważne będzie sprzężenie zagadnień

związanych z ochroną krajobrazu kulturowego i naturalnego z zadaniami ochrony

środowiska przyrodniczego oraz z ekologicznym ujęciem problemu, mającym

podstawowe znaczenie dla pełnego rozwiązania tej problematyki. Zalecenia

dotyczące zasady kształtowania krajobrazu i zabudowy w strefie „K” – 1 i „K” – 2,

które zostały zawarte w Studium Historyczno – Urbanistycznym dla miasta

Łańcuta powinny zostać uwzględnione w Miejscowych Planach Zagospodarowania

Przestrzennego.”

VII.1.7. Dążenie do opracowania całościowego programu rewitalizacji i rewaloryzacji

zespołu staromiejskiego o dużych wartościach historyczno-urbanistycznych, którego

obecny stan nie jest zadowalający: duża liczba zaniedbanych zabytkowych obiektów,

liczne obiekty dysharmonizujące, brak dbałości o estetykę przestrzeni publicznej.

VII.1.8. Sukcesywna realizacja projektu zagospodarowania płyty rynku uwzględniającego:

uczytelnienie kompozycji, historyczne elementy rozplanowania, funkcję, małą

architekturę, nawierzchnię placu, oświetlenie, korektę zieleni. Zagospodarowanie płyty

rynku uwzględnić powinno historyczne i współczesne potrzeby funkcjonalne, w tym m.in.

funkcję reprezentacyjną, umożliwiającą organizowanie uroczystości patriotycznych


63

i religijnych, imprez rozrywkowych itp., funkcję rekreacyjną (miejsce spotkań

i odpoczynku mieszkańców i turystów). Konieczne jest także uporządkowanie ruchu

kołowego uwzględniającego ograniczenie występującej obecnie w rynku uciążliwości

komunikacji.

VII.1.9. Bardzo duże znaczenie w przestrzeni miasta Łańcuta pełnią zachowane

zabytkowe zespoły zieleni: park zamkowy, zabytkowe aleje, lasy komunalne (Bażantarnia

i Dębnik). Konieczne jest wykonanie prac rewaloryzacyjnych zdegradowanych terenów

Bażantarni i Dębnika oraz wykorzystanie ich na cele rekreacyjne. Zachowane zabytkowe

aleje jako ważny element kulturowy i krajobrazowy winny być poddawane bieżącym

pracom pielęgnacyjnym i konserwatorskim. Rozważyć należy możliwość odtworzenia alei,

które uległy częściowej lub całkowitej degradacji.

VII.1.10. W dalszej perspektywie w historycznym centrum miasta założyć należy

wymianę istniejącej dysharmonizującej zabudowy, (m.in. istniejące pawilony, bloki) na

nową dostosowaną gabarytami, bryłą i jakością architektury.

VII.1.11. Wspieranie przez samorząd miasta dalszej konsekwentnej rewaloryzacji zespołu

zamkowo-parkowego oraz kolejnych działań zwiększających atrakcyjność zespołu

VII.1.12. Nawiązywanie w nowych realizacjach do lokalnych tradycji kształtowania

zabudowy i stosowanych materiałów – poszanowanie i kultywowanie we współczesnych

realizacjach lokalnych tradycji budowlanych.

VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczególnym uwzględnie-

niem obiektów i zespołów obiektów charakterystycznych dla miasta

VII.2.1. Podjęcie działań zmierzających do objęcia ochroną prawną poprzez wpis do reje-

stru zabytków obiektów zabytkowych o znaczących dla regionu wartościach historycz-

nych, artystycznych i naukowych.

Proponuje się uwzględnienie w ww. działaniach następujących obiektów:

Zespół kościelny – plebania, mur obronny, figura Matki Bożej z Dzieciątkiem

Zespół koszar 10 Pułku Strzelców Konnych – główny budynek sztabowy oraz

ewentualnie inne wybrane obiekty

Kamienica, ul. Cetnarskiego 6

Dawna szkoła tkacka, Cetnarskiego 17

Dawna siedziba Stowarzyszenia "Gwiazda”, ul. Danielewicza 8

Willa „Róża”, Danielewicza 21

Willa, ul. Dolniańska 2

Dawna Szkoła Wydziałowa Żeńska SS. Boromeuszek, ul. Farna 10

Klasztor SS. Boromeuszek ul. Farna 12

Dawne Seminarium Nauczycielskie SS. Boromeuszek, ul. Grunwaldzka 9

Dawne Seminarium Nauczycielskie SS. Boromeuszek, ul. Grunwaldzka 11

Willa, ul. Grunwaldzka 15

Willa, ul. Grunwaldzka 51


64

Dawny Folwark na Dolnem – brama wjazdowa, ul. Grunwaldzka

Willa , ul. Konopnickiej 29

Kamienica, ul. Kościuszki 7

Dom, ul. Królowej Elżbiety 5-7

Elektrownia, ul. Łysa Góra 6

Dawna Kasa Oszczędności, ul. Mickiewicza 2

Willa, ul. Mickiewicza 12

Willa, ul. Mickiewicza 18

Dom, ul. Mościckiego 15

Dom, ul. Mościckiego 17

Dawny Żydowski Dom Ludowy, ul. Ottona z Pilczy 12

Kamienica, Rynek 1

Kamienica, Rynek 5

Kamienica, Rynek 10

Kamienica, Rynek 15

Kamienica, Rynek 21

Kamienica, ul. Rzeźnicza 2

Kamienica, ul. Rzeźnicza 8

Dom, ul. Sienkiewicza 3

Kamienica, ul. Sobieskiego 18

Kamienica, ul. Sobieskiego 20

Dom, ul. Sokoła 1

Budynek Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", ul. Sokoła 11

Dom, ul. Tkacka 4

Willa, ul. Tkacka, 24

Willa, ul. Żardeckiego 12

VII.2.2 Działania władz samorządowych związane z wpisaniem do rejestru zabytków

ważnych dla dziedzictwa kulturowego miasta obiektów powinny polegać na:

a) zebraniu stosownej dokumentacji, opracowaniu karty ewidencyjnej obiektu

i złożeniu wniosku do WKZ (osobno dla każdego obiektu; sukcesywnie, poczyna-

jąc od obiektów najbardziej zagrożonych z uwagi na stan zachowania lub zamie-

rzenia inwestycyjne) – w przypadku obiektów stanowiących własność miasta;

b) prowadzeniu działań zachęcających właścicieli do występowania do WKZ

o dokonanie wpisu do rejestru zabytków;

c) w obu ww. przypadkach miasto może również we własnym zakresie objąć ochroną

wytypowane obiekty, wprowadzając precyzyjne, szczegółowe zapisy w mpzp.

VII.2.3. Rozważenie możliwości utworzenia Miejskiego Funduszu Odnowy Zabytków,

który dofinansowywałby prace konserwatorskie podejmowane przy obiektach zabytko-

wych nie będących własnością miasta. Sugeruje się dofinansowywanie (refundowanie)

kosztów tylko tych prac, które zyskają akceptację WKZ.

VII.2.4. Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę

nad zabytkami m.in. poprzez podejmowanie działań zmierzających do pozyskania środków

zewnętrznych na działania konserwatorsko-remontowe przy obiektach zabytkowych


65

VII.2.5. Dążenie do przeprowadzenia prac remontowych przy obiektach zabytkowych sta-

nowiących własność władz samorządowych zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi.

W pierwszej kolejności należy wykonać prace remontowe i konserwatorskie przy obiek-

tach znajdujących się w złym stanie, a prezentujących znaczne wartości zabytkowe i walo-

ry architektoniczne. Należą do nich następujące obiekty:

Kaplica grobowa na cmentarzu

Kaplica cmentarna Madeyskich

Kamienica, ul. Kościuszki 7

VII.2.6 Wdrożenie systemu wsparcia finansowego dla właścicieli i użytkowników zabyt-

kowych obiektów (wpisanych do rejestru i do gminnej ewidencji zabytków) przeznaczone-

go na wykonywanie remontów i konserwacji budynków (ulgi podatkowe, finansowanie

prac inwentaryzacyjnych i dokumentacyjnych, współfinansowanie remontów).

VII.2.7. Wspieranie działań zmierzających do powstrzymania procesu niszczenia oraz

działań ratunkowych w stosunku do obiektów zabytkowych o dużych walorach architekto-

nicznych lub historycznych, nie będących własnością gminy, nieużytkowanych bądź znaj-

dujących się w złym stanie technicznym.

VII.2.8. Wspieranie inicjatyw zmierzających do rewitalizacji zabytkowych nieużytkowa-

nych obiektów poprzemysłowych i użyteczności publicznej:

młyn drewniany na Podzwierzyńcu

szkoła tkacka, ul. Cetnarskiego 17

warsztaty szkoły tkackiej, ul. Matejki 1

zespół koszar przy ul. Piłsudskiego.

