GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN BUĞDAY GENETİK KAYNAKLARI

AÇISINDAN POTANSİYELİ

Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Ekimi Yapılan Yerel Buğday Çeşitlerini

Korumak ve Üreticilerini Desteklemek Amacıyla Neler Yapılmalı

Yrd. Doç. Dr. Hüsnü Aktaş

Mardin Artuklu Üniversitesi

Bitkisel gen kaynakları mevcut stres koşulları ve oluşması olası olumsuz

koşullara karşı dayanıklılık sağlayan gen allelleri bakımından geniş bir

varyasyona sahiptir.

Genetik kaynaklar onbinlerce yıllık gelişme süreci boyunca birçok baskı

koşuluna karşı dayanıklılık geliştirdiklerinden günümüzde karşı karşıya

olduğumuz sorunları aşmada sigorta durumunda olup birçok uluslar

arası sözleşmenin de konusudur.

Bunların en geniş kapsamlısı olan Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik

Sözleşmesi’nin üç temel prensibi

*Bu kaynakların korunması, *Sürdürülebilir kullanımı ile

*Kaynakların kullanımından doğacak yararların paylaşımıdır.

BİTKİSEL GEN KAYNAKLARI NEDEN ÖNEMLİ

1. Yabani türler: T. dicoccoides, T. boeoticum

2. Geçit formlar: T. Diococcum (Gernik), T. Monococcum (Siyez)

3. Yerel ve eski çeşitler: Sorgül, Havrani

4. Geliştirilmiş çeşitler ya da ıslah çeşitleri

GENETİK KAYNAKLAR Veya GENETİK

ÇEŞİTLİLİK

Aşırı kaynak tüketimi

Doğal Felaketler

Gıda Tük. Tektip Tarımdaki

faaliyetler Şehirleşme Bitki Islahı

GENETİK KAYNAKLAR NEDEN ÖNEMLİDİR

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GENETİK KAYNAKLAR

BUĞDAY GENETİK KAYNAKLARININ KULLANIM AMACI Bitki genetik kaynakları bitki ISLAH programlarında MELEZLEME ve BİYOTEKNOLOJİK

YÖNTEMLERLE iyi özelliklerin modern ıslah çeşitlerine aktarılması çalışmalarında ve

Genetik kaynakların içerisindeki genotipler DİREK olarak kullanılmaktadır. Bitki Islahında Amaç: Yüksek Adaptasyon Kaabiliyetine Sahip, Kaliteli Ve Hastalık Ve Zararlıara Dayanıklı Genotiplerin Geliştirilmesidir. Bu Özelliklere Sahip Genotiplerin Geliştirilmesinde Genetik Çeşitliliğe İhtiyacımız Vardır.

Islah

programlarında parent seçimi için

genetik varyasyona ihtiyacımız var

Germplazm içerisinde yeni

alleller belirlenmesi ve ilgili QTL’lerin

haritalanmasında

Eğer Genetik Çeşitlilik Varsa

Yerel ve yabani genetik çeşitliliğin yüksek olan doğal yetişme alanları

Yabani ve Yerel Buğdayların Rht ve Vrn, Ppt, HMW-LMW glutenin allelleri, Yr, Lr Bakımından Genetik Çeşitliliğe Sahiptir.

GENETİK KAYNAKLARIN KULLANIM ALANINA ÖRNEKLER Hem yabani hem de kültür koşullarında adaptasyonun genel koşulu ise genetik varyabilitedir. Doğal bitki populasyonları, ilkel bitki populasyonları ve YEREL ÇEŞİTLER önemli ölçüde genetik varyabiliteye sahiptirler. Genel olarak da varyasyon miktarı yabani ve ilkel çeşitlerde yüksektir . Ünlü NOBEL ödüllü buğday ıslahçısı Dr. NORMAN BORLAUG Buğdaya cücelik genlerini aktarırken, Japonya’ya özgü yerel sayılablecek bir genetik kaynaktan faydalanmış, ‘’YEŞİL DEVRİM’’ denilen olay yine bir genetik kaynaktan sağlanmıştır.

SENTETİK BUĞDAY ÜRETİMİNDE YEREL VE YABANİ TÜRLER KULLANILMAKTADIR

Buğdayın A,B ve D genomlarında genetik tabanı artırma çalışmalarında (yeni gen allelleri bulma) Yerel Makarnalık, dicoccum ve T. tauschii Genotipleri Kullanılmaktadır.

