Nazif Dokle

Goranske narodne balade

Prizren

2012

2

Autor:

Nazif DOKLE

Naslov knjige:

Ballada popullore gorane

Goranske narodne balade

Recenzija, prevod na bosanski i korektura:

Dr. Sadik IDRIZI

Tehnika obrada:

Amir JAKUPI

Sva prava zatiena

tampa:

3

Predgovor

1.

Balade zauzimaju posebno mjesto u okviru bogatog usmenog (narodnog)

folklora Gore. ak se ova oblast, unutar albanskih teritorija, po procvatu i bogatstvu ove vrste narodnog stvaralatva moe uporediti sa oblau Sjevernih Alpa (albanskih), koja je poznata po junakoj epici. Iako su ovo vrijednosti dva razliita univerzuma, poreenja se mogu praviti. Naini umjetnikog izraza determiniu se istim stvaralakim izrazom koji regulie najavu prizemnih vibracija due sinova Ademovih, bez obzira na mjesto, vrijeme, jezik ili etniku pripadnost.

Ova umjetnika realnost se ne moe prihvatiti kao takva itanjem, posmatranjem i fragmentarnim komentarima, ve jedino izborom i obogaena kao to se kod minerala, u procesu izbora bogate materije, odstranjuju predmeti slabijeg ili jalovog sastava. Samo na taj nain emo ovo bogatstvo vratiti stvaraocima, njegovim nosiocima, pokoljenjima i svima

zaintereovanim. Samo ga tako potvrujemo, argumentima. Samo tako oduzimamo mogunost onima koji po cijeli boiji dan pekuliu i o ovom aspektu narodnog stvaralatva Gorana. Izbjegavajui bezline polemike: Ni koko, ni jaje , Ni karaman, ni nusa, ini nam se uputnije da objavimo ove pjesme dajui ansu njima, a i svima, da piu ta ele i kako ele o njima, ali ne dajui im mogunost da poriu njihovo postojanje.

Albanski prevod viestruko pojaava dimenziju ove materije, bolje identifikuje zone diverziteta, ograde i prolaze razmjena, tijesnace i pogodne

terene za izgradnju mostova, sprijeava podmukle zamke, rui uzroke izolacije, rastjeruje magle predrasuda, gasi nerazumne ujede mrnje i pomae da se njihova energija usmjeri u korist prosperiteta Albanije i Kosova i meuetnikih odnosa na Balkanu.

Objavljivanje ovih balada pojaava ponos stanovnika Gore, oznaava njihovu realnu vrijednost doprinosa obogaivanju kultura Albanije, Kosova i cijelog Balkana. Opravdava legitimnost njihovih zahtjeva i insistiranje sa

ciljem prihvatanja i zatite njihove kulturne batine i maternjeg jezika od strane pomenutih drava. To ih motivie da se integriu unutar drava kao jednaki meu jednakima, gdje za sve ima mjesta.

4

To nas je poticalo i rukovodilo prilikom pisanja izbora koji donosimo na

uvid itaocima i naunoj javnosti. U fazi prepoznavanja, studiranja i identifikacije folklornog materijala vodili smo rauna da ne izostavimo ili potcijenimo nita od onoga to je dosad objavljeno, ne zaboravljajui da moda ima jo neobjavljenog materijala u krugu njegovih nosilaca.

Tokom selekcije, u nastojanju da budemo nauno to precizniji, glavnu panju smo usmjerli ka odvajanju balada od ostalog dijela narodne poezije, obuhvatanju svih tretiranih motiva kao i njihovoj to preciznijoj klasifikaciji. Od varijanata smo birali one koje su poznatiije, one koje su poetski

strukturirane, logiki jasnije i umjetniki dotjeranije, bez pretenzija da smo uvijek tano pogodili cilj i da nema mjesta za raspravu. U dva sluaja, zbog zanimljivog sadraja i idejno-emocionalne posebnosti koju imaju balade Letuaf Stojan letuaf (Ljetovao Stojan, ljetovao) i to se beli gore vo planina (ta se bijeli gore u planini), dali smo ih u dvije varijante.

U knjizi su sakupljene 84 balade na osnovu kriterijuma koje smo gore

pomenuli. Selektirane su u dvostruko veem broju nego to su, zajedno sa varijantama, objavljene u zbirci Goranske narodne pesme (Pritina, 1987) Haruna Hasanija, Goranski narodni pesni (Skopje, 2000) i Sevni bre aik, sevni bre duo (Prizren, 2004) Nazifa Doklea, Gora i Gorani (Tirana, 2002) Mehmeta Hode i Sedefna tambura (Prizren, 2008) Ramadana Redeplarija, koje sadre veliki broj narodnih pjesama istraenih i sakupljenih na cijelom prostoru u 27 sela sa torbekim stanovnitvom u oblasti Gora, sa obje strane politike albansko-kosovske granice, odnosno u distriktu Kuks (Albanija) i optini Draga (Kosovo).

2.

Geografija ovih balada, osim onih sa motivima balkanskih sestrimljenja

/varijanti u kojima nije odreen prostor djelovanja, je oblast Gora (Gora, Gorska nahija, ar-planina, Brod, Zlipotok, Borje, Borska nahija, itejec, Kruevo, Arabadinica, Kopravo brdo, Tetovske derveni, Morava, Murga, Kruejeka damija, Tihe vode, Mazen kamen, Gorne grobita, itejeke gumena, itejeke zavori, Bela zemna, Putoj kruejeke, Kaculjica, utman planina) i mjesta u kojima borave njeni stanovnici (Crno more, Arnautlak,

Turkija, Anadollija, Karadak, Gusinje polje, Stambol, Ederne, Skopje, Veles,

Prizren, Novi Pazar, Kavala, Panaur, ur).

Ostali detalji ove geografije: malena vrata, pokraj reka, sred selo, vie selo, vo kave, porte obe krila, dvoroj zarudene, presno grope, gorno maalo, deje

5

ke se beret, oro ke igraje, este putita, drvari e idet, beari e etaje i e prohoaje, gorna damija, gore vo planina, dovnujet sokak, ravni dvoroi, ema studena, krua zelena, buka zelena, strga, pri vodenica, teke porte, baha, s beari, plevna, ardak, izvir voda, golema niva, kamnjoj i karpe, lipe, jeleni, orman etine meke, drene, 'vto cveie, niz zavori, niz ipkoji, vrba urevdenova i dr., sputaju nas u sitne predjele goranskih sela u kojima ive, rade, meditiraju, vole, pate, uivaju i umiru protagonisti ovih balada.

I muslimanski antroponimi (muki: Alija, Alim, Asan, Aim, Bajro, Beir, Demir, Destan, Ejup, Emin, Esat, Husen, Idriz, Jusuf, Liman, Mazlum,

Memet, Magmut, Mule, Murat, Mustafa, Nazim, Omer, amil, Redo, Sahit, Sejfo, Spahine, Suljo, Sultan Murat, Murselj, Sultan Sulejman, uaip, Ture, Urum, Usen, Zejnelj; enski: Afiza, Ajrija, Aja, Alimbegoica, Altana, Asanainica, Fata, Fatima, Hatida, Kadema, Mahmudija, Nurka, ama, erimija, Magmutpainica Raza, ajza, Vajda, Demilja, Duljiza, Zejnepa) kao i oni hrianski (muki: Cike, orija, Jankula, Leven Pejan, Stojan, Stojunak; enski: Angelina, Bojana, Elenka, Ilinka, Jahinka, Jana, Mara, Milka, Magdalena, Milena, Mina, Guna) i neki patronimi (Bajmak, Bengo,

Maorovci, Demiraginci, Dorija, Tajina, Rajkona) takoer govore o ovoj oblasti.

Treba uzeti u obzir i ostala opta imena za ljude koji se javljaju u raznim situacijama i dogaajima: age, Arnauti, aser elebija, babajko, bear, Borjani, brodski kapetan, Brojani, careva vojska, dejke dadene, deveri,

gurbetije, hadije, heimi, hode, jetrva, Kalisjani, katar Jujupi, kulukdija, moma, mjaica, majka, momci, nalbatine, ovare, prizrenske muftije, iradije urjani, sestra, stara carica, starite so belo bradite, uraci, telal, tetovske kadije, tri sestre, trojca braa, verna ljuba, vezir, vojvoda, crne Cigani, inde bule, meandije i dr.