Pożądana jest adaptacja tych budynków do nowych funkcji.

VII.2.9. Dbałość o zachowanie w nieprzekształconej formie architektury willowej (będącej

świadectwem rozwoju miasta od końca XIX w. oraz w okresie dwudziestolecia międzywo-

jennego) zlokalizowanych przede wszystkich przy ulicach: Bohaterów, Cetnarskiego Do-

minikańskiej, Grunwaldzkiej, Jagiellońskiej, Mickiewicza, Paderewskiego, Piłsudskiego,

Słowackiego, Sienkiewicza, Sokoła, Żardeckiego. Zachowane parterowe i piętrowe wille

i domy w ogrodzie, wykazujące duże zróżnicowanie i bogactwo form, poza wartościami

architektonicznymi będącymi przejawem bardzo różnorodnych ówczesnych koncepcji (styl

dworkowy, elementy historyzmu, modernizmu, funkcjonalizmu) są też odzwierciedleniem

ówczesnych idei urbanistycznych – idei miast-ogrodów. Zachowany w większości w do-

brym stanie zespół łańcuckich willi i domów w ogrodzie jest swoistym wyróżnikiem

w architekturze miasta – odznaczając się malowniczością architektury, poprzez swą lokali-

zację i usytuowanie w ogrodach Łańcut zyskał specyficzny i do dziś odczuwalny charakter

„zielonego miasta”. Ochrona winna dotyczyć zarówno zachowania formy, bryły, wystroju

elewacji, detalu, stolarki okiennej i drzwiowej obiektów wpisanych do rejestru i do gmin-

nej ewidencji zabytków, jak również szczególnej dbałości o zachowanie wartości urbani-

stycznych z wykluczeniem działań powodujących degradację otoczenia tych obiektów.


66

VII.2.10. Przy realizacji zadań wskazanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji określo-

nych m.in. jako prace remontowe konkretnych budynków należy pamiętać, że przy obiek-

tach zabytkowych przeprowadza się prace konserwatorsko-remontowe, w czasie których

zadbać należy o maksymalne zachowanie autentycznej substancji zabytkowej (m.in. orygi-

nalnej stolarki okiennej i drzwiowej, wystroju i detalu architektonicznego). Prace te muszą

by uzgodnione z WUOZ-Delegatura w Rzeszowie.

VII.2.11. Egzekwowanie kanonu zasad i zakresu dopuszczalnych działań przy prowadze-

niu wszelkich prac remontowych i budowlanych przy obiektach zabytkowych:

a) wpisanych do rejestru zabytków;

b) znajdujących się w GEZ;

w tym m.in.: wymóg uzgadniania remontów i ewentualnych zmian z WKZ, poszano-

wanie dla wszelkiej substancji zabytkowej obiektu, stosowania metod odwracalnych,

stosowania materiałów naturalnych względnie identycznych z zastosowanymi pierwot-

nie (zwłaszcza w odniesieniu do cokołów, ścian zewnętrznych, detalu architektonicz-

nego, pokryć dachowych, elementów dekoracyjnych na zewnątrz i wewnątrz budynku),

zachowania pierwotnych (lub zbliżonych do pierwotnych) gabarytów i bryły, zacho-

wanie (lub powrót do) historycznego, bezpośredniego otoczenia budynku.

VII.2.12. Przestrzeganie podstawowych wymogów estetyki w stosunku do zabytkowych

obiektów i zespołów obiektów ze szczególnym uwzględnieniem zasad konserwatorskich

dotyczących umieszczania reklam, kolorystyki elewacji oraz poprzez działania niskona-

kładowe jak: bieżąca konserwacja, uporządkowanie obejścia, urządzanie zieleni, wymiana

nieestetycznych współczesnych ogrodzeń.

VII.2.13. Zwracanie uwagi w trakcie wykonywania remontów zabytkowych kapliczek na

zachowanie lub przywracanie ich pierwotnej, tradycyjnej bryły, formy, stylu, materiałów,

pokrycia dachowego, wystroju i detalu architektonicznego itp. – pomocne mogą być foto-

grafie archiwalne ze zbiorów Urzędu Ochrony Zabytków - Delegatury w Rzeszowie oraz

pomoc merytoryczna Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

w Rzeszowie.

VII.2.14. Prowadzenie gminnej ewidencji zabytków:

zweryfikowanie opracowanej gminnej ewidencji zabytków (wykaz obiektów obję-

tych GEZ załączony do niniejszego Programu jako Aneks nr 1) w następujący spo-

sób:

usunąć z GEZ obiekty przekształcone, które utraciły, nie posiadają wartości

zabytkowych.

Dom, ul. Daszyńskiego 6 (budynek o prostej bryle, o bardzo skrom-

nym detalu)

Dom, ul. Dębnik 14a (budynek o prostej bryle, o bardzo skromnym

detalu)

Dom, ul. Głowackiego 11 (pozbawiony cech zabytkowych)

Dom, ul. Grunwaldzka 3 (pozbawiony cech zabytkowych)

Dom, ul. Królowej Jadwigi 21 (brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Łysa Góra 1 (po remoncie, brak cech zabytkowych)


67

Dom, ul. Łysa Góra 8 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Mościckiego 9 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Mościckiego 11 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Piłsudskiego 61 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Podwale 12 (brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Podwale 14 (brak cech zabytkowych)

Dom, ul. Podzwierzyniec 72 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

Dom, ul. 10 Pułku Strzelców Konnych 5 (po remoncie, brak cech

zabytkowych)

Dom, ul. 10 Pułku Strzelców Konnych 10 (po remoncie, brak cech

zabytkowych)

Dom, ul. Traugutta 4-6 (po remoncie, brak cech zabytkowych)

:

GEZ należy ponadto uzupełnić o kartę stanowiska archeologicznego nr 21,

oraz karty cmentarzy

monitoring dotyczący stanu zachowania obiektów zabytkowych, prowadzonych

prac remontowych i konserwatorskich oraz bieżące wprowadzanie danych do

komputerowej bazy ewidencji gminnej;

wypracowanie zasad wymiany informacji i aktualizacji danych dotyczących obiek-

tów zabytkowych objętych gminną ewidencją zabytków pomiędzy Urzędem

Ochrony Zabytków – Delegatura w Rzeszowie a Urzędem Miasta w Łańcucie.

VII.2.16. Stymulowanie zasad partnerstwa i współodpowiedzialności mieszkańców za

zachowanie dziedzictwa kulturowego w gminie – wdrożenie programu informacyjnego we

współdziałaniu ze środowiskami lokalnymi, promowanie prawidłowych postaw wobec

zabytków.

VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi.

VII.3.1. Podjęcie działań zmierzających do objęcia ochroną polegającą na wpisie do

rejestru zabytków ruchomych najcenniejszych nagrobków znajdujących się na cmentarzu

komunalnym.

VII.3.2.. Kontynuacja prac przy konserwacji zabytkowych nagrobków na cmentarzu

komunalnym

VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi.

VII.4.1 Zintegrowana ochrona stanowisk archeologicznych

konsekwentne egzekwowanie zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na

obszarach stanowisk archeologicznych objętych ochroną określoną w miejscowych

planach zagospodarowania przestrzennego

zapobieganie inwestycjom na terenie stanowisk archeologicznych bez nadzoru

konserwatorskiego

VII.4.2. Dostęp do informacji o archeologicznym dziedzictwie kulturowym miasta


68

udostępnienie danych o archeologicznych zabytkach miasta na stronie internetowej

miasta wraz z mapkami oraz podstawowymi informacjami dla inwestorów

planujących inwestycje na obszarach stanowisk archeologicznych.

VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarza-

nie informacji o zabytkach.

VII.5.1. Prowadzenie stałego monitoringu i weryfikacja obiektów uwzględnionych w

GEZ, najlepiej w oparciu o komputerową bazę danych.

VII.5.2. Zabieganie o wykonanie kart ewidencyjnych dla wszystkich obiektów wpisanych

do rejestru zabytków, które kart nie posiadają, a w następnej kolejności – dla obiektów

proponowanych do rejestru [sprawa w gestii WKZ].

VII.5.3. Wspieranie inicjatyw zmierzających do upowszechniania wiedzy o dziedzictwie

kulturowym miasta np. w postaci publikacji przewodnikowych, popularno-naukowych

i albumowych, zapisów na stronie internetowej miasta;

VII.5.4. Umieszczenie listy obiektów znajdujących się w GEZ na stronie internetowej

Urzędu Miasta.

VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego – roz-

wój turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp.

VII.6.1. Zintegrowanie działań promocyjnych władz miasta w zakresie turystyki z działa-

niami władz powiatu, np. poprzez stworzenie szlaków atrakcji turystycznych miasta i po-

wiatu, w których miasto byłoby jednym z punktów na szlaku, a równocześnie zostało wy-

kreowane jako centrum noclegowo-wypadowe.

