godiŠnji izvjeŠtaj o radu 2009. godina · javnošću. ova njena uloga je bila od izuzetnog...

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O RADU 2009. GODINA

Podgorica, 2010. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 664 997, 664 269 Fax: +382 20 664 576

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Velibor Milošević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

LEKTOR: Senka Sekulić

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 250 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaAPPKS Aktivna prosječno ponderisana kamatna stopaATM Automated teller machine BDP Bruto domaći proizvodBIS Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settelments)CANU Crnogorska akademija nauka i umjetnostiCBCG Centralna banka Crne GoreCDS Credit Default SwapsCPSIPS Core Principles for Systemically Important Payment SystemDNS Neto princip obračuna u odloženom vremenuEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEFP Ekonomsko fiskalni program za Crnu GoruEIB European Investment BankEK Evropska komisijaEONIA Euro Over Night Index AverageEPCG Elektroprivreda Crne GoreEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR (Euro Interbank Offered Rate) EUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling StockFAO Organizacija za hranu i poljoprivreduFED Federalne rezerve SADFZD Fond za zaštitu depozitaGFI Godišnji finansijski izvještajHH indeks Hiršman-Herfindalov indeksHOV Hartije od vrijednostiIBAN International bank account numberIBRD Međunarodna banka za obnovu i razvoj

IDA International development associationIFC International Finance CorporationIPA Instrument of Pre Accession AssistenceIS Informacioni sistemIT Informacione tehnologijeKfW Njemačka državna razvojna bankaLIBOR Londonska međubankarska stopaMUP Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne GoreMFI Mikrokreditne finansijske institucijeMMF (IMF) Međunarodni monetarni fondMoody’s Rejting agencijaMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMOSTE Referentni indeks Montenegro berzeNEX PIF, NEX 20 Referentni indeksi Nex Montenegro berzeOLAF European Anti-Fraud OfficeOPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePKI Public Key InfrastructurePOS Point of salePPPEKS Pasivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPDV Porez na dodatu vrijednostROSC Reports on the Observance of Standards and CodesRTGS Bruto obračun u realnom vremenuS&P Standard and Poor’s SB Svjetska bankaSDI Strane direktne investicijeSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSWIFT Society for Worldwide Interbank Financial TelecommunicationUSD Američki dolarVaR Mjera rizika gubitaka na specifičnom portfoliju finansijske imovine

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE 6

1. RAD SAVJETA CBCG, ODBORA ZA REVIZIJU I ODBORA ZA FINANSIJSKU STABILNOST 9

1.1. Izvještaj o radu Savjeta CBCG 11

1.2. Izvještaj o radu Odbora za reviziju 12

1.3. Izvještaj o radu Odbora za finansijsku stabilnost 12

2. REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA 15

3. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA 21

3.1. Kontrola bankarskog sektora 23

3.2. Kontrola izloženosti banaka rizicima 25

3.3. Mjere prema bankama 29

3.4. Izdavanje dozvola za rad i odobrenja 30

3.5. Promjena regulatornog okvira 30

4. PLATNI PROMET 33

4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa 35

4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema 36

4.3. Sprovođenje prinudne naplate 36

5. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 37

5.1. Upravljanje deviznim rezervama 39

5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi 43

5.3. Bankarski poslovi i usluge u ime države 44

5.4. Aktivnosti trezora 45

SADRŽAJ

6. MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA 49

6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima 51

6.2. Realizovani projekti 51

7. DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE 53

7.1. Međunarodna saradnja 55

7.2. Interna revizija 57

7.3. Informaciono-tehnološka podrška 57

7.4. Upravljanje ljudskim resursima 59

7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore 60

8. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI 63

8.1. Kretanje cijena 65

8.2. Monetarna kretanja 67

8.3. Bankarski sistem 77

8.4. Realizovani platni promet 88

8.5. Obrada završnih računa 92

8.6. Fiskalna politika 95

8.7. Državni dug 103

8.8. Finansijska tržišta 107

8.9. Eksterni sektor 110

8.10. Izazovi ekonomskog razvoja 117

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU 123

10. PRILOZI 129

6 Godišnji izvještaj o radu • 2009

Globalna finansijska kriza koja je započela u posljednjem kvartalu 2008. godine, dodatno se produbila tokom 2009. i prekinula je trogodišnji period izuzetno brzog ekonomskog rasta. Stoga se 2009. godina može označiti kao godina najvećih izazova sa kojima se Crna Gora suočila u posljednjoj deceniji. U uslovima pregrijane tražnje, Crna Gora se suočila sa tri šoka: zaustavljenom kreditnom aktivnošću, smanjenom domaćom i eksternom tražnjom i pogoršanim odnosima razmjene. Kriza nije zaobišla nijedan sektor crnogorske privrede i pokazala je da su male i visoko otvorene privrede vrlo „ranjive“. Stoga je u 2009. godini došlo do pogoršanja većine makroekonomskih indikatora, a, prije svega, imali smo visok pad ekonomske aktivnosti, rast budžetskog deficita, opadanje uvoza i izvoza, rast broja nelikvidnih preduzeća, rast broja preduzeća koja kasne sa otplatom kredita, opadanje depozita i kredita, kao i pojavu gubitka na nivou bankarskog sistema. Ovakav ambijent je bio nepovoljan za rad CBCG i on je u velikoj mjeri opredjeljivao pravce naših akcija.

CBCG je i tokom 2009. godine nastavila da primjenjuje kontraciklične mjere u cilju poboljšanja položaja bankarskog sistema i podsticanja kreditne aktivnosti. Dva puta je mijenjana politika obavezne rezerve, tako da sada imamo najnižu efektivnu stopu obavezne rezerve u regionu. Takođe, otvorena je mogućnost da se do 25% obavezne rezerve plasira u državne zapise. Izmjenama odluke o klasifikaciji aktive omogućeno je bankama da smanje izdvajanja za rezervacije, a donijete su i odluke koje omogućavaju olakšice prilikom restrukturiranja kredita. U cilju podsticanja kreditne aktivnosti donijete su i odluke koje omogućavaju bankama da prilikom donošenja odluka o odobravanju kredita mogu izostaviti pokazatelje poslovanja iz 2009. godine (koji su u velikoj mjeri pod uticajem krize „iskrivljeni“), kao i mogućnost da odobravanje kredita za nove projekte vrše analizom rentabilnosti projekta.

Kriza u realnom sektoru je uticala na urednost izmirivanja obaveze privrede i stanovništva prema bankama, što se neminovno odrazilo na otežano poslovanje bankarskog sistema. Stoga, i nije iznenađujuće da je u 2009. godini došlo do smanjenja aktive bankarskog sistema, pada ukupnih depozita i kredita, rasta nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa otplatom. Ipak, bankarski sistem je pokazao svoju vitalnost i uspio je da prebrodi sve ove izazove i u 2009. godini je povećan ukupan kapital banaka i raspoloživa likvdna sredstva. Izuzetno je značajno što smo od drugog kvartala 2009. godine imali kontinuirani rast štednje stanovništva, što ukazuje na to da je kriza povjerenja u bankarski sistem prošla.

Pored održavanja redovne saradnje sa predstavnicima Međunarodnog monetarnog fonda i Grupacije Svjetske banke, Centralna banka je tokom 2009. godine posebnu pažnju poklanjala razvoju bilateralne saradnje sa centralnim bankama, sa ciljem jačanja kapaciteta u sprovođenju supervizije kroz zajedničku saradnju, praćenje međunarodnih trendova, usaglašavanje pravila u izmijenjenim okolnostima poslovanja, ali isto tako i razmjeni iskustava u borbi protiv uticaja globalne krize na bankarski i privredni sektor.

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

7Uvodna riječ predsjednika Savjeta CBCG

CBCG je aktivno učestvovala u procesu evropskih integracija, naročito u procesu popunjavanja Upitnika Evropske komisije u kojem je odgovarala na pitanja iz sopstvene nadležnosti, ali isto tako bila i podrška drugim institucijama u kompiliranju odgovora. Centralna banka je takođe aktivno učestvovala i u radu radnih grupa koje je formirala Vlada Crne Gore, na sastancima Unaprijeđenog stalnog dijaloga sa EU, u izradi Nacionalnog programa za integracije, Ekonomskog i fiskalnog programa Crne Gore i godišnjeg izvještaja o napretku Evropske komisije. Pored toga, Centralna banka je aktivno učestvovala i u procesu pristupanja Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji.

Centralna banka je redovno sprovodila makroekonomska istraživanja na osnovu kojih su rađene analize kretanja u crnogorskoj ekonomiji, komentarisani uočeni problemi naročito pod uticajem globalne krize, pružani prijedlozi za njihovo prevazilaženje, odnosno davane prepuruke za vo đenje ekonomske politike.

Dugoročna orjentacija poslovne politike CBCG je investicija u znanje i obrazovanje zaposlenih. Kroz ovu ulogu CBCG ima aktivan doprinos u podizanju opšteg nivoa znanja populacije. Shodno tome, posebna pažnja je poklonjena usavršavanju zaposlenih kroz pohađanje kurseva, seminara i konferencija u zemlji i inostranstvu, studijske posjete drugim centralnim bankama i međunarodnim finansijskim institucijama.

Centralna banka je nastavila da značajnu pažnju posvećuje otvorenoj i efikasnoj komunikaciji sa javnošću. Ova njena uloga je bila od izuzetnog značaja u godini krize kada je javnost (domaća i strana) u velikoj mjeri bila zainteresovana za dešavanja i odgovore koji se tiču rješenja i dubine nastalih problema.

Kada je u pitanju bankarski sistem, naši prioriteti za 2010. godinu odnose se na završetak stresnog testiranja bankarskog sistema. U zavisnosti od dobijenih rezultata, od banaka će se tražiti da sprovedu „novi krug dokapitalizacije“. Akcenat će biti i na pojačanom supervizorskom nadzoru sistemskih banaka i preduzimanju potrebnih korektivnih mjera na bazi rezultata dobijenih stresnim tesitranjem, „offsite“ i „onsite“ kontrolom. Da bi CBCG mogla nesmetano da funkcioniše i ostvari ustavne odgovornosti, od velikog je značaja da se usvoji set nove zakonske regulative (Zakon o CBCG, Izmjene i dopune Zakona o bankama, Izmjene i dopune Zakona o stečaju i likvidaciji banaka, kao i Zakon o komitetu za finansijsku stabilnost) koji je zajednički sa Ministarstvom finansija pripremljen u saradnji sa Međunarodnim monetarnim fondom i Svjetskom bankom.

Predsjednik Savjeta CBCG

Ljubiša Krgović

1 RAD SAVJETA CBCG, ODBORA ZA REVIZIJU I ODBORA ZA FINANSIJSKU STABILNOST

11Rad Savjeta CBCG, Odbora za reviziju i Odbora za finansijsku stabilnost

1.1. Izvještaj o radu Savjeta CBCG

Savjet Centralne banke Crne Gore je utvrdio Politiku Centralne banke Crne Gore za 2009. godinu i, u skladu sa ustavnim obavezama i ovlašćenjima utvrđenim Zakonom o Centralnoj banci Crne Gore, postavio ciljeve za ostvarivanje funkcija Centralne banke.

Učestvujući u postupku pripreme seta finansijskih zakona, članovi Savjeta su posebno značajan doprinos dali u postupku pripreme novog zakona kojim se, u skladu sa odgovornostima utvrđenim Ustavom Crne Gore, uređuju status, ciljevi, funkcije, poslovanje i organizacija Centralne banke Crne Gore. Pored Nacrta zakona o Centralnoj banci Crne Gore, članovi Savjeta razmatrali su Nacrt zakona o zaštiti depozita i Nacrt zakona o Savjetu za finansijsku stabilnost, te nacrte zakona o izmjenama i dopunama Zakona o bankama i Zakona o stečaju i likvidaciji banaka.

U okviru regulatorne funkcije, Savjet je tokom 2009. godine, u skladu sa ovlašćenjima iz Zakona o platnom prometu, usvojio i set podzakonskih akata kojima se regulišu platni sistemi i platni promet, te više odluka o upravljanju rizicima, kojima su stvarani uslovi za uvođenje olakšica za resrukturiranje postojećih i odobra-vanje novih kredita.

U uslovima globalne finansijske krize Savjet je mjesečno razmatrao izvještaje o bankarskom sektoru, pratio kretanja i analizirao međunarodna iskustva u cilju sagledavanja mogućnosti za korišćenje kontracikličnih mjera usmjerenih na smanjivanju rezervacija banaka i održanju stabilnosti bankarskog sistema.

Kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste i analize kretanja u monetarnoj, privrednoj, fiskalnoj sferi, te u oblas-ti ekonomskih odnosa sa inostranstvom, bile su osnov za utvrđivanje i primjenu efektivnih mjera monetarne politike. Aktivna politika obavezne rezerve, koju je Savjet vodio, bila je usmjerena na poboljšanje likvidnosti banaka i podsticanje kreditne aktivnosti.

U skladu sa zakonskom obavezom, ali i radi cjelovitijeg sagledavanja uticaja globalne finansijske krize i pre-duzimanja adekvatnih mjera za ponovno oživljavanje ekonomske aktivnosti, Savjet je usvojio i Vladi Crne Gore dostavio Preporuke za ekonomsku politiku za 2010. godinu.

Tokom 2009. godine, članovi Savjeta su inicirali i podržavali aktivnosti na daljem razvoju međunarodne sa-radnje kroz pojačanu komunikaciju sa međunarodnim finansijskim institucijama i razmjenu iskustava sa drugim centralnim bankama, koja su bila od izuzetnog značaja u kriznim uslovima.

Kroz mjesečne izvještaje generalnog direktora, Savjet je pratio aktivnosti na sprovođenju usvojenih politika i informisao se o dnevnom poslovanju Centralne banke.


Preko svojih stalnih tijela: Odbora za reviziju, Odbora za finansijsku stabilnost i Komitet za IT, Savjet je pra-tio usklađenost poslovanja, ostvarivanje kontrolne funkcije i finansijsku stabilnost, te pratio funkcionisanje i razvoj informacionog sistema.

Odluke Savjeta koje imaju karakter opštih akata objavljene su u „Službenom listu Crne Gore“, a javnost je pre-ko medija, uključujući i web site Centralne banke, blagovremeno obavještavana kako o održanim sjednicama Savjeta, tako i o svim važnijim odlukama koje je Savjet donio tokom 2009. godine.

U izvještajnom periodu, Savjet je održao 12 sjednica.

1.2. Izvještaj o radu Odbora za reviziju

Odbor za reviziju Centralne banke Crne Gore je tokom 2009. godine održao devet sjednica1 na kojima je, u skladu sa osnovnom funkcijom:

• Analizirao finansijske izvještaje Banke;• Pratio pouzdanost, blagovremenost i potpunost finansijskih i drugih izvještaja o poslovanju Cen-

tralne banke Crne Gore;• Analizirao i pratio funkcionisanje sistema interne kontrole;• Razmatrao Program rada i izvještaje Interne revizije i davao mišljenje o nalazima revizije;• Pratio realizaciju preporuka interne revizije;• Pratio i analizirao usklađenost poslovanja Banke sa Zakonom i propisima Banke;• Uputio niz predloga i preporuka predsjedniku Savjeta i Savjetu Centralne banke u vezi unapređi-

vanja efikasnosti i efektivnosti sistema interne kontrole i interne revizije Centralne banke Crne Gore.

Odbor je radio u skladu sa svojom funkcijom i nastojao da doprinese kvalitetu i pouzdanosti finansijskih izvještaja, unaprjeđenju organizacije i poslovanja Centralne banke i posebno ocjeni potencijalnih rizika.

Odbor je tromjesečno informisao Savjet Centralne banke Crne Gore o svojim ključnim aktivnostima, prepo-rukama i stavovima koji su od uticaja na rizik u poslovanju Centralne banke.

Poseban vid aktivnosti Odbora bila je saradnja sa eksternim revizorom u procesu revizije Centralne banke Crne Gore i praćenje ostvarivanja njegovih preporuka.

1.3. Izvještaj o radu Odbora za finansijsku stabilnost

U godini krize s neizvjesnim ekonomskim izgledima, skladno funkcionisanje finansijskog sistema u Crnoj Gori je postalo jedan o ključnih ciljeva politike Centralne banke. U svojoj drugoj godini postojanja, Odbor za finansijsku stabilnost je održao sedam sjednica2 na kojima je:

1 Pravilnikom o radu Odbora, predviđeno je održavanje najmanje jedne sjednice kvartalno2 Isto.

13Rad Savjeta CBCG, Odbora za reviziju i Odbora za finansijsku stabilnost

• Pratio i analizirao kretanja u bankarskom sistemu Crne Gore u cilju očuvanja stabilnosti i kvalitet-nog funkcionisanja cjelokupnog bankarskog sektora;

• Razmatrao izvještaje o kontrolama banaka i adekvatnost usvojenih mjera prema bankama. Anali-zirani su stanje banaka, rizici i usklađenost sa zakonskom regulativom. U cilju očuvanja finansijske stabilnosti, razmatrane su aktivnosti u pravcu prevencije i eliminisanje rizika u bankama i uticaja istih na sistem u cjelini.

• Odbor je razmatrao predloge podzakonske regulative u nadležnosti Centralne banke u vezi sa: mini-malnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama i mikrokreditnim finansijskim institucijama, adekvatnosti kapitala banaka, minimalnim standardima za upravljanje operativnim rizikom u bankama, bankarskom ombudsmanu, izvještajima koji se dostavljaju centralnoj banci u skladu sa Zakonom o bankama i minimumu standarda o ulaganjima banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva.

Imajući u vidu pogoršanje makroekonomskog ambijenta i negativnih prognoza za crnogorsku ekonomiju, te direktne i indirektne uticaje finansijske i ekonomske krize u svijetu i regionu, Odbor za finansijsku stabilnost je imao posebni osvrt na banke od sistemskog značaja gdje se pažnja usmjerila naročito na kreditni rizik, ri-zik likvidnost i adekvatnost kapitala. Odbor je, takođe, u kontinuitetu razmatrao podzakonsku regulativu koja je donošena u cilju suzbijanja efekata finansijske krize i primjene međunarodnih standarda.

2 REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA

17Rezime makroekonomskih kretanja

Makroekonomski ambijent

Makroekonomski ambijent u 2009. godini je bio izuzetno nepovoljan. Kriza je, bez sumnje, otkrila i sve na-gomilane nedostatke i neracionalnosti poslovanja iz prethodnog perioda. Monetarna politika je u 2009. godi-ni bila usmjerena na saniranje posljedica smanjene domaće i međunarodne likvidnosti i na očuvanje stabil-nosti bankarskog sektora, dok je u fokusu fiskalne politike bilo restrukturiranje budžeta, mjere štednje i oži-vljavanje privrede.

Kriza je prekinula izuzetno brz rast iz prethodnog perioda. Prosječna stopa ekonomskog rasta u trogodišnjem periodu prije krize iznosila je oko 8% i Crna Gora je bila u grupi evropskih privreda u tranziciji koje su se naj-brže razvijale. U ovom periodu se vjerovatno nalazi i klica današnjih problema, jer je bilo u pitanju pregrija-vanje tražnje i rast iznad potencijala. Ipak, i da nije bilo globalne finansijske krize, najvjerovatnije bi došlo do značajnog usporavanja ekonomskog rasta. Međutim, globalna finansijska kriza je uticala da Crna Gora za-padne u najtežu ekonomsku krizu u novijoj istoriji. U uslovima pregrijane tražnje, Crna Gora se suočila sa tri šoka: smanjena domaća i strana tražnja, smanjena kreditna aktivnost i pogoršani odnosi razmjene. O viso-kom stepenu neizvjesnosti govore i prilično različite procjene o tome koliki je bio pad BDP-a u 2009. godini. MMF je procijenio da je pad bio -7%, Ministarstvo finansija da je bio -5,3%, a EBRD -4,1%.

Kriza i teškoće nijesu zaobišle nijedan sektor cr-nogorske privrede i pokazala je da su male i vi-soko otvorene privrede vrlo „ranjive“. Koliki su ukupni troškovi krize teško je utvrditi, ali mo-guće su grube procjene. Polazna pretpostavka je da je naša dugoročna ravnotežna stopa ekonom-skog rasta 5%. U pitanju je značajno niža stopa od one koja je ostvarena u trogodišnjem periodu pri-je krize, ali ukoliko pođemo od više stope, onda će i troškovi krize biti viši. Poći ćemo i od projek-cija MMF-a o stopi rasta BDP-a u 2009. godini, kao i projekcijama za 2010. i 2011. godinu. Kao što se može vidjeti sa grafika, samo u ove tri godi-ne po osnovu izgubljenog rasta izgubili smo 20% BDP-a, pod ovim pretpostavkama.

Grafik 2.1Izgubljeni ekonomski rast u periodu 2009 – 2011. godina


Ukupni troškovi su značajno veći, jer u ovu kalkulaciju nijesu uključeni gubici preduzeća, gubici budžeta, gu-bici individualnog blagostanja zbog smanjene vrijednosti akcija i nekretnina, kao i usporavanje ekonomskog rasta do koga je došlo u posljednjem kvartalu 2008. godine (oko 2% BDP-a). Pored uvezenih globalnih tren-dova, crnogorska ekonomija se suočila i sa spiralom problema u domaćoj ekonomiji koje je finansijska kriza samo naglasila. Trogodišnji period ekspanzije prije krize bio je praćen visokim rastom zaduženosti i privre-de i stanovništva, smanjenjem sklonosti ka štednji, kao i „naduvavanjem“ svih oblika potrošnje. Troškovi lič-ne potrošnje su rasli po mnogo bržoj stopi od rasta dohodaka, dok je investiciona potrošnja često bila poveza-na sa visoko rizičnim i manje racionalnim ulaganjima od stvarno mogućih, uglavnom u uslužni sektor i ne-kretnine. Ovakve tendencije u potrošnji doprinijele su pregrijavanju u ekonomiji. Pojava krize je ubrzala suo-čavanje sa svim neracionalnostima i otvorila veliki broj problema.

Kao rezultat krize došlo je do pogoršanja većine makroekonomskih indikatora. Prema procjeni Ministarstva finansija, BDP je u 2009. godini opao za 5,3%, a prema procjeni MMF-a pad je iznosio 7%, berzanski indika-tori su izgubili i preko 70% svoje vrijednosti u odnosu na njihove maksimalne vrijednosti, poslije više godi-na suficita registrovan je budžetski deficit, krediti su u padu, smanjili su se i depoziti banaka, a loša aktiva je počela ubrzano da raste. Krizno prilagođavanje je bilo vidljivo i kada je bilo kretanje inflacije, koja je dostigla svoj najniži istorijski nivo, isti kao i 2004. godine (1,5%), kao i u vidu značajnog smanjenja deficita tekućeg ra-čuna platnog bilansa. Pozitivnu tendenciju je zabilježio priliv neto stranih direktnih investicija, koji je dosti-gao rekordni nivo od 911 miliona eura, i spriječio još veći pad ekonomije.

Privredu je pogodila kriza likvidnosti, i više od jedne četvrtine ukupno registrovanih ekonomskih subjeka-ta ima blokirane račune odlukom Privrednog suda. Broj preduzeća koja imaju problem sa likvidnošću je još veći.

Kada je u pitanju bankarski sektor, 2009. godina je donijela stabilizaciju. Kapital banaka je u decembru po-većan za 18,7% u odnosu na decembar prošle godine. Likvidna sredstva banaka na kraju decembra 2009. go-dine iznosila su 461,5 miliona eura i povećana su u odnosu na kraj prethodne godine za 26,4%, a viša su bila i u odnosu na period prije izbijanja krize. Ali takođe, u decembru je registrovan godišnji pad aktive banaka, pad ukupnih depozita, rast nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa otplatom. Pogoršanje boniteta duž-nika i erozija poslovanja uticale su da banke budu mnogo obazrivije u odobravanju novih kredita. Smanje-no kreditiranje je nastalo kao rezultat manje sklonosti ka riziku banaka u ovoj godini, ali i kao reakcija ba-naka na pogoršane perspektive ekonomije. Prosječna aktivna efektivna ponderisana kamatna stopa na kra-ju 2009. godine je iznosila 9,38% i u odnosu na kraj prethodne godine smanjena je za 0,02 procentnih poena.

Industrijska proizvodnja je jedna od grana koju je najteže pogodila kriza. U 2009. godini pad aktivnosti je iznosio preko 30%. Kriza je najviše pogodila metalsku industriju Crne Gore, kao i sa njom povezano rudar-stvo. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru je bio viši za 1,6% tokom 2009. godine, ali je broj ostvarenih noćenja bio niži za 3,1%. Ipak, i dalje ostaje dilema koliko tačno iznose prihodi od turizma i da li je global-na finansijska kriza uticala u većoj mjeri na smanjivanje potrošnje turista. Negativne stope rasta su ostvare-ne u skoro svim vidovima saobraćaja tokom 2009. godine, sa izuzetkom drumskog robnog saobraćaja gdje je ostvaren porast od 30,8%. Pad u šumarstvu u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu iznosio je oko 23%, dok je u građevinarstvu ostvaren pad od 19,2% mjeren efektivnim časovima rada.

U trenutku pisanja ovog izvještaja malo je vjerovatno da će Crna Gora ući u zonu rasta u 2010. godini (iako se može očekivati poboljšanje situacije u drugoj polovini 2010. godine), ali ukoliko se sprovedu neophodna re-

19Rezime makroekonomskih kretanja

strukturiranja preduzeća, javne potrošnje, poveća konkurentnost i primijeni novi model razvoja, postoje re-alni izgledi da se Crna Gora u 2011. godini ponovo vrati na putanju ekonomskog rasta.

3 KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA

23Kontrola i regulacija bankarskog sektora

Aktivnosti Centralne banke u oblasti kontrole i regulacije bankarskog sektora u 2009. godini bile su usmje-rene na ublažavanje negativnih uticaja globalne finansijske krize na stabilnost i sigurnost bankarskog sekto-ra. Realizovale su se kroz pojačane supervizorske aktivnosti sa posebnim fokusom na banke od sistemskog značaja i kreiranje prudencionih mjera kontracikličnog karaktera i rješenja kojima će se kapaciteti Centralne banke za djelovanje prema bankama u krizi uskladiti sa međunarodnim standardima u ovoj oblasti.

Praćenje banaka realizovalo se kroz kontinuirani proces neposrednih i posrednih kontrola i neposrednu ko-munikaciju sa menadžmentom banaka, kako bi se sinhronizovale i koordinirale aktivnosti na stabilizaciji bankaskog sektora. U periodu eskalacije krize likvidnosti značajan doprinos i podršku svojim supsidijarnim licima u Crnoj Gori dale su matične banke.

Tokom 2009. godine, ne samo da je zaokružen cjelokupni regulatorni okvir u bankarskom sektoru baziran na Zakonu o bankama već su kreirane i kontraciklične prudencione mjere privremenog karaktera, čijom pri-mjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kredita, klasifikaciju aktive i niži obračun re-zervacija za kreditne gubitke. Čime je značajno „relaksiran“ bankarski sektor, i obezbijeđena stabilnost ban-karskog sistema.

Pripremljene su i izmjene i dopune ključnih zakonskih akata kojima se reguliše bankarski sektor zbog potre-be unapređenja važećih rješenja i njihovog usklađivanja sa međunarodnim standardima.

3.1. Kontrola bankarskog sektora

U 2009. godini, kontrola bankarskog sektora je intenzivirana kroz kontinuirano praćenje poslovanja svih ba-naka u sistemu, suočenih sa posljedicama globalne finansijske krize.

Kroz proces posredne kontrole uočavane su slabosti u bankarskom poslovanju i inicirane brojne ciljne ne-posredne kontrole, sa fokusom na kreditni rizik, rizik likvidnosti i adekvatnost kapitala. Cilj kontrola je bio da se ocijeni sposobnost banaka da upravljaju ključnim rizicima u poslovanju i usklađenost njihovog poslovanja sa zakonom i propisima Centralne banke. Pod posebnom pažnjom su bile banke prema kojima je Centralna banka propisala mjere, a ocjena postupanja po izrečenim mjerama se izvodila kroz kontrolni proces ili putem neposrednog praćenja sprovođenja izrečenih mjera od strane ovlašćenih lica Centralne banke. Prioritet u ne-posrednoj kontroli je dat bankama od sistemskog značaja. Banke sa malim tržišnim učešćem i ma njim stepe-nom rizičnog profila praćene su kroz posredne kontrole, putem dostavljenih izvještaja o poslovanju.


U drugoj polovini 2009. godine, zbog konstantnog pogoršavanja makroekonomskog ambijenta i negativnih prognoza za nacionalnu ekonomiju, bilo je neophodno dijagnostifikovati stanje bankarskog sektora sa ciljem da se izvrši procjena ključnih rizika i osjetljivosti banaka na negativne događaje koji mogu imati ili su već imali uticaj na poziciju kapitala, solventnosti i likvidnosti, kao i procjena sposobnosti banaka da blagovreme-no izvršavaju dospjele obaveze.

U cilju efektivnog izvršavanja kontrolne funkcije i odgovornosti Centralne banke za finansijsku stabilnost, sprovedene su vanredne neposredne kontrole odnosno dijagnostičke kontrole šest banaka u sistemu u peri-odu septembar-decembar 2009. godine, dok je kontrola jedne banke od sistemskog značaja povjerena ekster-nom revizoru i nije okončana do kraja 2009. godine. Za preostale banke u sistemu, kontrolni ciklus je plani-ran za period januar-mart 2010. godine.

Specifičnost dijagnostičke kontrole, u najkraćem, sastoji se u tome što ista predstavlja kombinaciju neposred-ne kontrole i stresnog testiranja koje sprovode i banka i Centralna banka na bazi jedinstvene projekcije klju-čnih makroekonomskih varijabli unutar dva scenarija: realnog i scenarija „najgoreg slučaja“. Dijagnostička kontrola je rezultirala ocjenom finansijskog stanja banke i kvantifikacijom osjetljivosti banke na događaje, koji su značajno uticali na poziciju kapitala, prihoda i likvidnosti.

Rezultati dijagnostičke kontrole i projekcije ključnih makroekonomskih varijabli predstavljali su osnovne in-pute za stresno testiranje banke, a koje je izvršeno od strane Centralne banke, kako bi se procijenila održivost bankarskog sektora i definisale potrebe za kapitalom na nivou svake banke i sistema u cjelini.

Istovremeno, banke su bile u obavezi da sprovedu interno stresno testiranje na osnovu projekcija ključnih makro varijabli (inputa), po metodoligiji koja je dostavljena od strane Centralne banke. Adekvatnost sprove-denog internog stresnog testiranja bila je predmet posebne analize ovlašćenih kontrolora Centralne banke.

Na osnovu izvještaja o dijagnostičkoj kontroli i izvještaja o stresnom testiranju banke izvršenog u Central-noj banci sačinjena je supervizorska strategija za banku u kojoj su navedeni iznos potrebnog kapitala i rok za njegovo obezbjeđenje, kao i zahtjev za izradu strateškog plana obnove kapitala i strategije banke u narednom periodu.

U 2009. godini okončana je sveobuhvatna kontrola sistemske banke započeta u prethodnoj godini i obavljeno je dvanaest ciljnih kontrola, sa fokusom na sljedeće rizike:

• Kreditni rizik je kontrolisan kod sedam banaka i jedne MFI kroz dvanaest neposrednih kontrola. Obuhvatnost kontrolisanog kreditnog portfolija je iznosila preko 50%, a uzorak je odražavao struk-turu portfolija u pogledu namjene, ročnosti, koncentracije djelatnosti kao i izloženosti banke prema licima koja su povezana sa njom;

• Rizik likvidnosti je kontrolisan kod deset banaka, dok su tržišni rizici kontrolisani u dvije banke, kroz deset neposrednih kontrola;

• Adekvatnost kapitala je kontrolisana kod sedam banaka, tokom deset neposrednih kontrola sa ci-ljem da se utvrdi da li kapital može podržati njen rizični profil;

• Kontrola usklađenosti sa propisima i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, izvršena je kroz osam neposrednih kontrola u bankama i jednoj neposrednoj kontroli u MFI.


Supervizorske strategije prema bankama, koje su rezultirale iz sprovedenih kontrolnih aktivnosti, predsta-vljaju osnov za supervizorsko djelovanje u narednom periodu u cilju održavanja stabilnog i sigurnog bankar-skog sistema i obezbjeđenja pretpostavki za zaštitu deponenata i povjerilaca banaka.

3.2. Kontrola izloženosti banaka rizicima

3.2.1. Kreditni rizik

Kreditni rizik predstavlja dominantan rizik u crnogorskom bankarskom sistemu. Negativna makroekonom-ska kretanja, usporavanje ekonomske aktivnosti i pogoršanje životnog standarda stanovništva u 2009. godi-ni, dovela su do daljeg pogoršanja kvaliteta kreditnog portfolia banaka, pri čemu pad kreditne aktivnosti uti-če da proces ovog pogoršanja izgleda još brži.

Ukupna nekvalitetna aktiva banaka (C, D, E) iznosila je 344,7 miliona eura na kraju 2009. godine i činila je je 11,4% ukupne aktive. U 2009. godini nekvalitetna aktiva je uvećana za 132,3 miliona eura ili 62,3%. Istovre-meno, učešće nekvalitetne aktive u ukupnoj aktivi uvećano je za 5,0 p.p.

Sve kategorije nekvalitetne aktive u jednogodišnjem periodu ostvarile su rast. Substandardna aktiva (C) ostvarila je nominalni rast od 32 miliona eura, odnosno 16,9%, sumnjiva aktiva (D) je porasla za 68,7 milio-na eura ili 464,7%, dok kategorija gubitak (E) ostvaruje rast od 31,5 miliona eura ili 374,3%.

Kritikovana aktiva (B, C, D, E) je iznosila 1.152 miliona eura na kraju 2009. godine i za godinu dana je uveća-na za 181 milion eura ili 18,7%. Kritikovana aktiva je činila 38,1% ukupne aktive.

Nivo kritikovane aktive je visok i iznosi 232,8% ukupnog kapitala i rezervi. Ovaj pokazatelj ostvaruje pad u jednogodišnjem periodu od 4,2 p.p. Aktiva sa posebnom napomenom (B) predstavljala je 70,1% kritikovane aktive. U jednogodišnjem periodu, sve kategorije kritikovane aktive ostvarile su rast.

Krediti klasifikovani u kategorije C, D i E (nekvalitetni krediti) iznosili su 324,2 miliona eura i uvećani su za 122,8 miliona eura ili 61,0% u jednogodišnjem periodu. Učešće ovih kredita u ukupnim kreditima iznosilo je 13,5% i povećano je za 6,3 p.p. u odnosu na kraj 2008. godine. Učešće nekvalitetnih kredita u ukupnoj nekva-litetnoj aktivi (C, D i E) iznosilo je 94,1% i povećano je u odnosu na kraj 2008. godine za 0,8 p.p.

Ukupno kritikovani krediti (B, C, D i E) iznosili su 1.038,5 miliona eura, a njihovo učešće u ukupnim kre-ditima bilo je 43,3%. U jednogodišnjem periodu ovi krediti ostvaruju rast u iznosu od 176,5 miliona eura ili 20,5%. Najveći nominalni rast u iznosu od 66,6 miliona eura i najveći procentualni rast po stopi od 493,5% ostvaruju krediti klasifikovani u kategoriju (D). Učešće kritikovanih kredita u ukupnim kreditima bilježi rast od 12,5 p.p. u odnosu na 2008. godinu.


* Kolateral-neopozive garancije u skladu sa čl.41 Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama

** Ne uključujući pozicije klasifikovene u kategoriju E

Tabela 3.2

Ključni pokazatelji kvaliteta aktive, u 000 eura

Struktura aktive bilansa i vanbilansaPokriveno

novč. kolat.

Kolateral*Klasifikacija

Ukupno**A B C D E

1 Krediti 171.178 55.347 1.150.018 668.361 181.047 55.787 22.481 2.281.738

2 Dospjela potraživanja 1909 19.270 45.839 24.705 24.294 15.945 116.017

3 Kamata 77 5.088 7.763 5.030 1.272 1.544 19.230

4 Ostala potraživanja 111.950 7.120 2290 1.483 122.843

5 Ukupno (1+2+3+4) 173.164 55.347 1.286.326 729.083 213.072 82.836 39.970 2.539.828

6 Aktiva na koju se ne izdv. rezer. za kred. gubitke

641.711 641.711

7 Stavke bilansa aktive ukupno: (5+6) 173.164 55.347 1.928.037 729.083 213.072 82.836 39.970 3.181.539

8 Garancije 8.305 16.284 100.763 65.348 2.851 458 21 194.009

9 Akreditivi 526 3.532 914 202 5.174

10 Ostalo VO 1.938 72.238 11.932 5030 271 91.409

11 Stavke vanb. na koje se izdv. rezerve (8+9+10) 10.769 16.284 176.533 78.194 8.083 729 21 290.592

12 Vanbilans na koji se ne izdv.rezerve 13.004.787 13.004.787

13 Stavke vanbilansa ukupno (11+12) 16.284 13.181.320 78.194 8.083 729 21 13.284.610

14 Ukupno stavke bilansa i vanbil. (7+13) 183.933 71.631 15.109.357 807.277 221.155 83.565 39.991 16.476.918

15 Ukup. stav. bil. i vanb. na koje se izdv. rez. (5+11) 1.462.859 807.277 221.155 83.565 39.991 2.574.856

16 Formirane rezervacije 1157 3.447 26.661 62.959 68.789 163.013

Pokrivenost (16/15) 0,2 3,3 28,5 82,3 0,0 6,3

Tabela 3.1Klasifikacija aktive i vanbilansa banaka, 31.12.2009. godine

Opis 31.12.2008. 31.03.2009. 30/06/2009. 30/09/2009. 31/12/2009. % promjene12.09/12.08.

1 Aktiva sa posebnom napomenom B 758.519 871.995 897.149 946.412 807.278 6,4

2 Substandardna aktiva C 189.120 212.154 225.769 169.960 221.154 16,9

3 Sumnjiva aktiva D 14.796 26.493 33.658 61.715 83.566 464,8

4 Gubitak E 8.432 16.264 20.597 28.996 39.991 374,3

5 Ukupno kritikovana aktiva (B+C+D+E) 970.867 1.126.906 1.177.173 1.207.083 1.151.989 18,7

6 Nekvalitetna aktiva (C+D+E) 212.348 254.911 280.024 260.671 344.711 62,3

7 Nekvalitetna aktiva/kapital+rezerve 51,84% 62,74% 64,37% 56,12% 69,67% 34,4

8 Nekvalitetna aktiva/ukupna aktiva 6,42% 8,07% 8,92% 8,09% 11,39% 77,6

9 Kritikovana aktiva/kapital+rezerve 237,01% 277,38% 270,61% 259,87% 232,84% -1,8

10 Formirane rezerve 130.252 141.728 163.689 170.389 163.013 25,2


Procenat kredita koji kasne sa naplatom na nivou sistema iznosio je 22,9%, dok je isti pokazatelj na kraju 2008. godine iznosio 11,5%. U apsolutnom iznosu, krediti koji kasne sa otplatom ostvaruju nominalni rast od 226,5 miliona eura, odnosno 70,4%. Najveći dio kredita koji kasne sa naplatom u iznosu od 382,7 miliona eura ili 69,8% odnosi se na privredna društva u privatnom vlasništvu. U strukturi kredita koji kasne, kredi-ti od čijeg je dospijeća proteklo 31-90 dana čine 59,1%, dok krediti od čijeg je dospijeća proteklo 91-180 dana čine 21,3%. Krediti odobreni fizičkim licima koji kasne sa naplatom čine 26,7% ukupnih kredita koji kasne sa naplatom. Najveći dio ovih kredita (63,9%) se nalazi u kategoriji kašnjenja od 31 do 90 dana. Kod kredita od čijeg je dospijeća proteklo 181-270 dana, a koji iznose 107,7 mil. eura, najveći dio se odnosi na kredite odobre-ne privrednim društvima u privatnom vlasništvu (81,7%).

Za godinu dana smanjen je iznos kredita klasifikovanih u kategoriju (A) za 505,2 miliona eura ili 30,2%.

Formirane rezerve za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa na kraju 2009. godine iznosile su 163 mili-ona eura. U jednogodišnjem periodu ove rezerve su ostvarile nominalni rast od 32,7 miliona eura, odnos-no 25,2%. Rezerve za kreditne gubitke iznosile su 150,2 miliona eura i čine 6,3% ukupnih kredita, odnosno 92,2% ukupno izdvojenih rezervi.

Rezultati stresnog testiranja potvrdili su da je kreditni rizik najznačajniji rizik u crnogorskom bankarskom sistemu. Realizovana su četiri stres scenarija kojima se uticalo na: (1) prekompoziciju strukture klasifiko-vanih kredita i primjenu korigovanih stopa rezervacija, (2) povećanje nekvalitetnih kredita (C, D, E) i potreb-nog nivoa rezervi 3) simulirano je bankrotstvo jednog od 20 najvećih zajmoprimaca banke i 4) bankrotstvo najvećeg – top 1 zajmoprimca banke. Koeficijent solventosti na agregatnom nivou, u sva četiri slučaja, ostao je iznad propisanog minimuma od 10%.

3.2.2. Rizik likvidnosti

Likvidnost bankarskog sektora je bila ozbiljno ugrožena nakon snažnog početnog udara globalne finansijske krize koji je doveo do značajnog odliva depozitnog potencijala banaka. Zahvaljujući koordiniranim aktivnos-tima Centralne banke i Vlade Crne Gore stvorene su normativne pretpostavke za ublažavanje značajnih po-blema u likvidnosti, na osnovu kojih su tri banke koristile sredstva obavezne rezerve na period duži od jednog dana, a jedna banka je koristila kratkoročnu podršku države za likvidnost. Zaustavljanju odliva depozita do-prinijele su garancije države na sve depozite pravnih i fizičkih lica, veće kamatne stope na štedne uloge, kao i priliv sredstava od prodaje državnih akcija u „Elektroprivredi“. Snažnu podršku supsidijarnim licima u pe-riodu krize likvidnosti pružile su matične banke. Već od juna 2009. godine evidentirane su pozitivne stope u kretanju depozita stanovništva, što je bio signal da je kriza povjerenja u bankarski sistem prošla.

Na kraju 2009. godine, likvidna aktiva banaka iznosila je 461,5 miliona eura. Evidentno je nominalno po-većanje likvidne aktive u jednogodišnjem periodu, bez obzira na strožiju metodologiju njenog obračuna u odnosu na 2008. godinu.3 Koeficijent likvidne aktive u odnosu na ukupnu aktivu iznosio je 15,3% i u odno-

3 Shodno Odluci o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list CG“, 60/08), u obračun lik-vidne aktive ne ulaze aktiva za trgovanje i HOV kupljene po ugovoru o ponovnoj prodaji, kao što je to bio slučaj u prethodnoj godini. U 2009. godini likvidna aktiva uključuje novčana sredstva i račune depozita kod depozitnih institucija umanjenih za 50% obavezne rezerve.


su na prethodnu godinu (11,2%) bilježi rast. Za period od godinu dana, osam banaka u sistemu zabilježi-lo je rast ovog koeficijenta.