ISLAH ÇALIŞMALARI

ÇEŞİTLER

GENETİK ÇEŞİTLİLİK

2n= 28, AABB (makarnalık buğday) 2n= 42, AABBDD (Ekmeklik buğday)

The Great Plains became the main region for HRWW production after the first HRWW called “Turkey wheat” was introduced by Mennonite settlers who came from Ukraine to Kansas in 1874 (Quisenberry and Reitz, 1974; Paulsen and Shroyer, 2008; Ross, 1969). Quisenberry and Reitz (1974) stated that the Mennonite settlers called the wheat ‘Turkey’ because they obtained it from a little valley in Turkey. Turkey wheat replaced spring wheat cultivars in Nebraska and soft red winter wheat cultivars in Kansas, Oklahoma, and Texas due to its superior winter hardiness in 1894-1896 (Quisenberry, 1974).

1874 yılında ‘’TURKEY WHEAT’’ olarak adlandırılan Kırmızı-Sert-Kışlık Buğday özelliğe sahip YEREL BUĞDAY çeşidi Ukrayna’dan Kansas’a göç eden aileler tarafından Kansas, Nebraska, Texas federal bölgesinde ekilmiş ve bu bölgede kış soğukları zararı nedeniyle yazlık ekim yapılan alanlarda tane verimini büyük ölçüde artmasını sağlamış, ve bugün Amerika’da geliştirilen birçok çeşidin pedigrisinde bu çeşit mevcuttur. Bu örnek sadece bir yerel buğday çeşidinin bir ülkenin buğday tarımından sürdürebilirliğindeki önemini çok iyi anlatmaktadır.

GENETİK KAYNAKLARIN DİREK KULLANIMINA ÖRNEKLER VE YEREL ÇEŞİTLERİN POTANSİYELİ

İRAN SARDARİ YEREL EKMEKLİK BUĞDAY ÇEŞİDİ SARDARİ YEREL BUĞDAY ÇEŞİDİ İRANDA YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDAKİ URETİM ALANININ % 60 CİVARINDA EKİM ALANINA SAHİPTİR. GELİŞTİRİLMİŞ MODERN ISLAH ÇEŞİTLERİNİN NEREDEYSE BÜTÜNÜ YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDA BU ÇEŞİDİN GERİSİNDE TANE VERİMİNE SAHİP VE ÇİFTÇİLER TARAFINDAN EN FAZLA TERCİH EDİLEN ÇEŞİTTİR.

GENETİK KAYNAKLARIN DİREK KULLANIMINA ÖRNEKLER VE YEREL ÇEŞİTLERİN POTANSİYELİ

GEREK-79 ÇEŞİDİ GEREK-79 ÇEŞİDİ DE YEREL EKMEKLİK BUĞDAY ÇEŞİDİ OLUP SELEKSİYON ISLAHI İLE TESCİL EDİLMİŞTİR. SOĞUK VE KURAKLIK STRESİNİN YOĞUN OLDUĞU İÇ ANADOLU BÖLGESİNDE ULUSAL-ULUSLARARASI BİRÇOK ÖZEL TOHUM FİRMALARI, CIMMYT, ICARDA GİBİ ULUSALARASI KURULUŞLAR VE ULUSAL ENSTİTÜLERİMİZİN ISLAH ÇALIŞMALARI OLSA DA GEREK-79 ÇEŞİDİ YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDA EN FAZLA YETİŞTİRİLEN VE TERCİH EDİLEN BİR ÇEŞİTTİR. HEM SOĞUK KOŞULLARDA HEM DE KURAK KOŞULLARDA UZUN KOLEOPTİL VE KÖK YAPISI BU ÇEŞİDİN KURAK VE SOĞUĞA KARŞI DAYANIMININ SEBEBİ OLABİLİR

İN-SİTU KORUMA (Doğal Habitatı içinde Koruma): Bir türün ve onun genlerinin, o türün yaşadığı doğal yaşama ortamlarında koruma altına alınması işlemidir. Yabani türler yetiştikleri habitatlarda, Yerel çeşitler ise çiftçi tarlalarında İN-SİTU korunabilirler. Tabiat parkları, Doğayı Koruma Alanları, Gen koruma Ormanları, Milli Parklar, gibi yerler İn-situ koruma alanlarıdır.