Anonimni stvaralac balada i njihovi protagonisti svjesni su svog razliitog identiteta u odnosu na druge. U stihovima susreemo odreenja: Gorska nahija, uzel gora, gorska anema, gorski trndafil, gorski saltanet, gorske dejke i dr.

Oni su nosioci etnopsihikih odlika stanovnika ove oblasti koje se manifestuju kroz njihova djelovanja, miljenja, stavove, reakcije i ponaanja. Porodica je svetinja i sve se rtvuje za nju i u njeno ime. Pored glasa protesta ovdje se jasno identifikuje energija, koja stavlja u pokret zajednicu

protiv faktora (prinoenje ljudskih rtava, ekonomska i vojnika migracija, regrutovanje djece u janjiare, samovolja monika, udaja daleko od rodnog

6

mjesta, otmica djevojaka, promjena pola, nemoral, pljaka, uzimanje talaca i dr.) koji je ugroavaju spolja i, onih (ljubomora, zavist, egoizam meu roditeljima, nevjestama i djecom, jetrvama, braom, suprunicima) koji je nagriu iznutra.

Urum esedija unitava sina nesrene udovice na dan kada uzimaju mladu zato to nije pozvan na svadbu:

Ga zatemne, jena temna m'gla

Niz m'glata jeno belo pile

Ne je pile, toku je Urum esedija So aser elebija Gi go batisa jeno stradno dete.

Jankula vojvoda ubija Redu pehlivana, jer ga je on elio unititi poto nije promijenio vjeru.

- Ore Jankula, junak Jankula, Redo po nas ide, Redo nas e ne utepa! - Ne se stegaj, Jano belo grlo, Jankula je ovdeka.

Javnost kanjava Ajriju i proklinje je zbog njenog ponaanja kao prostitutke iz javne kue, ime provocira i kalja istu ljubav i moral zajednice.

Ajrijo, aro te udrilo,

o si ot sebe uinila, Si otvorila erene! Malo li ti bea Brojani

I iradije urjani?!

Crni Arapin posmatra divnu tek sagraenu kulu i smatra da je bezvrijedna i beznaajna bez jedne vjerne domaice i kroz monolog joj se obraa:

Mori, kulo, o si lina, Lina i pristala, Jo da ima jena verna ljuba, Verna ljuba, jena domainka, Da te redi, da te razreduje.

U cilju sprijeavanje incesta, ija bi realizacija, kako se vjeruje, bila fatalna, nije dovoljna samo snaga drutva, nego i prirode:

7

Vo dvoroi dva beli goluba,

Jeden guga, drugi ne guga:

udo bilo, jo ne se videlo, Da se zemet bratec i sestrica.

Sjedobradi starac, koji u igri preskae bor i pobjeuje sve mlade takmiare, umiruje Janinku, koja misli da e pripasti njemu, rijeima:

Ja ne te zimam za mene,

De mori Jano, de, de mori duo de. Ja e te zimam za sina, De mori Jano, de, de mori duo de.

3.

Boanski izvor stvaranja jedne zdrave porodice je ljubav. Ona je kvasac za duhovnu fermentaciju koja eksplodira u bezbroj domova u stihovima ovih

balada. ajza odlui da tuguje i zavije se u crno kada se Murat, izabranik njenog srca, oeni nekom drugom:

ajza go erdan turila, Koulja ne ga oprala.

Ot ka se Murat oeni.

Fati, koja otkrije da joj je brat rtva njenoga mua krvopije, ne preostaje nita drugo nego da proklinje:

Da bi oorajla, mori majko, o me dade tamo.

Jusuh Hadija, izazvan od majke da ne eli da se odvoji od Demilje zbog skupocjenog nakita, ne moe se suzdrati:

Alita ogin da gi izgore, Dukati ejtan da gi izede, Ka da ga Demilja prealjim, Demilja mi ga dua izgore.

Ljuba nagovara Omera da ne postaje kaak (bjegunac) i da ne prodaje iflik, jer e ga ona ekati i biti askerica (vojnikua) dok se ne vrati:

e te ekam, Omer, dur da dojde,

8

Dur da dojde ot aserlak, Ja e bidem aserica.

Jedna druga djevojka jada se svom mlaem bratu i pokazuje upornost:

Ja ne go zimam, Imere be brate, Usena Bajmaka,

Vek e vekujem, Imere be brate, Saita e ekam.

Stojan vjeruje u lane dokaze svoje majke da ga je Bojana iznevjerila, te je ubija. Kada sazna istinu, ubija i sebe. Prevazilazi Otela, koji je ubio

Desdemonu a potom i sebe poto je doznao prljavu igru Jaga. Ovdje su stvari drugaije, ovjek ne poznaje ni sebe. Umjesto Jaga imamo majku (stara majka dejmenlija), imamo neto nevieno i bez presedana, neto ega nema ak ni u grkim tragedijama, gdje i posjeena glava govori kako bi javnosti ukazala na zloin:

Majice mila, premila, Neje da gleda dva dobra, Saka da gleda dva groba.

Bujica kletvi pada na one koji su djevojci ukrali bosiljak koji zalijeva kako bi

svom izabraniku posvjedoila ljubav:

Devet godine da lei, Na desetata da stane,

Na slamka da se nadopre,

Na lenik voda da pije, Da dunet sivni vetroi,

Da go oneset v planina, Da go kljukaje orloi!!

Jedna druga ena, koju je mu uhvatio na djelu (u preljubi) bez straha saoptava istinu, to moe uraditi samo srce ohrabreno ljubavlju:

Asane, dilber stopane,

ini mi o e mi ini, On mi je prvi gledanik.

Zaloga ljubavi koja poinje da vene nakon devet godina, podsjea Hasan-agu na obeanje koje je dao. Postaje zmaj koji se munjevito kree prema dragoj kako je ne bi izgubio:

9

Do devet godine, mladi Asan-ai, itka mu se razvijala Desetata, mladi Asan-ai, mu zapovenuala. Pisna, vrisna, mladi Asan-aga, kako ljuta zmija.

Udaja djevojke daleko od rodnog mjesta i bez ljubavi dovoljan je razlog za

osvjetu svojoj majci. Zato je pogaa pravo u srce okantnom izjavom:

Ja e vi umrem, of mila majice, ot karasevda, Of, mila dadice, za gledanika!

Mehmet-aga, kojeg su okolnosti natjerale da krene u svatove svoje bive drage, koju je volio tri godine i tri dana, moli:

Ore Gospod, more Gospod,

Ta mi duni silen veter,

erimiji duak da gi frlji, Jo jen put erimija da ga viim!

Poruka jedne djevojke na umoru je da ostave i trei prozor na njenom mezaru (grobu):

Treoto da gleda, majice mila mua, Beari e etaje i e prohodaje, Tuje mi eta Sait ludo dete.

Ture se jurei vraa iz izgnanstva kako bi Minu zatekao u ivotu i kako bi joj doneo ono to je traila. Ne moe savladati bol i pokraj njenog mezara predaje se nesrei:

Udri ruke, Ture, na kolena,

Mu ispuca mintan bojdaklija, Mu se skri prsten muhurlija.

Murselj niti jede niti pije zbog vjeridbe svoje voljene osobe za drugoga.

Husen ne prihvata da preeka tupane (muziku), jer se eni sa Atom aiklijom. Na poziv sestre i molbe daida odgovara:

Nejdem, sestro, ne me ekajte, Ja som sakav Aja eerlija.

A Muju, koji se eni Novjankom koju ne voli, podsjeaju:

10

- Stani Mujo, tupani tupaje.

On ne moe tako lako i tako brzo povrijediti uspomene za voljenom i odgovara:

- Ne stanujem a ni ga poljujem,

Dur je iva Hatida Rajkona.

Ojaeni momak posljednji put obraa se Vajdi eerliji:

Merak ti som imaf, eerli Vajdo, Ka ne razdvojia?!

Sega bolen leim, e ti umrem od pusti verem, Da me ali, nemoj da me zabraj.

esto puta zaljubljeni daju koliko kobne toliko i humane izjave:

Maro, umui se, Se ja se oeni, vo pusta planina Vo pusta planina, so crna zemna!