Nivo koeficijenta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne obaveze ostvaruje rast u odnosu na prethodnu godinu, što je posljedica znatno bržeg rasta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne obaveze banaka (ta-bela br. 3.3). Istovremeno, koeficijent kratkoročnih kredita prema kratkoročnim obavezama bilježi pad i iznosi 53% na agregatnom nivou, a razlog je pad kreditnog portfolia u 2009. godini.

Na kraju 2009. godine, odnos kredita i depo-zita iznosio je 131,4%. U odnosu na prethod-nu godinu, vrijednost ovog koeficijenta ostva-ruje značajno poboljšanje. Na kraju 2008. go-dine koeficijent kredita u odnosu na depozite iznosio je 140,5%

Tabela o ročnoj usklađenosti finansijske ak-tive i finansijskih obaveza na agregatnom ni-vou pokazuje da je gep dospijeća negativan u periodima od 8 do 15 dana, 16-30 dana, 31-90 dana, 91-180 dana i 181-365 dana. Uku-pan kumulativan gep na nivou sistema izno-sio je 773,1 milion eura i predstavlja 29,0% ukupnih izvora sredstava. U 2008. godini ovaj parametar je iznosio 1,4% izvora sredstava.

Tabela 3.3Ključni koeficijenti likvidnosti na agregatnom nivou, kraj godine*

31.12.2008. 31.12.2009.

Likvidna aktiva (u 000 eura) 370.712 461.506

Kratkoročni krediti (u 000 eura) 1.113.946 941.676

Ukupna aktiva (u 000 eura) 3.309.664 3.025.233

Kratkoročne obaveze (u 000 eura) 1.774.954 1.786.054

Ukupne obaveze (u 000 eura) 3.030.284 2.693.497

Likvidna aktiva/Ukupna aktiva 11% 15%

Likvidna aktiva/Kratkoročne obaveze 21% 26%

Kratkoročni krediti/Kratkoročne obaveze 63% 53%

Likvidna aktiva/Ukupne obaveze 12% 17%

* U tabeli za 2008 godinu, podaci su prikazani u skladu sa prethodnom Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama.

1-7dana

8-15dana

16-30dana

31-90dana

91-180dana

181-365dana

1-5godina

preko5 god. Ukupno

1 Finansijska aktiva u bilansu stanja 550.990 81.500 82.396 214.071 239.607 386.434 1.037.268 467.617 3.059.883

2 Finansijske obaveze u bilansu stanja 331.333 94.940 170.156 326.781 366.970 495.874 627.005 250.302 2.663.361

3 Razlika 1 - 2

a) Gep dospijeća 219.657 -13.440 -87.760 -112.710 -127.363 -109.440 410.263 217.315 396.522

b) Kumulativni gep 219.657 206.217 118.457 5.747 -121.616 -231.055 179.207 396.523 773.136

% od ukupnog izvora sredstava 8,3% 7,7% 4,5% 0,2% -4,6% -8,7% 6,7% 14,9% 29,0%

Tabela 3.4 Ročna struktura finansijske aktive i finansijske pasive na agregatnom nivou, u 000 eura

Adekvatna pokrivenost kredita depozitima postoji u kratkom roku, za razliku od dugoročnih kredita koji nijesu adekvatno pokriveni dugoročnim depozitima.


Rezultati stresnog testiranja su potvrdili da je cr-nogorski bankarski sistem osjetljiv na rizik lik-vidnosti, s obzirom na evidentne probleme koje su u procesu testiranja ispoljile pojedine banke, a posebno jedna od velikih banaka. Realizovano je osam stres scenarija kojima se simulirao gubitak povjerenja deponenata u matičnu banku. Sposob-nost banaka da pokriju gubitak nastao po navede-nom osnovu testirao se preko iznosa:

1. slobodnih likvidnih sredstava (novčana sredstva i sredstva na računima depozita kod depozitnih institucija umanjena za iznos izdvojene obavezne rezerve),

2. raspoloživih likvidnih (sredstava slobo-dna likvidna sredstva uvećana za 50% iznosa obavezne rezerve).

3.2.3. Tržišni rizici

Ukupni nivo tržišnih rizika u 2009. godini je bio relativno nizak. U procesu neposredne kontrole, konstatova-no je da su kamatne stope i devizne pozicije glavni izvor tržišnih rizika u crnogorskom bankarskom sistemu

Osjetljivost pozicija aktive i pasive na rizik kamatne stope testirana je primjenom povećanog iznosa kamat-ne stope od 1,5 procentnih poena na kumulativnu razliku (gep) pozicija aktive i pasive osjetljivih na promje-nu kamatne stope, kako na nivou pojedinačne banke, tako i na nivou sistema u cjelini. Rezultati stresnog tes-tiranja potvrdili su gotovo neznatan uticaj na koeficijent solventnosti na nivou sistema.

Nivo deviznog rizika je nizak s obzirom na činjenicu da je euro zvanična valuta plaćanja i da su plaćanja do-minantno u eurima. Izloženost crnogorskog bankarskog sistema na direktan devizni rizik ograničena je, jer je svega 5,8% aktive na agregatnom nivou izraženo u stranoj valuti. Najveća izloženost pojedinačne banke mjerena učešćem aktive u stranoj valuti u ukupnoj aktivi iznosila je 22,3%, dok se izloženost ostalih banaka u stranoj valuti kretala u rasponu od 0,02 do 5,3%. Neto otvorena devizna pozicija na nivou sistema je pozitiv-na i iznosi 1,9 miliona eura, što predstavlja 0,7% osnovnog kapitala.

Stresno testiranje direktnog deviznog rizika baziralo se na neto otvorenoj deviznoj poziciji (tzv. spot pozicija), odnosno na pretpostavci da će se sopstvena sredstva korigovati za iznos od 10% vrijednosti (+,-) neto otvore-ne pozicije, kako na nivou pojedine banke, tako i sistema u cjelini. Koeficijent solventnosti na agregatnom ni-vou nakon „stresa“ ostvario je neznatan pad od 0,01 procentnih poena.

3.3. Mjere prema bankama

Prema bankama je tokom 2009. godine preduzeto šest mjera, od kojih je jedno pisano upozorenje a ostalo su rješenja, kojima su izrečeni nalozi bankama i određene novčane kazne. Protiv jednog rješenja je vođen spor

Tabela 3.5 Ročna pokrivenost kredita depozitima, agregatni nivo, kraj godine

31.12.2008. 31.12.2009.

Kratkoročni krediti 1.113.946 941.676

Kratkoročni depoziti 1.428.108 1.584.567

Pokrivenost (%) 128 168

Dugoročni krediti 1.683.589 1.456.079

Dugoročni depoziti 562.481 240.121

Pokrivenost (%) 33 16


pred Upravnim sudom Crne Gore, ali je tužba banke odbijena, to jeste rješenje Centralne banke je ostalo na snazi.

3.4. Izdavanje dozvola za rad i odobrenja

U izvršenju kontrolne funkcije u 2009. godini, Centralna banka je izdala 48 rješenja, koja su se odnosila na: odlučivanje o zahtjevima za izdavanje prethodnog odobrenja za imenovanje članova odbora direktora (32), sticanje kvalifikovanog učešća u kapitalu banaka (3), izbor društava za reviziju za vršenje revizije godišnjih fi-nansijskih izvještaja banaka (11), kao i za izbor eksternih lica za vršenje pojedinih poslova interne revizije (2).

Od ukupnog broja izdatih rješenja tokom prethodne godine, 67% se odnosilo na odlučivanje o zahtjevima za izdavanje prethodnog odobrenja za izbor članova odbora direktora banaka, što ukazuje na značajne izmje-ne uspostavljene strukture korporativnog upravljanja tokom 2009 godine, kako usljed promjene vlasničke strukture, tako i obezbjeđenje potrebe za većom efikasnošću i efektivnošću funkcionisanja odbora direktora.

Centralna banka je u četiri slučaja odbila da izda odobrenje bankama za izbor člana odbora direktora, s tim što je protiv jednog od navedenih rješenja vođen spor pred Upravnim sudom Crne Gore, ali je tužba Banke odbijena.

Rješenjima Centralne banke o zahtjevima za izdavanje odobrenja za sticanje kvalifikovanog učešća u kapita-lu banaka, odlučeno je o 100% promjeni akcionarske strukture kod jedne banke (prodaja banke), jednom sti-caocu vlasništva u banci je odbijeno izdavanje odobrenja i naložena prodaja stečenih akcija, a u jednom sluča-ju izdato je odobrenje za sticanje manjinskog učešća u kapitalu banke.

3.5. Promjena regulatornog okvira

Tokom 2009. godine, ključne aktivnosti u regulatornoj oblasti bile su usmjerene na izradu podzakonskih aka-ta za izvršenje Zakona o bankama, unaprjeđenje važećih rješenja iz Zakona o bankama i Zakona o stečaju i likvidaciji banaka, kao i na stvaranje regulatornog okvira kojim se definišu privremene mjera za održavanje stabilnosti bankarskog sistema u uslovima globalne finansijske krize.

U prvom kvartalu 2009. godine zaokružen je regulatorni okvir koji je Centralna banka bila dužna da usposta-vi na osnovu novog Zakona o bankama. U tom periodu pripremljeni su i usvojeni sljedeći propisi:

• Odluka o minimalnim standardima za upravljanje operativnim rizikom u bankama,• Odluka o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva,• Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizicima u mikrokreditnim finansijskim insti-

tucijama i• Odluka o metodama za izradu konsolidovanih finansijskih izvještaja bankarske grupe.

Polazeći od evidentne potrebe poboljšanja rješenja iz važećeg Zakona o bankama, usvojenog u februaru 2008. godine, pristupilo se radu na izmjenama i dopunama tog zakona u pravcu:


• Preciznijeg definisanja uslova za izricanje mjera prema bankama;• Obezbjeđenja dodatnih ovlašćenja Centralnoj banci, odnosno privremenom upravniku, radi stva-

ranja zakonskog osnova za primjenu efikasnijih mjera za ozdravljenje banaka u krizi, • Obezbjeđenje efikasnijih mehanizma za eliminisanje iz banaka nezakonitih sticalaca kvalifikova-

nog učešća,• Jasnijeg definisanja ovlašćenja Centralne banke da, u skladu sa međunarodno prihvaćenim standar-

dima, primjenjuje tzv. „fit&proper“ test prilikom odlučivanja o izdavanju odobrenja za članove od-bora direktora i izvršnih direktora banaka,

• Usklađivanja Zakona sa novim relevantim direktivama EU.

Paralelno sa radom na izmjenama i dopunama Zakona o bankama pripreman je i Zakon o izmjenama i dopu-nama Zakona o stečaju i likvidaciji banaka. Od 2001. godine, kada je usvojen ovaj zakon, regulatorni okvir ko-jim se uređuje poslovanje i kontrola banaka, kao i drugi značajni segmenti pravnog sistema, značajno su pro-mijenjeni i unaprijeđeni, što zahtijeva usklađivanje ovog zakona sa tim promjenama.

Takođe, dosadašnja iskustva i praksa koja je ostvarena kroz sprovođenje stečajnih i likvidacionih postupa-ka u od 2002. godine do danas, ukazala je na neophodnost izmjena i dopuna ovog zakona u pravcu potpuni-jeg uređenja pravnih instituta koji su obuhvaćeni zakonom, kao i uvođenja novih instituta sa ciljem da se po-stupci stečaja i likvidacije učine efikasnijim. Shodno navedenom, izmjene ovog Zakona imaju za cilj njegovo usklađivanje sa Ustavom Crne Gore, Zakonom o bankama, Zakonom o zaštiti depozita, kao i unapređenje va-žećih rješenja zasnovano na dosadašnjem iskustvu i praksi u njegovoj primjeni.

CBCG je u saradnji sa Ministarstvom finansija, MMF-om i Svjetskom bankom pripremila predloge za izmje-ne i dopune ova dva zakona i uputila ih u dalju proceduru.

Značajna regulatorna aktivnost Centralne banke tokom 2009. godine bila je usmjerena na utvrđivanje privre-menih mjera za očuvanje stabilnosti bankarskog sistema, u uslovima globalne finansijske krize. Primjenom novih rješenja stvoreni su uslovi za poboljšanje pozicije banaka i njihovih dužnika, zaustavljanje, tj. ublaža-vanje pada kvaliteta aktive i podsticanje kreditnih aktivnosti.

U skladu sa obavezama definisanim Zakonom o sprječavanju pranja novca i finansiranja terorizma i Pravil-nikom o izradi smjernica o analizi rizika radi sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizma, pripremljen je dokument „Smjernice o analizi rizika kod banaka radi sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizma“ koji će služiti kao okvir bankama za usklađivanje internih akata o analizi rizika i efikasno sprovođenje mje-ra i radnji iz predmetne oblasti.

4 PLATNI PROMET

35Platni promet

U 2009. godini Centralna banka Crne Gore je ključne aktivnosti u oblasti platnog prometa usmjerila ka rea-lizaciji osnovnog cilja definisanog Politikom Centralne banke - održavanju i unapređenju efikasnog platnog prometa u zemlji, kao i pravnog okvira za njegovo funkcionisanje.

Tokom 2009. godine, Centralna banka je usvojila novu podzakonsku regulativu na osnovu Zakona o plat-nom prometu u zemlji. Ovom regulativom, na bazi iskustava stečenih iz prethodnih godina, bliže i potpuni-je se regulišu kao i dalje unapređuju pitanja bitna za funkcionisanje platnog prometa u zemlji, što je neopho-dan uslov za efikasno funkcionisanje finansijskog sistema. Sve aktivnosti tokom krizne 2009. godine bile su usmje rene na unapređenje regulative sa ciljem povećanja nivoa usklađenosti sa suštinskim principima za sis-temski važne platne sisteme Komiteta za platne i obračunske sisteme Banke za međunarodna poravnanja, kao i regulativom Evropske unije.

Petu godinu rada Platnog sistema obilježio je visok nivo raspoloživosti, pouzdanosti i efikasnosti funkcioni-sanja i kvalitetno obavljanje platnog prometa za klijente Centralne banke u skladu sa propisima i pravilima sistema.

4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa

Centralna banka Crne Gore je vlasnik i operater međubankarskog platnog sistema, zasnovanog na među-narodnim principima i bankarskim standardima (CPSIPS principima, IBAN standardu u pogledu struktu-re računa, SWIFT formatu platnih poruka i dr.). Plaćanje se u međubankarskom platnom sistemu Crne Gore obavlja preko dva sistema – RTGS (Real Time Gross Settlement) i DNS (Deferred Net Settlement).

Novom zakonskom i podzakonskom regulativom usvojenom tokom 2009. godine, za razliku od regulati-ve koja je bila na snazi od 2005. do kraja 2008. godine, po prvi put regulišu se pitanja izdavanja instrumena-ta elektronskog plaćanja, zaštite prava učesnika u platnom sistemu (vezano za realizaciju kolaterala u sluča-ju insolventnosti učesnika), konačnosti i neopozivosti poravnanja međubankarskih transfera u RTGS siste-mu, načina organizovanja platnih sistema u Crnoj Gori, nadgledanja platnih sistema, vansudskog rješava nja sporova u platnom prometu.

Podzakonska regulativa je objavljena u „Službenom listu CG“, broj 24/09, i to;

1. Odluka o strukturi računa za izvršavanje transfera sredstava i bližim uslovima i načinu otvaranja i ukidanja tih računa;

2. Odluka o sadržini Centralnog registra računa;


3. Odluka o evidenciji računa za obavljanje poslova platnog prometa sa inostranstvom;4. Odluka o minimumu elemenata kreditnog i debitnog naloga;5. Odluka o minimalnoj vrijednosti međubankarskih transfera sredstava koji moraju biti procesuirani

u RTGS sistemu;6. Odluka o uslovima i načinu obavljanja pojedinih poslova u izvršavanju transfera sredstava od strane

agenta;7. Odluka o sprovođenju prinudne naplate sa računa izvršnog dužnika,8. Odluka o izdavanju i upotrebi instrumenata udaljenog pristupa i o načinu i rokovima za izvještava-

nje, 9. Odluka o bližim uslovima izdavanja i oduzimanja dozvole za rad platnog sistema i izdavanja odo-

brenja,10. Odluka o načinu vršenja kontrole platnih sistema, i11. Pravila platnog sistema za izvršavanje međubankarskih transfera sredstava.

Centralna banka vršila je i kontrolu obavljanja platnog prometa kod banaka. U 2009. godini izvršeno je 10 kontrola. Značajne aktivnosti bile su usmjerene i na unapređenje obavljanja poslova prinudne naplate koje Centralna banka vrši u skladu sa Zakonom o izvršnom postupku.

4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema

U 2009. godini, tokom 254 radnih dana, ostvarena raspoloživost sistema iznosila je 99,8% u odnosu na ukup-no raspoloživo vrijeme, što se može ocijeniti kao visok stepen pouzdanosti.

4.3. Sprovođenje prinudne naplate

U aprilu 2009. godine implementiran je novi informacioni sistem za sprovođenje prinudne naplate, kojim su izvršena brojna funkcionalna unapređenja i uvedena potpuna automatizacija, čime je značajno uvećan stepen sigurnosti i efikasnosti u izvršenju prinudne naplate.

Uporedo sa realizacijom ovog projekta, pripremljen je i donesen podzakonski akt kojim se bliže uređuje spro-vođenje prinudne naplate na način propisan zakonom, kojim se uređuje izvršni postupak.

Na osnovu podataka iz Centralnog registra računa, kojeg u skladu sa Zakonom o platnom prometu u zemlji vodi Centralna banka, na dan 31. decembar 2009. godine, od ukupno 50.186 pravnih i fizičkih lica koji obav-ljaju registrovanu djelatnost, u blokadi je bilo 12.254 ili 24,4%, sa iznosom blokiranih sredstava od 177,2 mi-liona €.

U odnosu na 31.12.2008. godine, za 2009. godinu se može konstatovati: porast broja pravnih i fizičkih lica koja obavljaju registrovanu djelatnost za 10,4%, porast broja blokiranih pravnih lica za 26,0% i povećanje iznosa blokiranih sredstava za 91,1%.

U 2009. godini u bazu podataka prinudne naplate unijeto je 36.138 osnova za prinudnu naplatu, ili za 26,8% manje u odnosu na 2008. godinu. ( Prilog 1, Tabele br. 1 i 2.)

5 BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE

39Bankarske i finansijske operacije

U obavljanju poslova iz nadležnosti bankarskih i finansijskih operacija u 2009. godini prioritet je dat efikas-nom upravljanju sredstvima međunarodnih rezervi i njihovom sigurnom investiranju uz kontinuirano obez-bjeđivanje likvidnosti u tekućim plaćanjima sa inostranstvom. Pored toga, izuzetna pažnja je posvećena i unapređivanju platnog prometa sa inostranstvom i razvijanju poslovne saradnje sa aktuelnim i novim part-nerima, zatim aktivnostima na obezbjeđivanju odgovarajuće količine i apoenske strukture novčanica i kova-nog novca za potrebe finansijskih insitucija i drugih klijenata. Prioritet je, takođe, dat i efikasnom obavljanju djelatnosti bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika državnih organa i organizacija, uključujući i blagovre-meno i uredno servisiranje svih obaveza koje proizilaze iz članstva Crne Gore u MMF-u, Grupaciji Svjetske banke i drugim međunarodnim finansijskim institucijama.

5.1. Upravljanje deviznim rezervama

Politiku i smjernice za upravljanje sredstvima deviznih rezervi određuje i definiše Savjet CBCG. Osnovne ak-tivnosti upravljanja deviznim rezervama u 2009. godini propisane su sljedećim aktima i dokumentima: Po-litika CBCG za 2009. godinu, Plan rada CBCG za 2009. godinu, Odluka o upravljanju deviznim rezervama, Opšte i Operativne smjernice za upravljanje deviznim rezervama i zaključci koje je Savjet periodično usvajao prilikom razmatranja aktuelnih informacija.

Suočena sa globalnom finansijskom krizom, CBCG je kod upravljanja sredstvima međunarodnih rezervi pro-cijenila da apsolutni prioritet treba dati sigurnosti plasmana sredstava, pa je shodno tome krajem 2008. go-dine vanredno izmijenila aktuelnu strategiju investiranja. U tom cilju, sva raspoloživa sredstva transferisa-na su sa komercijalnih banaka na centralne banke. To se pokazalo kao najbolja strategija i u 2009. godini. Da bi unaprijedila ovu strategiju CBCG je proširila listu centralnih banaka sa kojima sarađuje, što je obezbjedilo određenu diversifikaciju. U prvoj polovini godine najveći iznos sredstava investiran je u prekonoćne plasma-ne, čime je obezbijeđena njihova apsolutna disponibilnost, to jeste raspoloživost u svakom trenutku za teku-ća plaćanja. U drugoj polovini godine, situacija na tržištu se djelimično popravila, pa je dio likvidnog portfo-lia plasiran u plasmane od nedjelje do mjesec dana.

U skladu sa usvojenom politikom investiranja, manji dio portfolia CBCG, koji čini 7% ukupnih sredstava de-viznih rezervi, investiran je u njemačke državne obveznice sa rokom dospijeća od jedne do tri godine, čime je obezbijeđena maksimalna sigurnost sredstava i njihova apsolutna likvidnost u slučaju potrebe.

Imajući u vidu tekuću situaciju na međunarodnom finansijskom tržištu kapitala, kao i karakter izvora sred-stava na računima Centralne banke Crne Gore u inostranstvu, u ukupnom portfoliu investicioni portfolio je činio 7%, a likvidni je učestvovao čak sa 84%. Preostali dio od 9% su ukupna sredstva kod MMF-a. Struktura sredstava po oblicima portfolia na dan 31.12.2009. godine prikazana je na grafiku br. 5.1.


Na kraju 2009. godine u portfoliu raspoloživih sredstava nema zlata, jer su krajem jula, po na-logu Ministarstva finansija, transferisana na ra-čun Ministarstva finansija kod inostrane poslov-ne banke. Ako se posmatra valutna struktura, evidentno je dominantno učešće EUR-a sa 99,3%, dok je učešće dolarskog portfolia veoma nisko i iznosi 0,7%.

Na dan 31. decembar 2009. godine CBCG je na računima u inostranstvu raspolagala sa 377,6 mil eura, što u odnosu na uporedni podatak iz prethodne godine predstavlja povećanje od 19%. To se može smatrati kao pozitivan trend, s obzi-rom na to da je izvještajnu godinu u prvoj polovi-ni karakterisao pad ukupnih sredstava. Na porast raspoloživih sredstava Centralne banke na raču-nima u inostranstvu u drugoj polovini 2009. go-dine, u najvećoj mjeri uticalo je povećanje depo-zita Ministarstva finansija. Kretanje sredstava na računima CBCG u inostranstvu tokom 2009. go-dine, prikazano je na grafiku br. 5.2.

Struktura izvora sredstava u 2009. godini nije pre-tprpjela izmjene u odnosu na prethodni period. Naime, sredstva su obezbijeđena iz sljedećih izvo-ra: (1) osnivački kapital i generalna rezerva Cen-tralne banke, (2) redovni depoziti Ministarstva fi-nansija i Fonda za zaštitu depozita, (3) sredstva obavezne rezerve banaka izdvojene na računima Centralne banke u inostranstvu, (4) sredstva oba-vezne rezerve banaka izdvojena na računima Cen-tralne banke u zemlji (iznijeta u inostranstvo), (5) tekući prihodi od kamate ostvareni investiranjem sredstava i (6) dio sredstava na računima klijena-ta banke. Struktura sredstava po njihovim osnov-nim izvorima na dan 31.12.2009. godine prikaza-na je na grafiku br. 5.3.

Kraj 2008. godine ECB je dočekala sa referent-nom kamatnom stopom od 2,50% i odlukom o vođenju ekspanzivne monetarne politike, da bi se na pravi način izborili sa krizom. To znači da je tokom 2009. godine nastavljeno sa smanjivanjem stope, i to na sastancima u martu, aprilu i maju.

Grafik 5.1Struktura sredstava po oblicima portfolia na dan 31.12.2009. god.

Grafik 5.2Kretanje sredstava na računima CBCG u inostranstvu tokom 2009. godine

Grafik 5.3Struktura sredstava po njihovim osnovnim izvorima na dan 31.12.2009. godine


Smanjenja su redom bila: 50bp, 25bp i 25bp, što je referentnu stopu dovelo do nivoa od 1% koji je zadržan do kraja 2009. godine. Na izvjestan način, kamatna stopa je od posljednjeg smanjenja u maju napuštena kao sredstvo monetarne politke za borbu protiv finansijske krize. Smatralo se da dalja smanjenja neće imati ni-kakav efekat, a da je trenutni nivo u skladu sa jednim od osnovnih ciljeva ECB – držanje stope inflacije ispod, ali blizu nivoa od 2%.

Tokom 2009. godine referentna kamatna stopa FED-a nije mijenjana, i ostala je na nivou koji je određen na kraju 2008. godine, tj. kretala se u intervalu od 0 do 0,25%. FED je znači prije ECB dostigao najniži nivo ka-matne stope i iscrpio mogućnosti tog instrumenta monetarne politike. Na osam sjednica tokom 2009. godine FED je koristio druge, manje uobičajene načine, da se izbori sa krizom na teritoriji SAD. Jedan od njih je od-luka da se do jeseni kupuju dugoročne državne hartije od vrijednosti do nivoa $300 mlrd, kako bi se poboljša-la situacija na kreditnim tržištima. Na kraju godine, zaključci kreatora monetarne politike FED-a, bili su da će preduzete mjere doprinijeti daljem jačanju ekonomskog rasta i cjenovnoj stabilnosti, ali i da će ekonomska aktivnost vjerovatno ostati slabija još neko vrijeme.

Kretanje sedmodnevnog Euribor-a, EONIA i EUR repo stope od marta 2009. godine do mar-ta 2010. dato je na grafiku br. 5.4.

Kretanje ovih stopa je uticalo na visinu prinosa koji je ostvarivala CBCG. Godišnja stopa prinosa na plasmane CBCG u eurima u 2009. godini (lik-vidni portfolio) iznosi 0,62%, što je znatno manje nego proteklih godina. Ovakvi rezultati su poslje-dica finansijske krize, odnosno smanjenja stopa na svim tržištima i ograničenog broja kvalitetnih partnera sa kojima je CBCG mogla da nastavi sa-radnju.

U tabeli br. 5.1. prikazano je kretanje godišnje sto-pe prinosa sredstava u inostranstvu CBCG (lik-vidni portfolio) u proteklih sedam godina.

Tabela 5.1 Godišnja stopa prinosa na likvidni portfolio CBCG

Oročeni depoziti 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Prosječna stopa prinosa na EUR sredstva 2,00% 2,00% 2,03% 2,81% 3,86% 3,79% 0,62%

Prosječna stopa prinosa na USD sredstva 1,12% 1,75% 2,95% 4,90% 4,83% 1,72% 0,14%

Kontinuiranom analizom najznačajnijih od rizika vezanih za portfolio deviznih rezervi, bavi se posebna or-ganizaciona jedinica. Ti rizici su: tržišni, kreditni, likvidni i operativni rizik. Praćenje tržišnog rizika, pod-razumijeva njegovu identifikaciju, mjerenje i monitoring (nadgledanje). Analize koje se koriste obuhvataju apsolutne i relativne mjere rizika kao što su „VaR“, „Tracking Error“, „Sharpe ratio“, „Information ratio“ i dru-

Grafik 5.4Kretanje sedmodnevnog Euribor-a, EONIA i EUR repo stope od marta 2009. do marta 2010. godine


ge. Pored ovih analiza, sprovode se i dnevna mjerenja performansi portfolia u odnosu na izabrani benchmark. Sve ove analize, između ostalog, pokazuju maksimalne gubitke, koji neće biti premašeni sa određenom vjero-vatnoćom (u našem slučaju 95%), volatilnost tržišta, kao i rizik koji preuzimaju portfolio menadžeri prilikom upravljanja portfoliom deviznih rezervi.

Za analize investicionog portfolia, koriste se podaci o izabranom benchmarku koji kreira JP „Morgan ban-ka“, dok se za likvidni portfolio od kraja 2008. godine ne vrši poređenje sa benchmarkom kako je stanje tržiš-tu novca učinilo nemogućim pronaći jedinstvenu validnu uporednu mjeru.

Pored toga, obavezna stavka upravljanja rizicima je monitoring i kontrola kreditnog rizika. Prate se dugoroč-ni i kratkoročni rejtinzi u lokalnoj i stranoj valuti. Pored ovoga prati se i finansijska snaga banaka, tj. u ko-joj mjeri su banke partneri zavisni od grupe kojoj pripadaju. Takođe se prate pokazatelji „outlook-a“ i „Credit

Watch-a“, koji zajedno sa ovim parametrima slu-že prilikom predlaganja novih partnera banaka. Za praćenje kretanja kreditnih rejtinga i spre-ad-ova koriste se podaci vodećih rejting agencija S&P i Moodys, kao i podaci sa real-time informa-cionih sistema Bloomberg i Reuters. S obzirom na to da se rejtinzi uobičajenih rejting agencija da-nas uzimaju sa rezervom, za praćenje banaka ko-riste se i CDS-ovi (credit default swaps). Ovi spre-adovi su najprostije rečeno cijena osiguranja ban-karskih korporativnih obveznica u slučaju „de-fault-a“. Struktura kreditnih rejtinga je prikazana na grafiku br. 5.5.

Treba napomenuti da nije izmijenjena strategi-ja plasmana sredstava, koja polazi od toga da se sredstva investiraju kod centralnih banaka naj-razvijenijih zemalja (AAA rejtinga). Sa ostalim bankama koje su prikazane na grafiku CBCG sa-rađuje zbog dnevnih plaćanja i operacija unoše-nja i iznošenja efektivnog novca. Naravno, važno je napomenuti da se poslove unošenja i iznošenja novca vrše sa bankom AA rejtinga. Takođe, kao dodatna mjera zaštite, svakodnevno se prate pa-rametri za banke koje su i dalje na spisku dozvo-ljenih banaka, da bi se blagovremeno reagova-lo na bilo kakve promjene. Kako bi se imao što precizniji uvid u stanje tržišta i reagovalo pravo-vremeno na povoljnije parametre, svakodnevno se prate i traže podaci od banaka sa kojima smo ranije sarađivali (i onih koje su zadržane i koje su isključene iz operativnih smjernica).

Grafik 5.5Struktura kreditnih rejtinga

Grafik 5.6Kretanje CDS-ova u 2009. godini


Upoređivanjem trenutnog stanja CDS-ova, sa stanjem koje je bilo prije septembra 2008. godine, uočava se da su oni sada gotovo na istom nivou. Ukoliko se gleda taj pokazatelj sigurnost banaka je relativno poboljšana, ali postoji više razloga što se CBCG nije vratila saradnji sa njima. Prvi je u tome što, u uslovima oporavka od krize, vraćanje saradnji sa komercijalnim bankama nije prvi korak koji treba preduzeti. Drugi, stope koje se informativno dobijaju od tih komercijalnih banaka nijesu bile konkurentne stopama koje su ostvarivane pla-smanom kod centralnih banka.

5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi

U svojstvu fiskalnog agenta i bankara Vlade Crne Gore, Centralna banka je za račun i po nalogu Ministarstva finansija obrađivala prilive i izvršavala plaćanja prema inostranstvu. Naime, na zahtjev Ministarstva finan-sija realizovana su plaćanja u iznosu od 39,3 milona eura i to uglavnom prema inostranim kreditorima (Pa-riski klub, IBRD, EIB, KFW, IDA, Natexis, EZ i dr).

Centralna banka ima aktivne korespondentske račune sa više komercijalnih banaka i pet centralnih banaka: Federal Reserve Bank of New York, Deutsche Bundesbank-om, Bankom Holandije i Bankom Francuske. Po-lovinom 2009. godine otvoren je i depozitni račun kod Banke Luksemburga u sklopu aktivnosti diversifika-cije sredstava likvidnog portfolia.

Podaci platnog prometa sa inostranstvom pokazuju da su u toku 2009. godine ostvareni prilivi na korespon-dentskim računima u iznosu od 575,2 miliona eura, od čega se značajan dio odnosi na odobrene kredite u ko-rist Ministarstva finansija (Credit Suisse, EIB, NLB Montenegrobanka), uplaćena sredstava obavezne rezerve, prilive po osnovu unošenja efektive za račun banaka, iznošenje efektive iz Trezora, povlačenje tranše po osno-vu Opšte i specijalne SDR alokacije, prihode od HOV, prihode od kamata na likvidni portfolio, tekuće priho-de od kamate na investicije i dr.

U periodu od 1. januara do 31. decembra 2009. godine, preko računa CBCG kod inobanaka realizovani su odlivi deviznih sredstava u ukupnom iznosu od 514 miliona eura. Najveći dio odliva je izvršen po sljedećim osnovima:

• unošenje efektive za potrebe unutrašnjeg platnog prometa – 81,7 miliona eura;• transfer sredstava u korist domaćih banaka za iznesenu efektivu i povraćaj dijela sredstava obavezne

rezerve – 340,7 miliona eura; • plaćanje obaveza po nalogu Ministarstva finansija Vlade CG – 39,3 miliona eura;• kupovina hartija od vrijednosti – 28,3 miliona eura;• odliv po osnovu transfera zlata Credit Suisse-23,6 miliona eura;• plaćanje u ime i za račun CBCG - 0,4 miliona eura;

Plaćanja koja su izvršena u ime i za račun CBCG u iznosu od 0,4 miliona eura, procesuirana su u korist inostranih partnera i najvećim dijelom se odnose na izvršavanje ugovorenih obaveza i u funkciji su obavlja nja tekuće poslovne aktivnosti (troškovi održavanja RTGS/DNS pretplata na Reuters, Bloomberg, SWIFT, troš-kovi održavanja opreme u Trezoru i dr.)


Ukupne transakcije sa efektivom ostvarene su u iznosu od 521,6 miliona eura, od čega je za potrebe bana-ka unijeto i iznijeto efektive u vrijednosti od 352,9 miliona eura, a za alimentiranje potreba platnog prometa 168,7 miliona eura (iznošenje efektive 86,9 i unošenje efektive 81,8).

5.3. Bankarski poslovi i usluge u ime države

Centralna banka je u svojstvu fiskalnog zastupnika Ministarstva finansija i Fonda za zaštitu depozita, u 2009. godini obavljala poslove prihvatanja depozita, oročavanja, transferisanja sredstava i obračuna kamate na ova sredstva.

5.3.1. Depoziti Ministarstva finansija

Depoziti Ministarstva finansija na kraju 2009. godine iznosili su 79,4 miliona eura i povećani su u odnosu na kraj 2008. godine za 2,9 puta. Ostvareno povećanje rezultat je, prije svega, priliva sredstava po osnovu pro-daje dijela državnog paketa akcija „Elektroprivrede Crne Gore“ ad Nikšić u septembru 2009. godine (Prilog 1, tabela br. 3).

Depozitna sredstva ostvarena su po tri osnova:

1. Sredstva ostvarena u procesu privatizacije, 2. Sredstva dobijena podjelom finansijske aktive bivše SFRJ (sukcesija) i3. Ostali depoziti

Sredstva od privatizacije, koja su na kraju 2009. godine činila 99% depozitnih sredstava Ministarstva finan-sija, ostvarena su uglavnom po osnovu prodaje akcija „Elektroprivrede Crne Gore“ Naime, krajem septem-bra uplaćena su sredstva na račun CBCG u inostranstvu, a u korist depozita Ministarstva finansija, po osno-vu prodaje dijela državnog paketa akcija ove kompanije u iznosu od 92,6 mil eura. Dio ovih sredstava povu-čen je krajem decembra 2009. godine tako da su ukupna sredstva od privatizacije na kraju godine iznosila 78,8 miliona eura.

Ostala sredstva od privatizacije „Telekoma“ Crna Gora, „Podgoričke banke“ a.d. – Podgorica i „Pljevaljske banke“ a.d. – Pljevlja, koja su ostvarena tokom 2005. i 2006. godine čine neznatan dio ukupnih depozita Mi-nistarstva finansija.

Sredstva iz sukcesije tokom 2006. godine ostvarena su na osnovu Sporazuma između Republike Srbije i Re-publike Crne Gore o regulisanju članstva u međunarodnim finansijskim organizacijama i razgraničenju fi-nansijskih prava i obaveza („Sl.list RCG“ br.45/06), kojim su definisana osnovna načela o podjeli finansijske aktive i pasive između dvije države. Ova sredstva, tokom 2009. godine, nijesu korišćena već je mjesečno pri-pisivana kamata ostvarena oročavanjem kod stranih banaka.

Sredstva koja imaju tretman „ostali depoziti“ obezbijeđena su iz više izvora u prethodnim godinama i pred-stavljaju zanemarljiv potencijal, čija se veličina nije mijenjala u toku godine.

Obračunata i pripisana kamata ne depozite Ministarstva finansija u 2009. godini iznosi 92.180,8 eura.


5.3.2. Depoziti Fonda za zaštitu depozita

Fond za zaštitu depozita, od osnivanja drži svoja raspoloživa sredstva u obliku depozita kod CBCG. Sredstva FZD-a na računima CBCG u inostran-stvu na kraju 2009. godine iznosila su 15,5 milio-na eura. (Tabela br. 5.2).

Od ukupnih sredstava, 82,9% odnosi se na sred-stva oročena na rok od jednog do tri mjeseca, a na sredstva ostvarena po osnovu donacije od KfW-a 17,1%. Sredstva od donacije KfW-a nalaze se na računu CBCG kod Deutsche Bundesbank i inves-tiraju se u skladu sa automatskim investicionim aranžmanom u prekonoćne plasmane.

Tabela 5.3Sredstva Fonda za zaštitu depozita u periodu 2008-2009. godine u eurima

Sredstva Stanje 31.12.2008.

Promet u 2009. godiniStanje 31.12.2009.

(2+3+4-5)Uplata premije

Pripis kamate Isplate

1 2 3 4 5 6

1. Oročeni depoziti 11.594.124,0 4.584.818,1 85.234,4 3.407.341,0 12.856.835,4

2. Donacija KfW-a 2.639.827,9 - 16.425,6 - 2.656.253,5

UKUPNO (1+2): 14.233.951,9 4.584.818,1 101.660,0 3.407.341,0 15.513.088,9

U decembru 2008. godine, zaključen je Ugovor o upravljanju sredstvima između Fonda za zaštitu depozita i Centralne banke Crne Gore, kojim je CBCG angažovana kao „asset menadžer“ i ovlašćena da upravlja sred-stvima FZD-a.

Depozitna sredstva FZD-a u prosjeku , tokom 2009. godine, iznosila su oko 14,7 miliona eura i pri prosječno ostvarenoj kamatnoj stopi od 0,69% obračunata je i pripisana kamata u iznosu od 101.660,0 eura, što je u od-nosu na prethodnu godinu manje za 404.991,9 eura.

U 2009. godini Fond je investirao sredstva u državne zapise Vlade Crne Gore s rokom dospijeća do 182 dana, tako da je u vlasništvu FZD-a po ovom osnovu na dan 31.12.2009. godine bilo 3,5 miliona eura državnih za-pisa.

5.4. Aktivnosti trezora

U cilju obezbjeđenja odgovarajuće količine i apoenske strukture novčanica i kovanog novca u eurima za potre-be banaka i drugih klijenata Centralne banke, i postizanja veće efikasnosti u poslovanju sa gotovim novcem, izvršavane su aktivnosti usmjerene na kontinuirano praćenje stanja i tokova gotovog novca, procjenu potreba

Tabela 5.2 Sredstva Fonda za zaštitu depozita

Sredstva Iznos u EUR-ima Struktura u %

1. Oročeni depoziti (od 1 do 3 mjeseca) 12.856.835,4 82,9

2. Prekonoćni depoziti - -

3. Donacija KfW-a 2.656.253,5 17,1

UKUPNO (1+2+3): 15.513.088,8 100,0


za gotovim novcem i iniciranje obezbjeđenja ko-ličine i strukture gotovog novca za potrebe klije-nata Centralne banke. Istovremeno, odvijale su se i aktivnosti usmjerene na održavanju optimalnih zaliha gotovine u trezorima Banke.

U pravcu eliminisanja rizika od nestašice i pre-kida u snabdijevanju, te optimizacije zaliha kon-tinuirano je vršena procjena potreba za gotovim novcem, na osnovu koje proizilazi da su ukupne projektovane potrebe za gotovim novcem u 2009. godini iznosile 179,4 mil eura, dok su ostvare-ne iznosile 151,6 mil eura. Na mjesečnom nivou, potrebe su projektovane u iznosu od 2,5 do 35,0 mil eura, a ostvarene su se kretale od 1,3 do 28,8 mil eura. (Grafik br. 5.7)

Usljed neujednačenog odliva i priliva gotovog novca, u kraćim vremenskim intervalima, u po-stupku snabdijevanja banaka u 2009. godini, iz inostranstva je uneseno 81,7 mil eura, a izneseno 86,7 mil eura. (Prilog 1, tabela br. 4).

U odnosu na 2008. godinu, promet sa klijenti-ma Banke manji je za 321,1 mil eura ili 51% (is-plate su bile manje za 58%, a uplate za 42%). Pro-met sa inostranstvom bio je manji za 283,0 mil eura ili 63% (vrijednost transakcija unošenja bila je manja za 70%, a vrijednost transakcija iznoše-nja za 51%).

Vrijednost realizovanih isplata i uplata gotovog novca, na mjesečnom nivou, u 2009. godini, u od-nosu na 2008. godinu, data je na graficima br. 5.8 i 5.9).

U okviru redovnih trezorskih aktivnosti, na pla-nu snabdijevanja gotovinom, obrađeno je 3.265 naloga po raznim osnovima: transakcije sa kores-pondentskim bankama u inostranstvu, distribu-cije gotovog novca prema regionalnim centrima i uplatno – isplatni nalozi ispostavljeni u radu sa klijentima Banke. Broj izvršenih gotovinskih na-loga bio je manji za 39% u poređenju sa 2008. go-dinom.

Grafik 5.7Planirane i ostvarene potrebe za gotovim novcem

Grafik 5.8Isplate gotovog novca

Grafik 5.9Uplate gotovog novca


Grafik 5.10Učešće broja falsifikata po apoenskoj strukturi utvrđenih u 2009.

Grafik 5.11Ukupan broj komada utvrđenih falsifikata, 2002-2009. godina

Pored iznijete efektive u eurima, u 2009. godini za potrebe domaćih banaka iznijeto je u korespon-dentsku banku u inostranstvu i 400.000 USD (u prethodnoj godini izneseno je 4,9 miliona USD).

U 2009. godini snabdijevanje gotovim novcem banaka i drugih klijenata Centralne banke vrše-no je preko pet regionalnih centara.

U toku 2009. godine izvršena je ekspertiza 1.395 komada sumnjivih novčanica i kovanica. Na sumnjivi papirni novac odnosi se 859 komada, a na sumnjivi kovani novac 536 komada.

Na osnovu izvršenih ekspertiza, izrađeno je 435 izvještaja o ekspertizi, koji su dostavljeni podno-siocima zahtjeva.

Učešće broja falsifikata, po apoenskoj strukturi, utvrđenih u 2009. godini, prikazan je na grafiku br. 5.10, a ukupan broj komada utvrđenih falsifi-kata eura, od uvođenja - 2002. do 2009. godine, prikazan je na Grafiku br. 5.11.