GENETİK KAYNAKLARIN MUHAFAZASI YÖNTEMLERİ

IN-SİTU KORUMANIN AVANTAJLARI Bitkilerin çevresel değişimle süregelen evrimlerinin devamı yerinde

muhafaza çalışmaları ile sağlanmış olur.

In-situ koruma, biyolojik çeşitliliğin ve onun bir parçası olan gen kaynaklarının korunması için etkin bir biyolojik yöntemdir.

IN-SITU koruma ile o türe ait daha fazla populasyon korunmuş olur, bu yüzden genetik varyabilite yüksektir.

DEZAVANTAJI Organizasyonu ve takibi zordur. Yüksek verimli çeşitlerin varlığında yerel çeşitlerin üreticiler tarafından tercihi zorlaşmaktadır.

EX SİTU KORUMA: Genetik kaynaklar bulundukları ortamların dışında gen bankalarında muhafaza edilirler. Tohumlu bitkiler tohum gen bankalarında; Çelik, yumru, rizom gibi üreme organları ile üreyen bitkiler ise, arazi gen

bankaları olarak adlandırılan koleksiyon bahçelerinde ex situ olarak korunurlar. Gen bankalarında her bitki türünün muhafazası teknik olarak mümkün olmayabilmektedir.

AVANTAJLARI Özellikle yok olma tehlikesi olan tür, çeşit veya genotiplerin devamlılığı sağlanmış olur. Herhangi bir türün kendi habiatında meydana gelecek bir yangın, felaket gibi durumda bazı genotipler veya populasyonlar tamamı ile yok olabilir. DEZAVANTAJLARI Herhangi bir türün tüm genotiplerinin örneklenmesi mümkün değil ve genetik çeşitlilik IN-SITU korumaya göre düşüktür. Büyük organizasyon, iş gücü, zaman ve bütçe gerekmektedir. Tür, çeşit veya genotiplerin yenileme ve çoğaltma faaliyetleri, örneklerin canlılık ve miktar açısından izlenmesinde zorluklar söz konusudur.

EX SİTU KORUMA

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN YABANİ VE YEREL BUĞDAYLAR BAKIMINDAN POTANSİYELİ

Türkiye bitki genetik çeşitliliği bakımından çok özel bir konumda bulunmaktadır.

Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi yabani buğday, yerel buğday, baklagil ve

yem bitkileri açısından ve bir çok endemik türe ev sahipliği yapmaktadır.

Verimli Hilalin Merkezi

Birçok tahıl, baklagil ve insan beslenmesinde kullanılan diğer tahılların ilk olarak kültüre alındığı alan Verimli Hilal

TARIMIN BEŞİĞİ

KARACADAĞ (Şanlıurfa-Diyarbakır-Mardin) ve CEYLANPINAR

Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu bölgesinde buğday evrimi ile ilgili çalışma yapmış

birçok araştırmacı Karacadağ’ın buğdayın ilk kültüre alındığı yer olduğunu

bildirmişlerdir. Karacadağ sadece volkanik bir dağ değil, Güneydoğu Anadolu

bölgesinde Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin illerinin (provinces) üçgeninde yer alan

ve 120 km çapa ve 8000 km karelik alana sahip, bazalt taşlarla kaplanmış bir

bölgedir.

Bitkisel genetik çeşitliliğin zenginliği temel olarak, topografya, iklim ve diğer

çevre koşullarının kısa mesafeler içinde değişiklik göstermesinden

kaynaklanmaktadır.

Makarnalık ve Ekmeklik Buğdayın Orjini ve Karacadağ

BB AA

X

2n= 14 AA T. Urartu

2n=14 BB Aeg. speltoides

=

2n = 28 AABB T. dicoccoides

X =

2n=14 DD Ae. tauschii

2n= 42 AABBDD Ekmeklik buğday

T. dicoccoides (Yabani) 2n=28

T. dicoccum (primitiv type) 2n=28

T. durum (Kültür tipi) 2n=28

Tr. Boeoticum (Yabani tip) 2n=14

Tr. Monoccum (Primitiv tip) 2n=14

Diploid Buğdaylar

ABSTRACT

MSc THESIS

THE MORPHOLOGICAL AND MOLECULAR CHARACTERIZATION OF

WILD DIPLOID WHEAT (T.monococcum ssp.boeoticum) ORIGINATED

FROM TURKEY

Hüsnü AKTAŞ

DEPARTMENT OF FIELD CROPS

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

UNIVERSITY OF ÇUKUROVA

Supervisor : Assoc.Prof.Dr. Hakan ÖZKAN

Year : 2007, Pages: 68

KARACADAĞ’daki Genetik Kaynakları Tehdit Eden Durumlar

• Mera alanlarının tarla açmak amacıyla sürülmesi, aşırı otlatma)