Nurka odluno i sa gaenjem odbacuje prijedlog da ostavi Aim-aju zarad nekog drugog:

e prodavam pristala promena, e prodavam na sebe o imam, Ja e ekam mujego Aim-aja, Dur mi dojde od Kavala,

Dur ileze ot pusta apsana.

U jednoj slinoj situaciji nevjesta se obraa svekru:

Neka dade, babo more, estotine Suljo-ehaja, babo more, doma neka dojde.

Predugo ljubavno ekanje, zbog viegodinjeg odsustva mueva, pretvara se u strepnju kod goranske ene. Iz dana u dan gase se posljednje iskre vatre koja ne moe vjeno gorjeti. U takvim uslovima preostaje joj da jedino hladnokrvno opravda fatalnost:

Da som voda, majice bi protekla, Dadice, du Ljimana,

11

Da som pilje, majice, bi ljetnala, Dadice, du Ljimana.

Pusti mlados, majice, ne se ua, Dadice povenuje!!

Mladoj Sebuhani se u san useli crv strane sumnje koji postepeno prerasta u vrele suze oajanja:

- Da li e me tura, Ali-ago, elj na gurbet ' ide?

Umiruje je samo odgovor njenog ovjeka da je oekuje manje zlo, gurbet:

- Ne te turam, Sebujane, na gurbet e idem.

Samo valovi zaljubljenih srca su u stanju da prate melodije do prostora do

kojih ne doseu ljudske oi ili um. Leven Peji treba samo nekoliko zvukova da poalje poruku:

Mori ljubo, mori, verna ljubo,

Ako spije, mori, son da soni. Ako vezi, mori, da razbere.

Kletve ranjenih srca bez milosti padaju na one koji ubijaju mladalake ljubavi:

Puste mu ostanale, majice mila mua, Jena mu ne bljeknala!

(- za jednog bogatog i starijeg ovjeka)

uma da udri tetovske kadije! (- za dravnog zvaninika koji u vojsku mobilie krem omladine)

- Puste ostanale, Imere be brate, edrenske pampuri!

(- za vozove koji su kidnapovali Sahita i kao nizama ga odveli u

predjele bez povratka)

Da gi nosi, da ne gi erdosa! (- za zaovu koja je natjerala brata da dovede i drugu enu, inou)

ata daje do znanja roditeljima i cijelom svijetu:

Ja jeno vi som kaala, lele

12

Ne zimam Mazlum dovite, Ka zapareno snopite.

Isto tako i njena drugarica prezire starca za kojeg je udaju i njegova obeanja da e joj ponuditi sva blaga:

-Trni se od tuje, e staro starite!

Zato to ga toliko voli, najmlaa meu snahama trojice brae, savjetuje Hasan-agu da se dri opklade sa braom kako ne bi ugrozio jedinstvo porodice. Zbog toga prihvata da bude rtvovana:

- Ne rasipuj, mladi Asan, golema oblaga,

Neka me staite ka to ste se oblagale.

To prihvata samo pod jednim uslovom da i posle zaziivanja moe obavljati obavezu prema bebi (dojiti je):

Samo e mi ostaj mua desna ruka, So so desna sisa, mladi Asan-aga.

So rukata dete da go okaisam, So sisava dete da go iznadoim.

Mlada nevjesta zna da privue panju i ljubav mua optereenog tekim stoarskim poslovima:

Gri zatnate s erdani Mori vrbice urevdenova, Oni um mu go zimaje.

Ofara go premamujet.

4.

Bezgranina i bezuslovna ljubav prema majci je druga etnopsiholoka odlika stanovnika Gore. U osamdeset i etiri balade samo se pet-et puta pominje otac i to u jednom sluaju u negativnom kontekstu, kada erku prodaje za bogatstvo (Ti li me dade, majice mila mua). Ovo je zanimljivo ako se uzme u obzir vremensko i prostorno djelovanje likova u ovim baladama. U njima

je majka glavni autoritet. Moda se ovo moe objasniti veoma tekim i psiholoki optereenim okolnostima u kojima djeluju linosti kada gotovo instinktivno artikuliu i apostrofiraju majku, a ne oca, u formama: majice mila, majice mila premila, nane, stara majka, dadice, mila nanice, mila

13

dadice. Moda se razlog moe traiti u dubini ljudske due. Ovim imenima obraaju joj se ak i kada okonavaju svoj ivot (vre samoubistvo) zbog njenih intriga. U okviru porodice, naroito intimni i ljudski odnosi vladaju izmeu majke i erke, sestre i brata, ponekad napeti zbog sitnih erova, tajni, ljubomore iz razloga privilegovanog poloaja mukog djeteta u porodici. Jedan veoma zanimljiv amanet ostavlja jedna djevojka na umoru trojici

voljene brae koji su je uznemiravali:

Vasijet ostavam, miljem trojca braam, Sveten altipatlak,

Ka e ge tekne, ka me nasituale, Da go ispucaje.

erka se na umoru obraa svojoj majci koja je udala daleko, na ovaj nain:

Tuga nosim, majko, da te viim. e ti umrem, majko, mlada i zelena, e ti ostajm, majko, ludo dete, Da go ali, jetim da go gleda. Mene mi si majko, prok'vnala,

Da se mije, majko, ne viime!

Meutim, uvijek hladni i na ivici konflikta nalaze se odnosi meu jetrvama, kao i meu velikim i potovanim pobratimima.

5.

U ovim baladama do detalja je naslikan tipini ivot u oblasti Gora.

Vlasnici stada koji planduju sa stokom u ljetnim katunima (baijama):

Leven Pejan, mori, ovce pase,

Ovce pase, mori, arga lei.

pealbari koji ulau u velika stada ovaca:

Pa kupif devet predelje

Pa fatif devet ovara, Pa kupif devet martine,

Pa kupif devet sarije,

Ofce da inet mafaza.

14

Pa kupif devet konji samarne,

A deseti konj osedlan,

Pa trna doma da dojde.

planine koje se bijele od iljeadi:

Nit se orloj, nuse mori, nit se kamnoj,

Pa niti se, nuse mori, beli snegoj,

Bele snegoj, nuse mori, bele m'gle,

Tuku mi se, nuse more, iljejna, iljejna, nuse mori, Sulj-ehajine.

stada koja se vraaju sa zimovnika (zimske ispae):

Otvorite, nuse mori, teke porte, iri porte, nuse mori, so dve krila, S katranice, nuse mori, Maoroske,

Maoroske, nuse mori, damkalija. Da zaminet, nuse mori, hergelj konji,

Hergelj konji, nuse mori, i gujeda,

Da zaminet, nuse mori, buljuk ovce,

Buljuk ovce, nuse mori, i iljejna. Da zaminet, nuse mori, ovari, I ovari, nuse mori, so z'bani.

obaveze ene jednog obanina:

Ovara som go imala, Mori vrbice urevdenova, Dur povno som go ekala. Na strga som prespavala.

So 'vto vedro vo ruke.

veliki i bogati vlasnici koji daju cijela stada ovaca da bi se oenili mladim djevojkama:

Babajko te prodaf Bajretu brletu,

Za petsotine ovce, erice mila mua, estotin iljeina.

15

ehaje koji su uzeti kao taoci i kojima se postavljaju uslovi oslobaanja katastrofalni po njihov biznis:

Go fatilje, nuse mori, haramije,

Mu sakalje, nuse mori, trista bravje.

obani manjih stada koji uvaju ovce na seoskoj ledini:

Ovar gi ovce pasee, Pokraj ge reka terae.

detaljno su opisani kuni poslovi i aktivnosti jedne domaice:

Na voda mi ola i ubre isfrljala, Ogin upalila Asanainica, Dete isk'pala i dete povila,

Pa mi ola Asanainica, Brano osijala, tigan kurdisala, Im naprajla mee priganice. Terljik mi oblekla Asanainica, Pa mi zela saan priganice,

Asanainica i ugum meenica, Mi otide ruek da im nosi.

ili:

nejla, Mara, na golema niva, Sama nejla, sama vrzuala. - Hajde, Maro, koze ti dojdoa.

- Neka dojdet, uga da gi udri! - Hajde, Maro, kua ti gori! Frlji srpe, sivno pritri. Ostajla, Mara, ludo dete,

Vo kolepe uspano rulje.