U 2009. godini nastavilo se sa unapređivanjem saradnje sa međunarodnim institucijama u ovim oblastima. Tako je u januaru 2009. godine pot-pisan sporazum sa Evropskom centralnom ban-kom u oblasti otkrivanja falsifikata novca, kao i nastavljena saradnja sa Evropskom komisijom/OLAF-om u oblasti otkrivanja falsifikata papir-nog i kovanog novca.

U okviru Crne Gore unaprijeđena je saradnja sa svim institucijama i bankama, a posebno sa Upravom poli-cije i pravosudnim organima na planu razmjene informacija i definisanja konkretnih aktivnosti u borbi pro-tiv falsifikovanja novca.

Za potrebe Ministarstva finansija, Centralna banka je u 2009. godini obavljala poslove isplate devizne šted -nje, odnosno obveznica konvertovane devizne štednje. Prilikom realizacije ovih poslova obavljeno je 4.427 isplata, i to za: 68 štediša „Montenegrobanke“ a.d. Podgorica, 89 štediša „Jugobanke“ a.d. Podgorica i 4.270 vlasnika obveznica konvertovane devizne štednje. Ukupan iznos isplaćenih sredstava iznosi 6 mil eura. U ci-lju obezbjeđivanja što bolje teritorijalne pokrivenosti i efikasnijeg servisiranja korisnika, isplata je organizo-vana preko pet regionalnih centara CBCG.

6 MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA

51Makroekonomske analize i istraživanja

Tokom 2009. godine redovno su prikupljani podaci za potrebe izrade monetarne i platnobilansne statistike, kao i za potrebe praćenja kretanja u finansijskom, realnom i fiskalnom sektoru crnogorske ekonomije. Nasta-vljene su aktivnosti na obradi godišnjih finansijskih izvještaja. Centralna banka je učestvovala u radu Statis-tičkog savjeta Crne Gore. Pored toga, prikupljani su podaci o makroekonomskim kretanjima zemalja regio-na, razvijenih tržišnih privreda i zemalja u razvoju radi izrade komparativnih analiza.

Centralna banka je pružala podršku institucijama iz i van Crne Gore obezbjeđivanjem statističkih podata-ka i analiza. Tako su slati redovni mjesečni izvještaji MMF-u i Svjetskoj banci o monetarnim i platnobilans-nim kretanjima. Pored toga, na zahtjev agencija/institucija kao što su MMF, Svjetska banka, Evropska komi-sija, Standars&Poors, Moodys, EBRD i sl. prezentirana su makroekonomska kretanja, dostavljene su tražene analize i data su predviđanja daljih kretanja.

Centralna banka je redovno mjesečno, kvartalno i godišnje izvještavala o makroekonomskim kretanjima, i izradila više analiza, jednu radnu studiju, ali i veliki broj vanrednih specijalističkih analiza usljed vanredne situacije izazvane uticajem finansijske krize na privredu Crne Gore.

6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima

Tokom godine pripremane su publikacije: Bilten CBCG, kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste, kvartalni izvještaji o kretanju cijena, Godišnji izvještaj o radu CBCG i Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste, koji sadr-že statističke prikaze, analize i preporuke u oblasti makroekonomskih kretanja. U izvještajima je analiziran makroekonomski razvoj Crne Gore, komentarisani su problemi i pružani prijedlozi za njihovo prevazilaženje.

Na osnovu praćenja i istraživanja makroekonomskih kretanja, Centralna banka je pripremila ,,Preporuke Vladi za vođenje ekonomske politike u 2010. godini’’, koje su joj dostavljene krajem godine. Pored konkretnih preporuka za vođenje ekonomske politike, u dokumentu su sadržane i scenario analize kretanja BDP-a i osnovnih makro indikatora bazirane na pretpostavkama koje se odnose na moguće promjene u crnogorskoj ekonomiji usljed uticaja globalne finansijske krize na realne tokove.

6.2. Realizovani projekti

Crna Gora već četvrtu godinu priprema sveobuhvatni srednjoročni dokument ,,Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru’’ (u daljem tekstu: EFP), koji pruža pregled ekonomskih i fiskalnih politika zemlje. U 2009. go-dini ažuriran je dokument pripremljen u 2008. godini - EFP za razdoblje od 2008. do 2011. godine. Central-


na banka je ostvarila značajno učešće u ažuriranju EFP-a u dijelu koji se odnosi na monetarnu politiku, ana-lizu makroekonomskih kretanja i projekciju makroekonomskih indikatora Crne Gore, za period 2008–2011. godine.

Tokom godine, redovno su sprovedene ankete u vezi inflacionih očekivanja, barijera poslovanju, investicio-ne klime i dr., čiju ciljnu grupu su predstavljale banke i najuspješnija preduzeća. Takođe, sprovedene su anke-te o cijenama nekretnina za potrebe empirijske analize određivanja prosječne cijene stanova u Podgorici, što predstavlja osnovu za izradu indeksa kretanja cijena nekretnina. Tokom 2009. godine dva puta je izrađen He-donistički indeks nekretnina za Crnu Goru.

U toku 2009. godine urađena je radna studija: Informacija o poslovanju CG ekonomije u 2008. godini. Re-dovno je vršena i analiza efekata primjene odluke o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, rađeni su scenariji za promjenu politike obavezne rezerve i vršena njihova analiza, kao i analiza bankarskog sektora Crne Gore. Pored toga, redovno su analizirane mjere za smanjenje negativnih efekata globalne finansijske krize, koju su preduzele, prije svega, zemlje okruženja i ostale evropske zemlje, i rađene su analize uticaja globalne finansij-ske krize na bankarski sektor i ekonomiju Crne Gore.

7 DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE

55Druge važnije aktivnosti Centralne banke

7.1. Međunarodna saradnja

CBCG je nastavila u 2009. godini intenzivnu saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama, dru-gim organizacijama i centralnim bankama. Blagovremeno su ispunjavane sve obaveze koje CBCG ima kao fiskalni agent i depozitar u MMF-u i u Grupaciji Svjetske banke. Predstavnici CBCG učestvovali su na redov-nim godišnjim skupštinama MMF/SB održanim u Vašingtonu i Istanbulu, koje su u 2009. godini bile poseb-no značajne zbog praćenja globalne finansijske i ekonomske krize i omogućavanja razmjene iskustava i pred-loga za ublažavanje njenih efekata na privredu. CBCG je učestovala u radu više misija MMF-a u Crnoj Gori, na osnovu članova IV i VIII Statuta Fonda, koje su pratile realizaciju i ispunjavanje kriterijuma izvršenja ak-tuelnih projekata, kao i ispunjavanje uslova za dobijanje finansijske i tehničke pomoći ove međunarodne in-stitucije. Misije su razmatrale uticaj svjetske ekonomske i finansijske krize na domaći finansijski i bankarski sektor, kretanja u realnom sektoru i projekcije ekonomskog i privrednog rasta, kao i inflacije. Predmet raz-govora bili su i aktuelni regulatorni i bankarski zakonodavni okvir, pravna pitanja u vezi sa dokapitalizaci-jom i restrukturiranjem bankarskog sistema, kao i usaglašavanje stavova o zakonima o CBCG, o bankama i o stečaju i likvidaciji banaka. U CBCG u 2009. godini boravilo je i nekoliko misija Svjetske banke, koje su procje njivale stanje u finansijskom sektoru, kao i pravni i operacioni okvir za upravljanje krizama i restruk-turiranje banaka.

CBCG je sa Ministarstvom finansija Crne Gore sredinom juna 2009. godine veoma uspješno organizovala sastanak Holandske konstituence MMF/SB, kojem je prisustvovalo 120 delegata i učesnika iz 13 zemalja čla-nica Konstituence i međunarodnih institucija.

U 2009. godini CBCG je pratila primjenu odredbi i preporuka iz važećih sporazuma i ugovora o članstvu za-ključenih sa međunarodnim finansijskim i drugim institucijama i organizacijama.

Usaglašen je Sporazum o saradnji sa Hrvatskom narodnom bankom, kao i sa Bankom Bjelorusije u oblasti supervizije. Sa Bankom Holandije, pored već uspostavljene dobre tehničke saradnje, počela je realizacija pro-jekta „Project management“, koji uključuje četiri oblasti usavršavanja zaposlenih u CBCG – kontrolu bana-ka, ljudske resurse, interno upravljanje i upravljanje rizicima. Bilateralna tehnička saradnja dogovorena je i sa Bankom Slovenije. Sa Narodnom bankom Srbije zaključen je Protokol o poslovnoj saradnji u oblasti struč-nog usavršavanja zaposlenih kroz studijske posjete, skupove i druge zajedničke projekte u cilju sticanja i pre-nošenja znanja, ideja i pozitivnih međunarodnih iskustava u oblastima koje su u nadležnosti institucija po-tpisnica.


CBCG je tokom 2009. godine aktivno učestvovala na međunarodnim konferencijama i skupovima od značaja za razvoj regionalne i međunarodne saradnje među centralnim bankama. Nakon prihvatanja članstva u Ko-mitetu guvernera Bečkog ekonomskog foruma, CBCG je učestvovala na panelu guvernera centralnih bana-ka na temu: „Krize na finansijskom tržištu: efekti i posljedice po Jugoistočnu Evropu.“, kao i na panel diskusi-ji „To fix it or not to fix it“ Narodne banke Srbije u okviru obilježavanja 125. godišnjice te institucije. Između ostalog, predstavnici CBCG su u 2009. godini učestvovali na međunarodnim skupovima „Politike monetarne i finansijske stabilnosti – lekcije iz krize“ u organizaciji Banke Albanije, „Moderna uloga centralnih banaka u malim otvorenim ekonomijama“ Banke Gruzije, „Procikličnost i uloga finansijske regulative“ Banke Španije i Finansijskog instituta za stabilnost BIS-a, XVIII međunarodnom kongresu bankarstva pod nazivom „Rast i stabilnost bankarskog sistema: u potrazi za optimalnim rješenjima“, godišnjoj konferenciji Evropskog fon-da za Jugoistočnu Evropu, Euromoney regionalnoj Konferenciji u Dubrovniku, kao i Međunarodnoj konfe-renciji za pravnike centralnih banaka pod nazivom „Deset godina Evropske monetarne unije: pravni aspekt“.

CBCG je nastavila da se uspješnom pripremom seminara i posjeta misija međunarodnih institucija dokazuje kao njihov pouzdan partner i član, pokazujući kapacitet za obostrani transfer znanja i vještina. Seminar iz ob-lasti prepoznavanja i postupanja sa falsifikovanim eurima, u organizaciji Evropske centralne banke, Evrop-skog biroa za borbu protiv prevara, Banke Holandije, Interpola i CBCG održan je u Podgorici, s ciljem usa-vršavanja u oblasti prepoznavanja falisifikata eura. U radu je učestvovalo 28 predstavnika komercijalnih ba-naka, četiri Uprave policije i pet CBCG. Za predstavnike CBCG i crnogorskih komercijalnih banaka, kao dio tehničke pomoći Banke Holandije u oblasti informacionih tehnologija, organizovan je seminar „Jačanje in-formacione tehnologije u bankama“. Seminaru su prisustvovali predstavnici svih banaka koje posluju u Crnoj Gori, kao i predstavnici CBCG.

U 2009. godini, Bord direktora Banke za međunarodna poravnanja odlučio je da uspostavi poslovnu sarad-nju sa CBCG, nakon čega su predstavnici BIS banke posjetili CBCG i predstavili rad i usluge najstarije među-narodne finansijske institucije. Na planu regulisanja pitanja članstva u BIS-u, nastavljena je diskusija sa BIS bankom, a CBCG je ispitivala različite modalitete regulisanja ovog pitanja. Istovremeno, nastavljeno je učešće predstavnika CBCG na skupovima koje BIS organizuje, pa je CBCG učestvovala u radu Radne grupe BIS-a po-svećene monetarnoj politici u Centralnoj i Istočnoj Evropi.

CBCG je učestvovala u radu sastanaka Kluba guvernera zemalja Centralne Azije, Crnomorskog regiona i Bal-kana. Takođe, CBCG je učestvovala na prvom Austrijsko-crnogorskom poslovnom okruglom stolu u Podgo-rici.

CBCG od početka procesa evropskih integracija u Crnoj Gori pruža puni doprinos, aktivno učestvujući u procesu pridruživanja EU, kroz realizaciju saradnje sa nadležnim institucijama u Crnoj Gori, sarađujući sa Evropskom komisijom i iniciranjem novih vidova saradnje sa institucijama EU, a posebno sa ECB. Tokom 2009. godine predstavnici CBCG učestvovali su: na sastancima Unaprijeđenog stalnog dijaloga sa EU, u pri-premi dijela godišnjeg izvještaja o napretku Crne Gore, u pružanju odgovora na pitanja iz Upitnika Evropske komisije, u koordinaciji IPA projekta koji ima za cilj jačanje finansijskog sektora u Crnoj Gori, prisustvovali su i većem broju sastanaka i seminara na temu EU.

Predstavnici CBCG su u 2009. godini učestvovali u radu dva Unaprijeđena stalna dijaloga i jednog sastan-ka Privremenog pododbora za praćenje primjene Privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima u oblasti ekonomskih i finansijskih pitanja i statistike. Na njima su izložili postignuti napredak u dijelu ban-


karskog sektora, platnog prometa i makroekonomske stabilnosti, kao i statistike koju „prozvodi“ i publiku-je CBCG.

CBCG je odgovorila na 117 pitanja iz Upitnika EK, od kojih je 106 bilo u isključivoj nadležnosti CBCG, a 11 u saradnji sa drugim institucijama. Pitanja su bila raspoređena u okviru jedanaest poglavlja Upitnika, i obuhvatila su sve Ustavom i zakonom utvrđene funkcije CBCG.

U saradnji sa predstavnicima EK u Podgorici, u dijelu nadležnosti CBCG, pripremljen je projekat „Jačanje re-gulatornih i nadzornih kapaciteta finansijskih regulatora“ u kojem učestvuju i Komisija za hartije od vrijed-nosti i Agencija za nadzor osiguranja. Implementacija projekta počela je u četvrtom kvartalu 2009. godine i realizuje se kroz „Twinning“ program, a partneri su konzorcijum kojeg čine narodne banke Bugarske i Ho-landije. Za CBCG ovaj projekat je značajan, jer daje sveobuhvatnu savjetodavnu podršku i obuku zaposlenih u cilju jačanja regulatornih kapaciteta i omogućava razvijanje novih procedura za dalju harmonizaciju pravnih propisa bankarskog sektora sa regulativom EU i najboljom međunarodnom praksom. Projekat ima za cilj da približi okvir kontrole regulatora finansijskog sektora u Crnoj Gori sa pravnim tekovinama EU.

Tokom 2009. godine, u kontinuitetu su praćeni regulativa EU i stepen usaglašenosti sa pravnim propisima CBCG u cilju pripreme i preduzimanja svih neophodnih aktivnosti za postizanje što višeg stepena harmoni-zacije sa evropskim propisima i najboljom praksom u periodu koji slijedi. Takođe su pripremani i publikova-ni statistički podaci na mjesečnom nivou o makroekonomskim kretanjima u EU.

7.2. Interna revizija

Osnovni cilj Interne revizije je bio detaljno sagledavanje sistema internih kontrola u CBCG prema prioritetima definisanim u trogodišnjem planu. Na osnovu procjene izvršeno je vrednovanje internih kontrola i utvrđena je adekvatnost i efikasnost preduzetih mjera u pravcu minimiziranja rizika. Posebna pažnja posvećena je sa-moprocjeni kontrola izvršenih od strane operativnog rukovodstva, kao i procjeni usaglašenosti i poštovanja zakona i propisa u radu, kao i raspolaganja resursima.

Tokom 2009 god. Interna revizija je izvršila ukupno osam revizija, izdala 91 preporuku za unaprijeđenje i poboljšanje radnog i kontrolnog procesa u pregledanim oblastima rada. Pored obavljenih redovnih revizor-skih angažmana, Sektor interne revizije je pripremio trogodišnji strateški plan revizije kojim su, uvažavajući klju čne elemente i faktore relevantne za utvrđivanje prioriteta revizorskog pregleda, definisane oblasti u koji-ma je planirano sprovođenje revizije u periodu 2010-2012. godina. Isto tako, tokom 2009. godine pripremlje-na je Analiza o pouzdanosti sistema za upravljanje rizicima u CBCG.

7.3. Informaciono-tehnološka podrška

Aktivnosti Direkcije za IT u 2009. godini, u domenu unapređivanja i razvoja informacionog sistema, obilje-žila je realizacija dva obimna, izuzetno važna infrastrukturna projekta. To su projekat migracije informaci-onog sistema na novu tehnološku platformu i projekat implementacije infrastrukture javnih kriptografskih ključeva. Značajna pažnja posvećena je i povećanju raspoloživosti i efikasnosti upotrebe informacionog sis-


tema, unapređivanju sistema internih kontrola i smanjenju i kontroli rizika koji su identifikovani kroz doku-ment „Sistem za kontrolu rizika i sistem praćenja u Centralnoj banci Crne Gore“.

Unapređivanje nivoa sigurnosti i raspoloživosti informacionog sistema

Realizacija osnovnih funkcija Centralne banke Crne Gore, u velikoj mjeri, zasniva se na informacionom sis-temu implicirajući neophodnost uspostavljanja i održavanja njegovog odgovarajućeg visokog nivoa bezbjed-nosti.

U tom smislu, u drugoj polovini 2009. godine, realizovan je projekat implementacije infrastrukture javnih kriptografskih ključeva (PKI infrastrukture) u IS CBCG. PKI (engl. Public Key Infrastructure) sistem predsta-vlja osnovu za primjenu rješenja zaštite elektronskih podataka (prije svega logičkih kontrola), kojima se do-datno osigurava zaštita informacija i smanjuje rizik od narušavanja sljedećih temeljnih načela sigurnog in-formacionog sistema:

• povjerljivosti - svojstva da informacije ne budu dostupne ili otkrivene neovlašćenim subjektima,• autentičnosti - svojstva koje osigurava da je identitet subjekta zaista onaj za koji se tvrdi da jeste,• integritetu - svojstvu da informacije i procesi nijesu neovlašćeno ili nepredviđeno mijenjani,• neporecivosti - svojstvu koje osigurava da je identitet subjekta zaista onaj za koji se tvrdi da jeste.

Sistem koji je implementiran namijenjen je za izdavanje elektronskih sertifikata za potrebe CBCG i stvara mogućnost za elektronsko potpisivanje dokumenata i poruka, šifrovanje poruka i fajlova i upotrebu dvofak-torske autentifikacije prilikom prijavljivanja korisnika na sistem.

Osim angažovanja na realizaciji ovog projekta, značajan dio aktivnosti bio je usmjeren i na unapređivanje si-gurnosti e-mail sistema, koji koristi Centralna banka Crne Gore. Takođe je izvršena implementacija siste-ma koji obezbjeđuje automatsko arhiviranje elektronske pošte koja se razmjenjuje u e-mail sistemu Central-ne banke.

U cilju usaglašavanja operativnih procedura za rad Direkcije za IT sa preporukama dobre prakse i promjena-ma u informacionom sistemu, izvršena je izmjena dijela procedura za rad Direkcije za IT. Takođe je urađe-na i usvojena procedura za upravljanje softverskim zakrpama, koja treba da doprinese de se ovaj važan pro-ces realizuje na kontrolisan način.

U cilju unapređivanja raspoloživosti servisa informacione tehnologije i obezbjeđenja kontinuiranog rada in-formacionog sistema CBCG i minimiziranja uočenih rizika, instalirana je i primijenjena nova, dodatna har-dversko-softverska platforma na kojoj funkcionišu servisi vezani za prijem podataka platnog prometa sa inostranstvom i razmjena podataka regulatornog kreditnog registra. Takođe je instalirana i kompletna re-zervna infrastruktura za podršku rada glavne bankarske aplikacije.

Direkcija za IT je i tokom 2009. godine značajnu pažnju posvetila edukaciji korisnika u domenu zaštite infor-macionog sistema. Edukacija je sprovedena sa ciljem da se podigne opšta svijest korisnika o rizicima i opas-nostima, koje su vezane za korišćenje informacionih tehnologija i njihovoj ulozi u sprovođenju sistema zašti-te. Obuka je realizovana kroz postavljanje edukativnih članaka koji tretiraju ovu problematiku na intranet portalu CBCG, podjelu brošura sa izvodom iz „Osnovnog dokumenta o politici zaštite informacionog siste-


ma CBCG“ i prezentacija na temu zaštite informacionog sistema. Direkcija za IT je takođe realizovala osnov-nu računarsku obuku za dio zaposlenih u CBCG.

Poboljšanje efikasnosti upotrebe postojećeg IS

U 2009 godini realizovan je jedan od strateški važnih projekata vezanih za informacioni sistem - projekat migracije informacionog sistema na novu tehnološku platformu. On je obezbijedio potpunu migraciju infor-macionog sistema na novu tehnološku platformu zasnovanu na troslojnoj arhitekturi i potpuno grafičkom radnom okruženju. Realizujući ovaj projekat izvršena je i zamjena dijela serverske infrastrukture (testnog i aplikativnih servera), čime je dodatno smanjen rizik od otkaza ovih komponenti sistema. Projekat koji je no-sio visok stepen rizika realizovan je bez narušavanja kontinuiteta rada korisnika IS CBCG.

Dodatno, u cilju unapređivanja pokrivenosti poslovnih procesa i organizacionih cjelina aplikacijama infor-macionog sistema urađene su i neke nove aplikacije, a radilo se i na unapređivanju i izmjenama postojećih.

Tako je u 2009. godini, urađen aplikativni softver za automatsko povezivanje sistema prinudne naplate i glav-ne knjige Centralne banke. Shodno novoj odluci o izvještavanju, izvršene su izmjene aplikativnog softvera za izvještavanje banaka i mikrofinansijskih institucija. Uvedena je i aplikacija za podršku poslovima vođenja re-gistra banaka, filijala stranih banaka, mikrokreditnih finansijskih institucija, kreditnih linija i predstavniš-tava stranih banaka, a urađen je i aplikatvni softver za podršku realizacije projekta „Matrica tranzicije“ za potrebe Sektora za poslove kontrole.

7.4. Upravljanje ljudskim resursima

U 2009. godini, shodno Politici Centralne banke, nastavljeno je usavršavanje zaposlenih, a prioritet je dat mlađim kadrovima. Obuka je realizovana kroz pohađanje kurseva, seminara i konferencija u zemlji i inostranstvu, studijske posjete drugim centralnim bankama i međunarodnim finansijskim institucijama. Zaposleni su učestvovali na konferencijama sa radovima i prezentacijama, a na jednom broju seminara bili su i predavači.

Profesionalno usavršavanje zaposlenih u CBCG tokom 2009. godine obavljalo se u centralnim bankama: Sje-dinjenih Američkih Država, Njemačke, Holandije, Velike Britanije, Francuske, Italije, Češke i Poljske koje or-ganizuju programe iz svih oblasti centralnog bankarstva. Sa bankama Francuske, Njemačke i Holandije re-alizovan je i veći broj projekata bilateralne saradnje u oblastima kontrole banaka, operativnog upravljanja u centralnoj banci, finansijske stabilnosti, finansijskih i bankarskih operacja. U 2009. godini realizovana su i dva programa tehničke saradnje u okviru tehničke pomoći Grčke: Komercijalni zajmovi, kreditne analize i evaluacija - upravljanje neperformansnim zajmovima i Interna revizija. Prvi program organizovan je u Atini, a drugi u Podgorici za četrdeset učesnika. Predavači su bili eksperti Nacionalne banke Grčke, a učesnici su, pored predstavnika CBCG, bili i predstavnici komercijalnih banaka u Crnoj Gori.

Za dalje usavršavanje zaposlenih značajno je bilo i učešće na programima edukacije u Centru za finansijsku izvrsnost u Ljubljani, Institutu MMF-a u Beču, Institutu MMF-a u Vašingtonu, Institutu za finansijsku sta-bilnost u Bazelu. Ove godine definisan je projekat Evropske centralne banke i Eurosistema iz domena pruden-cijalne kontrole banaka u koji je uključena CBCG. U okviru ovog projekta, u naredne dvije godine realizovaće


se programi namijenjeni menadžmentu i kontro-lorima centralnih banaka zemalja koje su u po-stupku pristupanja EU.

Kroz dugogodišnje investiranje u kadrove i proces upravljanja znanjem i učinkom, Centralna banka razvila je i dalje razvija visokostručni kadar, sa specijalističkim znanjima spreman da odgovori potrebama i zahtjevima savremenog centralnog bankarstva. (Prilog 1, tabela br. 5)

7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore

Saradnja s medijima i javnost rada, za Centralnu banku Crne Gore jedan je od prioriteta. Stoga, CBCG po-sebnu pažnju posvećuje što potpunijem i jasnijem informisanju domaće i strane javnosti o ciljevima i rezul-tatima svojih aktivnosti, putem redovnih i povremenih publikacija, kao i saopštenjima. Ona na taj način do-prinosi podizanju nivoa informisanosti i ekonomskog znanja u društvu i boljem razumijevanju značaja ulo-ge Centralne banke, kao nezavisne i institucije odgovorne za održavanje monetarne i finansijske stabilnosti i sigurnosti bankarskog sistema. Primjenom različitih oblika informisanja, CBCG je i tokom 2009. godine re-dovno i detaljno obavještavala javnost o svim važnijim aspektima rada. Saopštenja za javnost o odlukama Sa-vjeta objavljivana su nakon sjednica. Otvorena i efikasna komunikacija, prioritet je Centralne banke koja po-štuje zakonsko pravo vezano za dostupnost informacija od javnog interesa. Kako bi, između ostalog, predsta-vila relevantne nalaze svojih istraživanja, ekonomski razvoj i makroekonomska predviđanja, Banka je javnost informisala putem brojnih saopštenja, izjava za javnost, gostovanja u TV i radio emisijama, preko štampanih medija ili na konferencijama za novinare. Tako je u 2009. godini, evidentirano više od pet hiljada pismenih i usmenih upita novinara, građana, kompanija, državnih ustanova, inostranih predstavništava, na koja su od-govore dali zaposleni u Centralnoj banci.

Izvršni funkcioneri i ostali zaposleni Centralne banke, tokom 2009. godine, imali su preko 1.200 javnih na-stupa, intervjua, izjava i komenatara za dnevne novine i periodična izdanja; organizovano je deset konferen-cija za novinare; objavljeno 40 saopštenja za medije, uz brojna gostovanja u emisijama elektronskih medija, učešća na okruglim stolovima, konferencijama i drugim, domaćim i međunarodnim skupovima. Sve redov-ne i povremene publikacije CBCG objavljene na internet stranici, dostavljene su zainteresovanim institucija-ma državne vlasti, političkim strankama, bankama i drugim financijskim institucijama, obrazovnim usta-novama, bibliotekama i institutima, međunarodnim organizacijama i zainteresovanim novinarima i nauč-nim radnicima.

Najvažnije publikacije Centralne banke dostupne su i u dvojezičnom štampanom izdanju. Na internet stra-nici CBCG na crnogorskom i engleskom jeziku, (www.cb-cg.org) omogućen je uvid u novu zakonsku i podza-konsku regulativu, koja se odnosi na djelovanje CBCG. Osim toga, objavljeni su svi relevantni propisi, odluke, sve publikacije koje izdaje CBCG, kao i sve ostale značajnije informacije iz djelokruga rada Centralne banke, kako bi se javnost o njima mogla obavijestiti i izjasniti.

Tabela 7.1 Obrazovna struktura zaposlenih u CBCG

Stručna sprema % zaposlenih

Doktorat/magistratura 3,5

Visoka stručna sprema 58,4

Viša stručna sprema 4,7

Srednja stručna sprema 28,4

Kvalifikovani radnik 2,2

Polukvalifikovani i nekvalifikovani radnik 2,8


Tokom 2009. godine, najčešće obrađivane teme u medijima, iz domena nadležnosti Centralne banke, bile su uticaj globalne finansijske krize na bankarski sistem u Crnoj Gori, zaštita deponenata, dalji razvoj crno-gorskog bankarskog tržišta, supervizija banaka, novi Zakon o bankama, makroekonomska slika crnogorske ekonomije i funkcionisanje platnog prometa. Centralna banka iz godine u godinu bilježi sve intenzivnije in-teresovanje osnovnih, srednjih škola i fakulteta, kao i drugih institucija, za grupne posjete Banci, tokom kojih se učenici upoznaju sa aktivnostima CBCG. Takođe, sve je više zainteresovanih domaćih i stranih institucija koje traže da im predstavnici CBCG održe predavnje na času/seminaru. Tokom 2009. godine, bilo je više od 200 takvih posjeta/prezentacija.

CBCG je takođe organizovala brojne stručne skupove na kojima je relevantna javnost (predstavnici banaka, državnih institucija, međunarodna javnost i dr.) imala priliku, da u kontaktu s predstavnicima CBCG, de-taljnije razjasni sve nedoumice iz oblasti koje spadaju u nadležnost Centralne banke, osobito pitanja vezana za zakonsku regulativu oko poslovanja banaka i drugih područja iz nadležnosti CBCG.

Međunarodnoj afirmaciji rada CBCG posebno je doprinijela organizacija sastanka Holandske konstituence MMF-a i Svjetske banke, čiji je Crna Gora bila domaćin, od 14. do 16. juna, 2009. godine u Budvi. Među viso-kim predstavnicima, koji su posjetili Crnu Goru, bili su: potpredsjednik Vlade i ministar finansija Holandije, guverner Centralne banke Holandije, potpredsjenik Svjetske banke, direktor Evropskog dijela MMF-a, kao i brojni visoki funkcioneri MMF-a i Svjetske banke, ministri finansija i guverneri centralnih banaka zema lja članica Holandske konstituence. Crna Gora je članica Holandske konstituence koja u MMF-u zastupa naše interese, i u čijem se sastavu su 12 zemalja, među kojima: Holandija, Jermenija, Bosna i Hercegovina, Hrvat-ska, Izrael, Makedonija, Bugarska, Kipar, Gruzija, Moldavija, Rumunija i Ukrajina.

Veb-sajt Banke se kontinuirano razvija, kako bi se i na taj način doprinijelo povećanju transparentnosti rada. Kroz svoje publikacije, govore i preko veb sajta, Centralna banka promoviše razumijevanje trenutnog okvi-ra monetarne politike, kretanja na tržištima i analizu ostalih relevantnih aspekata rada Banke. Značajna je i naglašena i društvena odgovornost Centralne banke, kojoj se posvećuje posebna pažnja, kroz učešće u dobro-tvornim društvenim aktivnostima.

8 MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI

65Makroekonomski ambijent u Crnoj Gori

8.1. Kretanje cijena

Nakon cjenovnog „buma“ koji se dogodio u 2008. godini na globalnom nivou, a koji nije zaobišao ni Crnu Goru, inflacija mjerena potrošačkim cijenama u 2009. godini iznosila je svega 1,5% i u poređenju s prethod-nom godinom niža je za 5,4 p.p. U pitanju je istorijski najniža stopa inflacije, koja je zabilježena još samo 2004. godine. Niža stopa inflacije posljedica je globalne finansijske krize, odnosno rezultat je pojeftinje nja cijena najvećeg broja prehrambenih grupa proizvoda, nižih cjena roba široke potrošnje, kao i sniženja cije-ne struje.

Cijene hrane, koje su sredinom 2008. godine na međunarodnim tržištima dostigle najviše nivoe u skoro tri-deset godina (prema izvještaju FAO – Organizacija za hranu i poljoprivredu), bilježe pad tokom 2009. godine što je uticalo i na niže stope inflacije u većini zemalja. Poređenja radi, u Euro zoni godišnja inflacija je iznosila 0,9%, a najveći pad je zabilježila kategorija hrane (-1,3%). Iako je došlo do pada cijena hrane, one su i dalje na visokom nivou i prema FAO se ne predviđa njihov pad ispod nivoa ostvarenog u 2006. godini. Takođe, prema prognozama iste institucije (zbog podložnosti tržišta hrane oscilacijama), ukazuje se na mogućnost ponov-nog skoka cijena u „doglednoj budućnosti“ kakav je zabilježen od 2007. do pred kraj 2008 godine.

Inflacija u Crnoj Gori tokom cijele godine imala je silazni trend, uz manje oscilacije u avgustu i novembru, što se vidi na grafiku br 8.2. Januarska inflacija je iznosila 4,9%, martovska 5,5% (ujedno i najviši međugodišnji rast u 2009. godini), junska 2,8%, da bi se na kraju godine spustila na 1,5%.

Posmatrano po kategorijama, najveći godišnji rast zabilježile su cijene iz kategorije „prevoz“ (12,6%) i iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ (7,8%), što je posljedica promjene cijena nafte na svjetskom tržištu i dvonedjeljnog usklađivanja ci-jena tečnih goriva i maziva, kao i povećanja ak-ciznih obaveza na proizvode iz ove dvije katego-rije. Povećane su cijene kategorije „komunika-cije“ (5,2%) cijene kategorije „restorani i hoteli“ (15,9%), što ne daje pravu sliku o kretanju cijena u ovoj kategoriji, jer se radi samo o povećanju ci-jena usluga smještaja u studentskom i domu uče-nika. Neznatan rast na godišnjem nivou ostvarile su i cijene iz kategorija „zdravstvo“ (0,7%) i „osta-la dobra i usluge“ (1,1%).

Grafik 8.1Stopa rasta potrošačkih cijena i bazne inflacije

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG


Cijene u kategoriji „hrana i bezalkoholna pića“ ostvarile su nultu (tačnije -0,05%) stopu na godišnjem nivou. U okviru ove kategorije, u odnosu na prethodnu godinu, smanjene su cijene iz grupe „ulja i masti“, povrća, voća i bezalkoholnih pića, dok su rasle cijene mesa i one iz grupe „mlijeko, sir i jaja“, a cijene ostalih prehrambenih proizvoda nijesu se značajnije mijenjale u odnosu na prethodnu godinu.

Preostale četiri kategorije bilježe pad cijena na godišnjem nivou, od kojih najmanji pad bilježe cijene odjeće i obuće od svega 0,1%, najveći kategorije „pokućstvo i oprema za kuću“ (-6,8%), a isti pad od 0,3% ostvarile su cijene kategorija „stanovanje“ i „kultura i rekreacija.

Godišnja stopa bazne inflacije u decembru izno-sila je svega 0,04% i bila je niža od ukupne go-dišnje stope inflacije (za 1,4 pp). Zbog „smiriva-nja“ cijena koje čine baznu inflaciju, a poveća nja cijena nekih od isključenih proizvoda (cijena stambeno – komunalnih usluga, duvana, gori-va i sl.) došlo je do značajnog pada bazne inflacije u odnosu na ukupnu inflaciju što se može vidjeti na grafiku br.8.1. Poređenja radi, bazna inflacija u decembru 2008. godine bila je viša od ukupne in-flacije za 0,8 pp, s tim što se mora napomenuti da je kalkulacija bazne inflacije u 2008. godini rađe-na na osnovu korpe proizvoda troškova života, jer se nije raspolagalo detaljnim sadržajem korpe po-trošačkih cijena, osim na nivou osnovnih katego-rija proizvoda.

Grafik 8.2Potrošačke cijene

Izvor: Monstat

Tabela 8.1Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 09/XII 08. Stopa doprinos učešće u uk. inflaciji

UKUPNO 10000 101.5 1.5 1.5 100.0

Hrana i bezalkoholna pića 4249 100.0 0.0 0.0 -1.3

Alkoholna pića i duvan 483 107.8 7.8 0.4 23.5

Odjeća i obuća 822 99.9 -0.1 0.0 -0.6

Stanovanje 1277 99.7 -0.3 0.0 -2.3

Pokućstvo i oprema za kuću 542 93.2 -6.8 -0.4 -22.9

Zdravlje 225 100.7 0.7 0.0 0.9

Prevoz 995 112.6 12.6 1.2 78.5

Komunikacije 660 105.2 5.2 0.3 21.4

Kultura i rekreacija 293 99.7 -0.3 0.0 -0.6

Obrazovanje 20 100.0 0.0 0.0 0.0

Restorani i hoteli 5 115.9 15.9 0.0 0.5

Ostala dobra i usluge 429 101.1 1.1 0.0 2.9

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG


Grafik 8.3Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Grafik 8.4Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports’’, OPEC

Izvor: Monstat

Najveći doprinos ukupnoj inflaciji od 1,2% dale su cijene iz kategorije „prevoz“, koje su zbog rasta cijene goriva ostvarile učešće od 78,5%. Visoko učešće kategorije „komunikacije“ (21,4%) i kategorije „alkoholna pića i du-van“ (23,5%), anulirano je negativnim učešćem kategorija koje svojom ponderacionom strukturom (71,8%) više opredjeljuju ukupnu inflacionu stopu. Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br. 8.1 evi-dentira učešće u ukupnoj inflaciji ali ne i doprinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili neznatan ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na trećoj decimali.

Cijene tečnih goriva i maziva, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su rast na godišnjem nivou od 16,3%. Pad odnosno porast cijena tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, tokom godine, uglavnom, pratio je kretanje cijena nafte na svjetskom tr-žištu, što se može vidjeti iz grafika br. 8.3. Cije-na nafte na svjetskim tržištima, uz manje oscila-cije, u porastu je od početka 2009. godine, pa je u novembru zabilježena najveća cijena referentne korpe i iznosila je 76,3 usd/barel. Prosječna cije-na referentne korpe u 2009. godini je iznosila 61 usd/barel i bila je niža za 35,3% u odnosu na pros-ječnu cijenu referentne korpe iz 2008. godine. Prosječna cijena brenta u decembru 2009. godi-ne iznosila je 74,3 usd/barel, i bila je niža za 84,1% od cijene iz decembra prethodne godine. Najave o ekonomskom oporavku mogle bi pozitivno utica-ti na tražnju za ovim proizvodom i time na rast cijena.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u 2009. godini zabilježile pad od 3,4%. Na to su uticale cijene iz sva tri sektora, pri čemu pro-izvođačke cijene sektora vađenja ruda i kamena bilježe pad od 1,6%, cijena proizvodnje električne enrgije, gasa i vode 2,7% i cijene u prerađivačkoj industriji pad od 3,8%. Prosječan pad cijena pro-izvođača industrijskih proizvoda u 2009. godini iznosio je 3,9%.

8.2. Monetarna kretanja

8.2.1. Kriza i anticiklične mjere CBCG

Globalna finansijska kriza, negativan privredni rast i problemi u realnom sektoru, potpomognuti ranijom prezaduženošću privrede i stanovništva, doprinijeli su da se stanje u bankarskom sektoru dodatno pogorša tokom 2009. godine.


Ključne bilansne pozicije: ukupna aktiva, krediti, depoziti i pozajmice, zabilježile su pad. Na nivou sistema ostvaren je negativan finansijski rezultat, ali je kriza povjerenja, uzrokovana odlivom depozita, zaustavljena. Odnos kredita i depozita je poboljšan. Problemi sa rastom nekvalitetnih kredita ublaženi su poboljšanjem ka-pitalne osnove banaka i rastom rezervacija za kreditne gubitke. Pozajmice su smanjene što ukazuje na manju potrebu za finansijskom podrškom od strane matičnih banaka, ali i manjom bazom za kreditiranje. Pokaza-telji poslovanja (likvidnosti i solventnosti, izuzimajući profitabilnost) pojedinačnih banaka su zadovoljavaju-ći, tako da je stabilnost sistema očuvana.

Osim jasnog cilja očuvanja stabilnosti i sigurnosti sistema, CBCG je tokom 2009. godine, kao regulator, mora-la voditi računa i o tome da ne podstiče prociklično okruženje, odnosno da regulativom, koju donosi, ne daje povod bankama da smanjuju kreditnu aktivnost u ekonomskom padu više nego što to promjene u kreditnoj sposobnosti dužnika omogućavaju, ne narušavajući pritom ostvarenje osnovnog cilja-finansijske stabilnosti. Istovremeno, da bi spriječila dalje širenje negativnih posljedica globalne finansijske krize, CBCG je donijela set mjera za oživljavanje kreditne aktivnosti i poboljšanje likivdnosti bankarskog sistema.

Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog sistema CBCG je u saradnji sa Ministarstvom finansija predloži-la Vladi Crne Gore, radi zaštite bankarskog sektora od posljedica svjetske finansijske krize i očuvanja njego-ve sigurnosti i stabilnosti. Bio je privrememog karaktera i važio je do kraja 2009. godine. Zakonom je uvede-na državna garancija za sve depozite, predviđena je mogućnost državne dokapitalizacije banaka, mogućnost da država odobri bankama kredit za likvidnost, da garantuje međubankarsko kreditiranje, da sprovede prije-vremenu otplatu kredita i dr. U skladu sa Zakonom o mjerama za zaštitu bankarskog sistema, a u cilju obez-bjeđivanja likvidnosti banka u periodu globalne finansijske krize, Centralna banka je u oktobru 2008. godi-ne donijela Odluku o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period duži od jednog dana i Odluku o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama.

Krajem 2008. godine Centralna banka je donijela Odluku o minimalnim standardima za upravljanje kredit-nim rizikom u bankama, kojom je ukinuta bankama obaveza izdvajanja opštih rezervi po osnovu regulative iz 2007. godine, počev od 1. januara 2009. godine.

Intenzivno prilagođavanje pravnog okvira za poslovanje banaka u kriznim uslovima nastavljeno je i u 2009. godini. Tokom 2009. godine CBCG je značajno izmijenila politiku obavezne rezerve i više ključnih propisa kojima je regulisano poslovanje banaka. Takođe, usvojena je i odluka koja se odnosi na osnivanje bankarskog ombudsmana, odnosno bolju zaštitu prava klijenata banaka.

Krajem februara 2009. godine, CBCG je izvršila izmjene propisa kojima je regulisana primjena instumenta obavezne rezeve. Time je, bankama ponovo omogućeno da dio obavezne rezerve, do 20%, mogu držati u dr-žavnim zapisima koje je emitovala Crna Gora. Novinu je predstavljala i zamjena diferencirane stope obavezne rezerve (19% i 2%) jedinstvenom stopom u visini od 11% na sve depozite kod banaka. Takođe je bio produžen i period korišćenja obavezne rezerve za likvidnost za period duži od jednog dana, sa sedam na deset radnih dana. Pored navedenih izmjena, smanjena je i kamatna stopa na korišćenje obavezne rezerve za likvidnost sa 5 na 4% i kamatna stopa za kašnjenje u vraćanju korišćenih sredstava sa 11 na 9 %.

Izmjenama Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama, usvojenom u aprilu 2009. godine, banke su relaksirane po pitanju izdvajanja rezervacija za potencijalne kreditne gubitke po osnovu kriterijuma „kašnjenjenje u otplati“. Granica od 60 dana kašnjenja, nakon koje potraživanje pre-


lazi u kategoriju nekvalitetne aktive, povećana je na 90 dana. Takođe, povećana je i krajnja granica kašnje nja za klasifikovanje stavki aktive u kategoriju gubitak sa 180 na 270 dana. Navedenim izmjenama obezbijeđe-ne su povoljnosti bankama pri izračunavanju rizikom ponderisane aktive za kreditni rizik, što je značilo da je smanjeno izdvajanje rezervacija.