VII.6.2. Włączanie się miasta w akcje organizowania szlaków tematycznych w odniesieniu

do tematów, w których Łańcut mógłby zaistnieć z racji swych zasobów kulturowych lub

doświadczeń historycznych – np. Szlak Ordynacji Łańcuckiej, Szlak chasydzki.

VII.6.3. Dokonanie wyboru najciekawszych obiektów i miejsc w mieście, opracowanie na

ich bazie specjalnego szlaku dziedzictwa, oznakowanie go, opisanie poszczególnych jego

elementów na towarzyszących im estetycznych, zunifikowanych w ramach szlaku tablicz-

kach informacyjnych, wydanie popularyzującego szlak folderu lub przewodnika, np. pro-

ponowane w Studium uwarunkowań Szlak Willi i Rezydencji Łańcuckich, Szlak Kultury

Żydowskiej, (szlaki o charakterze miejskiej trasy po zabytkach).

VII.6.4. Współpraca miasta z Muzeum–Zamek w Łańcucie przy tworzeniu Informacji Tu-

rystycznej.

VII.6.5. W ramach współpracy z Muzuem-Zamek w Łańcucie włączenie się w przygoto-

wywanie ekspozycji dotyczącej historii Łańcuta.


69

VII.6.6 Wspieranie działań społecznych mających na celu ochronę, opiekę i popularyzację

zabytków miasta poprzez tworzenie lokalnych uregulowań prawnych, udzielanie rekomen-

dacji, stosowanie ułatwień, przyznawanie wsparcia (finansowego i/lub medialnego) dla

różnorodnych inicjatyw w tym zakresie (np. publikacje, konkursy wiedzy, działania kon-

serwatorskie i rewaloryzacyjne przy obiektach itd.).

VII.6.7. Popieranie istniejących (lekcje muzealne, prezentacja wybranych tematów

w szkołach), jak i stymulowanie wprowadzania nowych (gry i zabawy edukacyjne dla

najmłodszych, publikacje nt. zbiorów adresowane do dzieci, konkursy itd.) form edukacyj-

nych prowadzonych przez Muzeum-Zamek w Łańcucie.

VII.6.8. Kontynuacja, wspieranie i rozwijanie organizowanych w Łańcucie cyklicznych

wystaw, imprez i festiwali promujących dziedzictwo kulturowe.

VII.6.9. Aktywne włączanie się miasta i prowadzonych przezeń instytucji kultury w co-

roczne obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, pozwalające na szerokie propagowanie

lokalnego dziedzictwa kulturowego i zapewniające organizowanym imprezom reklamę na

terenie całego województwa za pośrednictwem plakatów z programem obchodów oraz

regionalnych mediów.

VII.6.10. Wspieranie działań w zakresie popularyzacji akcentującej walory kulturowe

i przyrodnicze turystyki pieszej i rowerowej na terenie samego miasta i jego okolic oraz

rozwijanie towarzyszącej im infrastruktury (ścieżki rowerowe, sezonowe wypożyczalnie

sprzętu, punkty widokowe, tablice informacyjne itp.);

VII.6.11. Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do

systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej.

VII.6.12. Utrzymanie i bieżąca konserwacja kapliczek i pomników połączone

z kultywowaniem, dokumentowaniem i upowszechnianiem tradycji związanej z tymi

obiektami.

VII.6.13. Upamiętnianie i utrwalanie w pamięci mieszkańców, zwłaszcza młodego poko-

lenia, ważnych wydarzeń historycznych, wybitnych postaci związanych z regionem itp.

poprzez działalność wydawniczą (regionalia), prowadzenie lekcji nt. przeszłości i kultury

regionu, organizowanie okazjonalnych wystaw i ekspozycji itp.


70

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY RE-ALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

Zakłada się, że zadania określone w Programie będą realizowane w wyniku następujących

działań:

1. Wspólne działanie władz samorządowych z WKZ oraz z: właścicielami

i posiadaczami obiektów, diecezją, organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami

regionalnymi, ośrodkami naukowymi;

2. Działania własne władz samorządowych:

a) prawne – np. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzen-

nego, powoływanie parków kulturowych, wnioskowanie o wpis do rejestru za-

bytków obiektów, które winny być objęte ochroną;

b) finansowe – należyte utrzymywanie, wykonywanie remontów i prac konserwa-

torskich przy obiektach zabytkowych będących własnością miasta oraz dotacje,

system ulg finansowych, nagrody, zachęty dla właścicieli i posiadaczy obiektów

zabytkowych;

c) programowe – realizacja projektów i programów regionalnych,

d) inne – działania stymulujące, promocyjne, edukacyjne itp.

3. działania w ramach programów dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej.

Zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabyt-

kami burmistrz ma obowiązek sporządzenia co 2 lata sprawozdania z realizacji progra-

mu, które przedstawia radzie miasta. Postuluje się, by sprawozdania te przekazywane

były do wiadomości Urzędu Ochrony Zabytków – Delegatury w Rzeszowie oraz do

Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie.


71

IX. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA Gminnego Programu Opieki nad Za-bytkami miasta Łańcuta na lata 2010-2013.

Przedstawione poniżej informacje są wskazaniem możliwości finansowania w róż-

norodnych obszarach działań związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego. Nie stano-

wią jednak bezpośredniego wskazania sposobów finansowania poszczególnych zadań.

Ponieważ opieka i ochrona zabytków realizowana jest poprzez różnorodne działania - do-

tyczące zarówno sfery materialnej (np., konserwacja i renowacja zabytków, zabezpiecze-

nia) jak i niematerialnej (np. edukacja i popularyzacja wiedzy) - system finansowania

ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce złożony jest z wielu różnorodnych i niezależnych

od siebie elementów. Zakłada się, że źródłem finansowania zadań wskazanych do realiza-

cji w Programie, będą zarówno środki, które pozostają w dyspozycji lub w zasięgu woje-

wódzkich władz samorządowych, jak również inne źródła (rządowe, prywatne, itp.)

Podstawowymi źródłami finansowania są:

finanse publiczne:

- krajowe (budżet państwa, budżety samorządów terytorialnych wszystkich

szczebli, fundusze celowe)

- zagraniczne (środki Unii Europejskiej i inne środki pomocowe)

finanse prywatne (osób fizycznych i prawnych, organizacji pozarządowych,

stowarzyszeń, fundacji, kościelnych osób prawnych itp.)

Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami opieka nad zabyt-

kiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega m.in na zapewnieniu wa-

runków do dokumentowania zabytku, popularyzacji wiedzy o nim, a także na prowadzeniu

prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych oraz jego zabezpieczeniu, dla

utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Finansowanie tych dzia-

łań także jest obowiązkiem podmiotu posiadającego tytuł prawny do zabytku - osób fi-

zycznych, jednostek organizacyjnych - a więc właścicieli, trwałych zarządców, użytkow-

ników wieczystych. Dla jednostki samorządu terytorialnego, posiadającej tego rodzaju

tytuł prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest jej zadaniem własnym. Wsparciem

w realizacji tych zadań mogą być środki publiczne przekazywane w formie dotacji celo-

wej, udzielanej na wniosek właściciela, użytkownika lub osób przez nie upoważnionych.

Szczegółowe informacje nt wydatkowanych środków finansowych na dofinanso-

wanie prac remontowo-konserwatorskich obiektów zabytkowych na terenie województwa

podkarpackiego w latach 2006-2007 (zarówno z budżetu Województwa Podkarpackiego,

budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, budżetu Wojewódzkiego Kon-

serwatora Zabytków ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dyspo-

nentem jest wojewoda) zawarte jest w Sprawozdaniu z realizacji w latach 2006-2007 Wo-

jewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w województwie podkarpackim na lata

2006-2009.


72

IX.1. Finanse publiczne - budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych

Dotacje na ochronę dziedzictwa kulturowego, w tym na prace restauratorskie, kon-

serwatorskie i roboty budowlane, przeznaczane z budżetu państwa i budżetów samorządów

lokalnych, mogą być udzielane przez :

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (ministra właściwego do spraw kultu-

ry i ochrony dziedzictwa narodowego) oraz innych ministrów

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (ze środków finansowych z budżetu

państwa w części, której dysponentem jest wojewoda)

Sejmik Województwa (budżet województwa )

rady powiatów (budżety powiatów)

rady gmin (budżety gmin)

rady miast (budżety miast)

IX.1.1. Budżet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje instrumentami finansują-

cymi działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego na mocy przyjętych rozwią-

zań wynikających z „Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 –2020”. Jednym

z trzech instrumentów wdrażania przyjętych celów cząstkowych są Narodowe Programy

Kultury, w tym Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturo-

wego”. Określony jest on poprzez podprogramy, priorytety i działania, które Minister Kul-

tury i Dziedzictwa Narodowego realizuje w corocznie ogłaszanych programach operacyj-

nych. Programy te zawierają m.in. plan budżetu przeznaczony na każdy instrument, rodza-

je kwalifikujących się projektów, sposobów ich naboru oraz wykaz podmiotów uprawnio-

nych do ubiegania się o wsparcie finansowe. Programy Ministra (poprzednia nazwa: Pro-

gramy Operacyjne) są podstawą ubiegania się o środki na zadania z zakresu kultury reali-

zowane przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe,

szkoły i uczelnie artystyczne, organizacje pozarządowe, placówki doskonalenia zawodo-

wego nauczycieli szkół artystycznych oraz podmioty gospodarcze i osoby fizyczne.