I drugi detalji popunjavaju spisak aktivnosti. Ali-ehaja koji se vraa iz pealbe zatie enu kako istjeruje telad (Isterajei teljina). Milena zatie majku u mui ovaca (ovce mouzejei). U jednom danu Ilinka treba da opere sve stvari iz kue:

Mi otide, Ilinka divojka, vo reka studena,

Ilinka divojka, aljia da pere.

16

Spahija savjetuje majku kako da postupa sa nevjestom koju joj ostavlja:

Na voda da ne ga puti. e mi se frca s beari. Vo pljevna da ne ga puti.

Nakon tekih dnevnih poslova, iza veere, ena eka mua radei rune poslove:

Do pouno Boja sedala, Stojana mi go ekala, Jen tuar drva uegla, I jena strana borina,

Desen mu rukau vezala.

I djeca ne mogu ostati bez posla:

Mi ga pratile stradna Milena

Starcam na voda,

Konjam na trava.

6.

Ove balade sadre bogate etnografske informacije o Torbeima oblasti Gora, o nainu njihovog ivota, ak daju potpune slike nekih aspekata narodnih rituala ovog prostora od prije jednog i pol vijeka. Urbani elementi (sred selo,

meana, kulukdija, od vrata na vrata, kave, dovno maalo, dovna damija, sokaci, gumenja), koji se esto pominju u ovim pjesmama, govore o naseljima zbijenog tipa, sa urbanim izgledom i centrom, sa mahalama,

ulicama i uliicama, kafanom, sa jednom ili dvije damije. Ostali pojmovi oznaavaju detalje (kula, kua, so noge vo pepef, plot zagradena, malena vrata, porte obe krila, ardak, kotar, odaje, tavan, havlija, ravni dvoroi, gore vodaja, teke porte) porodinog mini-prostora, sa kojim je povezana intima i srea protagonista. Sreemo dvospratne porodine kue tipa kula sa ardakom, sa avlijom i velikom dvokrilnom kapijom kao i malim vratima za obinu komunikaciju, ali i jednospratne kuice sagraene od pletera.

Odjea, narodne rukotvorine Torbea Gore, ornamentika, nakit, kultura krojenja i ivenja, ponaanje, generacijski diverzitet u okviru toga, jednom rjeju sve to ini narodno bogatstvo sa ukrasom i sjajem, predstavlja nevjerovatni individualizam koji u baladama nalazimo pod zajednikim

17

imenom gorski saltanet (saltanet, sjaj, luksuz, elegancija, velianstvo Gore).

Nevjerovatna strana ovog saltaneta (otor dube, k'nosane ruice, bojosane kosice, varosano licence, 'fti teljoj puteni, red dukati na glava, telj-sitarka asprena, gri zatnate s erdani) sa bezbroj blistavih treptaja ispunjava ovaj arobni sjaj meu ostalim elementima narodne nonje ena (prsten, dube srmalija, kuso libade, brona irveta, naokolo redena, vo srede vezana, sevdino ime piano, komar, bule, hrka, mahmudija, kapa so dukati, skutaa sapunarka, svilena amija, svilena koulja, srmeno jelee, pafte, srmalije, altinlije, pike i teljoi, terljik, arena manesta), kod djevojaka (deke nogaice, bela skutaa, deke pletenice, kaplana gajtanarka, domadan dumbasmen, gae kaleeste, modre nazojke, modre nogajce), kod mukaraca Gore (uka naeljana, ahma nakitena, so svetnarka prevrzana, z'ban, krpe abdeslije, kitena marama, plitke openke, ruo novoensko, ravna kapa, redena manduljka, crno gunie, srmeno vermelje, beli kouf), i tekstili (ilim mekalija, araf zevalija, ilim kolalija).

Mnogim bojama su naslikane scene zavrnog dana goranske svadbe koji se vezuje za spektakularni odlazak svatova po nevjestu:

Eno ge, majko, idet tupani

So Demiljine svatoi, Ot Bela Zemna nadolu,

Frljaje puke kruumi. Iljeze Jusuf v sred selo, Na ata kona dorija,

Na ramo puka graorka I altipatlak vo puas.

Svatoj se uplaiha, Kros selo se rasturija.

Jusuf gi vikna svatoi

I Demiljine deveri: - Nemojte, ne se plaite, Tupani ne zastanujte,

Terajte svadbi redoi,

Izin mi dajte i mene

Da dojdem i ja vo itejec, Demilja da ga ispratim.

18

Ostali pojmovi i oznake iz oblasti ritualne nomenklature: bajrak, kieni svatoji, gosti, tupani fateni, na belogo konja, crven duak, mito, trka odreuju cjelovitost ovog porodinog praznika.

Ne nedostaju ni pojedinosti iz rituala konzumiranja prve brane noi kada mlada ena podsjea svog druga da ga ne prepoznaje zbog dugogodinjeg rastanka:

Ka ti som noga gaznala,

Desna ti ruka cunala,

Pet lire ka me darua?!

Kada je rije o nainu ivljenja Torbea Gore, nisu beznaajne ni informacije koje nam donose balade o sredstvima, pokustvu (vedro, bisage, lamba, krljuk, taruk, saane, loica, srpe, koljepe, peljene, kaval, ibrik, kofezi, samari, pirojka, tepsija sarajlia, ugum), ishrani koju su koristili (presno mleko, sarma, pita, kiselica, irmik halva, priganice, kore, pogae, kolai, meenica).

7.

Goranske balade predstavljaju potpuno vjernu sliku stvarnosti o kojoj se stie nesumnjivi utisak kao da se deava pred vaim oima ili u prolosti koja nije izvan vaeg ivota. U osnovi svake od njih je konkretan dogaaj, ime lika koji nam se ini poznatim, kojeg smo sreli ili smo uli o njemu, ija je budunost sudbinski povezana sa ovim vremenom i sa naom budunosti. Ovako sugestivno predstavljanje stvarnosti je najbolji nain da se skrene panja zajednice na odreeni uznemiravajui problem kako bi postala dio njegovog rjeenja. U svakoj od njih pojedinac se nalazi sam protiv velikih sila koje odreuju iznenadne promjene i tokove ivota, tragine sudbine, preivljavanje krajnje sudbonosnih situacija.

Osim neizljeivih bolesti, bezuslovnnog roditeljskog autoriteta nad sudbinom svoje djece, ljubomora, spletki, podsticanja prizemnih ljudskih kompleksa u

okviru porodice i zajednice, ovakvo stanje mnogo vie determiniu spoljnji faktori. Iznenauje historijska osnova ovih posljedica. Prinoenje ljudskih rtava, kult zadate rijei koji vam ne dozvoljava da se odmorite ni poslije smrti, devirm (odvoenje djece u janjiare), obavezivanje spahija da se bezuslovno i u momentu poziva odazovu i stupe u redove sultanove vojske,

prisiljavanje na produeno sluenje vojske nakon reformi tanzimata, nasilniko ponaanje ljudi iz vlasti, nesugurnost imovine i ivota zbog

19

pljaki, maltretiranja, viegodinje pealbe, poznate su pojave ije reflekse sreemo potpuno jasno u svim baladama. U tom smislu balade, izmeu ostalog, mogu posluiti kao jedan od izvora da se upozna prolost Gore od XVI-XIX vijeka, historijski razvoj ovog perioda pretoen u konkretne uslove na teritoriji Gore.

U nekim baladama prisutni su elementi fantastike. U baladi o se beli, nane, vo gorana dat je portret junaka koji nastavlja da ivi u stanju koje realno nije mogue:

Niz koe mu trafke prouniknalje, Niz rebra mu piljia ljetaje, Kroz ui mu se videla gledaje, Vo sred perin jena ljuta zmija. Eno ide jeno morsko pilje,

Vo kljun nosi studena vodica,

Da napoji boljen Asan-aga.

Jedino se u bajkama moe dogoditi ono to nam donosi balada nejla, Mara, na golema niva. Malo mee umiruje Maru koja nije oekivala da e zatei ivu svoju bebu:

Niva meke ti ponelje, Jeljeni snopi povrzalje.

Tvuje dete vo koljepka,

Spije pot lipna latka,

Majka naa go doela Naa sestra go eljala.