• Anızın yakılması, aşırı gübre ve tarımsal ilaç kullanımı, yüksek verimli çeşitlerin yaygınlaşması),

• Şehirleşme, endüstrileşme, yol ve baraj yapımlar

• Yabani bitkilere doğal korumalık yapan bazalt taşların mucur yapımı için kullanımı

• Yabani bitkilere doğal korumalık yapan geven bitkisinin hayvan beslenmesinde kullanım için sökülmesi

Kaynak: Wheat Atlas

2009-2014 Yılları arasında FAO tarafından desteklenen TAGEM-CIMMYT-ICARDA ‘nın ortaklığıyla IRAN-AFGANİSTAN VE TÜRKİYE’deki Yerel Buğdayların Korunması ve Yaygınlaştırılmasını Amaçlayan TREATY PROJESİ

2500 adet yerel buğday çeşidinin 450 adet farklı çeşit Güneydoğu Anadolu’dan toplanmış ve en yüksek genetik çeşitliliğin bu bölgede olduğu tespit edilmiştir.

TÜRKİYE’DE YEREL BUĞDAYLARIN YETİŞTİRİLDİĞİ ALANLAR

Kaynak: Türkiye Buğday Atlası

TOPBAŞ KARAKILÇIK KIRMIZI BUĞDAY (SORIK)

SORGUL-HAVRANİ- BEYAZİ BEJİREŞ-BEJİSOR- SORIK-HİNTA EKMEKLİK YEREL ÇEŞ

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİ

GAB YEREL BUĞDAYLARIN MAKARNALIK VE EKMEKLİK % ORANI

MAKARNALIK YEREL BUĞDAY: % 70 EKMEKLİK YEREL BUĞDAY : % 30

YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİNİN KULLANIM ALANI (%) (TÜKETİM ŞEKLİ)

BULGUR OLARAK : % 48 EKMEKLİK YEREL BUĞDAY : % 47 DİĞER ÜRÜNLER : % 5

Kaynak: Mustafa Kan ve ark., 2015. Wheat landraces in farmers’ Field in Turkey; National Survey, collection and conservation, 2009-2014

G.DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE YEREL BUĞDAYLARIN KULLANIM ALANLARI

YEREL BUĞDAYLARIN GÜNEYDOĞU ANADOLU’DA TOPLAM EKİM ALANI % 2? %3?

Yerel Buğday Yetiştiriciliği Yapan Üretici Ve Alanların Genel Özellikleri

Kısıtlı maddi imkanlara sahip Çiftçiler

Tarımsal teknolojiden yoksun alanlarda

Gübre, yabancı ot ilacı, insektisit ve fungusit ilaç kullanımı yok veya sınırlı

Aynı zamanda hayvan yetiştiriciliği yapılan alanlarda saman için

Ev içi tüketim için genel olarak Yaşlı Çiftçiler tarafından Şehir merkezlerinden uzakta yer alan köylerde yerel buğday yetiştiriciliği yapılmaktadır.

YEREL BUĞDAY YETİŞTİRİCİLİĞİ GELECEĞİ KONUSUNDA BİR OLUMSUZLUK VEYA TEHLİKE VAR MI?

GENÇ NÜFUSUN BU KONUDA İLGİSİZ VE BİLGİSİNİN DÜŞÜK OLMASI

GENÇ NÜFUSUN ŞEHİRLERDE YAŞAMASI VE KÖYLERDEN GÖÇ

YÜKSEK VERİMLİ MODERN ISLAH ÇEŞİTLERİNİN YAYGINLAŞMASI

AŞIRI PESTİSİT KULLANIMI

DEVLET POLİTİKASI OLARAK BU ÇİFTÇİLER İÇİN BİR DESTEK PROGRAMININ VEYA AYRICALIĞININ OLMAMASI

YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİNİN ÜRETİMİ NASIL SÜRDÜRÜLEBİLİR KILINABİLİR ?

YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİ GENEL OLARAK KİMYASAL GÜBRELERE RESPONSU DÜŞÜK

HASTALIKLARA KARŞI OLUŞAN VERİM KAYBI DÜŞÜK

MARJİNAL KOŞULLARA DAYANIKLI

TAD VE AROMA BAKIMINDAN ÜSTÜN

İNSANLARIN YEREL BUĞDAY ÜRÜNLERİNE İLGİNİN ARTMASI GİBİ NEDENLERDEN DOLAYI ORGANİK TARIMA UYGUN OLUP,

YEREL BUĞDAY YETİŞTİRİCİLİĞİ ORGANİK TARIM KAPSAMINA ALINMALI VE KAYDA

DEĞER BİR DEVLET DESTEĞİNİN OLMASI GEREKMEKTEDİR. YEREL BUĞDAY YETİŞTİRME ALANLARI VE ÜRÜNLERİNİN COĞRAFİ İŞARETLEMESİ

ÖN-ISLAH (PRE-BREEDİNG) PROGRAMLARININ OLUŞTURULMASI

PRE-BREEDİNG PROGRAMI WİDE CROSS

(YEREL, PRİMİTİV BUĞDAYLAR)

BUĞDAY ISLAH PROGRAMI

(Fizyoloji, Kalite Bölümleri

ELİT NURSERİ

CIMMYT’DE ISLAH ISLAH SÜRECİ

No Çiftçi neden yerel çeşit yetiştiriyor

1 Modern çeşitlere erişimin kısıtlı olması

2 Yerel tüketime uygunluk

3 Üretim maliyetinin düşük olması (daha az girdi)

4 Bilgi ve farkındalık eksikliği

5 Sanayinin talebi

6 Marjinal koşullara daha iyi uyum

7 Hayvan besleme için daha iyi (saman)

8 Kültürel gurur / miras

9 Kaynak yetersizliği

10 Tohumluk almak için mali imkanlar yetersiz

11 Saman kalitesi ve miktarı

12 Geleneksel ürünlerin üretimine uygun olma

13 Tad ve besleme değeri

14 Pazar potansiyeli / yüksek fiyat

15 Verim istikrarı

Buğday yerel çeşitlerinin üretimi nasıl sürdürülebilir kılınabilir ? Öncelik

Yerel çeşitlerin üretimine hükümet desteği verilmesi Sanayicilerin ilgisinin çekilmesi Sözleşmeli üretim Çiftçi şartlarında muhafaza çalışmaları yapılmalı Yerel çeşitlerin Pazar değerinin yükseltilmesi çalışmaları

Buğday yerel çeşitlerinin organik tarım + pazarlama için değerlendirilmesi

Yerel çeşit işleyen kurumların işleme kapasitesinin geliştirilmesi

Yerel tohumculukla uğraşan işletmelerin teşviki

Yerel çeşit yetiştiren üreticilere yetiştiricilik eğitimi verilmesi

Son ürün üretiminde kalite belirleme yöntemleri ve ekipmanı geliştirilmeli

Yerel bilgiler, yenilikler ve uygulmalar kayıt altına alınmalı ve korunmalı

Buğday yerel çeşitlerinin üretimi nasıl sürdürülebilir kılınabilir ?

Tüketicinin sağlık üzerine faydaları da dahil olmak üzere bilinçlendirilmesi

Tohumculuk Kanunu'nun değiştirilmesi / Yerel çeşitleri koruyan yasal düzenlemeler

Yerel bilgiyle desteklenmiş çiftçi koşullarında geliştirme

Yerel çeşitlerin pazarlanmasında kolaylıklar sağlanması

Özellikli ürünler için "ayrıcalıklı üretim alanları" oluşturulması

Tohumculuk Kanununda yerel çeşitlere yer verilmesi

Yerel çeşit işleyen firmalara kredi temini

Yerel bilgiler, yenilikler ve uygulmalar kayıt altına alınmalı ve korunmalı

TA Enstitüleri ve Üniversitelerde ÖN-ISLAH PROGRAMLARININ Oluşturulması

KARACADAĞ, YEREL VE YABANİ

GENETİK KAYNAKLAR GELECEĞİMİZDİR

TEŞEKKÜRLER