Krajem juna 2009. godine ponovo je izmijenjena politika obavezne rezerve. Naime, banke su oslobođene izdvajanja obavezne rezerve na rast depozita ostvaren u odnosu na prvi obačunski period iz juna 2009. go-dine, odnosno uvedena je nulta marginalna stopa obavezne rezerve. Stopa obavezne rezerve smanjena je sa 11% na 10% i omogućeno je bankama da mogu držati do 25% obavezne rezerve u obliku državnih zapisa koje je emitovala država Crna Gora. Izvršenim izmjenama, banke su oslobođene izdvajanja obavezne rezerve na rast depozita ostvaren u odnosu na prvi obračunski period iz juna 2009. godine. Snižena je kamatna stopa na kašnjenje u korišćenje obavezne rezerve, sa 4% na kamatnu stopu ECB-a, za glavne operacije refinansiranja, uvećanu za 0,5 procentnih poena. Takođe je smanjena i kamatna stopa na iznos sredstava obavezne rezerve koji banka nije vratila na vrijeme, sa 9% na 7% na godišnjem nivou (što je približno jednako zateznoj kamat-noj stopi regulisanoj zakonom koji je usklađen sa direktivama EU).

U avgustu 2009. godine, u cilju ublažavanja efekata globalne finansijske krize, Savjet CBCG je usvojio novi set mjera privremenog karaktera, čijom primjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kredita, klasifikaciju aktive i niži obračun rezervacija za kreditne gubitke. Donesena je Odluka o privremenim mjera-ma za upravljanje kreditnim rizikom u bankama, kojom se omogućava bankama da, pod određenim uslovi-ma, klasifikuju u povoljniju klasifikacionu grupu restrukturirane kredite od 1. januara 2009. godine, ukoliko ta aktivnost neće negativno uticati na likvidnost banke, a restrukturiranjem se obezbjeđuje uredno servisi-ranje duga u budućnosti. Takođe, ovom odlukom se bitno olakšava položaj zajmoprimalaca banke – pravnih i fizičkih lica koja su pod uticajem globalne krize zapala u docnju. Isto tako, ovom odlukom, pod određenim uslovima, bankama je omogućeno da vrše povoljniju klasifikaciju kredita obezbijeđenih kolateralom u vidu stambenih i poslovnih nepokretnosti.

Krajem decembra, Centralna banka je izmijenila i dopunila Odluku o privremenim mjerama za upravlja nje kreditnim rizikom koje podrazumijevaju određene olakšica za banke, sa ciljem pokretanja kreditne aktiv-nosti. Novim mjerama smanjene su rezervacije za određene klasifikacione grupe. Takođe, predviđeno je da banke kod procjene kreditne sposobnosti zajmoprimca mogu izuzeti pokazatelje poslovanja za 2009. godinu. Pored toga, bankama je omogućeno da klasifikaciju kredita odobrenih za ulaganja u razvojne projekte vrše analizom rentabilnosti projekta, a ne procjenom kreditne sposobnosti dužnika. Novinu predstavlja i to da se olakšice za restrukturiranje kredita mogu primijeniti na kredite koji kasne sa otplatom do 180 dana (umjesto dosadašnjih 90 dana).

Uticaj mjera CBCG

Sve efekte mjera nemoguće je kvantifikovati4, a kao rezultat mjera koje se mogu kvantifikovati u sistem je „upumpano“ 185,5 miliona eura likvidnih sredstava, što je preko 6% BDP-a, procijenjenog za 2009. godinu. Uključujući i mjere koje nijesu kvantifikovane, ovaj procenat bi bio značajno veći.

4 Između ostalog mjere koje se ne mogu precizno kvantifikovati između ostalog se odnose na otvaranje mogućnosti da se pri procjeni kreditne sposobnosti klijenata ne uključuju finansijske pokazatelje zajmoprimaca koji se odnose na 2009. godinu, mogućnost da se u postupku klasifikacije kredita koji banka odobri za ulaganja u razvojne projekte, procjena kreditne spos-obnosti zajmoprimca vrši analizom rentabilnosti tog razvojnog projekta i dr.


Sve ove mjere nijesu imale veliki uticaj na kredit-nu aktivnost bankarskog sistema, jer je u 2009. godini zabilježena negativna stopa rasta kredi-ta.5 Treba napomenuti da su banke podržale ove mjere i da su u prethodnom periodu isticale da su ova pravila, ta koja sprečavaju kreditnu aktivnost. Ipak, se pokazalo da, kao što je i CBCG ranije su-gerisala, problem nije bio u mjerama CBCG, već u drugim faktorima. Trenutno je većina ovih mje-ra u rangu najliberalnijih u okruženju: imamo najnižu efektivnu stopu obavezne rezerve, niska izdvajanja za rezervacije, vrlo relaksirane uslove za odobravanje novih kredita u odnosu na stan-darde regiona (isključivanje pokazatelja iz 2009. godine prilikom odobravanja kredita, mogućnost da se projekat procjenjuje na bazi rentabilnosti projekta, a ne kreditne sposobnosti dužnika i dr), olakšice za restrukturiranje kredita i dr.

Osnovi uzroci zbog kojih nema novih kredita se nalaze u pogoršanim uslovima poslovanja i ras-tu rizika koji je pogodio realni sektor. Posljed nji podaci pokazuju da na kraju januara 2010. godi-ne (grafik br. 8.5) čak 30% kredita kasni sa otpla-tom. U odnosu na kraj 2007. godine ovaj proce-nat je povećan čak pet puta i zbog toga se banke u velikoj mjeri ustručavaju da odobravaju nove kre-dite.

Takođe, i broj preduzeća kojima su blokirani ra-čuni zbog nelikvidnosti pokazatelj je velikog rizi-ka. Na kraju 2009. godine, bili su blokirani raču-ni 12.254 preduzeća, što je više od jedne četvrti-ne ukupnog broja preduzeća. Ovaj pokazatelj kon-tinuirano raste i u odnosu na kraj 2007. broj pre-duzeća sa blokiranim računima se povećao za bli-zu 50% (grafik br. 8.6)

Na nespremnost jednog broja banaka da u uslo-vima tekućeg visokog rizika odobravaju dodatne kredite, svjedoči i činjenica da nijesu htjele da po-vuku kreditne linije koje su prethodno bile odob-rene od međunarodnih finansijskih institucija.

5 Treba istaći da su dio kredita banke izmjestile u portfelj matičnih banaka

Tabela 8.2 Kvantifikacija mjera CBCG

MjeraIznos u

milionima eura

Smanjenje obavezne rezerve 76,4

Ukidanje izdvajanja opštih rezervi 16

Izmjena odluke o klasifikaciji aktive 10,2

Restrukturiranje kredita pod povoljnijim uslovima 44,5

Izdvajanje dijela obavezne rezerve u državne zapise 38,4

Ukupno 185,5

Grafik 8.5Procenat kredita koji kasne sa otplatom

Grafik 8.6Broj preduzeća kojima je odlukom Privrednog suda blokiran račun


Smatramo i da je propuštena prilika da sklapanjem aranžmana sa MMF-om Crna Gora postane dio Bečke inicijative, koja bi nam omogućila da imamo nesmanjenu kreditnu podršku matičnih banaka, što bi moglo uticati na veću kreditnu aktivnost banaka. Naime, na kraju 2009. godine, u odnosu na maksimum koji je bio na kraju prvog kvartala 2009. godine, matične banke su smanjile svoju kreditnu izloženost prema Crnoj Gori za oko 180 miliona eura . Da smo bili dio Bečke inicijative ova sredstva bi ostala u Crnoj Gori i bila bi isko-rišćena za kreditiranje domaće privrede.

Takođe, treba imati u vidu da je jedan broj građana i preduzeća prezadužen, a neizvijesnost oko budućih re-zultata poslovanja, kao i očuvanja radnog mjesta, utiču da su banke vrlo restriktivne prilikom odobravanja novih kredita.

U 2010. godini, banke će i dalje biti izložene brojnim spoljnim i unutrašnjim rizicima. Usljed izrazitog rizi-ka poslovanja činjenica je da je kreditni kanal između bankarskog i realnog sektora gotovo u potpunosti pre-kinut. Naime, banke iako likvidne, procijenile su realnu ekonomiju kao izrazito rizičnu (imajući u vidu broj kredita koji kasne, kao i strukturu nekvalitetne aktive i značajno su pooštrile procjenu kvaliteta projekata re-alnog sektora. Na Slici br. 8.1 dat je presjek najvažnijih rizika bankarskog poslovanja u 2010. godini.

Slika 8.1 Glavni rizici bankarskog sistema Crne Gore u 2010. godini

Stoga, možemo zaključiti da je malo vjerovatno da se mjerama CBCG može značajnije uticati na kreditnu aktivnost banaka, dok god postoji visok rizik poslovanja u realnom sektoru. U narednom periodu Central-na banka će pomno pratiti i sagledavati situaciju u bakarskom sektoru i u zavisnosti od situacije preduzima-ti dalje mjere. To podrazumijeva da će nastaviti da radi na daljem očuvanju stabilnost bankarskog sistema, kontinuirano analizirati stanje u bankarskom sistemu, po potrebi preduzimati korektivne mjere, promovisa-


ti jačanje korporativnog upravljanja i upravljanja rizicima u bankama, nastaviti sa implementacijom među-narodno prihvaćenih standarda i principa poslovanja u ovoj oblasti. Takođe, na bazi dobijenih rezultata stres-nog testiranja koje je u toku, CBCG će zahtjevati dokapitalizaciju banaka i eventualno preduzimanje drugih potrebnih mjera. Tokom 2010. godine biće pojačan supervizorski nadzor sistemski važnih banaka.

8.2.2. Aktivne kamatne stope

Na kretanje nivoa aktivnih kamatnih stopa, tokom 2009. godine, uticalo je mnogo faktora spoljašnje i unut-rašnje prirode: još uvijek, u manjoj mjeri dostupni i skupi inoizvori finansiranja, rast rizika, nestabilna mak-roekonomska situacija, izražena nelikvidnost privrede, niži raspoloživi dohodak stanovništva, rast otpisanih i kredita koji kasne, loš kvalitet kreditnog portfolija i rast gubitaka banaka.

Često se kao argument mogućeg smanjenja ak-tivnih kamatnih stopa pominjao visok nivo „spre-da“- razlike između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa banaka. Međutim, svi ovi faktori rizika do-prinijeli su da banke prilikom odobrava nja kredi-ta, na nabavnu cijenu sredstava (kamatu na depo-zite ili pozajmice) dodaju visoke marže koje su ve-likim dijelom determinisane visokom premijom rizika. Postepeno eliminisanje ovih rizika moglo bi dovesti do pada kamatnih stopa, ali najvjero-vatnije ne tako brzo, jer značajnije sma njenje ili potpuno eliminisanje većine rizika zahtijeva duži vremenski period.

Tokom 2009. godine aktivne kamatne stope su samo u januaru zabiježile značajniji pad, potom su tokom cijele godine postepeno rasle, a na kra-ju godine su bile na gotovo istom nivou kao i u de-cembru 2008. Na kraju 2009. godine, APPEKS je iznosila 9,38% i bila je niža za svega 0,02 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine (grafik br. 8.7) .

Posmatrano po sektorima (privatni, državni, strani), blagi rast su zabilježile kamatne stope na kredite privatnom sektoru, koje su iznosile 9,45% na kraju 2009. godine i bile za 0,05 p.p. više nego na kraju 2008. godine (9,40%). U ostala dva sekto-ra zabilježen je pad aktivnih kamatnih stopa, na kredite državi za 1,30 p.p., a na kredite stranom sektoru za 1,33 p.p. (grafik br. 8.8), tako da su na kraju decembra 2009. godine iznosile 8,72%, od-nosno 7,18%.

Grafik 8.7Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 8.8APPEKS na kredite, po sektorima, na godišnjem nivou, %


Grafik 8.9APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

Kamatne stope na kredite fizičkim licima su pale, dok su na kredite pravnim licima porasle na go-dišnjem nivou. APPEKS na kredite fizičkim li-cima je iznosila 10,53%, uz pad od 0,23 p.p., dok je APPEKS na kredite pravnim licima iznosila 8,66%, uz rast od 0,08 p.p. (grafik br. 8.9).

Prema djelatnostima, APPEKS su na godišnjem nivou zabilježile rast kod kredita odobrenih sek-toru rudarstva i energetike, građevinarstva i trgo-vine, dok su kod ostalih djelatnosti zabilježile pad (tabela br. 8.3).

Tabela 8.3 APPKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Djelatnost Stopa 2007.XII

2008.XII

2009.

III VI IX XII

1. Poljoprivreda, lov, ribolovNom: 6,92 6,92 7,11 6,05 5,94 6,98

Efek: 7,25 7,70 7,65 6,62 6,63 6,47

2. RudarstvoNom: 7,47 7,77 7,91 8,38 8,89 9,13

Efek: 8,32 8,26 9,50 9,07 9,88 9,77

3. ProizvodnjaNom: 7,71 8,22 8,33 8,18 8,17 8,25

Efek: 8,49 8,72 8,67 8,64 8,79 8,69

4. EnergetikaNom: 7,02 7,49 7,54 8,32 8,57 8,69

Efek: 7,65 8,36 8,36 9,15 9,31 9,48

5. GrađevinarstvoNom: 7,74 8,17 8,13 8,39 8,49 8,74

Efek: 8,69 8,46 8,26 8,86 8,73 8,97

6. TrgovinaNom: 7,66 7,96 8,26 8,25 8,29 8,70

Efek: 8,06 8,34 8,76 8,88 8,91 9,25

7. Usluge, turizam, ugostiteljstvoNom: 8,34 8,12 7,75 7,69 7,70 7,73

Efek: 9,39 8,55 8,31 8,33 8,41 8,17

8. Transport, skladištenje, PTTNom: 7,73 8,34 8,25 8,28 8,37 8,29

Efek: 8,37 8,84 8,63 8,86 8,83 8,63

9. FinansijeNom: 7,19 8,23 8,00 7,81 7,91 7,78

Efek: 8,21 8,60 8,24 8,78 7,98 8,20

10. Trgovina nekretninamaNom: 7,74 8,23 7,77 7,33 7,47 7,48

Efek: 8,72 8,67 8,09 8,12 8,21 7,84

11. Administr. i dr. javne uslugeNom: 7,48 8,41 8,35 8,25 8,37 8,59

Efek: 7,79 11,23 8,66 8,80 9,30 9,01

12. OstaloNom: 7,30 7,36 8,01 7,38 6,80 6,25

Efek: 9,61 7,28 7,84 7,71 6,98 6,61


Grafik 8.10APPEKS na kredite, po ročnosti, na godišnjem nivou, %

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 8.10), kratko-ročne kamatne stope su nastavile trend rasta za-počet u trećem kvartalu 2008. godine, da bi od polovine 2009. pa sve do kraja godine, bilježile pad. Ovakvo kretanje je posljedica visoke tražnje i male ponude kratkoročnih kredita (faza ras-ta kamata), ali i otplate značajnog dijela kratko-ročnih kredita u drugom dijelu godine (faza pada kamata). O otplati kratkoročnih kredita govori i podatak o smanjenju broja klijenata banaka (16,9 hilja da klijenata manje) na godišnjem nivou.

Na kraju godine, kamatne stope na kratkoroč-ne kredite su, ipak, bile znatno iznad nivoa ka-matnih stopa na dugoročne kredite (za 1,01 p. p.).

Kamatne stope na kratkoročne kredite su na kraju 2009. godine iznosile 10,30%, dok su na dugoročne kre-dite iznosile 9,29%.

Boks 8.1 - Kamatne stope

Ekspanzivna kreditna politika najuticajnijih centralnih ba-naka tokom 2009. godine, bila je praćena padom referentnih kamatnih stopa, ali i padom kamatnih stopa po kojima su vodeće (evropske) banke bile raspoložene da pozajmljuju sre dstva jedne drugima na među bankarskom (evropskom i londonskom) tržištu. Naše banke, neke od ovih stopa ko-riste kod kalkulacije varijabilnih kamatnih stopa. Najčešće se ko-risti tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR, a jedna banka koristi i 3 mjesečni LIBOR (CHF).

Izvor: Britanska bankarska asocijacija

Grafik 1Kretanje tromjesečnog LIBOR-a (CHF)


Sve tri ove stope su krajem 2009. godine dostigle najniže istorijske vrijednosti. Zbog toga se s vremena na vrijeme čuju mišljenja da u vremenima jakih poremećaja tržišta, ove stope gube kvalitet kao indikator koji bi trebalo da dobro reprezentuje situaciju na tržištu duga, finan-sijskim tržištima uopšte, i realnoj ekonomiji. Vodeće banke, po ovim stopama, spremne su da pozajmljuju jedne drugima, ali ne i ostalima.

Ipak, sa aspekta komercijalnih ba naka, naročito kod dugo roč-nih kredita, varijabilne stope (koje sadrže EURIBOR ili LIBOR plus fiksnu maržu) su otpornije na kamatni rizik, posebno ako se uzme u obzir njihov trenutno najniži nivo i potencijalni rast u budućnosti.

8.2.3. Pasivne kamatne stope

Tokom 2009. godine, pasivne kamatne stope su opadale do septembra, kada su dostigle najniži nivo (3,64%), nakon čega su postepeno rasle da bi na kraju decembra PPPEKS iznosila 3,87%. U od-nosu na decembar 2008. godine PPPEKS na ni-vou sistema, bila je niža za 0,24 p.p. (grafik br. 8.11).

Pozitivna kretanja vezana za zaustavljanje odliva depozita i konstantni mjesečni rast depozita sta-novništva, od jula 2009. godine poboljšala su lik-vidnosnu poziciju banaka i stvorila mogućnost za smanjenje pasivnih kamatnih stopa.

Na kraju 2009. godine kamatni „spred“ ili kamat-na marža, iznosio je 5,51 p.p., dok je krajem 2008. godine iznosio 5,30 p.p. (grafik br. 8.12). Posmatrano po zemljama, okruženja kamatna marža crnogorskih banaka je na nižem nivou nego kod srbijanskih i hrvatskih banaka, a višem nego kod albanskih i makedon-skih banaka. Spred će zbog pada boniteta klijenata ostati prilično visok i naredne godine.

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)

Grafik 2Kretanje šestomjesečnog i tromjesečnog Euribor-a, 2008 - 2009. godina

Grafik 8.11PPPEKS, kraj mjeseca, %


PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 4,50% (porast za 0,20 p.p. u odnosu na decembar 2008), dok je na depozite pravnih lica iznosila 3,32% (smanjenje od 0,63 p.p. u odnosu na decembar 2008). Spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,03 p.p (6,46 p.p u de-cembru 2008. godine), dok je na kredite odobrene pravnim licima iznosio 5,34 p.p (4,63 p.p. u decem-bru 2008. godine).

Posmatrano po ročnosti, na kraju 2009. godine PPPEKS je iznosila: 0,89% na depozite po viđenju; 4,97% na depozite ročnosti do tri mjeseca; 5,86% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godi-ne, 5,85% na depozite ročnosti od jedne do tri go-dine, 5,80% na depozite ročnosti od tri do pet go-dina i 5,83% na depozite ročnosti preko pet godina. U odnosu na kraj prethodne godine PPEKS je opa-la na ukupne depozite, depozite oročene do tri mje-seca i depozite oročene do tri godine, dok je na sve ostale depozite bila viša nego godinu dana ranije.

8.2.4. Obavezna rezerva banaka

Centralna banka Crne Gore je tokom 2009. godine značajno izmijenila politiku obavezne rezerve. Izmjene propisa6 kojima se reguliše primjena instrumenta obavezne rezerve izvršene su u februaru i junu 2009. go-dine

Kao rezultat izvršenih izmjena u politici obavezne rezerve i kretanja depozita, izdvojena obavezna rezerva na dan 31.12.2009. godine iznosila je 172,8 miliona eura, i smanjena je za 43,8 miliona eura ili 20,2%, u odno-su na kraj 2008. godine (tabela br. 8.4)

Tabela 8.4 Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u 000.000 eura

2008. 2009.

III VI IX XII III VI IX XIIIzdvojena obavezna rezerva 278,8 283,2 287,6 216,6 202,2 180,4 168,2 172,8

Ukupni depoziti 2.140,1 2.275,2 2.326,0 1.990,6 1.761,3 1.757,1 1.900,2 1.824,7

Ukupne pozajmice 618,7 742,2 777,8 908,2 990,5 971,3 874,4 734,8

6 Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“ br. 9/07, 05/08, 15/09, 41/09) i Odluka o ko-rišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne banke Crne Gore na period duži od jednog dana („Sl. list CG“ br. 65//08, 15/09, 41/09)

* Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih, aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema.

** Posljednji raspoloživi podaci.Izvor: Sajtovi nacionalnih banaka

Grafik 8.12Spred* zemlje regiona , kraj mjeseca, %**


Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka je smanjeno sa 10,9%, koliko je iznosilo na kraju 2008. godine, na 9,5% na kraju 2009. godine (tabela br. 8.5).

Tabela 8.5

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%

Opis/Period2008. 2009.

III VI IX XII III VI IX XIIObavezna rezerva/ukupni depoziti 13,0 12,4 12,4 10,9 11,5 10,3 8,9 9,5

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 10,1 9,4 9,3 7,5 7,3 6,6 6,1 6,8

Tabela br. 8.6 pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu.

Tabela 8.6 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka na kraju 2009,%

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/AktivaBosna i Hercegovina 24,4% 14,3%

Crna Gora 9,5% 5,7%

Hrvatska 11,2 7,6

Makedonija 13,9% 8,5%

Srbija 10,1% 4,8%

Struktura izdvojene obavezne rezerve značajno je izmijenjena u odnosu na 2008. godinu, jer je u 2009. godini osam banaka koristilo mogućnost da dio obavezne rezerve izdvoje u obliku državnih zapisa. Na kraju 2009. godine banke su izdvojile 38,4 milona eura iz obavezne rezerve za kupovinu državnih zapisa ili 22,2% ukup-no izdvojene obavezne rezerve. Na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno je 65,9%, a na računu Central-ne banke u inostranstvu 11,9% obračunate obavezne rezerve.

8.3. Bankarski sistem

8.3.1. Kapital banaka

Ukupan kapital banaka u Crnoj Gori na kraju 2009. godine iznosio je 331,7 miliona eura i u odnosu na pre-thodnu godinu uvećan je za 52,3 miliona eura ili 18,7%. Dvije banke u sistemu zabilježile su pad kapitala u prethodnoj godini.

U 2009. godini izvršena je dokapitalizacija bankarskog sektora u iznosu od 77 mil. €, a po osnovu subordi-nisanog duga obezbijeđeno je dodatnih 20 miliona eura, što se pozitivno odrazilo na stabilnost bankarskog sistema.


8.3.1.1. Vlasnička struktura kapitala banaka

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2009. godine dominantno učešće ima inokapital sa 81,3%, slijedi domaći privatni kapital sa 16,1% i država sa 2,6%.

Na kraju 2009. godine, dvije banke su bile u većinskom domaćem privatnom vlasništvu. Od preostalih devet banaka, pet su bile u većinskom stranom vlasništvu, a četiri u 100% stranom vlas-ništvu (grafik br. 8.14).

8.3.1.2. Tržišno učešće

Nivo koncentracije u bankarskom sistemu na kraju 2009. godine, mjeren Hiršman-Herfindalo-vim indeksom (HH indeks) prema aktivi (1.636), depozitima (1.943) i prema kreditima (1.699) je značajno opao.

Hiršman-Herfindalov (HH) indeks mjeren pre-ma aktivi je niži za 275 poena u odnosu na kraj prethodne godine, mjeren prema depozitima bio je niži za 523 poena, a prema kreditima za 260 poena.

Koeficijent koncentracije prema aktivi je u padu u odnosu na prethodnu godinu. Koeficijenat kon-centracije prema kapitalu je u porastu u slučaju učešća tri najveće banke (CR3), kao i kod učešća pet najvećih banaka (CR5). Koeficijent koncen-tracije prema depozitima kod najveće banke u sistemu (CR1) značajno se smanjio, dok je kod tri najveće banke u sistemu (CR3) u porastu.

Grafik 8.13Struktura vlasništva ukupnog kapitala banaka, kraj godine, u %

Grafik 8.14Vlasnička struktura kapitala po bankama, 31.12.2009. godine

Tabela 8.7Hiršman-Herfindalov indeks koncentracije

HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.918 1.911 1.636

Prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.298 2.465 1.943

Prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.917 1.959 1.699


Tabela 8.8 Koeficijent koncentracije (CR)

Koeficijent koncentracije

Prema aktivi Prema kapitalu Prema depozitimaJedna banka

Tribanke

Pet banaka

Jedna banka

Tribanke

Pet banaka

Jedna banka

Tribanke

Pet banaka

2004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,82

2005. 0,43 0,66 0,81 0,21 0,51 0,69 0,50 0,69 0,85

2006. 0,38 0,64 0,80 0,20 0,50 0,70 0,43 0,68 0,83

2007. 0,34 0,64 0,84 0,17 0,37 0,60 0,40 0,73 0,85

2008. 0,34 0,64 0,85 0,20 0,41 0,60 0,42 0,64 0,85

2009. 0,28 0,62 0,82 0,18 0,47 0,66 0,33 0,70 0,83

Bankarski sektor Crne Gore, u poređenju sa zem-ljama regiona, visoko je koncentrisan. HH indeks mjeren prema aktivi u Crnoj Gori, prema poslje-dnjim raspoloživim podacima, značajno je viši nego u Srbiji (654) i Hrvatskoj (1.360), ali to je u velikoj mjeri i posljedica činjenice da je Crna Gora teritorijalno najmanja od svih posmatranih ze-malja.

8.3.1.3. Adekvatnost kapitala

Koeficijent adekvatnosti kapitala na kraju 2009. godine iznosio je 15,75% na agregatnom nivou. Prema dostavljenim izvještajima, sve banke u sis-temu iskazale su koeficijent solventnosti iznad za-konskog minimuma od 10%, što će biti predmet provjere tokom 2010. godine.

Početkom 2009. godine stupila je na snagu Odlu-ka o adekvatnosti kapitala koja podrazumijeva i novi način izračunavanja koeficijenta solventnos-ti, čime komparacija sa prethodnim periodima, zaključno sa 31.12.2008. godine, nije moguća.

Na dan 31.12.2009. godine sopstvena sredstva banaka iznosila su 341,4 mil. eura, dok je ukup-na rizikom ponderisana aktiva iznosila 2.167,9 mil. eura.

Tabela 8.9 HH indeks mjeren prema aktivi, posljednji raspoloživi podatak

Crna Gora 1.636

Makedonija 1.610

Hrvatska 1.360

Federacija BIH 1.693

Srbija 654

Izvor: Internet sajtovi centralnih banaka navedenih zemalja

Grafik 8.15Kretanje koeficijenta solventnosti i njegovih elemenata


8.3.2. Aktiva bankarskog sistema

8.3.2.1. Bilansna suma banaka

Na kraju 2009. godine, ukupna bilansna suma banaka u Crnoj Gori iznosila je 3.025 miliona eura, što je za 284,4 miliona eura ili 8,6% manje nego na kraju 2008. godine. U posmatranom periodu, osam banaka u sis-temu ostvarilo je rast bilansne sume, dok su tri banke ostvarile pad. Pri tome, tri banke su uvećale bilansnu sumu od 10% do 50%, dok je pet banaka ostvarilo rast bilansne sume manji od 10%. Posmatrano u sistemu, pad bilansne sume veći od 25% ostvarile su dvije banke, dok je jedna banka ostvarila pad za manje od 10%.

8.3.2.2. Aktiva agregatnog bilansa stanja banaka

U strukturi aktive agregatnog bilansa stanja banaka na kraju 2009. godine, najveće učešće bilježe novčana sredstva i odobreni krediti - ukupno 96,7%. Posmatrano u jednogodišnjem periodu, najveći pad učešća ostva-ruju krediti za 5,3 p.p., dok je učešće novčanih sredstava uvećano za 3,2 p.p. (tabela br. 8.10).

Tabela 8.10

Struktura aktive agregatnog bilansa stanja banaka

Aktiva 31.12.2008. % 31.12.2009. %

1 Novčana sred. i računi depozita kod dep. inst. 473.273 14,3 528.707 17,5

2 Aktiva za trgovinu i rasp. za prod. izuz. akcija 5.724 0,2 21.588 0,7

3 HOV kupljene po ugovoru o ponovnoj prodaji 4 0,0 4 0,0

4 Krediti i poslovi lizinga 2.797.535 84,5 2.397.755 79,3

4a Manje: Rezerve za kreditne gubitke -111.928 -3,4 -150.225 -5,0

4b Neto krediti i poslovi lizinga 2.685.607 81,1 2.247.530 74,3

5 HOV koje se drže do dospjeća 2.455 0,1 30.563 1,0

6 Faktoring i forfeting 5.446 0,2

7 Potraživanja iz kastodi poslova 19 0,0

8 Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva 48.814 1,5 47.648 1,6

9 Stečena aktiva 4.699 0,1 49.825 1,7

10 Ulaganja u kapital drugih pravnih lica 29.474 0,9 30.202 1,0

11 Ostala aktiva 67.829 2,1 69.786 2,3

12 Minus: Rezerve na ostalu aktivu (osim poz. 4a) -8.215 -0,3 -6.085 -0,2

Ukupno 3.309.664 100 3.025.233 100

8.3.2.3. Struktura kredita

Ukupni krediti, koji su činili 79,3% aktive banaka, iznosili su 2,4 milijarde eura na kraju 2009. godine. Za go-dinu dana, ukupni krediti smanjeni su za 399,7 miliona eura ili 14,3%. Treba istaći da je dio kredita, u iznosu od 180 miliona eura, izmješten u portfolije matičnih banaka.


Posmatrano po bankama, u 2009. godini pet banaka je ostvarilo pad kreditne aktivnosti, dok je šest ostvarilo rast. Najveći pojedinačni nominalni pad kreditnog portfolia iznosio je 284,4 miliona eura, dok je najveća po-jedinačna godišnja stopa pada iznosila 33,1%.

Ročna struktura kredita

U ročnoj strukturi ukupnih kredita dugoročni krediti su učestvovali sa 74,8%, a kratkoročni krediti sa 25,2%. U 2009. godini nastavljena je tendencija porasta učešća dugoročnih u ukupnim kreditima, tako da je učešće dugoročnih kredita uvećano za 2,6 p.p.

U ukupno odobrenim kreditima, 51,7% se odnosi na kredite odobrene na rok duži od tri godine, 23,1% na kredite ročnosti od jedne do tri godine, 16,8% na kredite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine i 8,4% na kredite ročnosti do tri mjeseca (tabela br. 8.11).

Tabela 8.11 Struktura odobrenih kredita na dan 31.12.2009. g, u 000 eura

Opis Do tri mjeseca

Do jedne godine

Do tri godine

Preko tri god. Ukupno % učešća

1 Krediti Vladi CG 8 18 39 4 69 0,0

2 Vladine agencije 23 46 1.575 2.379 4.023 0,2

3 Fondovi 29.297 173 105 29.575 1,2

4 Opštine (javne organizacije) 1.477 3.769 12.915 8.664 26.825 1,1

5 Privredna dr. u već. državnom vlasn. 3.458 9.922 15.214 16.373 44.967 1,9

6 Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 151.727 290.017 347.538 554.590 1.343.872 56,1

7 Preduzetnici 269 620 1.419 5.140 7.448 0,3

8 Banke 0 0,0

9 Finansijske institucije 137 409 1.933 4.735 7.214 0,3

10 Neprofitne organizacije 1.115 938 6.231 6.165 14.449 0,6

11 Fizička lica 35.667 58.068 145.019 639.592 878.346 36,6

12 Kreditne kartice 7.113 11.020 21.164 1.670 40.967 1,7

13 Ostalo 0 0,0

Ukupno 200.994 404.124 553.220 1.239.417 2.397.755 100,0

Struktura kredita po nosiocima

Najznačajniji korisnici kredita su privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu i fizička lica (uklju-čujući i kreditne kartice), sa učešćem od 94,4% u ukupno odobrenim kreditima na kraju 2009. godine (tabe-la br. 8.11).

Krediti odobreni privrednim društvima u privatnom vlasništvu iznosili su 1,3 milijarde eura na kraju 2009. godine (56,1% ukupnih kredita) i ostvaruju pad od 18,4% u odnosu na prethodnu godinu.

Krediti odobreni fizičkim licima iznosili su ukupno 919,3 miliona eura na kraju 2009. godine (38,3% ukupnih kredita), i za godinu su smanjeni za 118,2 miliona eura ili 11,4%.


Ročna struktura kredita odobrenih fizičkim licima pokazuje da je najveći dio kredita odobren na rok duži od tri godine (69,8%), zatim na rok od jedne do tri godine (18,1%), dok je 7,5% kredita ročnosti od tri mjeseca do jedne godine i 4,6% ročnosti do tri mjeseca.

U namjenskoj strukturi kredita odobrenih fizičkim licima (bez kreditnih kartica) namjenski krediti su učestvovali sa 46,5%, gotovinski – nenamjenski sa 35,7%, hipotekarni krediti sa 17,3% i poslovi lizinga sa 0,5%.

U strukturi namjenskih kredita najveći dio odnosio se na stambene i kredite za adaptaciju prostora 83,7%, što je za 13,7 procentnih poena više nego na kraju prethodne godine. Na kredite za kupovinu robe široke po-trošnje odnosilo se 6,4%, kupovinu automobila 1,1%, a na kredite za ostale namjene 8,8% namjenskih kredi-ta fizičkim licima.

Struktura kredita po nosiocima pokazuje pad učešća kredita odobrenih privrednim društvima u privat-nom vlasništvu za 2,8 procentnih poena, bankama za 0,1 procentnih poena, kredita odobrenih Vladi za 0,2 procentna poena i finansijskim institucijama za 0,5 procentnih poena. Najznačajniji rast učešća u jednogo-dišnjem periodu bilježe krediti odobreni fizičkim licima za 1,3 procentna poena, privrednim društvima u većinskom državnom vlasništvu za 0,9 procentnih poena i neprofitnim organizacijama za 0,2 procentna po-ena.

Struktura kredita po djelatnostima

Na kraju 2009. godine, najveći dio kredita u sistemu odobren je sektoru stanovništva (38,3%). Posmatrano u odnosu na kraj 2008. godine, ova kategorija kredita ostvaruje nominalani pad od 99,6 miliona eura ili 9,8%, dok je njihovo učešće u ukupnim kreditima veće za 1,9 procentnih poena. Trgovinska djelatnost, takođe, ostvaruje nominalni pad od 86 miliona eura ili 13,6%, ali njeno učešće u ukupnim kreditima bilježi rast za 0,2 procentna poena. Na trgovinsku djelatnost i sektor stanovništva odnosi se 61,1% ukupno odobrenih kre-dita. U četvrtom kvartalu 2009. godine, značajan dio kreditnog portfolija banaka koncentrisan je u djelatnos-tima građevinarstva i usluga, turizma i ugostiteljstva. Izloženost banaka prema sektorima rudarstva, energe-tike i administracije ostvaruje nominalni rast, dok ostali sektori ostvaruju pad (tabela br. 8.12).

Posmatrajući strukturu kredita i depozita po ročnosti, može se zaključiti da su za period do tri mjeseca sve kategorije korisnika kredita pokrivene sa adekvatnim izvorima sredstava. Za period od tri mjeseca do jed-ne godine prisutan je neadekvatan depozitni potencijal kod opština, privrednih društava u većinskom pri-vatnom vlasništvu i preduzetnika. Posmatrano u periodu od tri mjeseca do godinu dana, depozitni potenci-jal fizičkih lica značajno premašuje iznos odobrenih kredita. Negativan kreditno-depozitni odnos prisutan je u periodima od jedne do tri godine i to kod opština, privrednih društava u većinskom državnom vlasnistvu, privrednih društava sa većinskim privatnim vlasništvom, preduzetnika, neprofitnih organizacija i fizičkih lica. Kategorije klijenata banaka koje se odnose na opštine, privredna društva u privatnom vlasništvu i fizič-ka lica imaju neadekvatan depozitni potencijal u ukupnom iznosu. Privredna društva u privatnom vlasništvu i opštine ostvaruju negativan kreditno-depozitni odnos za sve periode preko tri mjeseca, dok fizička lica ima-ju i pozitivan kreditno-depozitni potencijal u periodu do jedne godine (tabela br. 8.13).


Tabela 8.12 Koncentracija kredita po djelatnostima/granama, u 000 eura

Djelatnost / grana 31.12.2008. % 31/12/2009. %

1 Poljoprivreda, lov, ribolov itd. 15.419 0,6 7.601 0,3

2 Rudarstvo 35.553 1,3 35.875 1,5

3 Energetika 9.233 0,3 17.247 0,7

4 Građevinarstvo 201.979 7,2 187.783 7,8

5 Trgovina 632.747 22,6 546.673 22,8

6 Usluge,turizam,ugostiteljstvo 216.604 7,7 179.197 7,5

7 Transport, skladištenje, PTT, komunikacije 85.551 3,1 61.160 2,6

8 Finansije 68.680 2,5 58.094 2,4

9 Trgovina nekretninama 117.984 4,2 104.460 4,4

10 Administracija, druge javne usluge 56.684 2,0 62.213 2,6

11 Stanovništvo 1.018.928 36,4 919.313 38,3

12 Ostalo 338.173 12,1 218.139 9,1

Ukupno 2.797.535 100,0 2.397.755 100,0

Tabela 8.13 Ročna pokrivenost kredita depozitima po nosiocima7, u 000 eura

OpisDo tri mjeseca Do jedne godine Do tri godine Preko tri god. Ukupno

krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti

1 Krediti Vladi CG 8 46.852 18 1.691 39 9.040 4 134 69 57.717

2 Vladine agencije 23 20.598 46 7.584 1.575 2.423 2.379 4.531 4.023 35.136

3 Fondovi 8.728 29.297 31.657 173 7.686 105 70 29.575 48.141

4 Opštine (javne organizacije) 1.477 14.870 3.769 1.607 12.915 994 8.664 26.825 17.471

5 Privredna dr. u već. državnom vlasn. 3.458 43.774 9.922 20.210 15.214 3.095 16.373 810 44.967 67.889

6 Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 151.727 334.388 290.017 135.574 347.538 57.452 554.590 5.880 1.343.872 417.930

7 Preduzetnici 269 2.063 620 1 1.419 2 5.140 7.448 137.639

8 Banke 58.703 21.000 500 0 80.203

9 Finansijske institucije 137 40.554 409 47.541 1.933 14.793 4.735 2.273 7.214 105.161

10 Neprofitne organizacije 1.115 21.586 938 1.200 6.231 2.286 6.165 30 14.449 25.102

11 Fizička lica 42.780 430.501 69.088 305.401 166.183 93.454 641.262 14.550 919.313 843.906

12 Ostalo 665 2.695 5.223 19 0 8.602

Ukupno 200.994 1.023.282 404.124 576.161 553.220 196.948 1.239.417 28.297 2.397.755 1.824.688

Kreditno-depozitni odnos na nivou sistema negativan je i iznosi 573 miliona eura. Najizraženiji negativan odnos između kredita i depozita prisutan je kod djelatnosti trgovine, građevinarstva i usluga, turizma i ugos-titeljstva. Najznačajniji neto davaoci sredstava na agregatnom nivou su sektori finansija i energetike.

7 Urađena inicijalno na osnovu ugovora o kreditima i depozitima sa klijentima banaka.


Tabela 8.14 Neto pozicija plasmana i izvora sredstava po djelatnostima, u 000 eura

Djelatnost / grana Krediti % Depoziti % Neto pozicija

1 Poljoprivreda, lov, ribolov itd. 7.601 0,3 7.157 0,4 -444

2 Rudarstvo 35.875 1,5 3.366 0,2 -32.509

3 Energetika 17.247 0,7 103.929 5,7 86.682

4 Građevinarstvo 187.783 7,8 36.604 2,0 -151.179

5 Trgovina 546.673 22,8 141.373 7,7 -405.300

6 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 179.197 7,5 70.571 3,9 -108.626

7 Transport, skladištenje, PTT, komunikacije 61.160 2,6 113.631 6,2 52.471

8 Finansije 58.094 2,4 244.155 13,4 186.061

9 Trgovina nekretninama 104.460 4,4 25.298 1,4 -79.162

10 Administracija, druge javne usluge 62.213 2,6 107.067 5,9 44.854

11 Stanovništvo 919.313 38,3 843.906 46,2 -75.407

12 Ostalo 218.139 9,1 127.631 7,0 -90.508

Ukupno 2.397.755 100,0 1.824.688 100,0 -573.067

8.3.3. Agregatni bilans uspjeha bankarskog sektora

Bankarski sektor je 2009. godinu okončao sa gubitkom od 21,5 miliona eura. U istom periodu 2008. godine ostvareni finansijski rezultat na agregatnom nivou bio je negativan i iznosio je 19,7 miliona eura. Četiri ban-ke u sistemu na kraju 2009. godine su iskazale negativan finansijski rezultat, dok je sedam banaka poslova-lo sa dobitkom.

Ukupna prihodonosna aktiva banaka na kraju 2009. godine iznosila je 2.477,6 miliona eura, i čini 81,9% ukupne aktive, što predstavlja pad od 6,3 procentna poena u odnosu na kraj prethodne godine (88,2%).

Ostvareni osnovni neto prihodi (neto prihodi od kamata i neto prihodi od naknada) iznosili su 153,1 milion eura. U prethodnoj godini, osnovni prihodi ostvarili su nominalno smanjenje od 4,7 miliona eura ili pad po stopi od 3,0%. Osnovni neto prihodi čine 4,8% prosječne aktive i ostvaruje blagi pad u odnosu na 2008. godi-nu kada su činili 5% prosječne aktive.

Povraćaj na prosječnu aktivu na agregatnom nivou na kraju 2009. godine je negativan i iznosio je (0,7%). U odnosu na kraj 2008. godine, kada je isti bio negativan i iznosio 0,6%, ovaj pokazatelj ostvaruje blagi pad od 0,1 procentnih poena. Posmatrano po bankama, nivo i trend povraćaja na prosječnu aktivu se razlikuju. Za-dovoljavajući nivo ovog pokazatelja ostvaruju četiri banke, a kod četiri banke u sistemu je negativan.

Neto kamatni prihodi na nivou sistema iznosili su 120,3 miliona eura i ostvaruju rast u jednogodišnjem pe-riodu od 10,3 miliona eura, odnosno 9,3%. Koeficijent neto prihod od kamata u odnosu na prosječnu akti-vu iznosio je 3,8% i bilježi rast u odnosu na kraj 2008. godine kada je iznosio 3,5%. Kamatni prihodi banaka iznose 236,8 miliona eura i predstavljaju 8,4% prosječne prihodonosne aktive. U 2008. godini, kamatni pri-hod je iznosio 245,4 miliona eura i predstavljao je 8,9% prosječne prihodonosne aktive. Rashodi kamata su predstavljali 4,6% prosječne kamatonosne pasive, dok su u 2008. godine iznosili 5,3%.