Takvo je i gugutanje golubova u baladi Nalbatine mlado kona kuje:

udo bilo, jo ne se videlo, Da se zemet bratec i sestrica.

Ili neobina prirodna pojava koja u baladi Trnala moma da ide omoguava sprijeavanje incesta:

Krvava rosa zarosi.

Sreemo ptice koje pjesmom prenose poruku (iva sestra, mrtvogo brata nosi),ili izlazak iz groba najmlaeg brata kako bi odrao i prenio zadatu rije u baladi Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko

20

Drugi fenomen fantastike ovih pjesama je i metamorfoza:

Se uini Ilinkina majka crna kukavica, Se uini Ilinka divojka pristala lastojca.

Ili:

Ot trndafil, trn gim se uini. (u pjesmi Da li t'tne ili grmi.)

Zalog ljubavi, u pjesmi Vo nedelja, mladi Asan-aga, deljina mu dojde, cvjeta i vene u zavisnosti od zadate rijei:

Ovja itka, mladi Asan-aga, e ti se razviva, Do deset godine.

Vo desetata, mladi Asan-aga, e ti zapovene.

Pojavljivanje bijele ptice kao simbola zle kobi (Boga moli sirota dovica i

dena i noa), mrtve glave koja govori (Svadba se vo selo prajee, Spahine, tursko skopjane), personifikacija elemenata prirode (o si gi granoj irnala), magijska snaga kodova komuniciranja na distanci izmeu zaljubljenih (Leven Pejan, mori, ovce pase), ispunjenje molbe Mehmet-age

za podizanjem duvaka sa lica erimije kako bi je vidio po zadnji put (Se sakalje erimija i Memet-aga), otvaranje kapije deneta i dehenema (Utre petok, utre turski svetok) ili enidba sa crnom zemljom u nekoliko balada, predstavljaju samo dio elemenata fantastike koje susreemo u baladama ove zbirke. Prisustvo elemenata fantastike ne predstavlja nikakvu prijetnju

realistinom karakteru ovih balada, jer njihova funkcija je iskazivanje emocionalnog stava stvaralaca na metaforian nain. Iz ovog ugla posmatranja, svrstavanje ovog roda narodnog stvaralatva u epiku zajedno sa krenikim pjesmama (junakim pjesmama), prije svega od strane albanskih folklorista, ini nam se pogrenim.

Prvo, epos i balada pripadaju dvjema razliitim formama drutva prvi pripada plemenskom drutvu a drugi klasnom. U krenikim (junakim) pjesmama protagonist elementa fantastike utie na sudbinu junaka, ulazi u odnose sa njima, dio je njih. U baladama on je aktivni uesnik i slui kako bi oni izrazili duevno raspoloenje. Ako muza, kojoj su pjevali junaci, nije imala ta kazati nakon prodora vatrenog oruja na teren plemenskog drutva i nakon to su pale etovoe, direktne borbe za teritorije, promjena plemena i roda ili otmica djevojaka, one su se u baladama podigle u vrijeme modernog

doba kada se promijenio i tempo razvoja klasnog drutva.

21

Ako su se junake pjesme odrale do raspada plemenskog drutva, balade, ili bolje rei jedan njihov dio nastavlja da igra ne tako malu ulogu u popunjavanju duevnih potreba zajednice.

Ako je epika elitistika po svome sadraju, likovima, stilu, duhu, interpretaciji i auditorijumu, balada predstavlja veliku demokratizaciju svih

ovih elemenata narodnog stvaralatva pojedinano i umjetnosti u cjelini, usmjerava panju na odnose pojedinca i drutva. tavie, balada predstavlja most izmeu slikanja kompleksa grupe i slikanja pojedinca koji nalazi savran izraz u lirskim pjesmama.

Ako epika kao forma poetskog izraza, barem u albanskoj umjetnikoj knjievnosti, oznaava svoj kraj sa Gorskom lautom (Lahutn e Malsis) era Fite (Gjergj Fishta), balada kao forma poetskog izraza nastavlja da se upotrebljava do naih dana u ovoj knjievnosti.

8.

to se tie figurativne, emocionalne i idejne strane narodnih goranskih balada, njihova osnovna odlika je prisustvo epskih, lirskih i dramskih

elemenata koji djeluju u okviru i unutar epske strukture koja dominira.

Lirizam se javlja kroz emocionalnost kao to se dramski elementi javljaju kroz dijalog i monolog. Oni zavise od sadraja, odnosa prema realnosti poetike i interpretacije.

Tematika balada (prepoznavanje, zaziivanje, data rije, bratoubistvo, motiv Odiseja, otimanje djevojke, ekonomska i vojnika migracija, ljubav meu mladima, porodini odnosi, drutveni odnosi, odnosi prema prirodi i dr.) obuhvata cjelinu ljudskih odnosa i sukobe u podsvijesti, za koje se ne zna iz

kojih se izvora hrane, kao i svijest koja nareuje i dri drutvo na nogama, a jedan dio ovjeka u tamnici.

Ovdje se otkrivaju raznovrsni elementi iz duhovnog svijeta ovjeka, mistike, ali njihov osnovni sadraj je povezan sa porodinim i drutvenim ivotom. ivotno okruenje je ispunjeno intrigama, nasiljem, zloinima, prokletstvom i nevoljama. Prikazuju se izabrane situacije koje prouzrokuju neobine pojave sa obinim ljudima, koje su propraene dramatinim tenzijama koje se najee tragino zavravaju.

Zlo je dato kao dominantna sila pred kojom je ovjek nemoan. To ne znai da nedostaju moralne vrijednote u haosu etikog sistema. Dobro nastavlja da

22

bude ideal i vodei kriterijum, koje je ovdje i humanizam ovih tvorevina. Susret sa zlom nas podsjea na dobro, na katarzis i na socijalnu funkciju.

Tragika se javlja kao osnovna estetska kategorija ovih balada.

Stojan je ubijen od svojih najbliih majke i ene (Zabejnau Stojan, pobejnau). ena Hasan-age se uziuje u temelje kule (Zid zidalje kula trojca braa). Majka i kerka se pretvaraju u kukavicu i lastavicu kada vide da se mrtvi Alija digao iz groba kako bi ispunio zadatu rije (Ga sakalje Ilinka divojka, dalek nadaleko). Hatida, isputajui duu, poruuje da to bolje doekaju svatove koji su krenuli po nevjestu (Polekom te, polekom te kieni svatoji). Alim-bega ubija brat u momentu kada svatovi dovode nevjestu (Se

zaeni, bego, Alim-bego). Ture umjesto bolesne Mine zatie njen mezar (Bovna lei, Mina, vo postelja). Mahmudija i Mara dobijaju vijest o ubistvu njihovih mueva i poruku da se udaju i da ne upropauju svoju mladost (Mahmudijo, dudijo, Aj Maro, Maro belo pere, Maro). Mladi Omer, tek oenjen, gine u borbama u Crnoj Gori (Pana m'gla, majice, vo poljeto). Mlade nevjeste i djevojke zarunice ostaju usamljene zbog mobilizacije mladih i odlaska u rat (Kros Gusine polje temne m'gle). Mladi Spahija, po

povratku iz vojsle, ubija enu i sebe kada sazna istinu o amanetu koji je ostavio majci prije polaska (Spahine, tursko Skopjane). Vojvoda Jankula ubija Reda pehlivana i njegove sinove u odbrani porodice (Mi mesila, Jana belo grlo, kore i pogae). Ismijana prihvata da se uda za Maarina kao jedini nain da spasi svoja dva brata Hasana i Husena iz zatvora, a potom ga ubija u branom krevetu (Mi zasakau, kralj Maarina, tenka Ismijana). Urum esedija sirotoj udovici ubija sina jedinca na dan vjenanja samo zato to ga nije pozvala na svadbu (Boga moli sirota dovica i dena i noa). Fata proklinje majku zato to je udala za razbojnika, kada uasnuta, meu glavama u bisagama, ugleda i glavu svoga brata zajedno sa desnom rukom

(Zastanala Fata, mori majko, na malena vrata). ajza pada u nesvijest kada vidi da je izabranik njenog srca bio oenjen (Ti mi se, ajzo, pofali). Mladi lei bolestan na postelji zato to su ga rastavili od voljene osobe koju su udali za bogatog (Da mi stane, eerli Vajdo). Fatima kadana pada s konja kada ugleda starca za kojeg je udaju (Ga sakale, Vatima kadana, staro Emin-ago).