Krajowym programem wspierającym inicjatywy kulturalne jest Narodowa Strategia

Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (zob.: www.mkidn.gov.pl). Corocznie Minister Kul-

tury i Dziedzictwa Narodowego ogłasza nabór wniosków do prowadzonych przez siebie

programów operacyjnych. W r. 2009 ogłoszonych zostało 8 programów operacyjnych.

Każdy z programów koncentruje się na nieco innym aspekcie wchodzącym w zakres kom-

petencji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ogłaszane decyzją Ministra

Kultury i Dziedzictwa Narodowego programy operacyjne stanowią podstawę ubiegania się

o środki ministra na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorządu tery-

torialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie artystyczne, organiza-

cje pozarządowe oraz podmioty gospodarcze.

W r. 2009 Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłosił następujące programy ope-

racyjne:

Wydarzenia artystyczne

Rozwój infrastruktury kultury

Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury

Fryderyk Chopin

Promocja kultury polskiej za granicą

http://www.mkidn.gov.pl/


73

Literatura i czytelnictwo

Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Dziedzictwo kulturowe

Programy operacyjne określają: cele, zadania, typy projektów, alokację finansową, upraw-

nionych wnioskodawców, tryb naboru i wyboru wniosków, kryteria oceny, zobowiązania

wnioskodawców oraz wskaźniki monitoringu. Szczegółowy opis każdego programu i prio-

rytetu zamieszczony jest na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Naro-

dowego. Niewątpliwie najistotniejsze z punktu widzenia realizacji programu opieki nad

zabytkami są dwa spośród wymienionych programów, tj. Rozwój infrastruktury kultury

i Dziedzictwo kulturowe, niemniej jednak każdy z pozostałych stawia sobie za cel realiza-

cję zadań w różnym stopniu objętych gminnym programem opieki nad zabytkami, stąd też

warto je śledzić na bieżąco.

Program Dziedzictwo kulturowe realizowany przez Ministerstwo Kultury i Dzie-

dzictwa Narodowego polega m.in. na udzieleniu wsparcia finansowego na następujące

priorytety wdrażane w jego ramach:

Priorytet 1 Ochrona zabytków – ma na celu ochronę i zachowanie materialne-

go dziedzictwa kulturowego oraz konserwację i rewaloryzację zabytków.

Priorytet 2 Rozwój instytucji muzealnych – ma za zadanie wspieranie finanso-

we instytucji muzealnych w zakresie pozyskiwania nowych zbiorów muzeal-

nych, oraz konserwacji i zabezpieczeniu już posiadanych obiektów. W ramach

priorytetu wspierane są również zadania mające na celu popularyzację zbiorów

poprzez organizację czasowych wystaw muzealnych, zwłaszcza o charakterze

ogólnopolskim i międzynarodowym oraz modernizacja stałych wystaw muze-

alnych pod kątem wykorzystania nowoczesnych technik multimedialnych. No-

wością jest możliwość zakupu w ramach Priorytetu niezbędnego sprzętu do

pracowni konserwatorskich, jak również sprzętu do realizacji wystaw. Priorytet

ten skierowany jest przede wszystkim do muzeów samorządowych, jednakże na

poszczególne zadania, zwłaszcza w zakresie konserwacji archiwaliów, staro-

druków i księgozbiorów, mogą również wnioskować biblioteki, organizacje po-

zarządowe, oraz kościoły i związki wyznaniowe.

Priorytet 3 Ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju – ma na

celu intensyfikację ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym

poprawę stanu zachowania zabytków polskich i z Polską związanych znajdują-

cych się za granicą.

Priorytet 4 Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego – wspiera

przedsięwzięcia, mające na celu zwiększenie dostępu do zasobów dziedzictwa

kulturowego i naukowego, a także jego ochronę w formie cyfrowej. Priorytet

jest narzędziem koordynacji procesów digitalizacyjnych w kraju i utrzymania

określonych standardów w tym zakresie.

Priorytet 5 Ochrona dziedzictwa kultury ludowej – ma na celu zachowanie,

dokumentowanie i przekaz autentycznych wartości kultury tradycyjnej, ochronę

twórczości ludowej, w tym unikalnych umiejętności, ich popularyzację w spo-

łeczeństwie, a także kształtowanie tożsamości lokalnej.


74

IX.1.1.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy

zabytkach wpisanych do rejestru zabytków

Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabyt-

kach wpisanych do rejestru zabytków, realizowane są na podstawie ustaw (o ochronie za-

bytków.., o finansach publicznych..) i aktów wykonawczych do nich (rozporządzeń – np.

dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane…). Zapisy aktów prawnych określa-

ją precyzyjnie katalog prac, które mogą być dofinansowane poprzez udzielenie dotacji ce-

lowej - są to prace zmierzające do zabezpieczania, zachowania i utrwalania historycznej

substancji zabytku.

Poważnym ograniczeniem możliwości ubiegania się o dotacje jest ustawowe zawę-

żenie przedmiotowe do obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

Zasadą ustawową udzielanych dotacji budżetowych jest współfinansowanie prac -

dotacja z jednego źródła może być udzielana do wysokości 50% nakładów koniecznych na

wykonanie prac, co zmusza inwestorów do poszukiwania różnych źródeł finansowania.

W przypadku, gdy zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub na-

ukową, dotacja jednego organu może być udzielona w wysokości do 100 % koniecznych

nakładów. Takim wskazaniem może być również zły stan zachowania zabytku, który wy-

maga podjęcia prac konserwatorskich lub wyjątkowa wartość historyczna, naukowa lub

artystyczna zabytku.

Ze środków budżetowych nie jest natomiast możliwe finansowanie prac moderni-

zacyjnych czy też związanych z adaptacją obiektu do nowych funkcji, jak wprowadzanie

nowoczesnych rozwiązań technicznych podwyższających standard użytkowania.

W Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w/w. dotacje celowe realizo-

wane są poprzez program „Dziedzictwo kulturowe”. Corocznie ogłaszany regulamin pro-

gramu określa m.in. wielkość budżetu, osoby uprawnione do otrzymania dotacji (benefi-

cjentów), priorytety zadań, warunki naboru wniosków i zasady rozliczeń finansowych.

IX.1.1.2. Mecenat Państwa w dziedzinie kultury

Programy związane z działalnością dotyczącą dziedzictwa kulturowego mogą być

dofinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez dotacje z bu-

dżetu państwa na dofinansowanie zadań objętych mecenatem państwa w dziedzinie kultury

(na podst. rozporządzenia z dn. 19.04.2005 r.). O dotacje w ramach Mecenatu ubiegać się

mogą wyłącznie jednostki samorządu terytorialnego na zadania wykonywane w ramach

programów realizowanych przez instytucje filmowe i instytucje kultury, które zostały prze-

jęte przez jednostki samorządu terytorialnego w dniu 1 stycznia 1999 r. Ponieważ celem

ogólnym jest stworzenie impulsu do rozwoju instytucji i regionów, finansowane są najlep-

sze programy instytucji kultury mających kluczowe znaczenie dla działalności kulturalnej

w regionie np. wzmocnienie atrakcyjności turystycznej, atrakcyjności dla mieszkańców,

inwestorów, wzmacniania funkcji metropolitalnych miast itp., w tym na poprawę infra-

struktury technicznej, i remonty siedzib instytucji w zabytkowych obiektach.

IX.1.2. Budżet Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

Wojewódzki Konserwator Zabytków, oprócz działań administracyjnych, realizuje ustawo-

wo określone zadania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego, przy pomocy środków

z budżetu państwa w części, której dysponentem jest Wojewoda. Udzielane przez WKZ


75

dotacje dotyczą ściśle określonych w Ustawie o ochronie zabytków.... prac konserwator-

skich, restauratorskich i budowlanych przy zabytkach nieruchomych i ruchomych.