Spred kamatnih stopa u jednogodišnjem periodu ima pozitivan trend. Na kraju 2009. godine spred kamatnih stopa iznosio je 3,73%, dok je na kraju 2008. godine bilo 3,55%. Spred kamatnih stopa na nivou pojedinačnih banaka je različit i kreće se u rasponu od 2,67% do 9,88%.

Nekamatonosni prihodi (neto prihodi od naknada i ostali prihodi) na kraju 2009. godine iznosili su 41,9 mi-liona eura. U odnosu na kraj 2008. godine, ovi prihodi su smanjeni za 10,7 miliona eura, odnosno ostvaruju pad od 20,3%. Nekamatonosni prihodi predstavljaju 1,3% prosječne aktive. Na kraju 2008. godine vrijednost ovog koeficijenta je iznosila 1,7%.

Troškovi za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa iznosili su 80,7 miliona eura. U jednogodišnjem periodu smanjeni su za 1,1 milion eura, odnosno ostvaruju pad po stopi od 1,3%. Ovi troškovi predstavljaju 2,6% pros-ječne aktive i bilježe blagi rast u odnosu na kraj 2008. godine kada je ovaj koeficijent iznosio 2,6%.

Opšti troškovi na agregatnom nivou su visoki i iznose 101,1 milion eura. U odnosu na kraj 2008. godine, kada su iznosili 99,7 miliona eura, ostvaruju rast od 1,3 miliona eura ili 1,4%. Koeficijent opštih troškova u odno-su na prosječnu aktivu je iznosio 3,2% i ostvaruje rast u odnosu na kraj 2008. godine, kada je iznosio 3,2%. U strukturi ovih troškova najveće učešće imaju troškovi zaposlenih od 50,7%.

Koeficijent opštih troškova u odnosu na prosječnu aktivu je kod sedam banaka bio veći u odnosu na vrijed-nost ovog pokazatelja na agregatnom nivou.

Povraćaj na prosječni kapital banaka na agregatnom nivou na kraju 2009. godine je negativan i iznosi -7,8%. U odnosu na kraj prethodne godine, ovaj pokazatelj ostvaruje smanjenje kada je ovaj koeficijent iznosio -6,9%. Dobar pokazatelj ima jedna banka, a za još tri banke ovaj pokazatelj se kreće u granicama prihvatljivog.

8.3.4. Obaveze bankarskog sektora

Ukupne obaveze banaka na kraju 2009. godine iznosile su 2.693,5 miliona eura. U odnosu na 2008. godinu ukupne obaveze na nivou sistema ostvaruju nominalno smanjenje od 336,8 milio-na eura, odnosno pad po stopi od 11,1%. U struk-turi ukupnih obaveza, 67,7% se odnosi na depozi-te, 26,1% na obaveze po uzetim kreditima i pozaj-micama, 1,4% na obaveze prema Vladi, 2,3% na ostale obaveze, 2,1% na subordinisani dug, 0,2% se odnosi na rezerve za potencijalne gubitke po osnovu vanbilansne izloženosti, obaveze po osno-vu kastodi poslova iznose 0,04% i derivatne fi-nansijske obaveze 0,03% (grafik br. 8.16).

Grafik 8.16Struktura pasive agregatnog bilansa banaka, u 000 eura


8.3.4.1. Struktura depozita kod banaka

Ukupni depozitni potencijal banaka na kraju 2009. godine iznosio je 1.824,7 miliona eura. Na godišnjem ni-vou bilježi pad po stopi od 8,3% ili 165,9 miliona eura. Pad depozita je iniciran globalnom finansijskom kri-zom koja je potencirala unutrašnje probleme sistemske prirode. Dio depozita je povučen iz psiholoških razlo-ga, odnosno zbog loših iskustava iz devedesetih po pitanju sigurnosti štednih uloga. Međutim, istraživanje CBCG je pokazalo da je značajan dio depozita, u stvari, iskorišćen za izmirenje obaveza po osnovu dospjelih kredita. Do stabilizacije u kretanju depozitnog potencijala banaka dolazi sredinom godine.

Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od 46,3% i privredna društva u većinskom privat-nom vlasništvu sa 29,2% (tabela br. 8.15).

Tabela 8.15

Struktura depozita po sektorima, u 000 eura

Depoziti - domaća i strana valuta 31.12.08. 31.12.09. XII'09/XII'08.

1 Vlada CG 29.856 57.717 93,3

2 Vladine agencije 15.787 35.136 122,6

3 Fondovi 74.444 48.141 -35,3

4 Opštine (javne organizacije) 67.743 17.471 -74,2

5 Privredna druš. u već. državnom vlasništvu 45.190 67.889 50,2

6 Privredna druš. u već. privatnom vlasništvu 634.438 533.294 -15,9

7 Preduzetnici 2.578 2.066 -19,9

8 Banke 147.787 80.203 -45,7

9 Finansijske institucije 45.775 105.161 129,7

10 Neprofitne organizacije 30.568 25.102 -17,9

11 Fizička lica 856.447 843.906 -1,5

12 Ostalo 39.976 8.601 -78,5

Ukupno 1.990.589 1.824.687 -8,3

Ročna struktura depozita nije se bitnije promijenila u odnosu na prethodnu godinu. Učešće depozita po viđenju u ukupnim depozitima iznosilo je 36,6% (na kraju 2008. godine iznosili su 36,5%). U kategoriji de-pozita po viđenju, najveće učešće ostvarili su depoziti privrednih društava u većinskom privatnom vlas-ništvu od 40,1% i depoziti fizičkih lica sa 39,9%. Oročeni depoziti iznosili su 1.156,8 miliona eura i čine 63,4% ukupnih depozita. Na godišnjem nivou zabilježili su pad od 106,7 miliona eura ili 8,4%. U strukturi oročenih depozita, najveće učešće imali su depoziti ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (49,8%), slijede oročeni do tri mjeseca (30,7%), zatim do tri godine (17%) i oročeni depoziti preko tri godine (2,4%).


Tabela 8.16 Struktura depozita po ročnosti, u 000 eura

Depoziti - domaća i strana valutaDepoziti

po viđenju

Oročeni do tri

mjeseca

Oročeni do jedne godine

Oročeni do tri

godine

Oročeni preko tri godine

Ukupno % učešća

1 Vlada 26.417 20.435 1.691 9.040 134 57.717 3,2

2 Vladine agencije 18.984 1.614 7.584 2.423 4.531 35.136 1,9

3 Fondovi 3.244 5.484 31.657 7.686 70 48.141 2,6

4 Opštine (javne organizacije) 8.871 5.999 1.607 994 0 17.471 1,0

5 Privredna dr. u već. državnom vlasn. 18.962 24.812 20.210 3.095 810 67.889 3,7

6 Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 267.617 66.771 135.574 57.452 5.880 533.294 29,2

7 Preduzetnici 2.061 2 1 2 0 2.066 0,1

8 Banke 1.625 57.078 21.000 500 0 80.203 4,4

9 Finansijske institucije 33.367 7.187 47.541 14.793 2.273 105.161 5,8

10 Neprofitne organizacije 19.411 2.175 1.200 2.286 30 25.102 1,4

11 Fizička lica 266.631 163.870 305.401 93.454 14.550 843.906 46,2

12 Ostalo 635 30 2.695 5.222 19 8.601 0,5

Ukupno: 667.825 355.457 576.161 196.947 28.297 1.824.687

% učešća 36,6 19,5 31,6 10,8 1,5 100,0 100,0

Struktura depozita po sektorima (nosiocima)

Depoziti fizičkih lica i privrednih društava u većinskom privatnom vlasništvu čine 75,5% ukupnih depozi-ta. Na godišnjem nivou nominalni pad su zabilježili depoziti: fondova, opština, privrednih društava u privat-nom vlasništvu, preduzetnika, banaka, neprofitnih organizacija i fizičkih lica. Sa druge strane, najznačajniji rast ostvaruju depoziti finansijskih institucija za 59,4 miliona eura ili 129,7% i depoziti Vlade CG za 27,8 mi-liona eura ili 93,3%.

Depozitni potencijal stanovništva na godišnjem nivou registrovao je pad od 1,5% i iznosio je 843,9 miliona eura. Depoziti stanovništva ne premašuju kredite odobrene ovoj kategoriji klijenata koji na kraju 2009. go-dine iznose 906,3 miliona eura, što ukazuje na činjenicu da je stanovništvo neto primalac sredstava u ban-karskom sektoru u iznosu od 62,4 miliona eura. Sektor stanovništva je tokom cijele godine bio neto dužnik, iako je trend smanjenja razlike između depozita i kredita stanovništva evidentan. Jedan od primarnih razlo-ga ovakvog stanja jeste konstantan rast depozita stanovništva u posljednja tri kvartala, dok nivo plasiranih sredstava banaka ka ovom sektoru bilježi suprotan trend.

Međutim, smanjenje depozitnog potencijala privrednih društava u privatnom vlasništvu od 15,9%, pored efekata globalne krize, rezultat je i sprovođenja restriktivne kreditne politike banaka, koje su neizmirene oba-veze po osnovu dospjelih kredita naplaćivale iz novčanih kolaterala.

Na kraju 2009. godine kamatonosni depoziti su iznosili 1.679,3 miliona eura i čine 92% ukupnih depozita. Na kraju 2008. godine učešće kamatonosnih depozita u ukupnim depozitima iznosilo je 90,4%.


Depoziti u stranoj valuti iznosili su 62,5 miliona eura, odnosno 3,4% ukupnih depozita.

Depoziti i ostale obaveze koje potiču iz državnih izvora (Vlada CG, Vladine agencije, državni fondovi, opšti-ne i privredna društva u većinskom državnom vlasništvu) iznosili su 226,3 miliona eura. S druge strane, dr-žavni sektor je korisnik kredita od bankarskog sektora u iznosu od 105,4 miliona eura, tako da je ovaj sek-tor bio neto štediša u iznosu od 120,9 miliona eura. Kod tri banke koncentrisano je 80,7% depozita držav-nog sektora.

Struktura depozita po djelatnostima

Sa aspekta strukture depozitnog potencijala banaka po djelatnostima, najviše depozita u sistemu potiče od sektora stanovništva u iznosu od 843,9 miliona eura ili 46,3% ukupnih depozita. Evidentna je i koncentracija depozita kod sektora finansija, transporta, usluga, administracije i trgovine koji zajedno čine 36,9% ukupnih depozita. U prethodnoj godini, gotovo sve kategorije depozita po sektorima ostvaruju nominalni pad izuzev sektora poljoprivrede, energetike i trgovine nekretninama. Pad procentualnog učešća u ukupnim depozitima ostvarili su sektori rudarstva, građevinarstva, trgovine, usluga, transporta i administracije (tabela br. 8.17).

Tabela 8.17 Koncentracija depozita po djelatnostima kraj godine, u 000 eura

Djelatnost/grana 31.12.2008. % 31/12/2009. %

1 Poljoprivreda, lov, ribolov itd. 3.985 0,2 7.938 0,4

2 Rudarstvo 5.892 0,3 3.456 0,2

3 Energetika 4.371 0,2 104.781 5,7

4 Građevinarstvo 76.769 3,8 36.176 2,0

5 Trgovina 212.486 10,7 105.269 5,8

6 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 131.610 6,6 117.008 6,4

7 Transport, skladištenje, PTT, komunikacije 170.340 8,5 122.402 6,7

8 Finansije 210.351 10,6 205.395 11,3

9 Trgovina nekretninama 24.036 1,2 28.186 1,5

10 Administracija, druge javne usluge 159.189 8,0 123.933 6,8

11 Stanovništvo 859.193 43,2 843.910 46,3

12 Ostalo 132.367 6,7 126.233 6,9

Ukupno 1.990.589 100,0 1.824.687 100,0

8.4. Realizovani platni promet

8.4.1. Realizovani platni promet u zemlji – osnovni pokazatelji

Za razliku od rastućeg trenda prethodnih godina, u 2009. je evidentan pad vrijednosti i obima platnog pro-meta u zemlji u odnosu na prethodnu godinu. Ovo je samo još jedan pokazatelj koji potvrđuje dubinu krize sa kojom se suočila Crna Gora.


U toku 2009. godine ukupno je realizovano 25.860.406 platnih transfera u vrijednosti 22,0 milijarde €. Posredstvom Platnog sistema Centralne banke realizovano je 8.644.923 međubankarskih transfera u vri-jednosti od 8,9 milijardi €, dok je u internom platnom prometu, čiji su nosioci poslovne banke, realizovano 17.215.483 transfera u vrijednosti od 13,1 milijardu € (Tabela br. 8.18).

Tabela 8.18 Obim i vrijednost ukupno realizovanog platnog prometa u 2009. godini

Opis Broj naloga % Vrijednost %

1. Međubankarski platni promet 8.644.923 100,0% 8.900.719.570 100,0%

1.1 RTGS sistem 5.099.093 59,0% 8.392.787.439 94,3%

1.2 DNS sistem 3.545.830 41,0% 507.932.131 5,7%

2. Interni platni promet 17.215.483 100,0% 13.132.500.623 100,0%

2.1 bezgotovinski 11.895.934 69,1% 9.993.633.299 76,1%

2.2 gotovinski 5.319.549 30,9% 3.138.867.324 23,9%

3. Ukupan platni promet 25.860.406 22.033.220.193

Obim ukupno realizovanog platnog prometa u zemlji, u 2009. godini, iznosio je 25.860.406 platnih naloga ili 2% manje u odnosu na 2008. godinu. (Tabela br. 8.19)

Obim ukupno realizovanog međubankarskog platnog prometa, u 2009. godini, iznosio je 8.644.923 naloga, ili za 5% manje u odnosu na 2008. godinu, dok je obim internog platnog prometa iznosio 17.215.483 naloga, koji je bio za 0,04% veći u odnosu na prethodnu godinu ( Prilog 1, Tabele br. 11, 12 i 13.).

Tabela 8.19

Uporedni pokazatelji obima ukupno realizovanih naloga

OpisBroj naloga Index

2009. 2008. 2007. 2006. 2005. 2009.2008.

2009.2005.

1. Međubankarski nalozi 8.644.923 9.100.708 7.937.323 6.753.677 5.503.750 95 157

1.1 RTGS sistem 5.099.093 5.166.259 4.333.415 3.678.332 3.141.189 99 162

1.2 DNS sistem 3.545.830 3.934.449 3.603.908 3.075.345 2.362.561 90 150

2. Interni nalozi 17.215.483 17.208.545 15.246.673 12.384.190 6.759.166 100,04 255

2.1 bezgotovinski 11.895.934 12.015.581 10.565.451 8.503.145 3.949.497 99 301

2.2 gotovinski 5.319.549 5.192.964 4.681.222 3.881.045 2.809.669 102 189

3. Ukupni nalozi 25.860.406 26.309.253 23.183.996 19.137.867 12.262.916 98 211


Prosječno je mjesečno realizovano 2,1 milion na-loga, od čega su 0,7 miliona međubankarskih i 1,4 miliona internih naloga.

U 2009. godini, ukupna vrijednost realizovanog platnog prometa u zemlji iznosila je 22,0 milijar-de €, što je 18% manje u odnosu na 2008. godinu. (Tabela br. 8.20)

Posredstvom Platnog sistema Centralne banke re-alizovano je međubankarskih platnih transfera u iznosu od 8,9 milijardi €, ili 16% manje u odnosu na 2008. godinu. Ukupna vrijednost internog plat-nog prometa, čiji su nosioci poslovne banke, izno-sila je 13,1 milijardu €, ili 19% manje u odnosu na 2008. godinu. (Prilog 1, Tabele br. 14, 15 i 16).

Grafik 8.17Uporedni prikaz broja realizovanih ukupnih naloga izražen indexom 2005=100

Grafik 8.18Prikaz (indeks i struktura) realizovanih ukupnih naloga 2008/2009.

Tabela 8.20 Uporedni pokazatelji vrijednosti ukupno realizovanog platnog prometa

OpisVrijednost Index

2009. 2008. 2007. 2006. 2005. 2009.2008.

2009.2005.

1. Međubankarski platni promet 8.900.719.570 10.546.453.000 10.425.634.941 7.073.777.227 5.372.998.880 84 166

1.1 RTGS 8.392.787.439 10.019.615.322 9.954.690.116 6.697.625.029 5.143.224.068 84 163

1.2 DNS 507.932.131 526.837.678 470.944.826 376.152.198 229.774.812 96 221

2. Interni platni promet 13.132.500.623 16.168.828.627 14.816.950.718 8.575.473.995 5.595.100.248 81 235

2.1 bezgotovinski 9.993.633.299 12.352.961.765 11.233.614.329 6.168.387.384 3.976.757.151 81 251

2.2 gotovinski 3.138.867.324 3.815.866.862 3.583.336.389 2.407.086.611 1.618.343.097 82 194

3. Ukupan platni promet 22.033.220.193 26.715.281.627 25.242.585.660 15.649.251.222 10.968.099.128 82 201


Grafik 8.19Uporedni prikaz vrijednosti realizovanog ukupnog platnog prometa izražen indexom 2005=100

Grafik 8.20Prikaz (indeks i struktura) realizovanog ukupnog platnog prometa u periodu 2008/2009.

Prosječno je mjesečno realizovano plaćanja u iznosu 1,8 milijardi €, od kojih su 741,7 miliona € međubankarska plaćanja i 1,1 milijarda € inter-na plaćanja.

8.4.2. Pokazatelji upotrebe platnih kartica8

U 2009. godini nastavljen je trend porasta upotrebe platnih kartica, karakterističan i za prethodne godine. Bankarskih platnih kartica u Crnoj Gori na kraju 2009. godine bilo je 375.810, od kojih je 318.875 debitnih i 56.935 kreditnih kartica. Ukupan broj transfera debitnim i kreditnim karticama iznosio je 5,3 miliona, ili 25% više u odnosu na prethodnu godinu, dok je vrijednost transfera realizovana platnim karticama iznosila 303,5 miliona € ili 64% više u odnosu na prethodnu godinu. (Tabela br. 8.21).

8 Podaci o poslovanju platnim karticama su agregirani na bazi podataka banaka koje su dostavile Centralnoj banci Crne Gore.


Tabela 8.21Osnovni pokazatelji korišćenja platnih kartica i e-banking usluga u periodu 2006-2009. godine

2006. 2007. 2008. 2009.index 2009.2006.

index 2009.2008.

1. Broj izdatih kartica (ukupno) 203.171 300.234 373.780 375.810 185 101

1.1.debitnih 187.045 254.625 321.183 318.875 170 99

1.2.kreditnih 16.126 45.609 52.597 56.935 353 108

2. Broj izvršenih transfera (ukupno) 1.029.976 2.070.430 3.252.9721* 5.326.505 517 164

2.1. preko debitnih kartica 754.493 1.524.305 2.177.487 3.929.956 521 180

2.2. preko kreditne kartice 275.483 546.125 1.075.485 1.396.549 507 130

3. Vrijednost izvršenih transfera (ukupno) 53.224.095 138.767.994 242.433.601 303.478.387 570 125

3.1. preko debitnih kartica 36.221.573 87.065.395 140.550.883 196.151.260 542 140

3.2. preko kreditnih kartica 17.002.522 51.702.599 101.882.718 107.327.127 631 105

4. Broj ATM terminala 124 201 275 295 238 107

5. Broj POS terminala 1.973 3.713 5.888 7.202 365 122

6. Broj korisnika E-bankinga 4.852 8.577 12.5662** 18.155 374 144

* Podaci o broju izvršenih transfera debitnim i kreditnim karticama za 2008. godinu su korigovani, jer je Hypo-Alpe-Adria-Bank dostavila nove podatke za 2008. godinu.

** Podatak o broju korisnika E-bankinga za 2008. godinu je korigovan, jer je Podgorička banka Societe Generale Group dostavila novi podatak.

8.5. Obrada završnih računa

Centralna banka Crne Gore je i u 2009. godini nastavila sa projektom obrade godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica iz Crne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja izvještaja Privrednom sudu u Podgorici, shodno odredbama Zakona o privrednim društvima i Zakona o računovodstvu i reviziji.

Do 15. 09. 2009. godine, Privrednom sudu u Podgorici 14.697 pravnih lica dostavilo je GFI za 2007. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 14.593 GFI. Pri tome, svega 43 GFI nije obrađeno zbog podnošenja na nepropisanim ili neadekvatno popunjenim obrascima. Ovaj broj je u relativnom odnosu na ukupni broj dostavljenih finansijkih izvještaja značajno manji u odnosu na protekle godine, što ukazuje na dosljednije poštovanje osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja. Značaj kvalitetnijeg ispunjava nja finansijskih izvještaja ogleda se u tome što GFI služe za obračun BDP-a Crne Gore, tako da netačni izvješta-ji dovode ne samo do pogrešnih procjena ovog makroagregata već i do pogrešnih analitičkih zaključaka koji proizilaze iz nekvalitetne statističke osnove. Isto važi za bilo koji vid analize na makronivou, npr. kretanje ni-voa kratkoročne i dugoročne zaduženosti pojedinih sektora, njihove likvidnosti, profitabilnosti itd. Posmat-rano sa mikroekonomskog stanovišta, nekvalitetni finansijski izvještaji stvaraju pogrešnu sliku kod poten-cijalnih investitora na tržištu HOV, imajući uticaj na likvidnost ovog tržišta. Konačno, nekvalitetni GFI do-vode do loše informisanosti banaka o bonitetu klijenta, povećava se asimetrična informacija između banaka (kako nacionalnih, tako i internacionalnih) i klijenata - privrednih društava, što utiče na rast rizika, doprino-seći rastu kamatnih stopa, kao i rastu nekvalitetne aktive u okviru bankarskog sektora.


S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih – adekvatno popu-njenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju.

Rezultati dobijeni obradom završnih računa pokazuju da je neto profit privrednih društava iznosio svega 12,08 miliona eura u 2008. godini i manji je za 94% u odnosu na prethodnu godinu. Crnogorsku privredu ka-rakteriše značajan pad profita na sektorskom nivou, tako da je osam od 16 sektora u 2008. godini poslovalo sa gubitkom. Sektorska analiza pokazuje da je najveći dio neto profita za obračunski period ostvaren kod tr-govine na veliko i malo (87,2 miliona eura), gdje je zabilježen pad od oko 62,6%. Visok pad neto profita zabi-lježen je i u sektoru vađenja ruda i kamena, proizvodnje električne energije, finansijskog posredovanja i poslo-va sa nekretninama, što ukazuje na sektore koji su naročitio bili pogođeni efektima ekonomske krize, poseb-no u posljednjem kvartalu 2008. godine. Naročito zabrinjava gubitak zabilježen kod sektora vađenje ruda i kamena koji je na kraju 2008. godine zabilježio neto gubitak od 4,4 miliona eura u odnosu na dobitak od 396 hi ljada eura u 2007. godini. Takođe, prerađivačka industrija nastavila je trend produbljivanja ostvarenja ne-gativnih finansijskih rezultata, tako da je na kraju 2008. godine neto gubitak ovog sektora iznosio gotovo 100 miliona eura (96,12 miliona eura), što predstavlja rast od 64,6% u odnosu na 2007. godinu. Sa najvećim neto negativnim rezultatom u odnosu na 2008. godinu je sektor prometa sa nekretninama.

Bilans uspjeha privrednih društava za 2007. godinu, analiziran sa teritorijalnog aspekta, pokazuje da osnov-ne „profitne centre“ predstavljaju: Podgorica, Herceg Novi, Danilovgrad i Bar, dok Nikšić i dalje predstavlja opštinu koja, zbog činjenice da su u njoj smještene značajne sistemske kompanije koje su tokom 2008. godi-ne zapale u teškoće, i dalje ostvaruje najveći gubitak na opštinskom nivou. Kuriozitet predstavlja i činjenica da Budva, koja je u 2007. godini sa Podgoricom predstavljala lidera sa stanovišta neto dobiti po sektorskom rasporedu, u 2008. godini ostvaruje gubitak od 1,17 miliona eura. (Prilog 1, Tabela br. 18).

S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2005, 2006, 2007. i 2008. godinu, to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktiv-nosti po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihove likvidnosti.

Stoga je urađeno osam finsansijskih indikata: neto profitna margina, prinos na ukupnu aktivu, prinos na ka-pital, koeficijent opšte likvidnosti (Current ratio), koeficijent likvidnosti koji ne tretira zalihe, kao i koeficije-nat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test) koji se odnosi na najlikvidnije oblike aktive, zatim racio pokriveno sti ukupnih obaveza aktivom i sopstevnim kapitalom. Navedeni indikatori pokazuju da je u 2008. godini crno-gorska privreda usljed djelovanja finansijske krize i usporavanja privredene aktivnosti poslovala značajno slabije u odnosu na 2007. godinu, (tabela br. 8.22). Posebno zabrinjava značajno povećanje ukupnih obaveza u odnosu na sopstveni kapital, koji se uz smanjenu likvidnost i značajno smanjenje nivoa profita negativno može odraziti na izmirivanje, prije svega, finansijskih obaveza u 2009. godini.


Tabela 8.22 Odabrani indikatori poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori

2005. 2006. 2007. 2008

(Neto profit (gubitak)/ Ukupan prihod)*100 -6,44 1,38 3,56 0,16

Neto profit (gubitak)/ Ukupna aktiva -0,04 0,008 0,013 0,0009

Neto profit (gubitak)/ Ukupni kapital -0,061 0,015 0,039 0,002

Racio likvidnosti 1=obrtna imovina/kratkoročne obaveze 1,027 1,06 1,09 1,02

Racio likvidnosti 2=(obrtna imovina-zalihe)/kratkoročne obaveze 0,71 0,74 0,78 0,72

Racio likvidnosti 3=gotovina i gotovinski ekvivalenti /kratkoročne obaveze 0,091 0,14 0,17 0,13

Racio zaduženosti 1= ukupne obaveze/ukupna aktiva 0,42 0,47 0,51 0,55

Racio zaduženosti=ukupne obaveze/ukupni kapital 0,72 0,88 1,042 1,27

Generalni zaključak o poslovanju crnogorske privrede u 2008. je da jeste crnogorsku privredu karakteri-sao značajan rast kreditnog zaduženja, prije svega, kratkoročnog, pad nivoa likvidnosti, kao i pad neto dobi-ti, tako da je poslije izuzetno uspješne 2007. godine, crnogorska privreda poslovala na granici rentabilnosti. Uticaj finansijske krize je više nego evidentan, posebno u sektorima prometa sa nekretninama, prerađivač-ke industrije i vađenja ruda i kamena, dok su svi sektori zabilježili pad finansijskog rezultata. Nivo opštinske neujednačenosti ostaje izražen ali manje u odnosu na 2008. godinu što se može objasniti značajnijim padom kvaliteta poslovanja sektora koji su bili koncentrisani u južnom dijelu (prije svega sektor za promet nekretni-nama) Crne Gore.

U toku 2009. godine, napravljen je značajan napredak u stvaranju i implementaciji kvalitetnog zakonskog i institucionalnog okvira za unaprjeđenje finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori. On se ogleda u primjeni Strategije i akcionog plana za unaprjeđenje kvaliteta finansijskog izvještavanja, kao i implementaciji izmjena i dopuna Zakona o računovodstvu i reviziji, koji su velikim dijelom bazirani na usvajanju preporuka za una-prjeđenje računovodstvene i revizorske prakse (ROSC) Svjetske banke za Crnu Goru u 2006. godini. Takođe, implementirana je namjera Ministarstva finansija o podnošenju zahtjeva za pokretanje postupka kompanija-ma koje nijesu na vrijeme dostavile finansijske izvještaje. Tako su kompanije koje posluju u Crnoj Gori kažnje-ne sa 21,7 hiljada eura zbog nedostavljanja finansijskih izvještaja za 2008. i kvartalnih za prošlu godinu. Na-ime, sudije za prekršaje su na osnovu 353 zahtjeva za pokretanje postupka, usvojili 48 rješenja protiv kom-panija i odgovornih osoba u njima koje nijesu ispunjavale zakonsku obavezu dostavljanja poslovnih izvješta-ja. Zakonom o privrednim društvima propisana je kazna do 10.000 eura za „neobjavljivanje podataka koje je društvo dužno da objavi“, kao i do 500 eura za svaku osobu u društvu ili drugom obliku, koja je odgovor-na za taj prekršaj.

Za 2010. godinu predviđeno je dalje „izvršavanje konkretnih sankcionih postupaka“, što podrazumijeva kri-vične prijave protiv privrednih društava koja nijesu na vrijeme izvršilae tražene korekcije i otklonile nepravil-nosti u finansijskim izvještajima za proteklu godinu. U tom pravcu, preporuka je da se nastavi sa dosljednom primjenom ove prakse koja bi trebala dovesti do značajnog poboljšanja kvaliteta finansijskog izvještavanja.


8.6. Fiskalna politika

Posljedice globalne finansijske i ekonomske krize koje su se osjetile u Crnoj Gori u posljednjem kvartalu 2008. godine i nastavile tokom 2009. godine, značajno su pogoršale javne finansije. Došlo je do značajnog pada ni-voa ekonomske aktivnosti i uvoza, što se negativno odrazilo na kretanje javnih prihoda. I pored smanjenja javnih rashoda Crna Gora je ponovo ušla u zonu budžetskog deficita.

Tabela 8.23 Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2006. 2007. 2008. 2009. plan 2010.

Deficit/Suficit Javnog sektora (u mil. eura) 63,2 178,2 -12,1 -106,4 -140,6

% učešća u BDP 2,9 6,7 -0,4 -3,5 -4,5

Deficit/Suficit Budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 71,5 176,1 15,1 -69,1 -133,2

% učešća u BDP 3,3 6,6 0,5 -2,3 -4,3

Izvor: Ministarstvo finansija

Tokom 2009. godine, Vlada se opredijelila za restriktivnu fiskalnu politiku kroz smanjenje rashoda i mjerama štednje u tekućem budžetu9. Vlada je nastavila sa poreskom reformom kroz smanjenje stopa poreza na doho-dak i stopa doprinosa na obavezno socijalno osiguranje, i uvela subvencionisanje računa za utrošenu električ-nu energiju za ugrožene kategorije stanovništva, kao i za mala i srednja preduzeća.

U drugoj polovini godine nakon što je konstatovan dalji pad izvornih prihoda (prije svega PDV-a i carina) u odnosu na plan, usvojeni su rebalans budžeta i dodatne mjere štednje. Dalje mjere racionalizacije vodile su smanjenju konsolidovanih izdataka budžeta, prije svega, rashoda za bruto zarade, rashoda za materijal i uslu-ge i kapitalnih izdataka. Kapitalni izdaci smanjivani su samo na pozicijama koje neće značajno uticati na bu-dući ekonomski rast. Narasli problemi u privredi zahtijevali su povećanje transfera za socijalnu zaštitu, prije svega, izdataka za otpremnine za tehnološke viškove u privatizovanim ili preduzećima u postupku privatiza-cije. Na strani prihoda, povećane su akcize na mineralna goriva, što bi trebalo da doprinese povećanju budžet-skih prihoda, a da pri tom ne optereti u prevelikoj mjeri standard stanovništva. Nakon rebalansa, u cilju da lje racionalizacije budžetskih rashoda, uvedene su i dodatne mjere štednje koje se odnose na tekuću potrošnju: umanjenje fonda zarada i ostalih primanja, putem racionalizacije javne uprave ili smanjenjem bruto zarada u javnom sektoru i smanjenje ostalih materijalnih i izdataka za usluge.

U cilju poboljšanja upravljanja budžetom i obezbjeđenja veće transparentnosti i racionalnosti javnih finansija u 2009. godini, izvršeno je integrisanje državnih fondova10 u jedinstven konsolidovani račun Državnog trezo-ra, a nastavljena je implementacija Programskog i Kapitalnog budžeta kao i Srednjoročnog okvira budžetske potrošnje.

9 Prestanak zapošljavanja i umanjenje fonda bruto zarada u javnom sektoru, kao i restrikcija u oblasti svih materijalnih rashoda (korišćenje službenih automobila, racionalizacija izdataka za reprezentaciju i službena putovanja, izmjenu dinamike izvršenja rashoda za materijal i usluge, itd.)

10 Fond PIO Crne Gore, Fond za zdravstveno osiguranje Crne Gore, Fond za obeštećenje Crne Gore i Zavod za zapošljavanje Crne Gore.


Ključna nekonzistentnost koju mora riještiti fiskalna politika odnosi se na najniže poreze u regionu (koji su djelovali vrlo stimulativno kada je u pitanju privlačenje SDI), sa jedne strane, i visoko učešće javne potrošnje u BDP-u koja je iznad regionalnog prosjeka, sa druge strane. Istovremeno, u periodu ekspanzije javna potrošnja je prebrzo rasla. Tako, na primjer konsolidovani izdaci su se povećali za 70% od 2006. do 2009. godine (po-gledati Boks br. 8.2).

Tabela 8.24 Komparativna analiza poreza izabranih zemalja

Zemlja Porez na dohodak zaposlenih (poreska stopa, u %)

Porez na dobit preduzeća PDV

Albanija 10 10 20

Bugarska 10 10 20

Hrvatska 15 - 45 20 23

Estonija 20 21 20

Njemačka 14 - 45 30 - 33 19

Grčka 0 - 40 25 19

Italija 23 - 43 31 20

Litvanija 15 - 20 20 19

Makedonija 10 10 18

Crna Gora 9 9 17

Srbija 10 - 20 10 18

Slovačka 19 19 19

Slovenija 16 - 41 21 20

Grafik 8.21Javna potrošnja (procenat BDP-a)

Izvor: MMF, Staff Report for the 2010 Article IV Consultation

Takođe, kada je u pitanju fiskalna po-litika, poseban problem je preveliko učešće zaposlenosti javnog sektora u ukupnoj zaposlenosti, koja za sobom povlači i visoke budžetske izdatke za zarade.


Po mišljenju MMF-a, ključni rizik jeste činjenica da se pojavio visoki strukturni fiskalni deficit od 6% BDP-a u 2009. godini, koji je rezultat visokog rasta javne potrošnje i smanjenja poreza tokom ekspanzije. S druge strane, Ministarstvo finansija smatra da je ovaj deficit značajno niži.

8.6.1. Prikaz konsolidovane javne potrošnje

Ukupni tekući javni prihodi11u 2009. godini, pre-ma procjeni Ministarstva finansija, iznosili su 1.366,5 miliona eura, odnosno 45,5% procijenje-nog BDP-a za 2009. godinu. U poređenju sa 2008. godinom, javni prihodi su bili niži za 12%, a u od-nosu na plan nakon rebalansa niži su za 7,3%. Smanjenje tekućih prihoda rezultat je evident-nog smanjenja svih poreskih prihoda koji u jav-nim prihodima učestvuju sa 58,2%. Na doprinose se odnosilo 22,5%, a na sve ostale prihode se 19,3% javnih prihoda.

Konsolidovani javni izdaci u 2009. godini iznosili su 1.472,9 miliona eura, odnosno 49% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja ostvarena je na nižem nivou za 5,4%, dok je u odnosu na plan nakon rebalansa zabilježila pad za 7,2%. Na smanjenje izdataka u odnosu na prethodnu go-dinu uticali su smanjeni tekući i kapitalni izdaci, transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru, rezerve i odobrene pozajmice i krediti, dok su u isto vrijeme povećani transferi na socijalnu zaštitu.

Tekuća javna potrošnja12 iznosila je 1.220,1 milion eura ili 40,6% BDP-a i niža je u odnosu na planiranu za 7%, odnosno za 2% u odnosu na 2008. godinu. U strukturi javnih izdataka, najveće učešće ostvarili su trans-feri 42%, zatim tekući izdaci 38,2%, kapitalni izdaci 17,2%, dok svi ostali izdaci imaju učešće 2,8%.

Tabela 8.25 Konsolidovana javna potrošnja (mil. eura), % BDP-a

Opis 2006. % BDP 2007. % BDP 2008. % BDP 2009. % BDP plan 2010. % BDP

Tekući javni prihodi 980,3 45,6 1.340,0 49,9 1.544,4 50,1 1.366,5 45,5 1.341,0 43.0

Konsolidovani izdaci 917,1 42,7 1.161,8 43,3 1.556,5 50,4 1.472,9 49,0 1.481,6 47.5

Kapitalni izdaci 97,1 4,5 187,3 7,0 310,9 10,1 252,8 8,4 225,2 7,2

Tekuća javna potrošnja 820,0 38,2 974,5 36,4 1.245,6 40,4 1.220,1 40,6 1.256,4 40.3

Suficit/Deficit 63,2 2,9 178,2 6,7 -12,1 -0,4 -106,4 -3,5 -140,6 -4,5


11 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.12 Konsolidovani javni izdaci umanjeni za ukupne kapitalne izdatke.

Grafik 8.22Zaposlenost u državnoj upravi (% ukupne zaposlenosti), 2008.



U 2009. godini, ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 106,4 miliona eura ili 3,5% procijenjenog BDP-a.

8.6.2. Prikaz Budžeta Crne Gore i državnih fondova

Ukupni primici Budžeta sa državnim fondovima, prema preliminarnim podacima Ministarstva finan-sija, u 2009. godini, iznosili su 1.479,4 miliona eura ili 49,3% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethod-nom godinom, budžetski prihodi su uvećani za 12%, što je rezultat povećanih prihoda od privatizacije, i uze-tih inostranih i domaćih kredita.

U strukturi budžetskih prihoda, 80% odnosilo se na tekuće prihode, koji su iznosili 1.182,8 miliona eura ili 39,4% procijenjenog BDP-a. U odnosu na plan nakon rebalansa, ovi prihodi zabilježili su pad za 6%, dok su u odnosu na 2008. godinu niži za 8%. Smanjenje tekućih prihoda rezultat je, prije svega, smanjenja poreskih prihoda, doprinosa i ostalih budžetskih prihoda.

Struktura tekućih prihoda pokazuje da i dalje najveće učešće 60,2% imaju prihodi od poreza, koji su u 2009. godini ostvarili pad od 7% u odnosu na plan, odnosno 14% u odnosu na prethodnu godinu. Ipak, struktura izvornih prihoda u 2009. godini, u odnosu na ranije godine, promijenila se u korist direktnih poreza (pore-za na dohodak, dobit i doprinosi). Povećanje zaposlenosti, zarada i smanjenje sive ekonomije u 2009. godini, kao i povoljan poreski ambijent (smanjenje stopa poreza na prihode pravnih i fizičkih lica i stopa na doprino-se), doveli su do povećanja direktnih poreza u ukupnim prihodima, dok je istovremeno zbog pada uvoza za skoro 40%, došlo do smanjenja indirektnih poreza (PDV-a i carina). Takođe, u 2009. godini, promijenila se struktura naplaćenog uvoznog PDV-a u odnosu na PDV iz unutrašnjeg prometa, tako da umjesto ranijeg od-nosa 75:25 u korist uvoznog, sada zbog smanjene naplate PDV-a na uvezenu robu, ovaj odnos je promije njen na 63:37. Pad privredne aktivnosti, smanjenje uvoza, slabija prodaja nekretnina, slabiji priliv stranog kapita-la, uticali su na značajno smanjenje skoro svih kategorija poreza, dok u isto vrijeme povećanje bilježe osta-li porezi i prihodi od akciza. Izmijenjeni Zakon o akcizama (Sl. list CG br. 76/08. i 50/09), kojim su poveća-ne akcize na duvanske proizvode i na mineralna goriva, dodatno su uticali na povećanje budžetskih prihoda.

Tabela 8.26 Ostvarenje prihoda od poreza (PDV-a, carina i akciza) u Budžetu CG u periodu 2004-2009. godine i plan za 2010. godinu

OPIS2004.mil. eura

% učešće u prihodima

2005.mil. eura


2006.mil. eura


2007.mil. eura


2008.mil. eura


2009.mil.eura


plan 2010.mil.eura


PDV 158,1 50,3 193,4 45,0 273,2 47,7 393,2 49,4 440,1 34,2 370,8 31,3 398,9 34,2

Akcize 61,5 14,1 65,6 15,2 72,4 12,6 94,5 11,9 120,3 9,3 128,7 10,9 149,9 12,97

Carine 36,6 8,4 41,1 9,6 56,8 9,9 68,5 8,6 72,9 5,2 49,1 4,1 48,9 4,2


Doprinosi u tekućim prihodima učestvuju sa 26% i niži su za isti procenat ( 9%) i u odnosu na 2008. godinu i u odnosu na plan i to sa evidentnim negativnim trendom po svim kategorijama. Na smanjenje doprinosa uti-cala je, osim primjene niže stope doprinosa za penziono osiguranje u 2009. godini, i znatno smanjena likvid-


nost privrede i kašnjenje ili neizmirivanje ovih obaveza od strane jednog broja privrednih subjekata, što je po-sledica uticaja globalne ekonomske krize.

Preostali dio tekućih prihoda (13,8%) odnosio se na takse, naknade, ostale prihode i primitke od otplate kre-dita. U odnosu na prethodnu godinu, smanjeni su prihodi od taksi (16%) i naknada (24%), dok su povećani ostali prihodi za (10%) i primici od otplate odobrenih kredita. Primici od otplate odobrenih kredita zabilježi-li su rast za sedam puta i iznosili su 61,7 miliona eura, od čega se 44 miliona eura odnosi na povraćaj kredi-ta odobrenog Prvoj banci Crne Gore.

Prihodi od privatizacije i prodate imovine, donacije i pozajmice i krediti iz domaćih i inostranih izvora ostva-rili su učešće od 20% u ukupnim prihodima. Prihodi od privatizacije u 2009. godini iznosili su 100 milio-na eura i povećani su za četiri puta u odnosu na prethodnu godinu, ali i skoro tri puta u odnosu na plan. Naj-veći iznos ovih sredstava od 96 miliona eura, država je prihodovala od prodaje državnih akcija u EPCG. Ta-kođe, za održavanje likvidnosti budžeta značajno su povećane pozajmice i krediti iz inostranih izvora (za pe-deset puta), kao i pozajmice i krediti iz domaćih izvora za šest puta i ukupno su iznosile 193 miliona eura. U isto vrijeme donacije iz inostranstva su u odnosu na prethodnu godinu povećane za 73%, ali su u odnosu na planirani iznos niže za 66%.

Ukupni izdaci Budžeta, prema procjeni Ministarstva finansija, u 2009. godini iznosili su 1.392 miliona eura ili 46,4% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, budžetska potrošnja je ostvarena na is-tom nivou, dok je u odnosu na planiranu za 2009. godinu niža za 6,8%. Niže ostvarenje izdataka rezultat je smanjenja svih budžetskih rashoda (tekućih, kapitalnih, transfera i ostalih izdataka). Budžetska potrošnja re-alizovana je uz uredno izmirenje obaveza prema međunarodnim i domaćim finansijskim institucijama, kao i redovno servisiranje svih korisnika i učesnika budžeta.

Konsolidovani izdaci Budžeta13 u 2009. godini iznosili su 1.251,8 miliona eura, što čini 41,7% procijenjenog BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2008. godinu zabilježili su pad od 2%, dok su od planiranih bili niži za 7%. Smanjenje izdataka rezultat je sprovedenih mjera štednje i opredjeljenja Vlade za racionalno trošenje budžetskih sredstava na svim nivoima. To je u saglasnosti sa usvojenim planom i dodatnim mjerama šted nje nakon rebalansa budžeta za 2009. godinu, kao i izmjena dinamike izvršenja rashoda prema prioritetu, kod svih budžetskih korisnika.