Mujo i Husen presuuju sebi prve brane noi jer su oenjeni mimo svoje volje (Stani Mujo, tebe majka vika, Da li t'tne ili grmi). Jedna mlada

najavljuje smrt zbog toga to je udaju daleko i zato to je odvajaju od dragog (Umreh, zagina, of mila majice, dejka dadena). Stojan ubija sebe i svoju enu zbog kleveta majke (Svadba se vo selo prajee). Mehmet-aga ne moe preboljeti posljednji susret i pogled drage koju ispraa u tue svatove i pada mrtav (Se sakalje erimija i Memet-aga). Kara Mustafa na samrti vie vjeruje svojim drugovima nego sebi i alje im poruku (Bolen mi lei Kara

23

Mustafa). Beir kapetan ostavlja poruku u agoniji isputanja due (Puka pukna, jagodo). Tri obanina mole aru da ih oslobodi lavine koja ih je zatrpala (Se navali ar-planina). Jedna djevojka na samrti ostavlja poruku o nainu na koji e je ukopati (Umreh, otide, majice mila, mlada i zelena). Jedan mladi umire i ne raduje se tituli vojvode koju je dobio u igri preskakanja bora (Brale, se brale beari, nane). Majka-ovca uzalud se moli kasapima koji su se okupili da zakolju njeno najmlae jagnje (Devet godine bez rod som bila). Majka se ne moe suzdrati pored sina koji lei na samrti (Bolen mi, bolen mi).

Nevjeste preivljavaju drame i njihova mladost vene zbog odsustva voljenih (Vrnajica, majice, sitno vrne Sitna kia, majko, pada), zbog njihovog nedolaska, zatvora, zatoenja (Navrvea, kuzum Nurke, gurbetije, o je onja, babo more, gore vo planina), zbog angaovanja u rutinskim porodinim poslovima (Naveni granoj du zemna), otuivanja voljenih osoba zbog dugog rastanka (Jusufe, he nalbatine), gubitka mira zbog neobinih snova koji najavljuju podjelu porodice (Melo, melo Sebuane dva ravni dvoroi), ostavljanja djece jetimima (Ka me dade, majko, dalek nadaleko), enidbe mueva drugim enama (Sama sedim, posestrimo, le mori), savladavanja porodinih problema (nejla, Mara, na golema niva), zavisti prema vrbi koja nema nikakvih briga i raste u miru (o si gi granoj irnala), uznemirenosti zbog briga majke i dr.

Mukarci doivljavaju: dramu nematine zbog koje su primorani prodati enu (Nalbatine mlado kona kuje), razoarenje zbog nedranja zadate rijei od strane voljenih osoba (Ori Jano, Jano, dilber Jano), gubitak cijele

familije (Jahni konja, Omer-aga), nemogunost da se nau pored nevjeste koja ih ne moe ekati preko odreenog vremena (Vo nedelja, mladi Asan-aga, deljina mu dojde), komar u borbi da se izbjegne siromatvo (Konja rani, siroma Alija, sve na verseije), zatvor i torture zbog ljubavi (Se valila

Magmutpainica muu vo postelja). Doivljavaju sudbinu talaca i gubitak imovine (Leven Pejan, mori, ovce pase), iskuenje da se spasi djevojka koja se udavila kako bi se njome oenio (Ovar gi ovce pasee), izazov prve ljubavi (Mi ilegla, Fatima kadana, da mi se raeta), strah od vjeridbe voljene osobe za drugog (Murselj senau vie selo, ajde), poremeaj branih odnosa zbog spletki sestara (Zasakau erelin Alija dejka ot daleko), provjeru vjernosti sestre, majke i ene (o se beli, nane, vo gorana, o se beli gore vo planina), nedostatak porodice (Kula gradi Crna Arapina, S'nce zajde, s'nce

zajde, akam se uini), opasnost nesrenog gubitka drage osobe (Mahmut mi legnaf da spije), progon od turskih vlasti (Da li ste ule razbrale, Carevo azno obrale), nevjerstva ene (Manesto, gorski trndafil), stres sina kad majku nae u paklu (Utre petok, utre turski svetok) i dr.

24

Djevojke doivljavaju stres na pragu incesta sa bratom (Trnala moma da ide), stres od otmice (Ne se fali, Kuuk Suljo, nejdi na golemo, Ostaila, Fatima Dorija porte otvorene, Dojde Cike, gore vo planina, Mor Malinkie grabeno, Horo vrti Kadema kalea, Mi trnala, namna bre Guna, da ide na etva, Mi ga pratilje stradna Milena). Doivljavaju prekid lijepih snova (Zaspala moma kraj more), doivljavaju suoavanje sa miljenjem zajednice (Viknala, Hata, tresnala, lele), bjekstvo zbog ljubavi (Ogrijala, Suljo bear more, meseina), udaju za starog (Ti li me dade, majice mila mua, Jahinka bela graanka), krenje drutvenih normi (o mi ponik sedi, Turin Alija), doek djevojke pobjegulje u kui vojnika-nizama (Brale, se brale beari, Na taja trava zelena), bol majke (Moravice m'tna i krvava, Meseino, mori, mila posestrimo). Svi itelji pate kada kreu nizami (Trna pampur, mori nane, trna pampur), doivljavaju stres zbog nemorala (Ajrija ga stajlje pod fildan) itd, itd.

...

Goranske balade odlikuje jednostavna kompozicija, gdje se jasno izdvajaju:

ekspozicija (predstavljanje protagonista i okolnosti u kojima se nalaze),

zaplet (uplitanje jednog dogaaja u ivot junaka kojim se mijenja sudbina i prirodni tok njegovog ivota), peripetija (posljedice u ivotu junaka zbog ovih dogaaja i njegovog napora da izbjegne fatalnost), kulminacija (predavanje junaka u posljednje kande tragine sudbine ili u dramatinu sreu) i rasplet (moralni odnos prema onome to se dogodilo, kako bi sprijeio tragine posrtaje ili druge drame iz istih razloga).

Lakonske prie sa jakim nijansama koje govore vie od formalnih rijei, napete situacije, nepovratna sudbina govornika su jo neke od krakteristika goranskih balada.

Antiteza je najee upotrebljavana stilska figura od strane narodnog pjevaa. On je koristi kako bi naslikao situaciju i karaktere linosti, ak i da bi iznio idejno-emocionalnu sutinu svake balade i odredio njihovu poetsku strukturu:

Aj Maro, Maro belo pere, Maro Belo pere, Maro, zato crno nosi. ili:

Zid zidalje kula trojca braa, Dena go zidalje, noa se urivau

dalje:

25

Bovna lei, Mina, vo postelja, Nikoj ne ga, Mina, poveruje.

U velikom broju balada sree se takozvana slavenska antiteza (Ljubo Miunovi, Savremeni leksiokon stranih rei i izraza, Beograd 1991, str. 58) koja predstavlja poetsko nabrajanje mnogih stvari i pojmova koji imaju

zajednike karakteristike sa onima sa kojima se porede, nakon poricanja ovih stvari i pojmova.

o se belji, babo more, gore vo planina Dal se orloj, babo more, el se kamnoj,

Dal se snegoj, babo more, ili se m'gle?!

Da se orloj, babo more, bi ljetnale,

Da se kamnoj, babo more, bi sedale,

Da se snegoj, babo more, bi skopnale,

Da se m'gle, babo more, bi stanale.

Nit se orloj, nuse mori, nit se kamnoj,

Pa niti se, nuse mori, belji snegoj,

Belje snegoj, nuse mori, belje m'gle,

Tuku mi se, nuse more, iljejna, ilejna, nuse mori, Sulj-ehajine.

ili:

Da li t'tne ili grmi,

El se zemna trese?!

Niti t'tne, niti grmi,

Nit se zemna trese, Toku mi se tupani Husenove

i dalje:

Da li rose, rose podrosujet

El se sivni dooji?! - Niti rose, rose podrosujet,

Nit se sivni dooji. Toko mi se svze to ti kipet, Ot sevske nepravdine!