IX.1.2.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy

zabytkach wpisanych do rejestru zabytków

Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace restauratorskie, konserwator-

skie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków udzielane są –

podobnie jak dotacje Ministra Kultury – na podstawie ustaw (o ochronie zabytków.., o fi-

nansach publicznych..) i aktów wykonawczych do nich (rozporządzeń – np. dotacje na

prace konserwatorskie i roboty budowlane…). Katalog zadań uprawniający do ubiegania

się o dotacje jest ten sam, co w przypadku dotacji Ministra. W przypadku dotacji WKZ

także występuje zawężenie pomocy do obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Oma-

wiane dotacje realizowane są w cyklu danego roku budżetowego, adekwatnie do wielkości

przyznanych środków finansowych. WKZ corocznie ogłasza nabór wniosków w dwóch

terminach: do 29 lutego dla wniosków na prace planowane do wykonania w danym roku

oraz do 30 czerwca na realizacje refundacji poniesionych wcześniej nakładów.

Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane może m.in. obejmować

nakłady konieczne na: sporządzanie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; badań

konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; opracowanie programu kon-

serwatorskiego, projektów budowlanych; zabezpieczanie, zachowanie i utrwalenie sub-

stancji zabytku, odnowienie i odtworzenie okładzin architektonicznych, tynków, okien,

drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego; modernizację instalacji elektrycznej w za-

bytkach drewnianych; wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupełnienie narysów

ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych

o własnych formach architektonicznych; zakup materiałów konserwatorskich i budowla-

nych, wyeksponowanie oryginalnych elementów parku, wykonanie instalacji przeciwwła-

maniowej, przeciwpożarowej i odgromowej.

IX.1.3. Fundusz Kościelny w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji

Dodatkową możliwość wsparcia prac przy zabytkach sakralnych daje Fundusz Ko-

ścielny (funkcjonujący w ramach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji).

Fundusz Kościelny jest ustawową formą rekompensaty za utracone przez kościoły dobra

ziemskie. Jednym z celów funduszu jest dofinansowywanie remontów i konserwacji obiek-

tów sakralnych o wartości zabytkowej, w tym podstawowe prace zabezpieczające obiekt,

a w szczególności remonty stropów, dachów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie,

izolację, remonty i wymianę zużytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej,

odgromowej, przeciwwłamaniowej. Katalog prac objętych dofinansowaniem nie uwzględ-

nia otoczenia, wystroju wnętrz, zabytków ruchomych będących wyposażeniem świątyni,

jednak nie zawiera ograniczenia związanego z wpisaniem obiektu do rejestru zabytków:

dotyczy wszystkich obiektów sakralnych, także tych, znajdujących się w ewidencji kon-

serwatorskiej.

IX.1.4. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej


76

W szczególnych projektach możliwie jest pozyskanie środków z Wojewódzkiego Fundu-

szu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie.

Fundusz dysponuje środkami przeznaczonymi na finansowanie ochrony środowiska i go-

spodarki wodnej w celu realizacji zasady zrównoważonego rozwoju i polityki ekologicznej

państwa oraz na współfinansowanie projektów inwestycyjnych, kosztów operacyjnych

i działań realizowanych z udziałem środków pochodzących z Unii Europejskiej .

Środki w/w funduszy (a także Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki

Wodnej) mogą być przeznaczone m.in. na:

edukację ekologiczną oraz propagowanie działań proekologicznych i zasady

zrównoważonego rozwoju,

przedsięwzięcia związane z ochroną przyrody, w tym urządzanie i utrzymanie

terenów zieleni, zadrzewień, zakrzewień oraz parków,

Środki wojewódzkich funduszy mogą być przeznaczone m.in. także na dofinansowywanie:

działań związanych z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów,

będących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków

i opiece nad zabytkami.

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie określił

strategię działania na lata 2009-2012. W dziedzinie „Ochrona przyrody” głównym celem

strategicznym jest zachowanie najcenniejszych zasobów środowiska oraz bioróżnorodno-

ści flory i fauny. Cel ten będzie realizowany poprzez wspieranie działań związanych m.in.

z:

przywracaniem walorów założeń parkowych i pałacowo-parkowych wpisanych do

rejestru zabytków.

IX.1.5. Budżet Województwa Podkarpackiego

Z budżetu Województwa Podkarpackiego mogą być udzielane dotacje celowe na

prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do

rejestru zabytków, znajdującym się na terenie województwa podkarpackiego, posiadają-

cym istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub naukowe oraz znajdującym się w złym

stanie technicznym, w szczególności na:

prowadzenie prac konserwatorskich zabytkowego wyposażenia i wystroju zabyt-

ków nieruchomych posiadających najwyższą wartość historyczną, artystyczną lub

naukową,

podejmowanie prac konserwatorskich kolekcji stanowiących zbiory zabytkowych

przedmiotów i dzieł zgromadzonych i uporządkowanych oraz opracowanych i udo-

stępnianych publicznie,

prace konserwatorskie dotyczące zabytków ruchomych, wpisanych do rejestru za-

bytków, w szczególności: wybitnych dzieł dawnej sztuki (np.: polichromie, rzeźby,

malarstwo sztalugowe, ołtarze), rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej; kolek-

cji stanowiących zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych; wytwo-

rów techniki charakterystycznych dla dawnych i nowych form gospodarki, doku-

mentujących poziom nauki i rozwój cywilizacyjny.

podejmowanie prac konserwatorskich lub restauratorskich przy substancji zabytku

nieruchomego wraz z jego otoczeniem oraz w historycznych układach urbanistycz-

nych, ruralistycznych i w historycznych zespołach budowlanych,


77

przedsięwzięcia, które polegają na prowadzeniu prac konserwatorskich lub restaura-

torskich przy najwartościowszych i najcenniejszych z punktu widzenia wartości

dziedzictwa kulturowego i wartości artystycznej, zabytkach nieruchomych, wpisa-

nych do rejestru zabytków, będących: układami urbanistycznymi, ruralistycznymi

i zespołami budowlanymi; dziełami architektury i budownictwa sakralnego; dzieła-

mi budownictwa obronnego; obiektami dawnego przemysłu; zabytkowymi cmenta-

rzami; miejscami upamiętniającymi wybitne osoby i wydarzenia historyczne.

W pierwszej kolejności wsparcie finansowe w postaci dotacji z budżetu wojewódz-

twa otrzymują prace konserwatorskiej, restauratorskie i budowlane unikatowych zabytków

województwa podkarpackiego, tj. wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kultural-

nego i Naturalnego UNESCO, uznanych za pomnik historii, włączonych do parku kultu-

rowego oraz najcenniejszych obiektów w skali kraju i regionu spośród wpisanych do wo-

jewódzkiego rejestru zabytków.

O dotację może ubiegać się każdy podmiot będący właścicielem lub posiadaczem

zabytku, jeżeli posiadanie to oparte jest o tytuł prawny do zabytku wynikający z użytko-

wania wieczystego, ograniczonego prawa rzeczowego, trwałego zarządu albo stosunku

zobowiązaniowego. Pomocą finansową obejmowane są prace przy obiektach, które uznane

zostały za zabytek i wpisane są do rejestru zabytków prowadzonego przez Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków. Program prac musi być uzgodnionych w WKZ i potwierdzony

stosownym pozwoleniem konserwatorskim na wnioskowany zakres.

Szczegółowe kryteria oraz tryb weryfikacji i przyznawania pomocy finansowej, jak

też jej realizacji określa stosowny regulamin przyjmowany w postaci Uchwały Sejmiku

Województwa Podkarpackiego.

Ponadto W ramach mecenatu Samorząd Województwa Podkarpackiego udziela dota-

cji celowych w zakresie kultury i sztuki na następujące projekty:

organizacja festiwali, konkursów, przeglądów, spotkań, plenerów, kursów, warszta-

tów, konferencji, seminariów, tournee zespołów artystycznych, wystaw artystycz-

nych, historycznych, muzealnych i innych imprez mających istotne znaczenie dla

polskiej kultury i sztuki oraz ich zagranicznej promocji, w tym fundowanie nagród,

upowszechnianie, promocja i popularyzacja dokonań z zakresu kultury i sztuki oraz

twórczości i wykonawstwa artystycznego w kraju i za granicą,

organizacja imprez przeznaczonych dla Polonii, emigracji i Polaków za granicą,

edukacja kulturalna dzieci i młodzieży realizowana w różnych formach,

wspieranie amatorskiego ruchu artystycznego, twórczości ludowej oraz ochrona

unikalnych i zanikających zawodów i umiejętności artystycznych i ich warsztatów,

ochrona i propagowanie kultury mniejszości narodowych,

wydawanie niskonakładowych książek, czasopism, periodyków ulotnych, nut, kata-

logów wystaw i zbiorów, opracowań naukowo-badawczych i krytycznych.

O dotacje w ramach mecenatu mogą występować organizacje pozarządowe, natomiast

w 2010 r. nie będzie przeprowadzany nabór wniosków dla jednostek samorządu teryto-

rialnego.