U strukturi budžetskih izdataka, najveće učešće ostvarili su tekući izdaci – 38,9% koji su bili na nivou prošlo-godišnjih, a u odnosu na plan niži su za 3,5%. Primjetno je smanjenje svih rashodnih kategorija. Ipak, i pored smanjenja budžetskih izdataka i poštovanja plana štednje od strane budžetskih korisnika, postoje određene kategorije fiksnih budžetskih izdataka koje imaju prioritet u isplati, a to su zarade, penzije i socijalna davanja, otplate dugova i kamata prema međunarodnim i domaćim finansijskim institucijama. Inače, najviše sredsta-va (53%) opredijeljeno je za bruto zarade, dok se na ostale tekuće izdatke (rentu, kamate, rashode za materijal i usluge, subvencije, tekuće održavanje) odnosilo 47%. Evidentno je da su u odnosu na 2008. godinu, poveća-ni izdaci po osnovu subvencija (168%), kamata (8,4%), i ostali izdaci (17%), dok su smanjenje zabilježili izda-ci za bruto zarade (6%), materijal i usluge (2%) i tekuće održavanje (77%).

13 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.


U odnosu na prethodnu godinu, povećani su izdaci na transfere za socijalnu zaštitu (12%), dok su u isto vrije-me smanjeni transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru (7%), kapitalni izdaci (6%), zatim odobrene pozajmice i krediti od strane Vlade (60%) i budžetske rezerve (4%).

Za otplatu dugova utrošeno je 140,2 miliona eura. U odnosu na 2008. godinu, otplata dugova rezidentima niža je za 40%, dok je nerezidentima otplaćeno dugova više za 62%, a po osnovu otplate duga iz prethodnog perioda (po osnovu stare devizne štednje, restitucije i ostalih obaveza) više 45%.

Boks 8.2 - Trendovi u javnim finansijama u periodu 2006-2009.

U periodu 2006-2009, povoljan makroekonomski i fiskalni ambijent pratilo je i značajno povećanje budžetske potrošnje. Stopa rasta izvornih prihoda bila je za oko 50% niža od rasta budžetskih izdataka. Primjera radi, najveće ostvarenje izvornih prihoda bilo je u 2008. godini u iznosu od 1.287 miliona eura, dok su izdaci budžeta bili predviđeni u iznosu 1.623 miliona eura prije rebalansa budžeta. U periodu 2006-2009, konsolidovani izdaci budžeta i državnih fondova (bez otplate duga) porasli su sa 788,7 miliona eura na 1.347,4 miliona eura, što čini povećanje od 71%.

Stoga, bila su neophodna značajna prilagođavanja u pravcu smanjenja izdataka. Rast potrošnje uzrokovan je, prije svega, rastom fonda zarada i penzija. U periodu 2006-2009, usljed povećanja minimalne cijene rada i koeficijenata platnih razreda, bruto zarade zaposlenih porasle su za oko 63%, tako da je ukupan fond zarada u javnom sektoru (bez lokalne samouprave) u 2006. godini iznosio oko 210 miliona eura, dok je u 2009. po rebalansu planiran na nivou od oko 340 miliona eura. Uključujući dio zarada koje se isplaćuju kroz transfere iz budžeta (zdravstvene institucije, Univerzitet CG, CANU itd.) dolazi se do iznosa bruto zarada od oko 371 milion eura planiranih rebalansom.

Prema podacima Ministarstva finansija, broj zaposlenih u državnoj upravi, zdravstvu i prosvjeti u 2009. godini iznosi oko 42,5 hiljade, uključujući pripravnike i zaposlene po ugovoru o djelu. Trenutni broj korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja je oko 110.000, što je uz redovna i vanredna usklađivanja uzrokovalo porast izdataka za penzije sa 199 miliona eura u 2006. godini na 321 milion eura u 2009. godini ili 61 %.

Osim rasta potrošnje u prethodnom periodu, prisutan je i rast mandatornih ili fiksnih troškova države. Nivo fiksne potrošnje u periodu 2006-2009. kretao se od 70 do 80 %. Prema rebalansu budžeta za 2009. godinu, preko 75% konsolidovanih izdataka unaprijed je definisano pravnom regulativom (opšti i građanski kolektivni ugovori, zakoni i ugovorene obaveze) – zarade i ostala lična primanja, penzije, transferi za socijalnu zaštitu, transferi Univerzitetu Crne Gore, transferi političkim partijama, kamate, subvencije itd. Diskreciona potrošnja je limitirana na dio rashoda za materijal i usluge, kapitalne izdatke i rezerve.

U tabeli su dati uporedni podaci budžetske potrošnje za period 2006-2009.


Tabela 1 Budžetska potrošnja za period 2006 -2009.

OPISOstvarenje 2006. Ostvarenje 2007. Ostvarenje 2008. Rebalans 2009.

mil. € % Učešća mil. € %

Učešća mil. € % Učešća mil. € %

UčešćaKONSOLIDOVANI IZDACI 788,7 100,0 951,3 100,0 1272,0 100,0 1347,4 100,0

FIKSNA POTROŠNJA 615,3 78,0 757,7 79,6 957,7 75,3 1025,7 76,1

DISKRECIONA POTROŠNJA 173, 4 22,0 193,6 20,4 314,3 24,7 321,7 23,9

Tekući izdaci 396,1 50,2 494,2 51,9 627,2 49,3 632,1 46,9

Transferi za socijalnu zaštitu 259,8 32,9 298,5 31,4 346,5 27,2 418,0 31,0

Transferi institucijama, pojedincima i NVO 50,1 6,4 57,5 6,0 74,8 5,9 86,2 6,4

Kapitalni izdaci 40,1 5,1 82,5 8,7 148,5 11,7 167,0 12,4

Pozajmice i krediti 15,4 1,9 7,8 0,8 62,5 4,9 28,7 2,1

Rezerve 27,2 3,4 10,8 1,1 12,4 1,0 15,3 1,1


Budžet Crne Gore u 2009. godini, ostvario je deficit14 u iznosu od 69,1 milion eura ili 2,3% BDP-a. Ukoliko bi se uzele u obzir i neizmirene obaveze budžeta u 2009. godini, onda bi budžetski deficit svakako bio veći. Budžetski deficit finansiran je povećanim prihodima od privatizacije, državnim zapisima, sredstvima kre-dita uzetih od komercijalnih inostranih banaka. Prema Ministarstvu finansija, niže ostvarenje budžetskih rashoda i niži deficit rezultat su i dodatnih ušteda kod tekućih izdataka i Kapitalnog budžeta.

Boks 8.3 – Budžetski suficit/deficit kao % BDP-a

Prema procjenama Međunaro dnog monetarnog fonda, u zemljama Evropske unije u 2009. godini budžetski deficit će iznositi 6,9% BDP-a. U tabeli je prikazano kretanje budžetskog deficita za zemlje regiona.

14 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53/09


Fiskalni rizici kojima u 2010. godini i narednom periodu može biti izložena realizacija stabilnog finansira nja budžetske potrošnje jesu:

• Izloženost eksternim šokovima. Crna Gora kao mala, eurizovana i visoko otvorena ekonomija u velikoj mjeri podložna je prenošenju šokova. Pojava novog negativnog eksternog šoka značajno bi usporila ekonomski rast i samim tim ugrozila ostvarenje planiranih javnih prihoda.

• Turistička djelatnost (sezonski karakter i eksterna zavisnost). Kretanja u turističkoj djelatnos-ti su od posebnog uticaja na razvoj crnogorske ekonomije. Ovaj rizik je uvećan i viznom liberaliza-cijom zemalja iz regiona, a turistički tokovi u velikoj mjeri zavise od ekonomske situacije zemalja iz kojih dolazi najveći broj turista.

• Rast deficita i spoljnjeg duga. Kao posljedica krize pojavio se budžetski deficit, koji vodi rastu jav-nog duga, a u tekućim uslovima troškovi finansiranja su u porastu.

• Smanjenje javne potrošnje. Smanjenje javne potrošnje negativno će uticati na agregatnu tražnju, što se može odraziti na usporavanje privrednog rasta.

• Garancije i druge implicitne obaveze države. Izdate državne garancije za kreditne linije namije-njene realnom (i bankarskom) sektoru, u narednoj godini, pod uticajem daljeg pogoršanja poslova-nja preduzeća, mogle bi se aktivirati, čime bi porasli troškovi otplate dugova i smanjila ionako ogra-ničena, raspoloživa sredstva za budžetsku potrošnju.

• Rast stope nezaposlenosti i smanjenje zarada. Rast stope nezaposlenosti i sniženje zarada (ba-rem u javnom sektoru, ali vjerovatno i u većini ostalih), ne samo da može uticati na rast izdataka za transfere nego će dodatno pogoršati poreske prihode.

• Neizvjesnost realizacije privatizacija u predviđenom roku. Zastoj u realizaciji planiranih privati-zacija državnog vlasništva u nekim kompanijama, doveo bi do odstupanja od dinamike planiranih priliva u budžet i usporio privredni oporavak.

Tabela 1 Budžetski suficit/deficit kao %BDP-a

Zemlja/Period 2006. 2007. 2008.Procjena

2009* 2010*

Crna Gora 2,1 6,4 -0,3 -3,5 -4,5

Bugarska 3,5 3,5 3,0 -0,8 -1,8

BiH 2,2 -0,1 -4,0 -4,7 -4,0

Makedonija -0,5 0,6 -1 -2,8 -2,8

Srbija -1,6 -1,9 -2,5 -4,5 -3,5

Hrvatska -1,8 -1,2 -0,9 -3,5 -3,8

Albanija -3,2 -3,8 -5,5 -6,3 -4

Mađarska -9,3 -4,9 -3,4 -3,9 -3,8

Rumunija -1,4 -3,1 -4,9 -7,3 -5,9

Izvor: MMF (IMF, World Economic Outlook, October 2009)* Crna Gora je u 2009. i 2010. godini procjena Ministarstva finansija


• Visoki obavezni i neobavezni transferi. Visoki i rastući transferi pogoršavaju fiskalnu poziciju dr-žave. Osim toga, zaustavljanje penzione reforme dodatno pogoršava finansijsku poziciju budžeta na dugi rok.

• Oporavak sektora teške industrije. Propuštanje ili odlaganje restrukturiranja kompanija teške in-dustrije, i odsustvo dogovora sa strateškim partnerima u pogledu razvoja ovih kompanija, smanjilo bi potencijal rasta crnogorske privrede i poreske prihode budžeta.

• Prezaduženost privrede i stanovništva. Prezaduženost privrede i stanovništva, sužava mogućnost korišćenja novih kredita za razvojne projekte kojima bi se pospješio rast, a takođe guši agregatnu tražnju kao njegovog glavnog pokretača.

• Bankarski sektor u konsolidaciji. Povjerenje u bankarski sistem je povraćeno, ali izvjesni proble-mi sa kreditima koji kasne, visokim kreditnim rizicima i nedovoljnom kapitalizovanošću banaka i dalje su prisutni. Ova izloženost otežava oporavak realne ekonomije i fiskalne pozicije indirektno.

Boks 8.4 - Primici i izdaci državnih fondova u 2009. godini

Fond penzijskog i invalidskog osiguranja ostvario je tekuće primitke u iznosu od 327,1 milion eura i konsolidovane izdatke u iznosu od 335,3 miliona eura, tako da je deficit Fonda iznosio 8,2 miliona eura.

Fond zdravstva ostvario je tekuće primitke sa transferima iz Budžeta u iznosu od 177,4 miliona eura i konsolidovane izdatke u iznosu od 193,9 miliona eura, tako da je Fond ostvario deficit u iznosu od 16,5 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore ostvario je tekuće primitke u iznosu od 31 milion eura i konsolidovane izdatke u iznosu od 32 miliona eura, tako da je Zavod poslovao sa deficitom od jedan milion eura.

Fond za razvoj realizovao je prihode u iznosu od 2,9 miliona eura, dok su rashodi iznosili 4,7 miliona eura, pa je u posmatranom periodu ostvaren deficit u iznosu od 1,2 miliona eura.

Fond za obeštećenje Crne Gore ostvario je ukupne primitke i izdatke u iznosu od dva miliona eura.

8.7. Državni dug

Državni dug Crne Gore, na kraju 2009. godine, prema podacima Ministarstva finansija, iznosio je 1.140,2 miliona eura ili 38,0% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu. U odnosu na kraj 2008. godine, državni dug je uvećan za 27,4%.

Valutna struktura državnog duga je povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima. Od ukup-nog spoljnjeg duga oko 82% je u eurima, dok je dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, kao i obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EUROFIMA u drugim valutama.

Tabela 8.27 Struktura državnog duga, u 000.000 eura

Ukupan državni dug1.140,2

38,0% BDP

Unutrašnji dug440,3

14,7% BDP

Spoljni dug699,9

23,3% BDP

Državni dug sa dugom javnih preduzeća1296,9

43,2% BDP



8.7.1. Unutrašnji dug

Na kraju 2009. godine, unutrašnji državni dug iznosio je 440,3 miliona eura i u odnosu na kraj 2008. godine uvećan je za 27,3 miliona eura, ili 6,6%. Rast unutrašnjeg duga u toku 2009. godi-ne uzrokovan je nastavkom realizacije projekata Direkcije za saobraćaj u cilju rješavanja uskih grla u saobraćaju u iznosu od oko 47,2 miliona eura, emisijom Državnih zapisa u iznosu od 49,6 mi-liona eura i povećanjem zaduženosti opština. S druge strane, unutrašnji dug je smanjen redov-nom isplatom rate duga po osnovu stare devizne štednje u iznosu od 8,3 miliona eura, rate duga po osnovu obeštećenja u iznosu od 2,2 miliona eura, otplate kredita kod komercijalnih banaka i nefi-nansijskih institucija, otplate preuzetog duga Že-ljezničkog prevoza CG i Željezničke infrastruktu-re CG prema komercijalnim bankama, dobavlja-čima i po osnovu nesreće na Bioču u iznosu oko 6,8 miliona eura, otplata preuzetog duga Radio televizije Crne Gore u iznosu od 4,1 milion eura, kao i otplate redovnih rata po osnovu realizacije projekata Direkcije za saobraćaj u iznosu od 14,6 mil. eura.

U strukturi unutrašnjeg duga, najveće učešće bi-lježi dug po osnovu stare devizne štednje (24,5%), zatim obaveze po osnovu obeštećenja (22,8%), dug lokalnih samouprava (14,0%). Zatim, 11,3% unutrašnjeg duga se odnosilo na dug po osnovu državnih zapisa, 11,0% na dug po osnovu zaosta-lih penzija, 9,0% se odnosilo na kredite komer-cijalnih banaka, dok se 7,4% odnosilo na kredite nefinansijskih institucija.

U toku 2009. godine, otplaćeno je oko 53,0 miliona eura glavnice i 3,1 milion eura kamate duga prema rezi-dentima.

8.7.2. Spoljnji dug

Spoljni dug, na kraju 2009. godine, iznosio je 699,9 miliona eura ili 23,3% BDP-a. U odnosu na kraj 2008. go-dine, spoljni dug je veći za 218,2 miliona eura ili 45,3%.

Grafik 8.23Državni dug, % BDP-a

Grafik 8.24Struktura unutrašnjeg duga, u 000.000 eura


Stanje inoduga uvećano je usljed preuzimanja duga Željezničke infrastrukture Crne Gore AD prema Češkoj eksportnoj banci (ČEB) u iznosu od 48,1 milion eura, prema Evropskoj investicionoj banci (EIB) u iznosu od 7,0 miliona eura (sredstva još uvijek nijesu povlačena), Evropskoj banci za obnovu i razvoj (EBRD) u iznosu od 11,0 miliona eura (do sada je povučeno 8,9 mil), i preuzimanjem duga Željezničkog prevoza Crne Gore AD prema EUROFIMI u iznosu od 34,5 miliona CHF. Osim toga, stanje inoduga uvećano je povlačenjem sred-stava kredita kod Erste banke u iznosu 30,0 miliona eura, kredita kod Credit Suisse banke u iznosu od oko 90,3 miliona eura, kredita IBRD za projekte „Ka-tastar“, „Poljoprivreda“ i „Energetska efikasnost“ u iznosu od oko 1,9 miliona eura, Mađarskog kre-dita u iznosu od 1,1 milion eura, EBRD kredita za rehabilitaciju puteva u iznosu od oko 0,8 miliona eura, IDA kredita od oko 0,7 miliona eura, sred-stva kredita za finansiranje projekta „Nabavka specijalnih vozila za gašenje požara i spasavanje“ kod austrijske banke Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 9,1 milion eura, EIB kredita za projekat rehabilitacije puteva u izno-su od 27,0 miliona eura, sredstava robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici u iznosu od 0,9 miliona eura, sredstava francuskog kredita za EPCG u iznosu od 0,5 miliona eura.

Stanje duga je umanjeno po osnovu redovnih ot-plata glavnice nerezidentima u iznosu od oko 26,9 miliona eura. Pored toga, po osnovu kamate nere-zidentima otplaćeno je oko 20,1 milion eura.

Od ukupno raspoloživih kreditnih sredstava osta-je neangažovano po osnovu IDA kredita oko 9,5 miliona SDR, KfW kredita (vodosnabdijeva nje faza II i III) 27,8 miliona eura, EBRD kredita za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od oko 0,6 miliona eura, Poljskog kredita oko 0,3 miliona eura, Mađarskog kredita u iznosu od oko 2,1 mi-lion eura kao i preuzetih kredita Željeznice kod EIB u iznosu od 7,0 miliona eura i EBRD u izno-su od 2,1 milion eura, sredstva robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici u iznosu od 4,1 milion eura, sredstva robnog kre-dita Erste Bank iz Austrije u iznosu od 6,0 mili-ona eura, kredita Međunarodne banke za obno-vu i razvoj (IBRD) za projekat „Katastar“ u iznosu od 10,6 miliona eura, „Energetska efikasnost“ u iznosu od 6,1 milion eura, projekat „Poljoprivre-da“ 10,0 miliona eura i projekat „Zdravstvo“ 5,1

Tabela 8.28 Struktura spoljnjeg duga u periodu januar-decembar 2009. godine

Kreditor Stanje duga

Učešće u spoljnjem dugu, %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 181,8 26,0

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 6,9 1,0

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora1 124,4 17,8

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)2 53,9 7,7

Evropska investiciona banka (EIB)3 62,3 8,9

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 18,6 2,7

Razvojna banka Savjeta Evrope 1,0 0,1

Evropska zajednica 5,5 0,8

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)4 10,6 1,5

Austrijski kredit 4,1 0,6

Mađarski kredit 12,9 1,8

Poljski kredit 11,7 1,7

Societe Generale - Education IT 1,5 0,2

Francuski kredit5 8,5 1,2

EUROFIMA - dug Željeznice6 22,5 3,2

Češki EXIM - dug Željeznice 43,4 6,2

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 7 9,1 1,3

Erste Bank 30,0 4,3

Credit Suisse Bank 90,3 12,9

Španski kredit za izgradnju deponije 0,9 0,1

UKUPNO 699,9 100,0

1 Iznos originalnog duga u eurima je 71%,američkim dolarima 26% i 3% u ostalim valutama.

2 Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR). Korišćen je kurs XDR/EUR = 1.0886

3 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47,0 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (Monteput, Aerodromi CG i EPCG) ne ulaze u iznos spoljnjeg duga, već se tretiraju kao garancije.

4 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali je prikazan u zbirnoj tabeli ino duga.

5 Robni kredit - EPCG6 Dug prema EUROFIMA je 34,5 miliona CHF, korišćen kurs 0,6617.7 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za MUP



milion eura, kao i 5,0 miliona eura za projekat otpadne vode iz kredita Evropske investicione banke (EIB), sredstva u iznosu od 27,0 miliona eura za projekat „Čvrsti otpad“ iz kredita EIB, sredstva kredita EIB za proje-kat rehabilitacije puteva u iznosu od 7,0 miliona eura, sredstva kredita za finansiranje projekta „Nabavka spe-cijalnih vozila za gašenje požara i spasavanje“ kod austrijske banke Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 12,9 miliona eura. Shodno navedenom, ukupan iznos raspoloživih a nepovučenih sredstava je oko 144,1 milion eura.

U toku 2009. godine potpisani su: Ugovor o kreditu za finansiranje projekta „Nabavka specijalnih vozila za gašenje požara i spasavanje“ sa austrijskom bankom Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 22,0 miliona eura, Ugovor o kreditu sa IBRD za finansiranje Projekta institucionalnog razvoja i jačanja po-ljoprivrede u iznosu od 11,0 miliona eura, Ugovor o dodatnom finansiranju za Projekat unapređivanja zdrav-stva u Crnoj Gori sa IBRD, u iznosu od 5,1 milion eura, Ugovor o kreditu za finansiranje budžetske potrošnje u iznosu od 90,0 miliona eura sa Credit Suisse, Ugovor o kreditu za finansiranje budžetske potrošnje u iznosu od 30,0 miliona eura sa Erste Bank, Austrija, Ugovor o kreditu sa EIB za Projekat odlaganja čvrstog otpada u iznosu od 27,0 miliona eura, Ugovor o kreditu za finansiranje projekta „Putevi i mostovi A3“ u iznosu od 30,0 miliona eura, Ugovor o garanciji sa EIB za kreditiranje projekata malih i srednjih preduzeća preko poslovnih banaka, u iznosu od 91,0 milion eura, ugovore o garanciji sa KfW za kredit za Opporunity banku (Erste ban-ku) u iznosu od 15,0 miliona eura i NLB Montenegrobanku u iznosu od 16,0 miliona eura, Ugovor o garanciji sa EBRD za kredit za realizaciju projekta za Željeznicu, faza III u iznosu od 4,0 miliona eura, Ugovor o garan-ciji sa OTP Bank za kreditnu podršku „Kombinatu aluminijuma“ Podgorica u iznosu od 49,7 miliona eura.

8.7.3 Projekcija i održivost državnog duga

U tabeli br. 8.29 prikazana je projekcija Ministarstva finansija o kretanju državnog duga u periodu 2009-2012. godina u cilju procjene održivosti duga. Procjena je izvršena na osnovu preuzetih zakonskih i ugovo-renih obaveza Države.

Tabela 8.29 Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, kraj 2010-2013. god.

2010. projekcija 2011. projekcija 2012. projekcija 2013. projekcija

Inostrani dug (u mil eura) 856,2 964,2 970,0 968,0

Inostrani dug (u % BDP-a*) 26,7% 28,3% 26,4% 24,4%

Unutrašnji dug (u mil eura) 408,3 354,8 284,7 243,2

Unutrašnji dug (u % BDP-a) 12,8% 10,4% 7,8% 6,1%

Ukupan dug (u mil eura) 1.264,5 1.319,0 1.254,7 1.211,2

Ukupan dug (u % BDP-a) 39,5% 38,7% 34,2% 30,5%

* Procijenjeni BDP u 2010. god. 3.201,4 mil. eur, u 2011. god. 3.412,3 mil. eur, u 2012. god. 3.671,6 mil. eur, a u 2013. god. 3.965,4 mil. eura


U 2010. godini nastaviće se politika upravljanja javnim dugom u uslovima neophodnog obezbjeđivanja sred-stava za pokriće fiskalnog deficita, što će uticati na povećanje njegovog učešća u BDP-u. Projekcija kretanja unutrašnjeg duga zasnovana je na pretpostavkama da će se redovno izmirivati obaveze po osnovu restitucije,


obaveze po osnovu zaostalih penzija, stare devizne štednje, dok će iznos duga lokalne samouprave ostati na sadašnjem nivou. Kod projekcije spoljnjeg duga, planirana su nova zaduženja za finansiranje projekata iz ob-lasti otpadnih voda, regionalnog vodovoda, putne i željezničke infrastrukture i energetike. Takođe, inodug će porasti i po osnovu novog zaduženja neophodnog za finansiranje budžetskog deficita u 2009. i 2010. godini.15

8.8. Finansijska tržišta

8.8.1. Tržište kapitala

Proteklu godinu na tržištu kapitala obilježila su ciklična kretanja. Promet ostvaren u maju i sep-tembru činio je 61% ukupnog godišnjeg prometa na crnogorskim berzama, i bio je za 54% veći od prometa ostvarenog tokom cijele 2008. godine. U strukturi trgovine, čak 62% odnosilo se na kupo-prodaju akcija „Elektroprivrede Crne Gore“, čija dokapitalizacija je u najvećoj mjeri diktirala oče-kivanja i berzanska dešavanja tokom čitave pro-šle godine.

Tokom 2009. godine, na crnogorskim berzama ostvareno je 405,8 miliona eura prometa, kroz 58,8 hiljada transakcija. U poređenju sa 2008. godinom, promet je porastao za 153,1% ili 245,5 miliona eura, dok je broj sklopljenih poslova opao za 29,5%. Prosječan mjesečni promet iznosio je 33,8 miliona eura i bio je viši nego u 2008. godi-ni, kada je iznosio 13,4 miliona eura. Međutim, ukoliko bi se iskjučile transakcije sa EPCG, onda bi prosječni mjesečni promet iznosio 15,2 milio-na eura i bio bi neznatno viši od prošlogodišnjeg. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je kroz primarnu trgovinu ostvare-no svega 0,6% prometa.

Tempo rasta i pada interesovanja investitora za crnogorsko tržište kapitala, prikazan kroz nomi-nalne iznose ukupnog prometa i broja ostvarenih transakcija, varirao je tokom prethodnih godina (tabela br. 8.30). Pored važnih indikatora oporav-ka tržišta- opšteg poboljšanja makroekonomskih uslova, rasta SDI, realizovanih privatizacija, rasta

15 Iz Ekonomska politika Crne Gore za 2010. godinu

Grafik 8.25Promet na crnogorskim berzama u 2006, 2007, 2008. i 2009. godini

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Tabela 8.30 Promet i broj ostvarenih transakcijama na crnogorskim berzama, istorijski prikaz

Godina Promet u milionima € Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377 114.073

2007. 727 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778



broja institucionalnih i individualnih investitora i itd., rast prometa16 mora biti praćen rastom broja ostva-renih transakcija17 što nije bio slučaj na crnogorskim berzama. Zbog toga, zaključak o konačnom oporavku ovog segmenta finansijskog tržišta još je prerano izvoditi.

U strukturi trgovine, ostvarenoj u 2009. godi-ni, dominantno je bilo učešće prometa akcijama kompanija (93,6%), zatim raznim vrstama obvez-nica (4,0%), dok se na učešće akcija fondova za-jedničkog ulaganja u ukupnom prometu odnosi-lo svega 2,4%.

U poređenju sa 2008. godinom, struktura pro-meta je značajno promijenjena. U strukturi pro-meta u 2009. godini zabilježen je značajan rast učešća prometa akcijama kompanija u ukup-nom prometu za 21,1 procentnih poena. Zabilje-ženo je sma njenje prometa akcijama fondova za-jedničkog ulaganja za 14,9 procentnih poena, dok je značajno opao i promet obveznica (za 6,2 pro-centnih poena). Veliki rast učešća prometa akci-jama kompanija u ukupnom prometu rezultat je trgovine akcijama EPCG-a i „Rudnika uglja“.

Sva tri berzanska indeksa, u 2009. godini, zabi-lježila su rast. Na godišnjem nivou: indeks MOSTE je zabilježio rast od 169,5 indeksnih po-ena ili 36,1%; NEX20 je zabilježio rast od 4.594,0 indeksnih poena ili 45,9%; dok je NEXPIF ostva-rio rast od 20,1%, ili 1.176,0 indeksnih poena.

Maksimalne godišnje vrijednosti sva tri indeksa ostvarene su u mjesecima u kojima su realizovane prodaje značajnih vlasničkih udijela EPCG - dr-žave i manjinskih akcionara (MOSTE i NEX20 u septembru i oktobru) i investicionih fondova- NEXPIF (u maju).

16 Rast prometa posljedica je većim dijelom dokapitalizacije i prodaje udijela EPCG stranom partneru- 62% ukupnog prometa.17 Rast prometa plus rast ostvarenih transakcija govori o „dubini“ tržišta, odnosno njegovoj likvidnosti. Nelikvidno tržište se ne

može smatrati razvijenim.

Grafik 8.26Struktura prometa na crnogorskim berzama u 2009. godini

Grafik 8.27Kretanje indeksa na Nex Montenegro berzi i Montenegro berzi (NEX20 i NEX PIF- lijeva skala i MOSTE- desna skala)


Izvor: Montenegro berza i Nexmontenegro berza


U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju de-cembra 2009. bili niži, i to Moste za 74,0%, NEX PIF za 86,2% i NEX20 za 70,0%.

Ukupna tržišna kapitalizacija na crnogorskim berzama, na kraju 2009. godine, iznosila je 2,9 milijardi eura, što predstavlja 95,4% procijenje-nog BDP-a za 2009. godinu .

8.8.2. Tržište novca

Ministarstvo finansija, u cilju obezbjeđivanja likvidnosti Budžeta, emitovalo je državne zapi-se na rok od 182 dana, shodno Zakonu o budže-tu Crne Gore za 2009. godinu i Odluci o zaduži-vanju i davanju garancija Crne Gore za 2009. go-dine. Centralna banka je u svojstvu fiskalnog za-stupnika Ministarstva finansija, tokom 2009. go-dine, obavljajući usluge u vezi sa sprovođenjem odluka o državnom dugu, uspješno organizovala sedam aukcija državnih zapisa u skladu sa stan-dardnim uslovima aukcije državnih zapisa Vlade Crne Gore.

Od ukupno emitovanih državnih zapisa u 2009. godini, prodato je 84,2 miliona eura ili 79,5%. Ukupna tražnja iznosila je 106,2 miliona eura i bila je veća od ponuđene vrijednosti zapisa za 0,2%. Kupci na svim aukcijama državnih zapisa bile su crnogorske banke, dok je na jednoj auk-ciji kupac bio i Fond za zaštitu depozita. Shod-no Odluci o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, većina banaka je koristila mogućnost da do 25% obavezne rezerve izdvoje u vidu državnih zapisa. Prosječna ponderisana kamatna stopa na držav-ne zapise sa rokom dospijeća 182 dana, iznosila je 3,85%.18

Kretanje kamatnih stopa na aukcijama državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana u 2009. godi-ni pokazuje grafik br. 8.29.

18 Metodološke napomene: Stopa je izračunata kao suma umnožaka učešća prodatih zapisa sa pojedinačnih aukcija u ukupnim prodatim zapisima i ostvarenih kamatnih stopa

Grafik 8.28Tržišna kapitalizacija na obje berze u 2009. godini

Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore

Grafik 8.29Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 182 - dnevne državne zapise u 2009. godini

Izvor : CBCG


8.9. Eksterni sektor19

8.9.1. Tekući račun platnog bilansa

Kretanja na tekućem računu platnog bilansa, kao i u prethodnim godinama, najviše su zavisila od kretanja na računu roba. Usljed pada spoljnotrgovinskog deficita došlo je do smanjenja deficita tekućeg računa. Tome su doprinijeli i pozitivni rezultati na ostalim podračunima tekućeg računa. Pad deficita tekućeg računa, iako po-zitivan, nije rezultat poboljšanja konkurentnosti domaće privrede, već je posljedica djelovanja eksternih fak-tora na ekonomiju koji su doveli do pada privredne aktivnosti i spoljnotrgovinske razmjene.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa u 2009. godini bio je za 42,7% manji u odnosu na pre-thodnu godinu i iznosio je 896,3 miliona eura. Učešće deficita u BDP-u i dalje je visoko i iznosi 29,9%. Manji deficit tekućeg računa, prije svega, posljedica je smanjenja spoljnotrgovinskog defici-ta, koji je iznosio 1,4 milijarde eura ili 34% manje nego u 2008. godini. Deficit tekućeg računa je bio u potpunosti finansiran neto prilivom SDI koje su iznosile 30,3% BDP-a.

Tendencija pada izvoza i uvoza roba s kraja 2008. godine nastavljena je i u 2009. godini. Pad izvoza i uvoza bio je uslovljen padom proizvodnje i uvoz-ne tražnje, kao i smanjenjem raspoloživosti ino-

19 Treba istaći da CBCG izražava sumnju u tačnost podataka o spoljnotrgovinskoj razmjeni. Sumnju da je podcijenjen izvoz izra-zio je i MMF u dokumentu po osnovu konsultacija po članu IV Sporazuma o MMF-u.

Grafik 8.30Ponuđeni i prodati zapisi od početka održavanja aukcija

Izvor: CBCG

Grafik 8.31Finansiranje deficita tekućeg računa

Izvor: CBCG


kapitala (kredita), što je rezultiralo padom obima robne razmjene sa inostranstvom za 35%. Stepen pokrive-nosti uvoza izvozom roba iznosio je 17,8%. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 34,7%, što je za 9,8 procentnih poena veća pokrivenost u odno-su na prethodnu godinu. U 2009. godini na računu usluga zabilježen je suficit u iznosu 384,5 miliona eura. Deficit na računu roba i usluga (direktne komponente BDP-a) iznosio je 32,9% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu i njegovo učešće je manje u odnosu na 2008. godinu (54,5%). Na računima dohotka i tekućih transfe-ra suficit je iznosio 90,7 miliona eura.

Tabela 8.31 Tekući račun platnog bilansa, u 000 EUR

2007. 2008. 2009.Promjena

u % (2009/2008)

% BDP

A. TEKUĆI RAČUN -1.060.643 -1.564.286 -896.271 -42,7 -29,9

ROBE -1.574.180 -2.082.340 -1.371.496 -34,1 -45,7

1. Izvoz 515.816 467.384 296.284 -36,6 9,9

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 487.119 433.158 276.982 -36,1 9,2

1.2 Prilagođavanje obuhvata 28.696 34.226 19.302 -43,6 0,6

2. Uvoz 2.089.996 2.549.724 1.667.780 -34,6 55,5

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 2.072.481 2.527.151 1.654.044 -34,5 55,1

2.2 Prilagođavanje obuhvata 17.515 22.573 13.737 -39,1 0,5

USLUGE 438.994 399.381 384.521 -3,7 12,8

1. Prihodi 672.973 750.591 680.487 -9,3 22,7

2. Rashodi 233.979 351.210 295.965 -15,7 9,9

DOHOCI 15.164 45.613 5.327 -88,3 0,2

1. Prihodi 89.240 168.642 162.722 -3,5 5,4

2. Rashodi 74.076 123.029 157.395 27,9 5,2

TEKUĆI TRANSFERI 59.379 73.060 85.377 16,9 2,8

1. Transferi u Crnu Goru 100.761 109.308 117.681 7,7 3,9

2. Transferi iz Crne Gore 41.381 36.248 32.304 -10,9 1,1

Izvor: CBCG

8.9.1.1. Robna razmjena20

Usljed smanjenja priliva kapitala u 2009. godini, prije svega, zbog manjeg priliva novčanih sredstava (kroz kredite) kojim su stanovništvo i privreda u prethodnom periodu finansirali uvoz, zabilježen je pad robne raz-mjene sa inostranstvom. Prema podacima Monstata, spoljnotrgovinski deficit Crne Gore u 2009. godini izno-sio je 1,4 milijarde eura, što je za 34% manje nego u 2008. godini. Ukupna robna razmjena sa inostranstvom iznosila je 1,9 milijardi eura, što je značajno manje u poređenju sa 2008. godinom kad je iznosila 3 milijarde

20 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovi-ne. CBCG radi prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).


eura. U ukupnoj razmjeni učešće uvoza bilo je znatno veće i iznosilo je 86%, dok je udio izvoza samo 14%, što je pokazatelj niske konkurentnosti domaće privrede.

Svjetska ekonomska kriza značajno je uticala na smanjenje lične potrošnje, zbog čega je došlo do smanje-nja uvoza roba široke potrošnje. Takođe, odustajanje kompanija od kapitalnih investicija i smanjenje tražnje, uticalo je na pad uvoza kapitalnih i intermedijarnih proizvoda. Pad industrijske proizvodnje u zemlji, kao i smanjen obim bankarskih kredita, dodatno su smanjili potražnju za inostranim proizvodima. Iako se sma-njenje uvoza može posmatrati kao pozitivan događaj, ono je istovremeno i pokazatelj negativnih trendova u privredi i pada investicione aktivnosti.

U 2009. godini nastavljena je tendencija pada vrijednosti izvoza karakteristična za prethodne godine. Uku-pan izvoz roba, prema podacima Monstata, iznosio je 277 miliona eura, što predstavlja pad od 36,1% u po-ređenju sa 2008. godinom. Pad izvoza roba bio je uslovljen padom cijena metala i smanjenjem proizvodnje. U strukturi izvoza, kao i u prethodnim godinama, najveće je učešće aluminijuma i proizvoda od aluminijuma (41,1%), zatim slijede gvožđe i čelik (11,5%); piće, alkoholi i sirće (7,6%); reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi (7%) i drvo i proizvodi od drveta (4,9%). Navedenih pet proizvoda čine 72% ukupnog izvoza. Slaba diferenciranost je ključni problem crnogorskog izvoza. Najveći apsolutni pad vrijednosti izvoza imali su aluminijum i proizvodi od aluminijuma (za 66,7 miliona eura), gvožđe i čelik (53,3 miliona eura) i proizvodi od gvožđa i čelika (11,4 miliona eura).

Boks 8.5 – Prognoza cijena obojenih i plemenitih metala u 2010. i 2011. godini

U januaru 2010. godine Rojters je sproveo tradicionalnu anketu za prognozu cijena obojenih i plemenitih metala za 2010. i 2011. godinu, kao i prognozu balansa metala na tržištu. Prvi put je u anketi učestvovala i Centralna banka Crne Gore, kao jedina institucija iz Jugoistočne Evrope koja je dala svoju prognozu za cijene aluminijuma, bakra i zlata.

Korisnici informacija koje pruža anketa jesu veliki investicioni i hedž fondovi koji ove prognoze koriste sa sopstvenim procjenama, kako bi planirali kupovinu ili prodaju nekog metala za određeni period, u cilju postizanja bolje cijene.

Prognoze cijena obojenih i plemenitih metala mogu koristiti i vlade država za planiranje svoje industrijske proizvodnje i smanjenja finansijskih izdataka i planiranje budžeta. Osim njih, informacije iz ankete koriste i velike kompanije koje u svojoj proizvodnji koriste razne metale i sirovine, kako bi na vrijeme obezbijedile zalihe za realizaciju proizvodnje. U tabeli br. 1 date su prognoze cijena metala za 2010. i 2011. godinu, kao rezultat ankete Rojtersa, gdje se vidi da je Centralna banka Crne Gore prognozirala cijenu aluminijuma od 2,072 dolara po toni u 2010. godini, a 2,205 dolara po toni u 2011. godini.


Tabela 1 Prognoza cijena aluminijuma za 2010. i 2011. godinu, po visini prognoze u US$/t21

Institucije 2010. 2011.

RBC Capital Markets 1764 1764

ABARE 1949 -

Macquarie Bank 1984 2094

Commerzbank 2000 2200

Bank of America - Merrill Lynch 2025 2000

Scotiabank Group 2028 2138

Central Bank of Montenegro 2072 2205

Metal Bulletin Research 2073 2163

Mitsui Bussan Commod. 2080 -

Barclays Capital 2088 2300

BMO Capital Markets 2094 2205

Societe Generale 2134 2300

Antaike 2150 2400

Morgan Stanley 2161 2221

JP Morgan 2188 1900

Deutsche Bank 2204 2645

Goldman Sachs 2240 2230

Calyon 2300 2500

Standard Bank London 2320 2510

EIU - Economist Intelligence Unit 2340 2375

Natixis 2370 2489

Ekonomska kriza je generisala značajan pad uvoza roba, koji je bio mnogo veći od apsolutnog pada izvoza. Prema podacima Monstata, uvoz robe u 2009. godini iznosio je 1,7 milijardi eura, što je za 34,5% manje nego u prethodnoj godini. U posmatranom periodu najviše je uvezeno proizvoda iz kategorija22: mineralna goriva, ulja i proizvodi njihove destilacije 209,2 miliona eura, reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji 120 mili-ona eura i električne mašine i oprema i njihovi djelovi 117 miliona eura. Najveći pad uvoza u odnosu na pre-thodnu godinu imali su: vozila (za 155,7 miliona eura), mineralna goriva, ulja i proizvodi njihove destilacije (za 154,3 miliona eura), reaktori kotlovi, mašine i mehanički uređaji (za 141,6 miliona eura).

Najznačajniji izvozni partneri Crne Gore u 2009. godini bili su Srbija 77,3 miliona eura (27,9%), Grčka 47,8 miliona eura (17,3%) i Italija 32,9 miliona eura, dok su na uvoznoj strani bili Srbija 505,5 miliona eura (30,6%), Italija 115 miliona (7%), Njemačka 104 miliona eura (6,3), BiH 100,9 miliona eura (6,1%) i Hrvatska 99,5 mi-liona eura (6%).

21 Izvor: Reuters Poll – January 201022 Struktura proizvoda je prikazana po HS nomenklaturi.


Boks 8.6 - Rast zarada i konkurentnost crnogorske ekonomije

U periodu ekspanzije, zarade u Crnoj Gori su rasle brzo, čak i značajno brže od rasta produktivnosti.Previsok nivo zarada je faktor koji negativno utiče na konkurentnost crnogorske privrede. Analiza MMF-a je pokazala da je u petogodišnjem periodu Crna Gora imala najbrži rast zarada u regionu.

Takođe, fleksibilnost zarada u Crnoj Gori je niska. Visok stepen fleksibilnosti je od velikog značaja za zemlje koje ne mogu da vode politiku fleksibilnog kursa, a naročito u eurizovanim ekonomijama, jer se na taj način omogućava lakše prilagođavanje šokovima

Grafik 1Prosječni godišnji rast zarada u periodu 2004-2009. godine, u %

Grafik 2Stope rasta nominalnih bruto zarada u izabranim zemljama (decembar 2008 – novembar 2009. u %)




U narednom periodu treba težiti da rast zarada bude usklađen sa rastom produktivnosti. Takođe, od velikog značaja za unapređenje konkurentnosti je i rast štednje i privatnog i javnog sektora.

8.9.1.2. Usluge

Na računu usluga zabilježeno je smanjenje suficita u poređenju sa prethodnom godinom, što je posljedica manjih prihoda. U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u 2009. godini ostvarila suficit u iznosu od 384,5 miliona eura, što je za 3,7% manje nego u 2008. godini. Ukupan obim razmjene usluga iznosio je 976,5 miliona eura i za 11,4% je manji u poređenju sa 2008. godinom.

Prihodi od usluga iznosili su 680,5 miliona eura i manji su za 9,3% u odnosu na prethodnu godinu. Naj-veći prihodi ostvareni su u oblasti putovanja - turizma 474,7 miliona eura, zatim transporta 99 miliona eura, ostalih poslovnih usluga 29,1 milion eura i građevinskih usluga 27,7 miliona eura. Rashodi od usluga izno-sili su 296 miliona eura, što predstavlja smanjenje za 15,7%. U strukturi rashoda, najveće učešće imaju rasho-di ostvareni po osnovu ostalih poslovnih usluga 73,6 miliona eura, transporta 66,8 miliona eura i građevi-narstva 41,4 miliona eura.