26

Ponavljanje, jedna od estetskih odlika narodnog stvaralatva, je drugo stilistiko sredstvo ovih balada.

Apostrofiranje i ponavljanje naziva najdraih osoba: majice mila, majice mila premila, nane, stara majka, dadice, mila nanice, mila dadice, nuse

mori, brate, konkretnih imena zajedno sa njihovim naroito izrazitim karakteristikama: eerli Vajda, Aja aiklija, namna Guna, Jana belo grlo, stradna Milena, tenka Ismijana, nevesto gorski trndafil, kara bolen Mustafa i

dr.; objekti prirode: ar planino, planinice koje prate uzvici bre, de, lele, mori, ehej, haj haj i dr., logiki naglasci (Bolen mi, bolen mi lei stojunak, Arga lei, arga lei ovce pase, ovce pase, De Jano de, de mori duo de), potenciraju teko duevno i fiziko stanje ovjeka u ekstremnim uslovima.

I prijelaz etalona iz balade u baladu, druga odlika estetike folklora, je vie nego oigledna. Veina balada poinje senzitivnim stihovima kao: Da li ste ule razbrale, Mi zasakau, kralj Maarina, tenka Ismijana, Brale se brale beari, Umreh, zagina, of mila majice, dejka dadena i dr.

Detalj podizanja duvaka kao znak susreta nesreno zaljubljenih javlja se u tri balade. U baladi Se sakale erimija i Memet-aga Mehmed moli Boga da podigne duvak erimiji kako bi je video zadnji put. U baladi Se zaeni, bego Alim-bego silan vjetar podie duvak nevjesti kako bi razmijenila magian pogled sa Imerom, njegovim bratom. Dok u baladi Da li ste ule razbrale Jusuf Hadija trai od nevjeste da podigne duvak kako bi je halalio po zadnji put.

Uplitanje neobinih elemenata prirode kako bi se sprijeio incest ili tragedija u drugom sluaju, koji nas podsjeaju na vjetaki izbor Deus ex machine u grkim tragedijama ili u tragedijama francuskog klasicizma je drugi etalon ili klie koji se sree u baladama prepoznavanja.

Aktivnu ulogu u goranskim baladama imaju brojevi: tri Tri planine, tri ridoj, tri godine, tri meseci, tri dena, tri sestre, trojca braa, tri penderika pendera, tri ovara, tri obana; sedam sedmina beari so sedom konopci i devet devet godine devet braa, devet odaje, devet predelje (stada), devet ovara, devet sarije (pasa), devet koni samarni, devet kotara, devet kolibe, devet ljegala, devet sindira, devet ahara, devet braa so devet nooji, devet ljeta i dr.

Od tropa se mogu izdvojiti hiperbola: noki du lakoi, kosme du puasi, pestotin svatoi, dvestotin svatoi i devet bajraktari, pestotin grobara, pestotin

odalari, Niz koe mu trafke prouniknale, Niz rebra mu piljia ljetaje, Kroz ui mu se videla gljedaje, Vo sred perin jena ljuta zmija; litota: Na slamka

27

da se nadopre, Na ljenik voda da pije!; poreenje: Pisna kako ljuta zmija, Top ke puca ka grmajca, Sablja seva ka vitruka, Krumoj vrnet ka graduka, Momci spijet ka jagnca, i epiteti: sirota dovica, dete adamija, kiteni svatoji, verna ljuba, namna Guna, Jana belo grlo, Redo pelivane, eljezne openke, Vajda eerlija, Ata aiklija, stradna Milena, Tenka Ismijana, mila majica, bela i crvena, crni Omer, arka kniga, diber Jana i dr.

to se metrike tie dominira bijeli stih od osam, deset, jedanaest, dvanaest, etrnaest i esnaest slogova, esto u kombinaciji i u funkciji logikog naglaavanja:

Ja te znjem, Kuuk Suljo, to ima vo kua More Suljo, to ima vo kua. (14 :10)

Ostaila, Fatima Dorija porte otvorene,

Fatima Dorija, porte otvorene. (16 : 12)

Hajde Fato, hajde, tamo da ga mesi, Mori Fato, tamo da ga mesi. (12 : 10)

Pana mgla, majice, vo poljeto, Dadice vo poljeto. (11 : 7)

9.

Vano pitanje, kada je rije o ovim baladama, je odreivanje vremena njihovog nastanka. Bez velikih pretenzija, pokuaemo da se osvrnemo na problem polazei od pristupa kako balade prate dogaaje i pojave u okviru poznatih historijskih zbivanja.

to se tie balkanskih sestrimljenja/varijanata, i pored spoljanjeg lokalnog izgleda koje imaju zbog dugog ivota na ovom prostoru, izvore treba traiti daleko prije doseljenja naih predaka u Goru (XII vijek). Znamo da je motiv rtvovanja ljudi (Zid zidalje kula trojca braa) eho koji dolazi jo iz vremena Homera. Otkrovenje koje ini Abraham (Ibrahim a.s.) tako to rtvovanje sina zamjenjuje rtvovanjem ovna je epohalno i predstavlja jedan od najveih zaokreta u ljudskom drutvu.

Kod Grka posljednje rtvovanje ljudi nalazimo u Euripidovoj tragediji Ifigenija na Tauridi. Agamemnon treba da rtvuje svoju ker Ifigeniju kako bi umirio Artemidu, koja ne dozvoljava plovidbu grkim brodovima u pravcu Troje. Prema grkoj mitologiji, i ovdje se ovjeku otkriva zamjena

28

ljudske rtve ivotinjskom. Artemida zamijenjuje Ifigeniju koutom i spaava je od smrti (Collonna, Barbara, Fjalor mitologjik, Tiran str. 164) isto kao to Abraham spaava sina Isaka crnim ovnom skidajui sa njega traginu sudbinu.

Kult oporuke (amaneta), zadate rijei (Ga sakalje Ilinka divojka, dalek nadaleko) i bratoubistvo (Se zaeni, bego, Alim-bego) su drugi motivi drevni koliko i ljudsko drutvo. Imamo uvjerenje da i balada Jahni kona, Omer-aga, u ijoj je osnovi motiv Odiseja, u najmanju ruku, pripada posthomerovskom periodu. Kao odjeci ovog vremena mogu se smatrati i balade o odnosima sa

prirodom.

Osim ovih, jedan dobar dio balada pripada novijim historijskim vremenima,

kada sela Gore dobijaju svoje lice iskristalisano u okviru zajednice. To se

moglo desiti u XIV i XV vijeku, odnosno nakon turskog osvajanja Balkana.

U baladi Kula gradi crna Arapina crni Arapin je za enu odabrao Altanu, erku Sultana Muratia. U jednoj varijanti ove balade (Harun Hasani, Goranske narodne pesme, Pritina, 1987, str. 197) prelijepa Altana, erka sultana Murata, trai pomo od turskih vojnikih hordi voenih Urum esedijom da je spase od crnog Arapina koji Na den jade, jena furna ljeboj (na dan jede... cijelu furunu hljeba) i na no saka, dejka najpristala (za no trai najljepu djevojku). Urum esedija i njegova nadmena vojska prikazana je kao mizerna i divljaka u baladi Boga moli sirota dovica i dena i noa.

Balade prepoznavanja, po svemu sudei, su nastale kao posljedica devirma (XIV-XVII vijek) od kojeg je Gora dugo vremena doivljavala dramu zbog irenja islama i konvertizma koji je u poreenju sa susjednim oblastima trajao due. Jednom u etiri godine, po jedno od ertrdeset muke hrianske djece u dobi od 10-12 godina, odabirani su za janjiare i odvajani od svojih najbliih. Kad su se kasnije, kao janjiari ili funkcioneri, vraali u svoj rodni kraj, dogaalo se da se oene svojom sestrom koju nisu mogli prepoznati, kao ni ona njih. Sline situacije, ali sada sa traginim zavretkom, dogaale su se i za vrijeme viegodinjih pealbi, koje su se vremenski desile kasnije. Ovom periodu pripada i prodaja ljudskih bia kao to imamo u pjesmi Nalbatine mlado kona kuje.