78

IX.1.6. Budżety samorządów lokalnych

Działając na podstawie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami organy

stanowiące samorządów lokalnych, a więc Rady Powiatów, Rady Gmin, Rady Miast, mają

prawo udzielania dotacji na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane

przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, znajdujących się na swoim terenie. Zasa-

dy udzielania w/w. dotacji, są określane w podjętych uchwałach, tworzących prawo lokal-

ne.

IX.1.7. Fundusze europejskie i środki pomocowe

Znaczne środki finansowe na różnorodne działania związane z ochroną dziedzictwa kultu-

rowego, są możliwe do pozyskania z funduszy europejskich.

W ramach tych funduszy najważniejszym źródłem finansowania projektów kultu-

ralnych jest obecnie Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego.

Program podzielony jest na 8 osi priorytetowych:

1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka;

2. Infrastruktura techniczna;

3. Społeczeństwo informacyjne;

4. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom;

5. Infrastruktura publiczna;

6. Turystyka i kultura;

7. Spójność wewnątrzaregionalna;

8. Pomoc techniczna;

Możliwość pozyskania środków na projekty kulturalne została zagwarantowana

w działaniu 3. Zachowanie oraz ochrona bioróżnorodności biologicznej i krajobrazowej

w osi priorytetowej 4. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom.

Wsparcie w tym zakresie jest uzupełnieniem działań dotyczących infrastruktury ochrony

środowiska, gospodarki wodnej oraz infrastruktury przeciwpowodziowej przewidzianych

w niniejszej osi priorytetowej i wspomoże racjonalne wykorzystanie zasobów zgodnie

z zasadą zrównoważonego rozwoju. Realizowane będą przedsięwzięcia m.in. w zakresie

zachowania różnorodności gatunkowej i ochrony siedlisk. Polegać one będą na wsparciu

dla ośrodków rehabilitacji zwierząt chronionych, a także pielęgnacji i konserwacji pomni-

ków przyrody. Wspierane będą także przedsięwzięcia dotyczące renaturyzacji zniszczo-

nych ekosystemów i siedlisk przyrodniczych.

Realizowane projekty dotyczyć będą m.in.:

- zachowania różnorodności gatunkowej, ekosystemowej i krajobrazowej;

- inwentaryzacji przyrodniczej (optymalnie na poziomie gmin);

- opracowania planów ochrony przyrody dla obszarów NATURA 2000, parków kra-

jobrazowych i rezerwatów przyrody;

Beneficjentami wszystkich ww. działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego, ich

związki i stowarzyszenia.

Możliwość wykorzystania środków na cele kulturalne daje również oś priorytetowa:

6. Turystyka i kultura, poprzez realizację projektów, które dotyczą m.in.:

- architektury zdrojowej, parków zdrojowych pijalni wód, domów zdrojowych oraz

promocji produktu uzdrowiskowego;


79

- rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji oraz zachowania obiektów dzie-

dzictwa kulturowego wraz z otoczeniem, a także ich adaptacji na cele kulturalne

i turystyczne;

- konserwacji zabytkowych muzealiów, starodruków, zabytkowych archiwaliów,

księgozbiorów oraz innych zabytków ruchomych;

- infrastruktury służącej udostępnianiu obiektów dziedzictwa kulturowego, w tym

ciągów komunikacyjnych, parkingów, itp.;

- instytucji kultury wraz z otoczeniem, w tym teatrów, bibliotek, ognisk artystycz-

nych, muzeów, domów kultury, galerii sztuki;

- monitoringu i zabezpieczenia obiektów infrastruktury turystycznej, dziedzictwa

kulturowego, oraz instytucji kultury wraz z otoczeniem na wypadek zagrożeń;

- tworzenia systemów informacji kulturalnej, informacji dotyczącej obiektów dzie-

dzictwa kulturowego oraz rozwoju i modernizacji publicznej infrastruktury infor-

macyjnej (np. centra i punkty informacji kulturalnej);

- wyposażenia służącego prowadzeniu działalności kulturalnej w obiektach będących

celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu);

- organizacji imprez kulturalnych o znaczeniu regionalnym np. festiwali, targów

(wyłącznie jako element przedsięwzięć infrastrukturalnych);

- przygotowania i realizacji programów rozwoju i promocji lokalnych lub regional-

nych produktów turystyki kulturowej i przyrodniczej (wyłącznie jako element

przedsięwzięć infrastrukturalnych);

- przystosowania obiektów turystycznych i dziedzictwa kulturowego oraz instytucji

kultury do potrzeb osób niepełnosprawnych (jako element większego projektu);

- tworzenia i rozwoju systemów oznakowania obszarów i obiektów atrakcyjnych

kulturowo (tylko jako element większego projektu);

- cyfrowej archiwizacji zasobów instytucji kultury;

Beneficjentami wszystkich ww. działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego, ich

związki i stowarzyszenia.

Środki na cele kulturalne zapewnia także oś priorytetowa:

7. Spójność wewnątrzregionalna w następującym działaniu:

7.2 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych;

W przedstawionym zakresie realizowane będą przedsięwzięcia służące adaptacji do

nowych funkcji obszarów i/lub poprzemysłowych, popegeerowskich, powojskowych

oraz takich, które są wynikiem zaniechania rozpoczętych inwestycji. Celem projektów

rewitalizacyjnych będzie ożywienie społeczne i gospodarcze poprzez dostosowanie ob-

jętych nim obszarów i obiektów do potrzeb gospodarczych, społecznych, edukacyj-

nych, kulturowych, turystycznych oraz mieszkalnych.

Realizowane projekty będą dotyczyć m.in.:

- przedsięwzięć na obszarach i w obiektach rewitalizowanych służących ich ad-

aptacji do wskazanych potrzeb

- rekultywacji terenów zdegradowanych

- przedsięwzięć służących wypromowaniu obszarów i obiektów rewitalizowa-

nych

- renowacji części wspólnych wielorodzinnych budynków mieszkalnych na tere-

nach popegeerowskich oraz renowacji i adaptacji na cele mieszkaniowe budyn-


80

ków istniejących stanowiących własność władz publicznych lub własność pod-

miotów działających w celach niezarobkowych.

Beneficjentami wymienionych działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego,

ich związki i stowarzyszenia.

Działania umożliwiające realizację projektów z zakresu kultury zagwarantowane

zostały także w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich. W projektach realizowanych

w ramach tego programu koszt maksymalny jest znacznie niższy niż w RPO, a ich zakres

i tematyka wydaje się być bardzo istotna z punktu widzenia realizacji zadań wyszczegól-

nionych w niniejszym Programie. W ramach ww. Programu Rozwoju przewiduje się na-

stępujące działania:

Oś priorytetowa 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki

wiejskiej, Działanie: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej.

Celem działania jest różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania lub

rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolni-

czej lub związanej z rolnictwem, co wpłynie na tworzenie pozarolniczych źródeł do-

chodów, promocję zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich.

Projekty dotyczą inwestycji realizowanych w związku z uruchomieniem bądź rozwo-

jem m.in.: usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją

i wypoczynkiem, edukacji przyrodniczej oraz promocji tradycji i dziedzictwa kulturo-

wego wsi, rzemiosła i rękodzieła.

Beneficjenci to przede wszystkim właściciele lub posiadacze gospodarstw oraz osoby

prawne, których celem statutowym jest działanie w rolnictwie, a w przypadku realizacji

projektu dotyczącego wprowadzenia rękodzielnictwa i rzemiosła także domownicy rol-

nika.

Oś priorytetowa 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki

wiejskiej, Działanie: Odnowa i rozwój wsi.

Działanie będzie wpływać na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez za-

spokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie ob-

szarów wiejskich. Umożliwi rozwój tożsamości społeczności wiejskiej, zachowanie

dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wpłynie na wzrost atrak-

cyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich.

Pomocy finansowej udziela się podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie:

- budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów pełniących funkcje

publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, a także służących

promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa

historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury;

- kształtowania obszaru przestrzeni publicznej;

- zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym re-

gionie, w tym budynków będących zabytkami, z przeznaczeniem na cele pu-

bliczne;

- odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historycz-

nych, budynków będących zabytkami lub miejsc pamięci;

- kultywowania tradycji społeczności lokalnej oraz tradycyjnych zawodów;


81

Beneficjentami pomocy są samorządy gmin lub instytucje kultury, dla których organem

założycielskim jest jednostka samorządu terytorialnego.

Podkarpackie wraz z pozostałymi polskimi województwami objęte jest także Pro-

gramem dla Europy Środkowej oraz Programem Region Morza Bałtyckiego (kontynuacja

INTERREG IIIB), a także Programem INTERREG IVC.

Fundusze unijne mogą być także pozyskiwane w ramach Programu Kultura (2007-

2013), Norweskiego Mechanizmu Finansowego i in.