8.9.1.3. Dohodak

U 2009. godini na računu dohotka ostvaren je suficit u iznosu od 5,3 miliona eura, što je značajno manje od suficita ostvarenog u prethodnoj godini (45,6 miliona eura). Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih doho-daka iznosili su 162,7 miliona eura, što je za 3,5% manje nego u 2008. godini. Najveći dio prihoda čine kom-penzacije zaposlenih u iznosu od 155,7 miliona eura. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaga nja iznosili su sedam miliona eura.

Rashodi po osnovu dohotka, u posmatranom periodu, iznosili su 157,4 miliona eura, što je za 27,9% više nego u 2008. godini. Rast rashoda rezultat je povećanja odliva po osnovu otplate kamata i isplaćenih dividendi. Od ukupnih rashoda, 151,4 miliona eura odnosilo se na dohodak ostvaren po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija), a šest miliona eura odnosilo se na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu ka-mata odnosilo se 86,3 miliona eura, što je za 2,1% manje nego u 2008. godini. Odliv po osnovu isplaćenih di-videndi iznosio je 65 miliona eura, što je značajno više u odnosu na 2008. godinu (29,2 miliona eura) i poka-zuje da su strani investitori u 2009. godini smanjili sklonost ka reinvestiranju svog udjela u dobiti i više trans-ferisali na svoje račune u inostranstvu.

8.9.1.4. Tekući transferi

Na računu tekućih transfera zabilježeno je povećanje suficita u poređenju sa prethodnom godinom zbog bla-gog povećanja priliva po osnovu transfera i smanjenja odliva. Saldo tekućih transfera u 2009. godini iznosio je 85,4 miliona eura, što je za 16,9% više nego u 2008. godini.


Ukupan prihod po osnovu tekućih transfera u posmatranom periodu iznosio je 117,7 miliona eura, što je za 7,7% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi prihoda 102,9 miliona eura odnosilo se na ostale sek-tore, a na sektor država 14,8 miliona eura. Transferi ostalim sektora bili su za 7,4% veći nego u 2008. godini. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 61,6 miliona eura odnosilo se na doznake iz inostranstva, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio 41,2 miliona eura. U istom periodu rashodi tekućih transfera su iznosili 32,3 miliona eura, što je za 10,9% manje nego u prethod-noj godini. U strukturi rashoda na sektor država odnosilo se 9,5 miliona eura, a na ostale sektore 22,8 mi-liona eura. U okviru transfera ostalih sektora, odliv po osnovu doznaka iznosio je 12,4 miliona eura, dok je odliv po osnovu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći iznosio 10,4 miliona eura, što je za 44,6% ma nje nego u 2008. godini.

8.9.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Kretanja na kapitalno-finansijskom računu u 2009. godini karakteriše rekordan priliv stranih direktnih in-vesticija, kao i rekordan neto odliv na računima portfolio i ostalih investicija. Neto priliv po osnovu stranih direktnih investicija (priliv minus odliv), prema preliminarnim podacima, iznosio je 910,9 miliona eura, što je za 65,1% više nego u prethodnoj godini, dok je ukupan priliv iznosio 1,1 milijardu eura. Povećanje neto pri-liva ostvareno je zahvaljujući privatizaciji i dokapitalizaciji „Elektroprivrede Crne Gore“ od strane italijanske kompanije „A2A“.

U posmatranom periodu najviše je investira-no u sektor energetike i bankarski sektor. Naj-veći priliv SDI ostvaren je po osnovu privatizaci-je i dokapitalizacije EPCG (41%) i dokapitalizaci-je i ulaganja u bankarski sektor (10%). Ukupne in-vesticije u domaće kompanije i banke iznosile su 735,4 miliona eura ili 181,3% više nego u prethod-noj godini, dok su ulaganja u nekretnine iznosila 170,5 miliona eura ili 46,7% manje nego u 2008. godini. U formi interkompanijskog duga realizo-vano je 161,9 miliona eura ili 28,8% manje nego u 2008. godini. Priliv novčanih sredstava po osno-vu smanjenja kapitala u stranim bankama i pre-duzećima i prodaje nekretnina u inostranstvu iznosio je 571.000 eura. Ako posmatramo regio-nalnu strukturu SDI, najveći priliv ostvaren je iz Italije (43%), zatim slijede Austrija (7,6%) i Ruska Federacija (6,2%).

Potencijali za priliv stranih investicija još uvijek nijesu iskorišćeni. Energetski sektor i turizam u Crnoj Gori imaju velike potencijale za privlačenje stranih investicija. Pored hidropotencijala, Crna Gora ima mnogo ne-iskorišćenih potencijala obnovljivih izvora (energija vjetra, sunčeva energija, biomasa i biljni otpaci) koji se mogu valorizovati uz investiciona ulaganja. Potrebno je promijeniti strukturu stranih direktnih investici-ja u pravcu privlačenja investicija koje će dati veći doprinos budućem razvoju i izvozu. Treba nastojati da se u ukupnom prilivu SDI poveća učešće „greenfield“ investicija i preusmjeriti strane investicije u izvozno

Grafik 8.32Neto priliv stranih direktnih investicija u periodu 2005 - 2009. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG


orjentisane sektore. U tom cilju treba intenzivirati promociju investicionih mogućnosti Crne Gore, a naročito naglasiti prednosti CEFTA-e, koje omo-gućavaju da se djelimično prevaziđe problem ma-log domaćeg tržišta. Kao grane sa velikim neisko-rišćenim potencijalom, treba primarno promovi-sati energetiku, drvno-prerađivačku, prehrambe-nu industriju i dr.

Ukupan odliv stranih direktnih investicija u 2009. godini iznosio je 157,5 miliona eura, što je za 40,5% manje nego u 2008. godini. U struktu-ri odliva, 34,7 miliona eura se odnosilo na sma-njenje obaveza domaćih kompanija po osnovu kredita uzetih kod matičnih kompanija. Odliv po osnovu nekretnina iznosio je 24,9 miliona eura. U posmatranom periodu, investicije rezidenata Crne Gore u strane banke i preduzeća iznosile su 29,1 milion eura, dok je odliv po osnovu povla-čenja udjela stranog kapitala u domaćim banka-ma i preduzećima iznosio 68,8 miliona eura.

Za razliku od stranih direktnih investicija, kod kojih je priliv kapitala postojaniji, portfolio investicije su sklo-nije brzom povlačenju u uslovima pogoršanja na finansijskim tržištima, što je dokazala i aktuelna kriza. Na računu portfolio investicija, u posmatranom periodu, ostvaren je neto odliv u iznosu od 41,9 miliona eura, što je značajno više nego u 2008. godini kada je neto odliv iznosio 15,5 miliona eura. Ukupan priliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 47,2 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 89,1 milion eura.

U 2009. godini uočava se smanjenje zaduživanja kompanija u inostranstvu, što je posljedica skupih i ograni-čenih izvora finansiranja. Neto odliv sredstava na računu ostalih investicija (kojim su obuhvaćeni krediti, trgovinski krediti, gotovina i depoziti) iznosio je 274,6 miliona eura, za razliku od prethodne godine kada je ostvaren neto priliv (638,7 miliona eura). Priliv po osnovu uzetih kredita u inostranstvu iznosio je 244,3 mi-liona eura, što je značajno manje od priliva ostvarenog u 2008. godini (816,2 miliona eura).

Na kraju decembra 2009. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru, u odnosu na 31. decembar 2008. godine, bila su veća za 56,6 miliona eura.

8.10. Izazovi ekonomskog razvoja

Iako je glavni udar krize prošao, njene negativne posljedice će se u velikoj mjeri osjećati i tokom 2010. godi-ne. Određena restrukturiranja u crnogorskoj privredi su završena, ali važno je i da se sprovedu i ostala da bi u potpunosti iskoristili projektovani globalni oporavak. Glavni izazovi ekonomskog razvoja sa kojima će se su-očiti Crna Gora u narednom periodu jesu:

Grafik 8.33Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u periodu 2006-2009. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG


1. Rastuća nelikvidnost privrede i rastući broj preduzeća čiji su računi u „blokadi“,2. Prilagođavanje nivoa javne potrošnje realnim mogućnostima;3. Visok nivo kredita koji kasne sa otplatom, pogoršanje kvaliteta aktive bankarskog sistema i oživlja-

vanje kreditne aktivnosti;4. Privlačenje visokog nivoa stranih investicija i5. Promjena modela rasta.

1. Nelikvidnost - Broj preduzeća, uključujući i preduzetnike čiji su računi blokirani, dostigao je iznos od jedne četvrtine ukupnog broja pravnih lica. Međutim, broj preduzeća koji imaju problem sa likvidno-šću je mnogo veći i već imamo lanac nelikvidnosti odnosno situaciju da „svako duguje svakom“. Takođe, imamo česte situacije da veliki zloupotrebljavaju svoj položaj zato što su veliki i ne plaćaju malima, koji od njih zavise. U uslovima kada je rješavanje ovih sporova sudskim putem sporo, pojedina preduzeća naj-mjerno ne izmiruju ili kasne sa izmirivanjem obaveza i na taj način obezbeduju sebi beskamatno krediti-ranje ili kreditiranje sa malim troškovima. Nerealno bi bilo očekivati da se problem nelikvidnosti privre-de može razriješiti u kratkom roku, ali njega bi moglo ublažiti brže rješavanje privrednih sporova, bo lja politika konkurencije koja bi kaznila one koji zloupotrebljavaju tržišni položaj, kao i pojačani inspekcijski nadzor koji bi trebalo da utvrdi da li neke firme izigravaju odluke o blokadi računa, poslujući preko po-vezanih lica ili na neke druge načine. Ipak, tek sa oživljavanjem ekonomske aktivnosti možemo očekiva-ti značajnije ublažavanje ovog problema.

2. Fiskalna prilagođavanja - U periodu ekspanzije imali smo visok ekonomski rast i po tom osnovu visok rast javne potrošnje, koja se sada mora prilagoditi realnim mogućnostima. U 2009. godini je stoga spro-veden program opšte štednje i smanjenja javnih izdataka za 4,5%, ali i pored toga ostvaren je deficit preko 3%. Izvjesno je da ćemo se i u 2010. godini suočiti sa budžetskim deficitom, tako da je neophodno nasta-viti strukturna prilagođavanja javne potrošnje, jer kad god imamo deficit, to znači rast javnog duga. Ve-liki izazovi u domenu strukturnog prilagođavanja javnih rashoda odnose se na to da imamo: najniže po-reze u regionu (što je djelovalo vrlo stimulativno na privlačenje SDI), uz visoko učešće javne potrošnje u BDP-u (48%), zatim učešće zaposlenih u javnom sektoru u ukupnoj zaposlenosti je među najvišim u regi-onu, što vodi tome da je i učešće zarada za javne službenike u BDP-u značajno više od regionalnog prosje-ka. U 2010. godini bilo bi opasno preveliko smanjenje javnih izadataka, jer bi to značilo veliko smanje nje agregatne tražnje i dodatni šok za privredu, ali deficit se mora postepeno smanjivati i neophodno je da najkasnije 2012. godine obezbijedimo uravnotežen budžet.

3. Bankarski sistem – U slučaju Crne Gore kriza se na početku manifestovala kao kriza povjerenja. Iz stra-ha da se ne ponove problemi iz devedesetih, jedan broj građana reagovao je panično i započeo sa povla-čenjem depozita iz bankarskog sistema. Početkom drugog kvartala 2009. godine pokazalo se da je ban-karski sistem sačuvao stabilnost i od tada imamo kontinuiranu tendenciju rasta štednje stanovništva, što je siguran znak da je kriza povjerenja prošla. Međutim, problem je što se kriza prenijela na realni sektor i počeo je da raste broj preduzeća sa teškoćama, odnosno broj nelikvidnih preduzeća. U takvim uslovima počeo je da raste broj preduzeća koji ne izmiruju uredno obaveze, počela je da raste loša aktiva u bankar-skom sistemu, kao i da se smanjuju depoziti privrede. Istovremeno, kao posljedica značajnog opada nja cijena nekretnina i HOV, značajno se smanjila i vrijednost kolaterala koje posjeduju banke. Na početku 2010. godine krediti koji kasne dostigli su iznos od 30%, a loša aktiva je dvocifrena. Stoga je reakcija ba-naka bila značajno usporavanje kreditne aktivnosti. Ipak, treba konstatovati da kreditnu aktivnost nije-su zaustavile sve banke, već nekoliko velikih banaka, koje su u prethodnom periodu vodile loše poslov-ne politike, odnosno koje su se utrkivale za što veće tržišno učešće bez adekvatnog poklanjanja pažnje


upravljanja kreditnim rizikom. Crna Gora nije potpisala sporazum sa MMF-om, i tako je propustila šan-su da postane deo Bečke inicijative. Stoga i nije iznenađujuće što su, u postojećim uslovima, pojedine strane banke smanjile svoju kreditnu izloženost prema Crnoj Gori, što je dodatno smanjilo kreditni po-tencijal banaka.

CBCG je u prethodnoj godini preduzela čitav niz aktivnosti radi poboljšanja stanja u bankarskom siste-mu. Sprovedena je dokapitalizacija banaka, značajno je snižena stopa obavezne rezerve, ukinute su gene-ralne rezervacije, dva puta smo mijenjali odluku o klasifikaciji aktive kojom smo uticali na smanjiva nje rezervacija, uveli smo olakšice za restrukturiranje kredita, kao i olakšice za odobravanje novih kredita. U toku je stresno testiranje bankarskog sistema, a u narednom periodu planiramo novi krug dokapita-lizacije banaka na bazi dobijenih rezultata stresnog testiranja, pojačan supervizorski nadzor sistemski važnih banaka, i očekujemo izmjenu regulative koja bi pojačala efikasnost naših mjera.

Ipak, treba imati u vidu da bankarski i realni sektor posluju na principu spojenih sudova i da pogorša nje u realnom sektoru neminovno pogađa finansijski sektor. To znači, pravi oporavak bankarskog sistema nije moguć bez oporavka realnog sektora.

4. SDI – Jedan od najvažnijih faktora brzog razvoja Crne Gore u pretkriznom periodu bio je visok priliv SDI. Potencijal Crne Gore za privlačenje SDI nije iscrpljen, a u uslovima ograničene domaće akumula-cije privlačenje SDI je i dalje faktor od kojeg će u velikoj mjeri zavisiti buduće stope ekonomskog rasta. Veliki potencijal i dalje ostaje u oblasti turizma i energetike, a ključni izazov će biti i diverzifikacija pri-liva SDI i na druge grane, kao na primer poljoprivredu i prehrambenu industriju. Takođe, veliki izazov će biti i povećanje učešća „green field“ investicija, imajući u vidu dosadašnju nepovoljnu strukturu pri-liva SDI. Država mora da uradi sve što je u njenim mogućnostima za privlačenje što većeg iznosa SDI uk lju čujući i pojačanu promociju, završetak prostornih planova, otklanjanje imovinsko-pravnih proble-ma, otkla njanje barijera na lokalnom nivou, izradu kataloga potencijalnih projekata, pa čak i davanje po-reskih olakšica investitorima u nedovoljno razvijenim područjima i sl. Zaključivanje ugovora o izgradnji autoputa bi dalo veliki podstrek ekonomskom razvoju, jer bi značajno promijenilo očekivanja i dovelo do oživljavanja ekonomske aktivnosti i privlačenja značajnog iznosa kapitala.

5. Novi model rasta – Dosadašnji rast se bazirao na visokom rastu domaće agregatne tražnje. Postojala su četiri faktora koja su „gurala“ domaću tražnju na više:

• Visok priliv SDI, odnosno prodaja nekretnina;• Visoke stope rasta kredita;• Brz rast javne potrošnje i• Rast plata viši od rasta BDP-a.

Istovremeno, najbrži rast imao je uslužni sektor i u velikoj mjeri sektor nerazmjenljivih usluga, dok se sektor proizvodnje, prije svega, industrijska proizvodnja i izvozni sektor usporeno razvijao. Izvjesno je da u narednom periodu ovakav obrazac rasta neće biti moguć i da će u najboljem slučaju agregatna tražnja stagnirati. Takođe, sa izuzetkom turizma, ostatak uslužnog sektora neće moći da u narednih par godina doprinosi ekonomskom rastu, kao u prethodnom periodu. To znači da pokretač ekonomske aktivnosti mora biti izvozna tražnja i da bez brzog rasta izvoza neće biti brzog ekonomskog rasta. Turizam se u ve-likoj mjeri pokazao kao vitalan sektor, ali neophodno je nastaviti sa poboljšanjem kvaliteta smještajnih kapaciteta i povećanja učešća hotelskih smještajnih kapaciteta u odnosu na privatni smještaj, poboljša nja


infrastrukture, otvaranje Crne Gore za low cost kompanije, ali i sniženje cijena, koje su i dalje više u od-nosu na konkurenciju. U oblasti industrijske proizvodnje neophodno je završiti procese restrukturira nja velikih preduzeća i dati adekvatnu podršku novim izvoznicima, uključujući pomoć države za osvaja nje međunarodnih standarda kvaliteta, kao i veću podršku bankarskim kreditima i kreditima razvojnog fonda za kvalitetne izvozne programe. Takođe, u velikom broju oblasti potrebno je sprovesti programe uvozne substitucije domaćim proizvodima (npr, uvoz vode, hrane i sl.) Isto tako, radi očuvanja konku-rentnosti, rast plata ne smije da bude brži od rasta ekonomske aktivnosti. U tom kontekstu je značajno i povećanje fleksibilnosti tržišta rada, odnosno otklanjanje barijera koje sprečavaju novo zapošljavanje, na-mećući prevelike troškove poslodavcima, naročito kada je nužno smanjenje zaposlenosti.

Država u narednom periodu treba da kreira stabilan, predvidiv i stimulativan ekonomski ambijent. To znači da je potrebno obezbijediti makroekonomsku stabilnost, nastaviti programe deregulacije i kreira-nja stimulativnog poslovnog ambijenta, uz „jeftinu“ državu koja će što je moguće manje koštati biznis.

Boks 8.7 - MMF versus euroobveznice

Izvjesno je da će Crnoj Gori i u 2010. godini biti potrebna eksterna sredstva. Kao opcije zaduživanja najčešće se pominju aranžman sa MMF-om i emisija euroobveznica. Treba istaći da ne postoji idealan način pokrića budžetskog deficita i da svaki oblik pokrića ima niz nedostataka. U tekstu slijedi pregled prednosti i nedostataka dva pomenuta oblika zaduživanja.

Prednosti od ulaska u aranžman sa MMF-om:

• Jeftin novac (veoma niska kamatna stopa),• Povećan kredibilitet ekonomske politike (i pozitivan uticaj na kreditni rejting),• Besplatna tehnička pomoć MMF-a,• Lakši pristup kreditnim linijama Svjetske Banke i EU,• Bolji uvid u trošenje novca poreskih obveznika,• Makroekonomska stabilnost (smanjenje državne potrošnje koja će ograničiti inflaciju) i• Mogućnost zaključivanja „Bečkog sporazuma“.

Nedostaci:

• Uslovljena ekonomska politika zemlje, • Kratak rok otplate i• Nisu poznati uslovi stand-by aranžmana.

Prednosti emitovanja euroobveznica:

• Fleksibilni uslovi za zemlju izdavača,• Privlačenje internacionalnih investitora i• Dug rok otplate.

Nedostaci:

• Skup izvor sredstava,• Problemi isplate obveznica u srednjoročnom periodu i• Rizik da se ne proda cjelokupna emisija obveznica (naro;ito pove’an od nastanka Gr;ke krize),

što može voditi značajnom smanjenju kredibiliteta zemlje i pogoršanju rejtinga.


Iako je potražnja za euroobveznicama na evropskom tržištu velika, glavni rizik vezan za euroobveznice je pitanje plasmana. Kod određenih zemalja emisije euroobveznica su bile veoma uspješne, dok kod nekih nijesu (Letonija, Ukrajina, Albanija). Investitori koji kupuju euroobveznice koje emituje neka država zainteresovani su za makroekonomsku stabilnost i cjelokupno stanje ekonomije te zemlje, jer žele da znaju koliki je rizik naplate. S obzirom na to da je Crnu Goru snažno pogodila ekonomska kriza, kreditni rejting dodatno pogoršan, a markoekonomski parametri koje je konstatovao MMF prilikom posljednje misije ne ohrabruju, smatramo da bi Crna Gora u cilju boljeg plasmana morala dati visoku kamatu na ove obveznice, vjerovatno oko 8%.

9 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU

125Najznačajniji događaji u finansijskom sistemu

Najznačajniji događaji u januaru 2009. godine

Predstavnici Centralne banke Crne Gore i Evropske centralne banke potpisali su Sporazum o saradnji i raz-mjeni informacija. Time se CBCG pridružila naporima koje ECB preduzima na polju sprječavanja i otkriva nja falsifikovanih euro novčanica.

Savjet Centralne banke Crne Gore odobrio je riječkoj „Erste Štajrmarkiše banci“ (Erste & Steiermärkische Bank) kupovinu 100% kapitala Oportjuniti (Opportunity) banke.

Podgorička Hypo Alpe Adria banka dobila je licencu crnogorske Komisije za hartije od vrijednosti (KHOV) za obavljanje brokersko-dilerskih poslova.

Najznačajniji događaji u februaru 2009. godine

Crnogorska Centralna banka pripremila je podzakonsku regulativu za izbor bankarskog ombudsmana, čime su stvoreni svi preduslovi da Skupština imenuje prvog zaštitnika prava klijenata finansijskih kompanija u Crnoj Gori.

Predstavnici Vlade, Centralne banke i Fonda za zaštitu depozita potpisali su Memorandum o saradnji, koji bi trebalo da doprinese dodatnom očuvanju finansijske stabilnosti. Novoformirani operativni tim bi usmjera-vao i koordinisao promotivni nastup u cilju podizanja svijesti javnosti o značaju bankarskog sistema i vraća-nja povjerenja u banke.

Centralna banka Crne Gore je izmijenila politiku obavezne rezerve. Izmjenama je smanjena efektivna sto-pa obavezne rezerve i bankama je omogućeno da do 20% obavezne rezerve mogu izdvojiti u državne zapise.

Najznačajniji događaji u martu 2009. godine

Norveški parlament odobrio je oko 2,5 miliona eura bilateralne pomoći Crnoj Gori.

Najznačajniji događaji u aprilu 2009. godine

Crnogorska Vlada predstavila je sindikatima „Kombinata aluminijuma Podgorica“, zavisnih društava i „Rud-nika boksita Nikšić“ socijalno-razvojni program vrijedan 41 milion eura za optimatizaciju broja zaposlenih u tim kompanijama.

Bord direktora Svjetske banke odobrio je podršku crnogorskim projektima iz oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja u vidu kredita vrijednog 11 miliona eura, kao i grant od četiri miliona dolara.


Izmjenama Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama, CBCG je „re-laksirala“ bankarski sistem po pitanju izdvajanja rezervacija.

Najznačajniji događaji u maju 2009. godine

Bord direktora Evropske investicione banke odobrio je početak pregovora o dodjeli 100 miliona eura kredi-ta crnogorskim bankama za finansiranje projekata malih i srednjih preduzeća, za koji će garanciju dati Vla-da Crne Gore.

Najznačajniji događaji u junu 2009. godine

Savjet Centralne banke izmijenio je niz propisa koji se tiču tretmana kašnjenja u klasifikaciji aktive, kako bi se najkasnije do kraja godine zaustavio ili ublažio pad njenog kvaliteta, izazvan, prije svega, kretanjima u re-alnom sektoru. Mjere Centralne banke Crne Gore trebalo bi da doprinesu podsticanju kreditne aktivnosti ba-naka i povratku depozita. Takođe, izmijenjena je i politika obavezne rezerve u pravcu daljeg smanjivanja efek-tivne stope obavezne rezerve i povećana je mogućnost izdvajanja u državne zapise sa 20% na 25%.

Predstavnici Međunarodne finansijske korporacije (IFC) i NLB Montenegrobanke potpisali su ugovor o kre-ditu vrijednom deset miliona eura, koji će biti iskorišćen za kreditiranje malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori.

Njemačka banka za razvoj i Oportjuniti (Opportunity) banka iz Podgorice potpisale su ugovor o kreditu vri-jednom 15 miliona eura.

Crnogorska Vlada usvojila je tekst ugovora sa „Erste bankom“ o dodjeli kredita vrijednog 30 miliona eura, koji će biti iskorišćen za podršku budžetu.

Najznačajniji događaji u julu 2009. godine

Predstavnici Vlade Crne Gore i Evropske investicione banke potpisali su Ugovor o garanciji za 91 milion eura kredita crnogorskim poslovnim bankama za finansiranje projekata malih i srednjih preduzeća.

Crnogorska Vlada potpisala je sa „Erste bankom“ ugovor o 30 miliona eura kredita za podršku budžetu.

Centralna banka Crne Gore objavila je poziv za dostavljanje ponuda za posebnu reviziju Prve banke Crne Gore.

Najznačajniji događaji u avgustu 2009. godine

Savjet Centralne banke Crne Gore usvojio je set mjera čijom primjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kredita, klasifikaciju aktive i niži obračun rezervacija za kreditne gubitke.

Evropska komisija usvojila je IPA Nacionalni program finansijske podrške za Crnu Goru za ovu godinu, vri-jedan 27,23 miliona eura.

127Najznačajniji događaji u finansijskom sistemu

Najznačajniji događaji u septembru 2009. godine

Centralna banka Crne Gore izabrala je podgoričku revizorsku kuću „Prajsvoterhaus Kupers“ (Pricewaterhouse Coopers) da obavi posebnu reviziju Prve banke.

Najznačajniji događaji u oktobru 2009. godine

Predstavnici crnogorskog Fonda za solidarnu stambenu izgradnju i „Erste banke“ potpisali su Ugovor o po-slovnoj saradnji, koji bi trebalo da obezbijedi povoljnije uslove finansiranja gradnje i kreditiranja kupovine stanova.

Predstavnici Crnogorske komercijalne banke, mađarskog OTP-a, „Kombinata aluminijuma Podgorica“ i Mi-nistarstva finansija potpisali su opšte uslove za Ugovor o kreditu vrijednom 49,68 miliona eura.

Vlada Crne Gore skinula je zaloge sa dionica Prve banke, jer je ta finansijska kompanija u cjelosti vratila kre-dit od 44 miliona eura.

Najznačajniji događaji u novembru 2009. godine

Ministarstvo finansija i mađarske OTP banka postigli su dogovor o kreditu za socijalni program za radnike „Kombinata aluminijuma“ i „Rudnika boksita“.

Najznačajniji događaji u decembru 2009. godine

Savjet Centralne banke usvojio je set mjera i olakšica za bankarski sektor, koje, između ostalog, predviđaju smanjenje rezervacije za određene grupe i omogućavaju bankama da kod procjene kreditne sposobnosti za-jmoprimca izuzmu pokazatelje poslovanja za 2009. godinu, kao i dodatne olakšice za restrukturiranje kre-dita.

10 PRILOZI

131Prilozi

Prilog 1 - Statistika

Tabela 1 – Uporedni pokazatelji broja pravnih lica i njihove strukture na osnovu blokade računa

Tabela 2 – Uporedni pokazatelji broja unijetih naslova za prinudnu naplatu po mjesecima za 2009. u odnosu na 2008. godinu

Datum Ukupan broj pravnih lica

Broj pravnih lica koja nisu u blokadi %

Broj pravnih lica u blokadi %

XII-2008. 45.446 35.717 78,59% 9.729 21,41%

2009.

I 45.694 35.642 78,00% 10.052 22,00%

II 46.083 35.900 77,90% 10.183 23,00%

III 46.414 36.202 78,00% 10.212 22,00%

IV 47.751 36.688 76,83% 11.063 23,17%

V 48.023 36.870 76,78% 11.153 23,22%

VI 48.394 37.140 76,75% 11.254 23.25%

VII 48.798 37.608 77,07% 11.190 22,93%

VIII 49.026 37.831 77,16% 11.195 22,83%

IX 49.338 37.874 76,76% 11.464 23,23%

X 49.638 37.758 76,07% 11.880 23,93%

XI 49.903 37.850 78,85% 12.053 24,15%

XII 50.186 37.932 75,58% 12.254 24,42%

Period Ukupan broj unijetih naslova u program blokade Radni dani

Ukupno 2008. 45.811 256

2009.

I 4.567 21

II 3.281 20

III 2.190 22

IV 3.031 21

V 2.546 21

VI 2.661 21

VII 2.091 21

VIII 1.901 23

IX 2.845 20

X 4.149 23

XI 3.004 22

XII 3.872 21

Ukupno 2009. 36.138 256

Mjesečni prosjek 3.012


Tabela 3 – Struktura depozita Ministarstva finansija na dan 31.12.2009. godine

* Preračunato po srednjem kursu iz kursne liste CBCG br. 245 od 30.12.2009. godine

Tabela 4 – Tokovi gotovine, u eurima, u razmjeni sa inostranstvom i transakcijama sa bankama i drugim klijentima Banke u 2009. godini, u eurima

MjeseciTokovi sa inostranstvom Tokovi sa domaćim bankama

i drugim klijentima

Unošenje gotovine Iznošenje gotovine Uplate u trezore CBCG Isplate iz trezora CBCG

Jan. 0 13.000.000,00 22.398.243,00 14.251.387,32

Feb. 5.000.000,00 5.000.000,00 12.776.313,79 16.451.766,73

Mar. 20.000.000,00 3.000.000,00 16.086.175,00 28.773.775,67

Apr. 25.000.000,00 1.500.000,00 9.347.146,00 28.726.248,49

Maj 735.000,00 11.000.000,00 14.109.459,52 11.561.371,24

Jun 4.000.000,00 12.000.000,00 23.130.309,50 11.697.075,93

Jul 0 4.000.000,00 12.621.458,00 11.240.954,05

Avg. 0 13.000.000,00 14.935.389,50 5.068.133,42

Sep. 0 9.000.000,00 23.423.282,50 5.781.278,03

Okt. 5.000.000,00 12.800.000,00 2.376.300,00 3.611.784,26

Nov. 0 400.000,00 3.590.640,00 1.331.627,62

Dec. 22.000.000,00 2.000.000,00 1.983.634,50 13.155.051,18

Ukupno 81.735.000,00 86.700.000,00 156.778.351,31 151.650.453,94

Prosjek 6.811.250,00 7.225.000,00 13.064.862,61 12.637.537,83

Opis Oznaka valute

Iznos u originalnoj valuti Iznos u eurima* Struktura u %

1. Sredstva od privatizacije EUR 78.796.113,45 78.796.113,45 99,29

a) Telekom Crne Gore EUR 28.468,38 28.468,38 0,03

b) Podgorička banka EUR 33.521,18 33.521,18 0,04

c) Pljevaljska banka EUR 50.421,44 50.421,44 0,06

d) Elektroprivreda CG a.d. Nikšić EUR 78.683.702,45 78.683.702,45 99,16

2. Sredstva iz sukcesije EUR - 476.339,48 0,6

a) u EUR-ima EUR 186.932,34 186.932,34 0,24

b) u USD USD 414.980,12 289.407,14 0,36

3. Ostali depoziti EUR 82.883,02 82.883,02 0,11

a) Prodaja vojne imovine EUR 62.594,69 62.594,69 0,07

b) Redovni depozit EUR 8.684,91 8.684,91 0,02

c) Depozit Agen. za telekomunik. EUR 5.653,74 5.653,74 0,01

d) Depozit u EUR od kredita Credit Suisse EUR 5.412,93 5.412,93 0,01

e) Depozit u EUR od kredita EIB EUR 536,75 536,75 -

UKUPNO (1+2+3): EUR - 79.355.335,95 100

133Prilozi

Tabela 5 – Obrazovna struktura zaposlenih u CBCG

Tabela 6 – Starosna struktura zaposlenih u CBCG

Stručna sprema Ukupno Muškarci Žene

Doktorat 1 1 0

Magistratura 10 5 5

Visoka stručna sprema 187 56 129

Viša stručna sprema 15 8 7

Srednja stručna sprema 91 45 46

Kvalifikovani radnik 7 4 3

Polukvalifikovani i nekvalifikovani radnik 9 3 6

Ukupno 320 122 198

Starosna grupa Ukupno Muškarci Žene

Ispod 25 godina 14 7 7

25 do 35 godina 84 36 48

35 do 45 godina 55 21 34

45 do 55 godina 104 31 73

55 godina i više 63 27 36

Ukupno: 320 122 198


Izvor: Monstat

Tabela 7 – Industrijska proizvodnja

Tabela 9 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 8 – Potrošačke cijene

2009. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 96,5 103,0 98,7 80,4 84,3 88,9 87,7 90,4 108,4 119,4 98,5 126,0

ø 2008= 100 92,9 95,7 94,5 76,0 64,1 57,0 50,0 45,2 49,0 58,5 57,6 72,6

U odnosu na isti mjesec preth. god. 95,3 81,2 84,1 81,8 74,7 59,6 53,5 46,9 43,8 62,3 54,4 75,4

Period tekuće prema istom preth. god. 87,5 86,4 85,4 83,5 79,8 76,2 72,6 69,1 68,4 67,1 67,8

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 99,8 100,7 100,4 100,6 100,1 99,7 99,4 101,1 99,7 100,0 100,0 100,1

ø 2008 = 100 102,0 102,7 103,2 103,8 103,9 103,5 102,9 104,0 103,7 103,7 103,7 103,8



Decembar 2008= 100 99,8 100,4 100,8 101,5 101,6 101,2 100,6 101,7 101,4 101,4 101,4 101,5

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 98,8 100,0 98,4 100,3 99,5 98,9 98,6 100,6 100,7 100,5 100,3 100,3

ø 2008= 100 98,1 98,1 96,6 96,8 96,3 95,3 93,9 94,5 95,1 95,6 96,0 96,3



Decembar 2008 = 100 98,8 98,7 96,8 97,0 96,4 95,2 93,9 94,5 95,3 95,8 96,2 96,6

135Prilozi

Izvor: Monstat* Od januara 2009. godine troškovi života su zamijenjeni potrošačkim cijenama

Tabela 10 – Cijene

Cijene na malo Troškovi životaUkupno

Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupnogodišnja

stopa rastamjesečna

stopa rastagodišnja








stopa rasta

2005.

Jan. 3,7 0,1 0,9 0,1 16,5 0,0 1,2 0,1 3,6 0,1Feb. 3,5 0,1 0,9 0,1 15,0 0,0 1,2 0,1 3,3 0,2Mar. 3,6 0,2 1,0 0,2 15,2 0,2 1,3 0,2 2,5 2,2April 3,9 0,4 1,3 0,4 15,6 0,3 1,8 0,5 0,4 -1,5Maj 3,6 0,2 1,4 0,3 12,8 0,1 2,0 0,6 0,5 0,5Jun 3,8 0,2 1,6 0,2 13,2 0,4 2,9 0,3 1,7 0,8Jul 3,5 -0,2 1,3 -0,3 13,1 0,0 2,7 -1,0 1,5 0,0Avg. 3,5 0,1 1,3 0,1 13,1 0,0 2,7 0,2 1,3 0,1Sep. 3,7 0,3 1,4 0,3 13,2 0,3 3,2 0,4 2,1 0,2Okt. 3,3 0,2 1,4 0,2 11,4 0,3 3,2 0,3 2,1 -0,1Nov. 3,4 0,1 1,5 0,1 11,4 0,0 3,8 0,6 2,2 0,1Dec. 1,8 0,1 1,8 0,1 1,8 0,0 2,4 0,2 3,5 0,8

2006.

Jan. 2,6 0,2 2,8 0,3 1,6 0,0 2,9 0,3 3,1 0,1Feb. 2,3 0,1 2,5 0,2 1,6 0,0 2,9 0,3 -2,8 0,4Mar. 2,0 0,1 2,2 0,1 1,5 0,1 2,8 0,2 2,3 1,0Apr. 2,1 0,6 2,3 0,7 1,0 0,1 3,1 0,7 3,8 0,4Maj 2,2 0,3 2,5 0,4 0,9 0,0 3,3 0,7 3,9 0,2Jun 2,3 0,2 2,6 0,2 0,8 0,1 3,1 0,1 3,6 0,5Jul 2,3 -0,2 2,6 -0,2 0,9 0,0 3,3 -1,1 3,6 0,0Avg. 2,3 0,2 2,4 0,1 1,6 0,7 3,3 0,3 3,8 0,2Sep. 1,7 0,1 1,7 0,0 1,8 0,3 2,7 0,3 4,3 0,7Okt. 1,7 0,0 1,6 -0,1 2,0 0,5 2,8 0,4 4,1 -0,4Nov. 1,9 0,1 1,9 0,1 2,0 0,0 2,7 0,3 4,1 0,2Dec. 2,0 0,2 2,0 0,2 2,0 0,0 2,8 0,3 2,9 -0,4

2007.

Jan. 1,8 0,2 1,8 0,3 2,0 0,0 2,6 0,3 1,7 0,6Feb. 1,8 0,0 1,7 0,0 2,2 0,3 2,4 0,1 3,1 1,0Mar. 2,0 0,3 2,0 0,4 2,2 0,0 2,4 0,2 5,6 2,5April 2,1 0,7 2,2 0,8 2,0 0,0 2,3 0,4 7,2 1,6Maj 2,2 0,3 2,2 0,4 2,1 0,0 2,3 0,6 6,7 -0,1Jun 2,2 0,2 2,2 0,1 2,4 0,4 1,6 -0,6 6,6 0,2Jul 4,7 2,3 5,0 2,6 3,1 0,8 4,2 1,7 11,1 4,8Aug. 4,5 0,1 5,0 0,1 2,4 0,0 4,6 0,6 10,7 -0,4Sep. 6,4 1,9 5,9 0,8 8,6 6,3 6,5 2,1 9,9 0,2Okt. 7,0 0,6 6,7 0,7 8,0 0,0 6,9 0,7 10,7 0,3Nov. 8,0 1,0 8,0 1,3 8,0 0,0 7,6 1,0 13,7 2,9Dec. 8,0 0,2 8,0 0,2 8,0 0,0 7,7 0,3 14,5 0,2

2008.

Jan. 8,3 1,4 7,5 0,8 11,3 3,9 7,9 1,4 11,6 2,1Feb. 8,8 0,4 7,7 0,1 13,3 2,0 8,0 0,1 11,6 0,8Mar. 8,8 0,4 7,7 0,5 13,4 0,0 8,2 0,4 12,7 2,8April 9,0 0,8 7,9 0,9 13,6 0,2 9,1 1,2 11,5 0,5Maj 9,6 0,9 8,4 0,8 14,7 1,0 9,5 1,0 13,2 1,1Jun 12,4 2,8 11,2 2,8 17,5 2,8 11,4 1,2 19,1 5,5Jul 10,8 0,1 9,4 0,2 16,8 0,1 9,7 -0,4 16,7 0,1Avg. 10,8 0,0 9,1 -0,3 18,1 1,1 9,5 0,3 18,6 1,2Sep. 9,8 0,8 9,0 0,7 13,0 1,2 8,5 1,0 17,1 -1,0Okt. 8,9 -0,2 7,9 -0,3 13,2 0,2 7,8 0,0 14,2 0,0Nov. 7,0 -0,8 5,4 -1,1 13,3 0,2 6,5 -0,2 14,4 -0,8Dec. 7,3 0,4 5,8 0,5 13,4 0,0 7,2 1,0 7,1 -5,2

2009.

Jan. 4,9 -0,2 5,7 -1,2Feb. 5,4 0,7 4,7 0,0Mar. 5,5 0,4 0,6 -1,6April 5,4 0,6 0,1 0,3Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4Avg. 3,1 1,1 -9,9 0,6Sep. 1,7 -0,3 -8,6 0,7Okt. 1,7 0,0 -8,1 0,5Nov. 2,3 0,0 -7,2 0,3Dec. 1,5 0,1 -3,4 0,3


Tabela 11 – Uporedni pokazatelji obima realizovanog platnog prometa u zemlji u periodu 2005 - 2009. godina

Tabela 12 – Uporedni pokazatelji obima realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2009. godina

Period Ukupninalozi Index Radni

daniDnevniprosjek

Međubank.nalozi

Dnevniprosjek

Učešćemeđubank.

Interninalozi

Dnevniprosjek

Učešće internih

2005. 12.262.916 254 48.279 5.503.750 21.668 44,88% 6.759.166 26.611 55,12%

2006. 19.137.867 255 75.050 6.753.677 26.485 35,29% 12.384.190 48.565 64,71%

2007. 23.183.996 254 91.276 7.937.323 31.249 34,24% 15.246.673 60.026 65,76%

2008. 26.309.253 254 103.580 9.100.708 35.830 34,59% 17.208.545 67.750 65,41%

I-09. 1.653.388 63 20 82.669 498.393 24.920 30,14% 1.154.995 57.750 69,86%

II-09. 1.951.636 118 20 97.582 622.997 31.150 31,92% 1.328.639 66.432 68,08%

III-09. 2.149.411 110 22 97.701 722.567 32.844 33,62% 1.426.844 64.857 66,38%

IV-09. 2.162.042 101 22 98.275 708.525 32.206 32,77% 1.453.517 66.069 67,23%

V-09. 1.911.193 88 18 106.177 642.590 35.699 33,62% 1.268.603 70.478 66,38%

VI-09. 2.338.308 122 22 106.287 796.565 36.208 34,07% 1.541.743 70.079 65,93%

VII-09. 2.293.154 98 21 109.198 787.617 37.506 34,35% 1.505.537 71.692 65,65%

VIII-09. 2.263.129 99 21 107.768 766.815 36.515 33,88% 1.496.314 71.253 66,12%

IX-09. 2.246.868 99 22 102.130 767.969 34.908 34,18% 1.478.899 67.223 65,82%

X-09. 2.245.178 99,92 22 102.054 732.528 33.297 32,63% 1.512.650 68.757 67,37%

XI-09. 2.032.232 91 21 96.773 672.005 32.000 33,07% 1.360.227 64.773 66,93%

XII-09. 2.613.867 129 23 113.646 926.352 40.276 35,44% 1.687.515 73.370 64,56%

2009. 25.860.406 254 101.813 8.644.923 34.035 33,43% 17.215.483 67.777 66,57%

Mjesečni prosjek 2.155.034 720.410 1.434.624

Index 2009/2008. 98 95 100,04

Period Međubankarskinalozi Index Radni

daniDnevniprosjek

NaloziRTGS

Dnevniprosjek

UčešćeRTGS naloga

NaloziDNS

Dnevniprosjek

Učešće DNS naloga

2005. 5.503.750 254 21.668 3.141.189 12.367 57,07% 2.362.561 9.301 42,93%

2006. 6.753.677 255 26.485 3.678.332 14.425 54,46% 3.075.345 12.060 45,54%

2007. 7.937.323 254 31.249 4.333.415 17.061 54,60% 3.603.908 14.189 45,40%

2008. 9.100.708 254 35.830 5.166.259 20.340 56,77% 3.934.449 15.490 43,23%

I-09. 498.393 57 20 24.920 285.310 14.266 57,25% 213.083 10.654 42,75%

II-09. 622.997 125 20 31.150 374.390 18.720 60,09% 248.607 12.430 39,91%

III-09. 722.567 116 22 32.844 436.912 19.860 60,47% 285.655 12.984 39,53%

IV-09. 708.525 98 22 32.206 421.442 19.156 59,48% 287.083 13.049 40,52%

V-09. 642.590 91 18 35.699 382.622 21.257 59,54% 259.968 14.443 40,46%

VI-09. 796.565 124 22 36.208 466.140 21.188 58,52% 330.425 15.019 41,48%

VII-09. 787.617 99 21 37.506 460.522 21.930 58,47% 327.095 15.576 41,53%

VIII-09. 766.815 97 21 36.515 445.426 21.211 58,09% 321.389 15.304 41,91%

IX-09. 767.969 100 22 34.908 445.179 20.235 57,97% 322.790 14.672 42,03%

X-09. 732.528 95 22 33.297 423.278 19.240 57,78% 309.250 14.057 42,22%

XI-09. 672.005 92 21 32.000 388.726 18.511 57,85% 283.279 13.489 42,15%

XII-09. 926.352 138 23 40.276 569.146 24.745 61,44% 357.206 15.531 38,56%

2009. 8.644.923 254 34.035 5.099.093 20.075 58,98% 3.545.830 13.960 41,02%

Mjesečni prosjek 720.410 424.924 295.486

Index 2009/2008. 95 99 90

137Prilozi

Tabela 13 – Uporedni pokazatelji obima realizovanog internog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2009. godina

Tabela 14 – Uporedni pokazatelji vrijednosti ukupno realizovanog platnog prometa u zemlji u periodu 2005 - 2009. godina

Period Ukupan platni promet Index Radni

daniDnevni prosjek

Među-bankarski

platni promet

Dnevni prosjek

Učešće među-bankarskog

platnog prometa

Interni platni promet

Dnevni prosjek

Učešće internog platnog prometa

2005. 10.968.099.128 254 43.181.493 5.372.998.880 21.153.539 48,99% 5.595.100.248 22.027.954 51,01%

2006. 15.649.251.222 255 61.369.613 7.073.777.227 27.740.303 45,20% 8.575.473.995 33.629.310 54,80%

2007. 25.242.585.660 254 99.380.259 10.425.634.941 41.045.807 41,30% 14.816.950.718 58.334.452 58,70%

2008. 26.715.281.627 254 105.178.274 10.546.453.000 41.521.469 39,48% 16.168.828.627 63.656.806 60,52%

I-09. 1.263.982.448 50 20 63.199.122 481.776.600 24.088.830 38,12% 782.205.849 39.110.292 61,88%

II-09. 1.485.710.519 118 20 74.285.526 564.265.674 28.213.284 37,98% 921.444.845 46.072.242 62,02%

III-09. 1.814.353.390 122 22 82.470.609 820.134.897 37.278.859 45,20% 994.218.493 45.191.750 54,80%

IV-09. 1.673.972.004 92 22 76.089.637 679.320.874 30.878.222 40,58% 994.651.130 45.211.415 59,42%

V-09. 1.467.660.242 88 18 81.536.680 529.501.167 29.416.731 36,08% 938.159.076 52.119.949 63,92%

VI-09. 1.793.290.766 122 22 81.513.217 689.202.341 31.327.379 38,43% 1.104.088.425 50.185.837 61,57%

VII-09. 1.983.349.756 114 21 94.445.226 811.887.809 38.661.324 40,94% 1.171.461.947 55.783.902 59,06%

VIII-09. 2.063.614.579 104 21 98.267.361 829.521.854 39.501.041 40,20% 1.234.092.725 58.766.320 59,80%

IX-09. 2.178.419.429 106 22 99.019.065 889.750.141 40.443.188 40,84% 1.288.669.289 58.575.877 59,16%

X-09. 2.266.910.828 104 22 103.041.401 849.199.798 38.599.991 37,46% 1.417.711.030 64.441.410 62,54%

XI-09. 1.663.572.800 73 21 79.217.752 672.751.450 32.035.783 40,44% 990.821.350 47.181.969 59,56%

XII-09. 2.378.383.431 143 23 103.407.975 1.083.406.966 47.104.651 45,55% 1.294.976.465 56.303.325 54,45%

2009. 22.033.220.193 254 86.744.961 8.900.719.570 35.042.203 40,40% 13.132.500.623 51.702.758 59,60%Mjesečni prosjek 1.836.101.683 741.726.631 1.094.375.052

Index 2009/2008. 82 84 81

PeriodUkupniinterni nalozi

Index Radnidani

Dnevniprosjek

Bezgotovinskinalozi

Dnevniprosjek

Učešćebezgotovinskih

Gotovinskinalozi

Dnevniprosjek

Učešćegotovinskih

2005. 6.759.166 254 26.611 3.949.497 15.549 58,43% 2.809.669 11.062 41,57%

2006. 12.384.190 255 48.565 8.503.145 33.346 68,66% 3.881.045 15.220 31,34%

2007. 15.246.673 254 60.026 10.565.451 41.596 69,30% 4.681.222 18.430 30,70%

2008. 17.208.545 254 67.750 12.015.581 47.305 69,82% 5.192.964 20.445 30,18%

I-09. 1.154.995 67 20 57.750 805.133 40.257 69,71% 349.862 17.493 30,29%

II-09. 1.328.639 115 20 66.432 927.371 46.369 69,80% 401.268 20.063 30,20%

III-09. 1.426.844 107 22 64.857 989.822 44.992 69,37% 437.022 19.865 30,63%

IV-09. 1.453.517 102 22 66.069 1.013.608 46.073 69,73% 439.909 19.996 30,27%

V-09. 1.268.603 87 18 70.478 862.943 47.941 68,02% 405.660 22.537 31,98%

VI-09. 1.541.743 121 22 70.079 1.081.479 49.158 70,15% 460.264 20.921 29,85%

VII-09. 1.505.537 98 21 71.692 1.050.358 50.017 69,77% 455.179 21.675 30,23%

VIII-09. 1.496.314 99 21 71.253 1.033.018 49.191 69,04% 463.296 22.062 30,96%

IX-09. 1.478.899 99 22 67.223 1.013.771 46.081 68,55% 465.128 21.142 31,45%

X-09. 1.512.650 102 22 68.757 1.042.485 47.386 68,92% 470.165 21.371 31,08%

XI-09. 1.360.227 90 21 64.773 933.611 44.458 68,64% 426.616 20.315 31,36%

XII-09. 1.687.515 124 23 73.370 1.142.335 49.667 67,69% 545.180 23.703 32,31%

2009. 17.215.483 254 67.777 11.895.934 46.834 69,10% 5.319.549 20.943 30,90%

Mjesečni prosjek 1.434.624 991.328 443.296

Index 2009/2008. 100,04 99 102


Tabela 15 – Uporedni pokazatelji vrijednosti realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2009. godina

Tabela 16 – Uporedni pokazatelji vrijednosti realizovanog internog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2009. godina

PeriodUkupan interni platni promet

IndexRadni dani

Dnevni prosjek

Bezgotovinski platni promet

Dnevni prosjek

Učešće bezgotovinskog

platnog prometa

Gotovinski platni promet

Dnevni prosjek

Učešće gotovinskog

platnog prometa

2005. 5.595.100.248 254 22.027.954 3.976.757.151 15.656.524 71,08% 1.618.343.097 6.371.430 28,92%

2006. 8.575.473.995 255 33.629.310 6.168.387.384 24.189.754 71,93% 2.407.086.611 9.439.555 28,07%

2007. 14.816.950.718 254 58.334.452 11.233.614.329 44.226.828 75,82% 3.583.336.389 14.107.624 24,18%

2008. 16.168.828.627 254 63.656.806 12.352.961.765 48.633.708 76,40% 3.815.866.862 15.023.098 23,60%

I-09. 782.205.849 55 20 39.110.292 580.410.502 29.020.525 74,20% 201.795.347 10.089.767 25,80%

II-09. 921.444.845 118 20 46.072.242 700.869.248 35.043.462 76,06% 220.575.597 11.028.780 23,94%

III-09. 994.218.493 108 22 45.191.750 749.367.209 34.062.146 75,37% 244.851.284 11.129.604 24,63%

IV-09. 994.651.130 100 22 45.211.415 746.457.397 33.929.882 75,05% 248.193.733 11.281.533 24,95%

V-09. 938.159.076 94 18 52.119.949 700.670.164 38.926.120 74,69% 237.488.911 13.193.828 25,31%

VI-09. 1.104.088.425 118 22 50.185.837 827.724.766 37.623.853 74,97% 276.363.659 12.561.984 25,03%

VII-09. 1.171.461.947 106 21 55.783.902 858.430.569 40.877.646 73,28% 313.031.379 14.906.256 26,72%

VIII-09. 1.234.092.725 105 21 58.766.320 902.818.570 42.991.360 73,16% 331.274.155 15.774.960 26,84%

IX-09. 1.288.669.289 104 22 58.575.877 1.010.750.065 45.943.185 78,43% 277.919.224 12.632.692 21,57%

X-09. 1.417.711.030 110 22 64.441.410 1.148.779.363 52.217.244 81,03% 268.931.667 12.224.167 18,97%

XI-09. 990.821.350 70 21 47.181.969 761.125.929 36.244.092 76,82% 229.695.421 10.937.877 23,18%

XII-09. 1.294.976.465 131 23 56.303.325 1.006.229.518 43.749.109 77,70% 288.746.947 12.554.215 22,30%

2009. 13.132.500.623 254 51.702.758 9.993.633.299 39.345.013 76,10% 3.138.867.324 12.357.745 23,90%

Mjesečni prosjek 1.094.375.052 832.802.775 261.572.277

Index 2009/2008. 81 81 82

Period Međubankarskiplatni promet Index Radni

daniDnevniprosjek RTGS Dnevni

prosjekUčešćeRTGS DNS Dnevni

prosjekUšešće

DNS

2005. 5.372.998.880 254 21.153.539 5.143.224.068 20.248.914 95,72% 229.774.812 904.625 4,28%

2006. 7.073.777.227 255 27.740.303 6.697.625.029 26.265.196 94,68% 376.152.198 1.475.107 5,32%

2007. 10.425.634.941 254 41.045.807 9.954.690.116 39.191.693 95,48% 470.944.826 1.854.113 4,52%

2008. 10.546.453.000 254 41.521.469 10.019.615.322 39.447.304 95,00% 526.837.678 2.074.164 5,00%

I-09. 481.776.600 43 20 24.088.830 453.741.064 22.687.053 94,18% 28.035.536 1.401.777 5,82%

II-09. 564.265.674 117 20 28.213.284 531.491.439 26.574.572 94,19% 32.774.234 1.638.712 5,81%

III-09. 820.134.897 145 22 37.278.859 781.525.563 35.523.889 95,29% 38.609.334 1.754.970 4,71%

IV-09. 679.320.874 83 22 30.878.222 638.364.352 29.016.561 93,97% 40.956.521 1.861.660 6,03%

V-09. 529.501.167 78 18 29.416.731 491.480.186 27.304.455 92,82% 38.020.981 2.112.277 7,18%

VI-09. 689.202.341 130 22 31.327.379 641.712.530 29.168.751 93,11% 47.489.811 2.158.628 6,89%

VII-09. 811.887.809 118 21 38.661.324 761.020.897 36.239.090 93,73% 50.866.912 2.422.234 6,27%

VIII-09. 829.521.854 102 21 39.501.041 779.428.333 37.115.635 93,96% 50.093.521 2.385.406 6,04%

IX-09. 889.750.141 107 22 40.443.188 843.242.911 38.329.223 94,77% 46.507.230 2.113.965 5,23%

X-09. 849.199.798 95 22 38.599.991 804.930.536 36.587.752 94,79% 44.269.262 2.012.239 5,21%

XI-09. 672.751.450 79 21 32.035.783 632.058.268 30.098.013 93,95% 40.693.182 1.937.771 6,05%

XII-09. 1.083.406.966 161 23 47.104.651 1.033.791.358 44.947.450 95,42% 49.615.608 2.157.200 4,58%

2009. 8.900.719.570 254 35.042.203 8.392.787.438 33.042.470 94,29% 507.932.131 1.999.733 5,71%

Mjesečni prosjek 741.726.631 699.398.953 42.327.678

Index 2009/2008. 84 84 96

139Prilozi

Tabela 17 – Ostvareni rezultati poslovanja (neto profit/gubitak za obračunski period), posmatrani na nivou sektora, u hiljadama eura

Tabela 18 – Ostvareni profit/gubitak na nivou opština, u 2008. godini, u hiljadama eura

Red. br. Naziv I-XII 2008. I-XII 2007. Index

1. Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 3.087 4.808 64,2

2. Ribarstvo -61 -182 33,4

3. Vađenje ruda i kamena -4.420 396 -1115,7

4. Prerađivačka industrija -96.121 -58.395 164,6

5. Proizvodnja električne energije, gasa i vode -19.051 -8.467 225,0

6. Građevinarstvo 7.529 8.540 88,2

7. Trgovina na veliko i malo 87.208 139.347 62,6

8. Hoteli i restorani -36.978 -13.339 277,2

9. Saobraćaj i saobraćajne veze 74.549 99.634 74,8

10. Finansijsko posredovanje 4.613 9.462 48,7

11. Poslovi s nekretninama -13.134 24.327 -54,0

12. Državna uprava i socijalno osiguranje -41 165 -25,1

13. Obrazovanje 530 772 68,7

14. Zdravstveni i socijalni rad -2.285 -1.739 131,4

15. Komunalne i društvene djelatnosti 6.655 -1.769 -376,1

16. Domaćinstva sa zaposlenim licima -1 0

I Ukupan neto profit za obračunski perod 184.171 287.451 64,1

II Ukupan neto gubitak za obračunski perod -172.091 -83.891 205,1

Neto profit za obračunski perod (I-II) 12.080 203.560 5,9

Red. br. Naziv Profit Gubitak1. Podgorica 55.270

2. Herceg Novi 4.462

3. Danilovgrad 4.303

4. Bar 2.477

5. Ulcinj 1.012

6. Cetinje 978

7. Bijelo Polje 872

8. Rožaje 700

9. Mojkovac 218

10. Nikšić 24.131

11. Kotor 8.595

12. Berane 7.686

13. Pljevlja 6.841

14. Tivat 3.614

15. Plužine 2.910

16. Kolašin 2.669

17. Budva 1.171

18. Žabljak 345

19. Šavnik 103

20. Andrijevica 79

21. Plav 68

UKUPNO 70.292 58.212

Neto profit za obračunski period 12.080


Tabela 19 – Platni bilans Crne Gore, u hiljadama eura

* Procijenjeni BDP za 2009. godinu

2008. 2009. Promjena u % % BDP*

A. TEKUĆI RAČUN -1.564.286 -896.271 -42,7 -29,9

ROBE -2.082.340 -1.371.496 -34,1 -45,7

1. Izvoz 467.384 296.284 -36,6 9,9

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 433.158 276.982 -36,1 9,2

1.2 Prilagođavanje obuhvata 34.226 19.302 -43,6 0,6

2. Uvoz 2.549.724 1.667.780 -34,6 55,5

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 2.527.151 1.654.044 -34,5 55,1

2.2 Prilagođavanje obuhvata 22.573 13.737 -39,1 0,5

USLUGE 399.381 384.521 -3,7 12,8

1. Prihodi 750.591 680.487 -9,3 22,7

2. Rashodi 351.210 295.965 -15,7 9,9

DOHOCI 45.613 5.327 -88,3 0,2

1. Prihodi 168.642 162.722 -3,5 5,4

2. Rashodi 123.029 157.395 27,9 5,2

TEKUĆI TRANSFERI 73.060 85.377 16,9 2,8

1. Transferi u Crnu Goru 109.308 117.681 7,7 3,9

2. Transferi iz Crne Gore 36.248 32.304 -10,9 1,1

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 1.329.746 539.817 -59,4 18,0

1. RAČUN KAPITALA -463 1.959 0,1

2. FINANSIJSKI RAČUN 1.330.209 537.858 -59,6 17,9

1. Direktne investicije-neto 551.709 910.907 65,1 30,3

1.1. U inostranstvo -73.704 -32.890 -55,4 -1,1

1.2. U Crnu Goru 625.414 943.797 50,9 31,4

2. Portfolio investicije-neto -15.528 -41.851 169,5 -1,4

2.1. Sredstva -11.642 -38.261 228,7 -1,3

2.2. Obaveze -3.886 -3.590 -7,6 -0,1

3. Ostale investicije-neto 638.726 -274.607 -9,1

3.1. Sredstva -179.100 -310.673 73,5 -10,3

3.2. Obaveze 817.827 36.066 -95,6 1,2

4. Promjena rezervi CBCG 155.301 -56.590 -1,9

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 234.540 356.454

141Prilozi

ZemljaUkupno

Priliv stranih direktnih investicija

Investicije u preduzeća i

banke

Smanjenje kapitala

u stranim bankama i

preduzećima

Prodaja nepokretnosti u inostranstvu

Prodaja nepokretnosti

u Crnoj Gori

Interkompanijski dug

1+2+3+4+5 1 2 3 4 5

Srbija 30.878.537 23.178.382 520 29.955 5.524.180 2.145.500

Njemačka 17.689.943 1.503.587 9.588.118 6.598.238

Austrija 81.280.847 61.282.973 13.104.246 6.893.628

Danska 21.325.267 1.721.475 603.792 19.000.000

Grčka 7.897.741 154.850 1.241.833 6.501.057

Slovenija 25.612.319 21.999.914 319.920 3.292.485

Švedska 788.238 191.891 596.347

Rumunija 511.785 511.785

Hrvatska 15.270.003 14.528.982 184.339 556.681

Bugarska 208.000 10.000 198.000

BJR Makedonija 587.179 211.800 167.694 207.685

Velika Britanija 44.892.436 2.051.923 78.400 6.749.972 36.012.141

SAD 19.379.233 1.765.996 10.874.470 6.738.768

Italija 460.099.168 458.329.136 240.000 1.263.266 266.767

Švajcarska 45.668.569 19.299.957 177.957 18.872.917 7.317.738

Holandija 35.846.556 25.032.999 1.544.857 9.268.700

Kipar 45.959.271 19.644.950 12.231.332 14.082.989

Belgija 34.771.944 303.960 2.414.484 32.053.500

Mađarska 30.342.083 30.108.633 228.950 4.500

Francuska 11.535.529 10.560.875 966.154 8.500

Finska 146.620 146.620

Slovačka 308.036 133.876 29.960 144.200

Irska 14.872.288 12.638.982 2.063.321 169.986

Norveška 1.348.801 511.106 527.695 310.000

Španija 1.491.935 705.866 786.069

Kanada 428.283 89.911 14.209 324.163

Belize 256.216 131.498 124.718

Andora 49.977 49.977

Australija 1.163.922 113.878 1.050.045

Albanija 85.807 4.734 77.098 3.975

Bahami 10.000 10.000

Bjelorusija 152.500 152.500

Češka 933.722 182.840 610.420 140.462

Bosna i Hercegovina 1.604.147 94.530 1.422.127 87.490

Zambija 53.090 53.090

Djevičanska Ostrva(GBR) 4.413.220 2.866.721 1.212.449 334.050

Egipat 5.287.193 5.287.193

Tabela 20 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2009. godini po zemljama, u eurima

Izvor: CBCG


Tabela 20 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2008. godini po zemljama - nastavak tabele

ZemljaUkupno

Priliv stranih direktnih investicija

Investicije u preduzeća i

banke

Smanjenje kapitala

u stranim bankama i

preduzećima

Prodaja nepokretnosti u inostranstvu

Prodaja nepokretnosti

u Crnoj Gori

Interkompanijski dug

1+2+3+4+5 1 2 3 4 5

Estonija 4.452.067 814.120 3.347.229 290.719

Hongkong 968.176 21.721 946.456

Island 24.692 24.692

Izrael 1.338.914 1.500 30.000 1.149.982 157.432

Kajmanska ostrva 37.392 37.392

Kazahstan 113.000 113.000

Japan 3.429.301 2.921.049 508.252

Kina 2.470.801 291.023 2.179.778

Kirgistan 50.294 50.294

Koreja (Sjeverna) 196.571 196.571

Letonija 9.140.738 2.940.911 5.336.948 862.879

Lihtenštajn 226.210 3.400 222.810

Liban 10.035 3.184 6.851

Litvanija 2.377.616 66.000 1.978.167 333.449

Luksemburg 1.665.263 74.925 590.363 999.975

Malta 21.990 9.990 12.000

Monako 281.000 261.000 20.000

Novi Zeland 126.975 126.975

Panama 280.983 280.983

Poljska 142.661 18.200 124.461

Ruska Federacija 66.289.027 9.210.185 55.964.583 1.114.260

San Marino 39.960 39.960

Sejšeli 691.619 416.155 275.464

Tunis 52.925 52.925

Turska 523.213 10.973 512.240

Singapur 1.430.801 500.000 930.801

Ukrajina 198.632 15.000 183.632

Ujedinjeni Arapski Emirati 8.606.324 7.994.680 438.900 172.744

Avganistan 72.286 72.286

Ukupno 1.068.409.873 735.428.850 270.520 300.521 170.525.187 161.884.794

Izvor: CBCG

143Prilozi

Prilog 2 - Podzakonska akta

Odluke Centralne banke Crne Gore donijete tokom 2009. godine

1. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“ br. 15/09; 41/09)

2. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o korišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne ban-ke Crne Gore na period duži od jednog dana („Sl. list CG“ br. 15/09; 41/09)

3. Odluka o izmjenama Odluke o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore u skladu sa Zakonom o bankama („Sl. list CG“, br. 15/09)

4. Odluka o bankarskom ombudsmanu („Sl. list CG“, br. 15/09)5. Odluka o strukturi računa za izvršavanje transfera sredstava i bližim uslovima i načinu otvaranja i

ukidanja tih računa („Sl. list CG“, br. 24/09)6. Odluka o sadržini Centralnog registra računa („Sl. list CG“, br. 24/09)7. Odluka o evidenciji računa za obavljanje poslova platnog prometa sa inostranstvom („Sl. list CG“, br.

24/09)8. Odluka o minimumu elemenata kreditnog i debitnog naloga („Sl. list CG“, br. 24/09) 9. Odluka o minimalnoj vrijednosti međubankarskih transfera sredstava koji moraju biti procesuirani

u RTGS sistemu („Sl. list CG“, br. 24/09) 10. Odluka o uslovima i načinu obavljanja pojedinih poslova u izvršavanju transfera sredstava od strane

agenta („Sl. list CG“, br. 24/09) 11. Odluka o sprovođenju prinudne naplate sa računa izvršnog dužnika („Sl. list RCG“, br. 24/09) 12. Odluka o izdavanju i upotrebi instrumenata udaljenog pristupa i o načinu i rokovima za izvještava-

nje („Sl. list RCG“, br. 24/09) 13. Odluka o bližim uslovima izdavanja i oduzimanja dozvole za rad platnog sistema i izdavanja odobre-

nja („Sl. list CG“, br. 24/09)14. Odluka o načinu vršenja kontrole platnih sistema („Sl. list CG“, br. 24/09)15. Pravila platnog sistema za izvršavanje međubankarskih transfera sredstava („Sl. list CG“, br. 24/09) 16. Odluka o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva („Sl. list

CG“, br. 24/09) 17. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizicima u mikrokreditnim finansijskim institu-

cijama („Sl. list CG“, br. 24/09) 18. Odluka o metodima za izradu konsolidovanih finansijskih izvještaja bankarske grupe („Sl. list CG“,

br. 24/09) 19. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje operativnim rizikom u bankama („Sl. list CG“,

br. 24/09) 20. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o naknadama za usluge Centralne banke Crne Gore za

obavljanje poslova platnog prometa u zemlji i naknadama za učešće u RTGS-u i DNS-u („Sl. list RCG“, br. 40/09)

21. Odluka o izmjenama Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u ban-kama („Sl. list CG“, br. 41/09)

22. Odluka o izmjeni Odluke o adekvatnosti kapitala banaka („Sl. list CG“, br. 41/09) 23. Odluka o izmjeni Odluke o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore u skladu sa

Zakonom o bankama („Sl. list CG“, br. 41/09)24. Odluka o izmjeni Odluke o minimalnim standardima za upravljanje rizicima u mikrokreditnim fi-

nansijskim institucijama („Sl. list CG“, br. 41/09) 25. Odluka o statističkim podacima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore o kreditnom zaduže-

nju rezidenata u inostranstvu („Sl. list CG“, br. 41/09)


26. Odluka o dopuni Odluke o minimumu elemenata kreditnog i debitnog naloga („Sl.list CG“, br. 41/09) 27. Odluka o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama („Sl.list CG“, br.64/09) 28. Odluka o izmjeni Statuta Centralne banke Crne Gore („Sl.list CG“, br.74/09)29. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizi-

kom u bankama („Sl.list CG“, br.87/09)

145Prilozi

Prilog 3 – Politika Centralne banke Crne Gore u 2010. godini

Na osnovu člana 17 stav 1 tačka 1 Zakona o Centralnoj banci („Sl. list RCG“ br. 52/00 i 47/01), Savjet Central-ne banke Crne Gore je, na sjednici održanoj 23. decembra 2009. godine, utvrdio:

POLITIKU CENTRALNE BANKE CRNE GORE ZA 2010. GODINU

U skladu sa ustavnim obavezama i zakonskim ovlašćenjima i odgovornošću za monetarnu i finansijsku sta-bilnost i funkcionisanje bankarskog sistema, poštujući princip transparentnosti i nezavisnosti, Centralna banka Crne Gore će u 2010. godini:

1. Održavati stabilnost bankarskog sistema, kontinuirano analizirati stanje u bankarskom sistemu, po potrebi preduzimati korektivne mjere, promovisati jačanje korporativnog upravljanja i upravljanja rizicima u bankama, nastaviti sa implementacijom međunarodno prihvaćenih standarda i principa poslovanja u ovoj oblasti.

2. Kontinuirano pratiti i analizirati stanje crnogorske privrede, događanja na globalnom i regionalnom nivou, raditi na očuvanju finansijske stabilnosti i davati preporuke za podsticanje ekonomskog ra-zvoja i očuvanje finansijske stabilnosti.

3. Unapređivati i održavati stabilan i efikasan platni promet u zemlji.4. Nastaviti sa kontinuiranim unapređivanjem upravljanja sredstvima međunarodnih rezervi i rizici-

ma u procesu investiranja ovih sredstava, sa osnovnim ciljem obezbjeđivanja sigurnosti plasiranih sredstava, bez ugrožavanja likvidnosti, kao i analiziranjem novih mogućnosti plasiranja sredstava.

5. Unapređivati kvalitet obavljanja poslova platnog prometa sa inostranstvom, kroz permanentno praćenje i usklađivanje sa dobrom bankarskom praksom i bankarskim standardima.

6. Unapređivati saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama, međunarodnim organizaci-jama, centralnim bankama i aktivno učestvovati u procesu pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji.

7. S punom pažnjom nastaviti aktivnosti na razvoju i unapređivanju informacionog sistema, usavr-šavanju zaposlenih, informisanju domaće i stručne javnosti, kao i promovisanju uloge društveno odgovorne institucije.

1. Finansijska kriza je nametnula nova rješenja u cilju održavanja stabilnosti bankarskog i finansijskog sis-tema, koja podrazumijevaju preispitivanje regulatornih i kontrolnih mehanizama u cilju obezbjeđivanja kontracikličnosti u obračunu rezervacija i strožiji pristup u obračunu kapitala. Upravljanje rizicima po-slovanja u bankama i jačanje finansijskog sistema, u narednoj godini od CBCG zahtijevaju:

a. Dalje jačanje prudencione regulative koja će za cilj imati jačanje kapitala u kvantitativnom i kvalita-tivnom smislu, kako bi se minimizirao rizik od potencijalnih eksternih šokova zbog povlačenja ino-pozajmica, kao i internih izazvanih smanjenom likvidnošću i visokom zaduženošću realnog sektora i sektora stanovništva;

b. Sprovođenje kontrole i stresnog testiranja svih banaka u sistemu, u cilju identifikacije potreba za kapitalom i likvidnim sredstvima;

c. Dalje jačanje i razvoj kontrolnih mehanizama, sa posebnim akcentom na implementaciju evropskih direktiva, odnosno supervizorskog nadzora nad procesom adekvatnosti interne procjene kapitala, pregleda sistema internih kontrola, sveobuhvatnosti procjene rizika u bankama i ocjeni ostvarivanja i kvaliteta nadzorne funkcije odbora direktora radi eliminisanja nekontrolisanog preuzimanja rizika (tzv. „moralni hazard“);

d. Jačanje mehanizama djelovanja prema bankama u krizi usvajanjem i implementacijom nove regu-lative;


e. Sprovođenje konzervativne politike licenciranja, odnosno davanja odobrenja novim akcionarima za ulazak u postojeći bankarski sistem, sa ciljem zaštite interesa deponenata i povjerilaca banke;

f. Dalje unapređivanje procedura i proširivanje obuhvata kontrola vezanih za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma;

g. Jačanje saradnje sa regulatornim i kontrolnim tijelima ostalog dijela finansijskog sistema u Crnoj Gori, kao i intenziviranje saradnje sa supervizorima zemalja matičnih banaka koje posluju u Crnoj Gori, naročito kroz planiranje zajedničkih kontrola i razmjene podataka i informacija kroz super-vizorske koledže, sa ciljem sinhronizacije supervizorskih aktivnosti na nacionalnom i globalnom nivou.

2. U cilju donošenja efikasnih mjera za održavanje finansijske stabilnosti, minimiziranje negativnih poslje-dica globalne finansijske krize, davanja preporuka Vladi Crne Gore za vođenje adekvatnih ekonomskih politika i doprinosa opštem privrednom razvoju CBCG će:

a. Ojačati sprovođenje Ustavom date uloge, u domenu odgovornosti za stabilnost finansijskog sistema, kroz obavezujuću saradnju ostalih regulatora finansijskog sistema sa CBCG i kroz redovno publiko-vanje izvještaja o finansijskoj stabilnosti;

b. Analizirati uticaj globalne finansijske krize na Crnu Goru, posebno na finansijsku stabilnost, i u za-visnosti od ocjene stanja, preduzimati korektivne mjere iz svoje nadležnosti, odnosno preporučiti preduzimanje korektivnih mjera čija primjena nije u nadležnosti Centralne banke;

c. Nastojati da svojim mjerama i instrumentima doprinosi ubrzanju privrednog razvoja i da pruži po-dršku Vladinim ekonomskim politikama, ali bez ugrožavanja ostvarivanja primarnih ciljeva CBCG;

d. Pratiti i analizirati makroekonomska kretanja u Crnoj Gori, privredama u tranziciji i globalnoj eko-nomiji. U zavisnosti od tekućeg stanja, predlagati Vladi Crne Gore vođenje adekvatne ekonomske politike i po potrebi preduzimanje korektivnih mjera;

e. Pratiti i analizirati međunarodna iskustva u funkciji sagledavanja mogućnosti i efikasnosti primjene mjera ekonomske i monetarne politike, a naročito zemalja iz regiona Jugoistočne Evrope i onih koje su uspješno okončale proces pristupanja Evropskoj uniji;

f. Izraditi novi makroekonomski model crnogorske privrede za prognoziranje makroekonomskih kretanja, kao i za analizu efikasnosti instrumenata monetarne politike;

g. Razvijati instrumente i analizu za praćenje finansijske stabilnosti, kao i procjenu potencijalnih ri-zika;

h. Kontinuirano preispitivati politiku obavezne rezerve i po potrebi vršiti njene izmjene;i. Razmotriti mogućnosti za primjenu i drugih instrumenata monetarne politike, a u prvom redu

operacija na otvorenom tržištu i funkcije zajmodavca u krajnjoj instanci. Razraditi mehanizme i donijeti potrebnu podzakonsku regulativu kojom bi se mogla implementirati funkcija zajmodavca u krajnjoj instanci;

j. Pratiti platnobilansna kretanja i po potrebi, u skladu sa zakonskim ovlašćenjima, predlagati korek-tivne mjere;

k. Redovno prikupljati, obrađivati i publikovati statističke podatke iz domena monetarne i platnobi-lansne statistike, koji predstavljaju odgovornost CBCG. Istovremeno inicirati priključivanje Crne Gore GDDS („Global Data Dissemination System“), odnosno SDDS („Standard Data Dissemination System“) sistemu Međunarodnog monetarnog fonda. Kroz učešće u radu Statističkog savjeta, Cen-tralna banka će nastojati da unaprijedi statistički sistem Crne Gore;

l. Nastaviti sa redovnim objavljivanjem svih postojećih publikacija, njihovim unapređivanjem, a po potrebi izrađivati radne studije koje će se baviti aktuelnim makroekonomskim i finansijskim pro-blemima;

m. Sagledavati i ukazivati na nedostatke u postojećoj statističkoj, metodološkoj i institucionalnoj osnovi za vođenje ekonomske politike i davati preporuke za njihovo prevazilaženje.

147Prilozi

3. U cilju unapređenja i održavanja stabilnog i efikasnog platnog prometa u zemlji, Centralna banka će:

a. Kontinuirano raditi na održavanju postignutog nivoa stabilnosti i efikasnosti funkcionisanja pla-tnog sistema Centralne banke za izvršavanje međubankarskih transfera sredstava, kao osnovne in-frastrukture platnog sistema u Crnoj Gori i njegovom daljem unapređivanju;

b. Unapređivati regulatorni okvir platnog prometa u zemlji kroz usklađivanje sa regulativom Evropske unije;

c. Pratiti međunarodne standarde, principe i najbolju praksu savremenih platnih sistema i platnog prometa uopšte;

d. Raditi na uspostavljanju aktivnosti nadzora platnih sistema od strane Centralne banke;e. Kvalitetno i efikasno obavljati usluge platnog prometa u zemlji za postojeće i nove klijente Centralne

banke;f. Unapređivati regulativu prinudne naplate i sprovođenje poslova prinudne naplate, koje Centralna

banka vrši u skladu sa odredbama Zakona o izvršnom postupku.

4. U cilju daljeg unapređivanja upravljanja međunarodnim rezervama, CBCG će:

a. U skladu sa poštovanjem principa likvidnosti, sigurnosti i profitabilnosti angažovati se na planu re-pozicioniranja postojećih finansijskih instrumenata u portfoliu i unapređivanju već usvojenih teh-nika u upravljanju sredstvima i rizicima međunarodnih rezervi, a sa ciljem ostvarivanja što boljeg odnosa prinosa i rizika;

b. Radi maksimalne zaštite i smanjenja rizika, za vrijeme trajanja globalne finansijske krize, raspolo-živa sredstva međunarodnih rezervi investirati kod centralnih banaka najrazvijenijih država i jedan dio u državne hartije od vrijednosti zemalja članica Evropske monetarne unije;

c. Permanentno pratiti situaciju na međunarodnom finansijskom tržištu i nakon normalizacije odno-sa i uslova, ponovo uspostaviti saradnju sa komercijalnim bankama kod kojih će plasirati dio raspo-loživih sredstava;

d. Ukoliko se novim zakonskim rješenjima obezbijede neophodne normativne pretpostavke, sagledati mogućnosti investiranja sredstava u druge finansijske instrumente, polazeći prevashodno od prin-cipa sigurnosti i likvidnosti;

e. Unaprijediti planiranje optimalne količine novčanica i kovanog novca radi redovnog snabdijevanja banaka i drugih klijenata CBCG i smanjenja troškova držanja gotovog novca u svojim trezorima, osavremeniti obradu gotovog novca, shodno standardima ECB.

5. U cilju kontinuiranog unapređivanja platnog prometa sa inostranstvom i kvaliteta postojećih usluga Centralna banka će:

a. Nastaviti aktivnosti na unapređivanju postojećih i uspostavljanju novih korespondentskih odnosa sa stranim bankama i bankarskim institucijama;

b. Nastaviti i unapređivati saradnju sa MMF-om, Svjetskom bankom, Bankom za međunarodna po-ravnanja (BIS) i drugim međunarodnim finansijskim institucijama radi izvršavanja odgovarajućih transakcija;

c. Nastaviti sa unapređivanjem i intenziviranjem saradnje sa nadležnim državnim organima i među-narodnim institucijama na planu otkrivanja i sprečavanja ubacivanja falsifikovanog novca u kanale platnog prometa.

6. U cilju unapređivanja saradnje sa međunarodnim finansijskim institucijama, centralnim bankama dru-gih zemalja, kao i ispunjenja kriterijuma za članstvo Crne Gore u Evropskoj uniji, Centralna banka Crne Gore će:


a. Nastaviti saradnju sa Međunarodnim monetarnim fondom (MMF) i članicama grupacije Svjetske banke, naročito u dijelu razmjene informacija, korišćenja tehničke pomoći i stvaranja uslova za ko-rišćenje finansijske podrške u okviru aranžmana aktuelnih za Crnu Goru;

b. Unapređivati saradnju sa ostalim međunarodnim finansijskim i drugim organizacijama kroz uspo-stavljanje neposrednog kontakta, učešće u radu radnih tijela i skupština međunarodnih organizacija, kao i praćenja i organizovanja međunarodnih konferencija i seminara;

c. Razvijati saradnju sa drugim centralnim bankama i finansijskim tijelima kroz realizaciju postignu-tih sporazuma i memoranduma, posebno u oblasti supervizije banaka, kao i predlaganje novih obli-ka saradnje i uspostavljanje strateških partnerstava;

d. Praktikovati aktivno učešće eksperata Centralne banke na sastancima međunarodnih organizacija, forumima, seminarima i konferencijama posvećenim globalnoj finansijskoj stabilnosti i oblasti cen-tralnog bankarstva;

e. Aktivno učestvovati u procesu pridruživanja EU, kroz realizaciju saradnje sa nadležnim institucija-ma u Crnoj Gori i nastavak saradnje sa Evropskom komisijom i iniciranje novih vidova saradnje sa institucijama EU, prije svega Evropskom centralnom bankom;

f. Nastaviti aktivnosti na harmonizaciji domaćeg zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, u cilju stvaranja uslova za buduće nesmetano funkcionisanje Centralne banke u ESCB, i na realizaciji pro-jekata iz predpristupnih fondova EU namijenjenih Crnoj Gori;

g. Izraditi radne studije i smjernice kako bi se identifikovali ključni problemi u realizovanju obaveza CBCG u procesu evropskih integracija;

h. Preduzeti sve potrebne aktivnosti radi rješavanja spora oko članstva u Banci za međunarodna po-ravnanja.

7. CBCG će u narednom periodu posebnu pažnju pokloniti razvoju i unapređivanju informacionog sistema, usavršavanju zaposlenih, informisanju domaće i strane javnosti, kao i promovisanju društveno odgovor-ne institucije.

a. U cilju razvoja i unapređivanja informacionog sistema, a naročito radi povećanja stepena njegove bezbjednosti u uslovima porasta elektronskog kriminala, CBCG će:

• intenzivirati rad na razvijanju i implementaciji metodologije za upravljanje IT projektima,• unapređivati bezbjednost i raspoloživost informacionog sistema kroz implementaciju novih sis-

tema za skladištenje i arhiviranje podataka i stavljanje u funkciju alternativne lokacije,• povećati bezbjednost sistema kroz punu implementaciju PKI („Public key infrastructure“) in-

frastrukture i• unaprijediti efikasnost primjene postojećeg informacionog sistema u poslovanju kroz razvoj i

implementaciju aplikacija za podršku poslovanja.

b. Radi daljeg profesionalnog usavršavanja i unapređivanja znanja zaposlenih za potrebe radnih mje-sta na kojima su angažovani, kao i adekvatnog motivisanja zaposlenih, CBCG će:

• razvijati mehanizme za motivisanje zaposlenih, postizanje boljih rezultata i adekvatno nagrađi-vanje za postignute rezultate u radu,

• posvetiti posebnu pažnju usavršavanju zaposlenih sa manjim brojem godina radnog staža, kao i na usavršavanje za ona radna mjesta koja su od kritičnog značaja za realizaciju ustavnih od-govornosti,

• stimulisati zaposlene na stalno usavršavanje postojećih znanja, kao i na napredovanje u karije-ri i

149Prilozi

• posebnu pažnju pokloniti odabiru programa usavršavanja u inostranstvu za ona specijalistička znanja koja nije moguće steći u zemlji.

c. U skladu sa najvišim standardima transparentnosti, CBCG će u 2010. godini posvetiti posebnu pa-žnju informisanju javnosti o svim aspektima poslovanja CBCG, kao i ostvarivanja svojih ustavnih i zakonskih odgovornosti. U tom cilju CBCG će:

• blagovremeno informisati domaću i stranu javnost s pouzdanim informacijama, koje će biti ra-zumljive i stručnoj i običnoj javnosti,

• prilikom informisanja posebnu pažnju pokloniti aktivnostima, ciljevima i rezultatima svoga rada kroz saopštenja, putem veb prezentacije, izdavanjem publikacija, nastupima u medijima i na druge načine,

• promovisati finansijsku stabilnost i podizanje nivoa ekonomskog znanja u društvu kako bi se doprinijelo boljem razumijevanju centralnog bankarstva, finansijskog sistema i finansijske sta-bilnosti uopšte.

d. Svoje poslovanje, kao društveno odgovorna institucija, CBCG će bazirati na univerzalnim principi-ma zaštite ljudskih i radnih prava, očuvanja životne sredine i razvoja civilnog društva. U tom cilju, CBCG će u 2010 godini:

• u odnosu sa zaposlenima, graditi odnose uzajamnog povjerenja i poštovanja svih ljudskih i radnih prava,

• nastaviti da izdvaja sredstva za usavršavanje zaposlenih, kao i za pomoć zaposlenima u vanred-nim situacijama,

• u skladu sa finansijskim mogućnostima, izdvajati dio prihoda u humanitarne akcije i podršku razvoju kulturnih, istorijskih i drugih vrijednosti društva,

• nastojati da afirmiše deset principa globalnog dogovora Ujedinjenih nacija u Crnoj Gori i da for-mira široku podršku primjeni ovih principa,

• doprinositi jačanju civilnog društva kroz javno učešće u brojnim društvenim i socijalnim ak-tivnostima,

• razvijati dijalog između CBCG, udruženja banaka i drugih finansijskih institucija radi održa nja finansijske stabilnosti i ubrzanja privrednog razvoja Crne Gore,

• podsticati razvoj istraživačkog rada u Crnoj Gori u oblastima od interesa za CBCG,• doprinositi razvoju obrazovnog sistema kroz učešće predstavnika CBCG kao gostujućih preda-

vača u obrazovnim institucijama, nagrađivanje najboljih diplomiranih studenata, magistranata i doktoranata, i na druge načine od zajedničkog interesa CBCG i obrazovnih institucija,

• razmotriti mogućnosti za otvaranje muzeja novca u okviru CBCG.

****

Treba imati u vidu da se tokom 2010. godine očekuje donošenje novog zakona o CBCG. Izmjena zakonske re-gulative može zahtijevati i određene izmjene politike CBCG.

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

336.711(497.16)

GODIŠNJI izvještaj o radu : 2009. godina / Savjet Centralne banke Ljubiša Krgović... et. al. - (2003) . - Podgorica (Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2003 (Cetinje : OBOD). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6604 = Godišnji izvještaj o radu (Podgorica) COBISS.CG-ID 11832080

godiŠnji izvjeŠtaj o radu 2009. godina · javnošću. ova njena uloga je bila od izuzetnog...

Documents