IX.2. Finanse niepubliczne – źródła prywatne

Według zapisu w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury: „polski model finansowa-

nia kultury zakłada, że mecenat prywatny jest uzupełnieniem, a nie alternatywą dla pu-

blicznego finansowania kultury. Łączenie środków publicznych z prywatnymi jest swo-

istym docelowym elementem systemu.” W praktyce jednak, szczególnie dotyczącej utrzy-

mania, rewaloryzacji i konserwacji zabytków nieruchomych znajdujących się w rękach

osób prywatnych lub osób prawnych (szczególnie przedsiębiorstw), finansowanie

w znacznej mierze odbywa się w oparciu o własne środki. Wielkość niepublicznych źródeł

finansowania – zarówno osób fizycznych jak i osób prawnych, w tym przedsiębiorstw,

organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, fundacji, kościelnych osób prawnych itp. –

przeznaczanych na ten cel jest z pewnością znaczna, lecz trudna do oszacowania.

IX.3. Finansowanie działalności naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej

Realizacja, a tym samym finansowanie działalności popularyzatorskiej, edukacyj-

nej i naukowej, jest działaniem wykonywanym przez wiele niezależnych podmiotów.

Działalność ta jest jednym z celów statutowych zarówno instytucji finansowanych z bu-

dżetu państwa należących do sektora administracji zespolonej (działalność Wojewódzkie-

go Urzędu Ochrony Zabytków), jak i będących w gestii Ministra Kultury i Dziedzictwa

Narodowego (Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Muzeum-Zamek

w Łańcucie współfinansowany przez samorząd województwa), samorządowych instytucji

kultury Województwa Podkarpackiego (m.in. muzea podlegające samorządowi wojewódz-

kiemu, Centrum Kulturalne w Przemyślu), finansowanych z budżetu Województwa Pod-

karpackiego, stowarzyszeń i organizacji pozarządowych (np. Podkarpacka Regionalna Or-

ganizacja Turystyczna, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Stowarzyszenie Histo-

ryków Sztuki), korzystających z dotacji państwowych, samorządowych i prywatnych. Jed-

nostki te realizują działalność popularyzatorską poprzez organizowanie konferencji, wy-

staw, działalność publicystyczną, prowadzenie imprez promujących dziedzictwo kulturowe

województwa podkarpackiego.

Oprócz instytucji i organizacji specjalistycznych powołanych do działań związa-

nych z ochroną dziedzictwa kulturowego, pewne zadania są realizowane przez instytucje

kultury (np. biblioteki miejskie i gminne, domy kultury).

Finansowanie działań naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich następuje

w różnorodnej formule, co utrudnia zbilansowanie przeznaczanych na nie środków. Prze-

kazywanie środków odbywa się poprzez: dotacje na działalność bieżącą (np. dla instytucji

kultury), dotacje celowe przyznawane na zasadach konkursu ofert lub dotacje na realizację


82

wskazanych zadań. W części jest to także działalność podejmowana społecznie przez

członków organizacji i stowarzyszeń. Organizacje pozarządowe korzystają ponadto z pra-

wa aplikowania o środki zewnętrzne np. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na

zadania mieszczące się w priorytetach Programów.

Zadania Programu do realizacji w latach 2010-2013 (podrozdział do opracowania

przez miasto)

Prognozy dotyczące finansowania zadań Programu przewidziane do realizacji w la-

tach 2010-2013 (podrozdział do opracowania przez miasto)


83

X. ANEKSY

XI.1 ANEKS 1: WYKAZ OBIEKTÓW WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKU

LP OBIEKT ULICA NR REJESTR ZABYTKÓW

1. ZESPÓŁ ZABYTKOWY MIASTA A-320 z dn. 18.X.1969 r.

2. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY PW. ŚW. STANISŁAWA BISKUPA I MĘCZENNIKA ul.FARNA 20 A-1273 z dnia 19.12.1994 r.

3. DAWNY KOŚCIÓŁ OO. DOMINIKANÓW ul.DOMINIKAŃSKA 1 A-316 z dnia 18.IV.1969 r.

4. DAWNY KLASZTOR OO. DOMINIKANÓW ul.DOMINIKAŃSKA 1 A-316 z dn. 18.IV.1969 r.

5. SYNAGOGA PL. SOBIESKIEGO 16 A-315 z dn. 10.IV.1969

6. CMENTARZ PARAFIALNY ul. MOŚCICKIEGO A-1129 z dn. 12.I.1983

7. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY - ZAMEK ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

8. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY- ORANŻERIA ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dnia 27.VIII.1979 r.

9. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY- GLORIETTA (Eksedra) ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

10. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY- KORDEGARDA (wartownia) pzy bramie głównej ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

11. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-ZAMECZEK ROMANTYCZNY ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

12. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-POWOZOWNIA ul. 3 MAJA 14 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

13. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY- BUDYNEK STAJNI CUGOWYCH ul. 3 MAJA 14 A-26 z dn. 30.VI.1948 r.

14. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA GŁÓWNA PŁN.-ZACH. ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dnia 27.VIII.1979 r.

15. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA WEJŚCIOWA ZACH. ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

16. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA PRZY ZAMECZKU ROMANTYCZNYM PŁN. ul. KOŚCIUSZKI A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

17. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-UJEŻDŻALNIA ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

18. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-BUDYNEK ZARZĄDU OGRODÓW ŁAŃCUCKICH (tzw.Ogrodniczówka)

ul. 3 MAJA 19 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

19. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-FORTYFIKACJE BASTIONOWE ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

20. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-MOST (GROBLA) ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

21. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY- PAWILON ELIZIN ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

22. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-ZESPÓŁ SZKLARNI TZW.STORCZYKARNIA ul. ZAMKOWA 1 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

23. ZESPÓŁ ZAMKOWO-PARKOWY-PORTIERNIA przy bramie obok budynku Zarządu Ogrodów Łań-cuckich

ul. 3 MAJA 19 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

24. UJEŻDŻALNIA WOJSKOWA TZW. REITSCHULE, MANEŻ ul. 3 MAJA 10 A-1032 z dn. 6.VII.1979 r.

25. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -DOM ADMINISTRACJI FABRYKI LIKIERÓW i ROSOLI- ul. ARMII KRAJOWEJ 50 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.


84

SÓW

26. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -MAGAZYM LIKIERÓW i ROSOLISÓW ul. ARMII KRAJOWEJ 52 A-957 z dn. 5.IV.1976 r.

27. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -BUDYNEK KANCELARII i MIESZKANIE ADMINISTRA-

TORA

ul. ARMII KRAJOWEJ 51G A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

28. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -SPICHLERZ ul. 3 MAJA 31 A-317z dn. 31.III.1969 r.

29. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -ELEKTROWNIA ul. PADEREWSKIEGO 5 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

30. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -STAJNIA TZW.TYROLNIA ul. ARMII KRAJOWEJ 51C A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

31. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -KURNIK ul. ARMII KRAJOWEJ 51E A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

32. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -WOZOWNIA ul. PADEREWSKIEGO 5 A-714 z dn. 7.II.1973 r.

33. ZESPÓŁ FOLWARKU NA GÓRNEM -BUDYNEK ul. ARMII KRAJOWEJ 51B A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r.

34. ZESPÓŁ KOSZAR 10 PUŁKU STRZELCÓW KONNYCH -BUDYNEK KOSZAROWY ul. PIŁSUDSKIEGO 72 A-1277 z dn. 24.V.1995 r.

35. ZESPÓŁ KOSZAR 10 PUŁKU STRZELCÓW KONNYCH -BUDYNEK KOSZAROWY (SZWA-

DRONU)

ul. PIŁSUDSKIEGO 72a A-1277 z dn. 24.V.1995 r.

36. WILLA ul.BOHATERÓW 4 A-1104 z dn. 4.VIII.1981 r.

37. WILLA ul.CETNARSKIEGO 27 A-1052 z dn. 15.XI.1979 r.

38. WILLA ul.CETNARSKIEGO 29 A-1075 z dn. 12.II.1981 r.

39. WILLA ul.CETNARSKIEGO 31 A-1076 z dn. 5.III.1981 r.

40. WILLA ul.CETNARSKIEGO 33 A-1077 z dn. 5.III.1981 r.

41. WILLA ul.DOMINIKAŃSKA 17 A-1122 z dn. 25.XI.1982 r.

42. KAPLICZKA ul.GŁOWACKIEGO 8 A-1171 z dn. 22.VI.1987 r.

43. WILLA ul.GRUNWALDZKA 7 A-1105 z dn. 4.VIII.1981 r.

44. BUDYNEK SĄDU ul.GRUNWALDZKA 8 A-1284 z dn. 28.III.1997 r.

45. WILLA Z OGRODEM ul.GRUNWALDZKA 15 A-103 z dn. 9.II.2005 r.

46. WILLA ul.GRUNWALDZKA 17 A-1031z dn. 4.VII.1979 r.

47. DOM ul.GRUNWALDZKA 35 A -1210 z dn. 5.III.1990 r.

48. DOM ul.GRUNWALDZKA 37 A-1211 z dn. 7.III.1990 r.

49. DOM ul.GRUNWALDZKA 44 A-1165 z dn. 5.IX.1986 r.

50. WILLA "TRZEŚNIK" ul.GRUNWALDZKA 70 A-38 z dn. 30.VI.2001 r.

51. DAWNY FOLWARK NA DOLNEM -DAWNY KOMISARIAT DÓBR ŁAŃCUCKICH ul.GRUNWALDZKA 79 A-385 z dn. 10.XI.1968 r.

52. DAWNY FOLWARK NA DOLNEM –OGRÓD WŁOSKI ul.GRUNWALDZKA 79 A-5 z dn. 1.IX.1948 r.

53. WILLA ul.JAGIELLOŃSKA 13 A-1264 z dn. 3.VIII.1993 r.

54. BUDYNEK ZAPLECZA DAWNEGO ZAJAZDU ul.KOŚCIUSZKI 1 A-1209 z dn. 15.III.1990 r.

55. KASYNO URZĘDNICZE ORDYNACJI ŁAŃCUCKIEJ ul.KOŚCIUSZKI 2 A-1016z dn. 2.XI.1978 r.

56. DWOREK TZW. "PIKTONÓWKA" ul.KOŚCIUSZKI 13 A-1060z dn. 4.III.1980 r.


85

57. WILLA ul.KRASZEWSKIEGO 14 A-1121, z dn. 25.XI.1982 r.

58. WILLA ul.KRASZEWSKIEGO 42 A-1116 z dn. 15.iX.1982 r.

59. WILLA ul. MICKIEWICZA 14 B A-1001 z dn. 30.VI.1977 r.

60. DOM ul.MONIUSZKI 3 A-1003 z dn. 29.VIII.1977 r.

61. DAWNA ŁAŹNIA ŻYDOWSKA ul.OTTONA Z PILCZY 2 A-1017 z dn. 6.XII.1978 r.

62. BUDYNEK MIESZKALNY ul.PADEREWSKIEGO 12-14 A-958 z dnia 10.IV.1976 r.

63. WILLA ul.PADEREWSKIEGO 18 A-1220 z dn. 17.IX.1990 r.

64. DAWNA POCZTA ul.PIŁSUDSKIEGO 3 A-1114 z dn. 15.IX.1982 r.

65. WOZOWNIA DAWNEJ POCZTY KONNEJ ul.PIŁSUDSKIEGO 3 A-1114 z dn. 15.IX.1982 r.

66. DAWNA STAJNIA POCZTOWA ul.PIŁSUDSKIEGO 3 A-1114 z dn. 15.IX.1982 r.

67. BUDYNEK ADMINISTRACYJNY ul.PIŁSUDSKIEGO 9 A-1283 z dn. 20.VIII.1996 r.

68. WILLA Z ALTANKĄ I OGRODEM ul.PIŁSUDSKIEGO 11 A-1266 z dn. 12.XI.1993 r.

69. WILLA "LUNA" ul.PIŁSUDSKIEGO 39 A-1285 z dn. 30.IV.1997 r.

70. WILLA ul.PIŁSUDSKIEGO 51 A-1115 z dn. 15.IX.1982 r.

71. BUDYNEK MIESZKALNY ul.PODZWIERZYNIEC 1 A-1125 z dn. 25.XI.1982 r.

72. BUDYNEK GOSPODARCZY ul.PODZWIERZYNIEC 1 A-1125 z dn. 25.XI.1982 r.

73. MŁYN i TARTAK ul.PODZWIERZYNIEC 90 A-228 z dn. 5.09.2007 r.

74. KAMIENICA RYNEK 17 A-1286 z dn. 6.X.1997 r.

75. KAMIENICA RYNEK 20 A-1074 z dn. 12.II.1981 r.

76. KAMIENICA (dawny zajazd) RYNEK 32 A-1209 z dn. 15.03.1990 r.

77. KAMIENICA ul.RZEŹNICZA 14 A-1082 z dn. 5.III.1981 r.

78. WILLA tzw. REICHARDÓWKA ZE STAJNIĄ I OGRODEM ul.SIENKIEWICZA 5 A-1004 z dn. 27.X.1977 r.

79. WILLA ul.SŁOWACKIEGO 9 A-1078 z dn. 5.III.1981 r.

80. KAMIENICA ul.SŁOWACKIEGO 11 A-1079 z dnia 5.III.1981 r.

81. KAMIENICA ul.SŁOWACKIEGO 12 A-1080 z dn. 12.02.1981 r.

82. BUDYNEK MIESZKALNY ul.SŁOWACKIEGO 13 A-1081z dn. 5.III.1981 r.

83. WILLA ul.SOKOŁA 4 A-1216 z dn. 7.IV.1990 r.

84. DOM ul.TKACKA 8 A-1154 z dn. 16.X.1986 r.

85. DOM ul. ŻARDECKIEGO 2 A-293 z dn. 14.IX.1969


86

XI.2 ANEKS 2 Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze miasta Łańcut na podstawie AZP

L.p. Nazwa stanowiska Nr stan. w

miejscowości

(nr na obsza-

rze)

Obszar

AZP

Rodzaj

stanowiska

Chronologia Uwagi

1. Łańcut - Łysa Góra 1 (5) 102-78 Grodzisko XIII-XIV w. Obiekt zniszczony budową elektrowni na pocz. XX w. Zachowany w formie

szczątkowej; Prace ratownicze prze-prowadzał M. Drewko i A. Dwora-czyński w 1907 r. ; wpis do rej. zab.

A-862 z 1984 r.

2. Łańcut 2 (6) 102-78 Osada Kult. ceramiki wstęgowej rytej (wcz. neolit)

ul. M. Konopnickiej 3; Badania wyko-paliskowe w 1956 r.; wpis do rej. zab.

A-407 z 1968 r.

3. Łańcut 3 (7) 102-78 Osada Osada

Osada

Kult. ceramiki wstęgowej

rytej – II faza (wcz. neolit)

Kult. lendzielska

Kult. protomierzanowicka (WEB)

Wykopaliska: Gruszczyńska, Janowski WA XXIV, s. 282; wpis do rej. zab. A-

854 z 1982 r.

4. Łańcut - Wisielówka 4 (12) 103-78 Osada Młodsza epoka kamienia (Neo-lit)

5. Łańcut 5 (8) 102-78 Ślad osadnic-twa

Neolit (?) Teren szkoły podstawowej; odkrycie przypadkowe (znalezisko luźne)

6. Łańcut 6 (9) 102-78 Zespół pała-cowy

XVII-XIX w. Badania wykopaliskowe – 1967 r. Stanowisko czytelne jako zespół archi-

tektoniczny;

7. Łańcut - Podzwie-rzyniec

7 (10) 102-78 Cmentarzysko ciałopalne

Pradziejowa nieokreślona Nad Starym Wisłokiem

8. Łańcut 8 (37) 102-78 Punkt osadni-czy?

Paleolit/Mezolit

9. Łańcut 9 (11) 102-78 Miasto Od XIV w. Centrum Łańcuta, rejon ulic: Kwiat-

kowskiego, Kościuszki, Rynek, pl.


87

Sobieski; badania wykopaliskowe J. Janowskiego 1957; badania ratownicze A. Kwolek 1963; wpis do rej. zab. A-

485 z 1969 r.

10. Łańcut 10 (12) 102-78 Osada Kult. lendzielska Ul. Kraszewskiego; Badania wykopa-liskowe E. Waszkowskiej 1972 r.;

11. Łańcut 11 (13) 102-78 Punkt osadni-

czy

XIV-XVII w. Wpis do rej. zab. A-493 z 1969 r.


Epoka kamienia (?)


Kult. łużycka (EB)


czy

Kult. łużycka (EŻ?) Wpis do rej. zab. A-863 z 1984 r.


Epoka kamienia (?)

16. Łańcut 16 (18) 102-78 Punkt osadni-czy

Wcz. epoka brązu Wpis do rej. zab. A-864 z 1984 r.


czy

Kult. przeworska (POWR)


Kult. przeworska (OWR)

19.

Łańcut 19 (32) 103-78 Ślad osadnic-twa

Średniowiecze (?) Brak dokładnej lokalizacji

20. Łańcut - Wisielówka 20 (119) 103-78 Ślad osadnic-

twa

Pradziejowa nieokreślona

21. Łańcut 21 (38) 103-78 Osada Neolit koło starej cegielni

Wykaz skrótów: EB – epoka brązu; KŁ – kultura łużycka; Kult. – kultura; OWR – okres wpływów rzymskich; POWR – późny okres wpływów

rzymskich; WEB – wczesna epoka brązu;

gminny program opieki nad zabytkamilancut.biuletyn.net/.../u317zal_gponz_2010_zabytki.pdf ·...

Documents