Atmosferu ovih vjekova prikazuju balade koje za protagoniste imaju

feudalne i vojnike spahije, vlasnike timara, koji su bili obavezni da se na poziv sultana odazovu u borbu, makar to bilo i na dan svadbe kao to se dogodilo u baladi Spahine, tursko Skopjane. Dranje Milene tri godine u zatoenitvu u lancima na suncu danju i nou kako bi je fiziki i psihiki

29

slomili Katar Jujupi (crni Cigani), koji se kreu Balkanom radi trgovine ljudima kao to je u baladai Mi ga pratilje stradna Milena, takoer nas vodi u taj vremenski period. U korist naeg miljenja govore i balade Mi zasakau, kralj Madarina, tenka Ismijana, Mi mesila, Jana belo grlo, kore i pogae i Zastanala Fata, mori majko, na malena vrata. U prvoj maarski kralj, kako bi natjerao tanku Ismijanu da se uda za njega, zatvara kao taoce njena dva

brata Hasana i Husena. Ismijana pristaje na udaju. Sveti se bez milosti tako

to ga zakolje i oslobodi brau. U drugoj je opisan proces islamizacije u Gori. Vojvoda Jankula, gonjen od Reda pehlivana, sejmena iz Broda, koji eli da ga ubije zato to zajedno sa enom nije prihvatio islam, primoran je da enu dovede u Brod po noi kod svoje rodbine. Poto ne moe izbjegnuti Redu, on ga ubija, ak mu i srce iupa iz grudi. U treoj otkrivaju se kriminalne radnje azadija turskih tajnih slubi, koji ubijaju nou i danju. Fata otkriva da je njen mu bio profesionalni ubica, ija se krvava ruka nije zaustavila ni nad njenim bratom.

Od balada o porodinim odnosima iz ovoga perioda posebno se izdvajaju Mi zasakau erelin Alija dejka ot daleko koja nas vodi do udaje u daleka mjesta gdje se po mladu kree sa dvije stotine svatova i devet barjaktara, ili balade o se beli, nane, vo gorana i o se beli gore vo planina koje podsjeaju na vjernost ene Hasan-age u jednoj bonjakoj baladi koja je inspirisala velikog Getea da napie pjesmu sa istim naslovom. Balada Jahinka bela graanka nas podsjea na srednjovjekovne viteke scene sa borbom kako bi se sauvala izabranica srca. Ovdje se mogu svrstati i balade Da li ste ule, razbrale, carevo azno obrale i Aj Maro, Maro belo pere, Maro.

Ovaj period odlikuje i prisustvo hrianske i muslimanske antroponimije unutar jedne goranske porodice, pojave koja prati produeni proces islamizacije, to se poklapa sa vremenom i vjekovima o kojima govorimo.

Veina sauvanih balada su kao tvorevine, po svemu sudei, nastale u XIX vijeku. Anarhija, nesigurnost imovine i ivota zbog slabljenja uticaja Velike Porte naroito u rubnim dijelovima carevine i u vrijeme reforme tanzimata, dovele su goransko drutvo u iskuenja sa kojima se ranije nije suoavalo. Stalne pljake i otmice sa tekim uslovima oslobaanja od strane hajdukih eta (haramija) koji su se slobodno kretale kroz Goru, teko su pogodile i oslabile stoarstvo, osnovu ekonomije ove oblasti. Bankrotiralo je na desetine vlasnika velikih stada (ehaja) i stotine drugih zaposlenih u ovom sektoru. Ovo je bilo pojaano i ukidanjem gorske kaze. Ljudi postaju nesigurni ak i u svojim kuama. Zatvaraju se zanatske radionice za

30

proizvodnju oruja, umura i drveta, baruta i drvenih posuda zbog konkurencije industrijskih proizvoda.

Obavezno viegodinje sluenje vojske (nizama) bilo je jo jedan teak teret koji je jo vie iskomplikovao ionako teak ivot Gorana. Promijenjen je uobiajeni tok ivota, koji je izaao iz svog vievjekovnog korita i raspao se u dijelove koji su se poeli kretati u raznim pravcima. U ovakvim okolnostima stanovnici ove oblasti bili su prinueni na migraciju, kao jedini nain da preive.

Sve je ovo praeno otrim socijalnim problemima koji su esto puta bili fatalni za cijelu zajednicu. Dovedeni su u pitanje osnovni i sveti elementi

drutva, porodica, njeni stubovi. Ovakve situacije naslikane su ivopisnim bojama u baladama o kojima govorimo, i ne samo o vojnim i ekonomskim

migracijama, ve i o porodinim, socijalnim i ljubavnim odnosima. Hajduke ete (haramije), brojne kao kolje na toritu, napadaju Neven Peju i njegovo stado ovaca. Ubijaju mu psa. Kolju brava predvodnika. Otimaju mu cijelo

stado i vezuju ga za stablo bukve (Leven Pejan, mori, ovce pase). Sulj-ehaji trae trista ovnova kao uslov da bude osloboen (o je onja, babo more, gore vo planina). Nurka mora da proda nakit i odjeu sa sebe kako bi oslobodila Aim-ehaju iz tamnice u Kavali u Grkoj (Navrvea, kuzum Nurke, gurbetije).

Zbog vojnike ili ekonomske migracije dolazi do gubitka voljenih (Pana m'gla, majice, vo poljeto, Spahine, tursko Skopjane, Mahmudijo, dudijo, Aj Maro, Maro belo pere, Maro, Kros Gusine polje temne m'gle), za ivota se odvajaju najblii (Bovna lei, Mina, vo postelja), zaljubljeni se razdvajaju sa traginim zavretkom (Da mi stane, eerli Vjado, Ori Jano, Jano, dilber Jano), doivljavaju beskrajne duevne stresove (Vo nedelja, mladi Asan-aga, deljina mu dojde, Melo, melo Sebuane dva ravni dvoroi, Trna pampur, mori nane, trna pampur), i potresne ivotne drame (Manesto, gorski trndafil, Da li ste ulje razbralje, Vrnajica, majice, sitno vrne).

Ovom periodu, moda i kasnijem, pripadaju i balade sa motivom otmice djevojaka. Poznato je da se neto slino u Gori deavalo sve do poetka 50-tih godina prologa vijeka. I balade sa ljubavnom tematikom, svakako, pripadaju novijem periodu.

Ovo svjedoi i balada Da li ste ulje razbralje, u narodu poznata kao Demulina, jer znamo da konkretan dogaaj po kome je nastala pjesma pripada kraju XIX vijeka. U ovoj baladi na jednom mjestu se sabralo

stvaralako iskustvo svih balada: odjeci i agor, grmljavina i tiina, mrazevi i vulkani, noi i zore, sumnje i slijepo vjerovanje, intrige i odanosti, ukoenost

31

i vibracije, drhtaji i svjetlucanja, energija i tromost, vrhovi i bezdan, smrt i

raanje, elje i kletve u dui Gorana. Nakon itanja i ponovnog itanja ove balade, koju sam ne znam koliko puta pjevao glasno i poluglasno, kada je

opet ujem, uvijek sam na raskrsnici dileme zato se ovdje zaustavila ova tradicija: da uniti i opustoi duu Torbea Gore, da objavi da poslije ove nijedna druga ivotna drama ne moe zasluiti ovakvo rtvovanje, ili da Sibila (proronica) Torbea vie nema ta rei nakon iscrpnog pranjenja inspiracija?! Ne znam!!!

10.

Ostaje kao problem utvrivanje mjesta goranskih balada u okviru balkanskih balada u cjelini, a posebno u okviru slavenskih. Poto se na problem ne moe odgovoriti bez iscrpne komparacije, iznosimo neka miljenja uporeujui pjesme iz nae zbirke sa onima iz knjiga Legendarna epika iz okoline Kuksa (Epika legjendare nga rrethi i Kuksit, Tiran, 1983, str. 207-302) efeta Hode kao i Bugarske narodne pjesme (Konstantin i Dimitar Miladinov, Blgarski narodni pesni, Zagreb, 1861, ponovljeno izdanje, Sofija, 1981, str.

1-364).

Naa zbirka, kao to smo ve istakli, obuhavata 84 izabrane balade podijeljene u 13 tematskih cjelina, sakupljanih u selima Gore sa obje strane

politike albansko-kosovske granice. U knjizi (efeta Hode) objavljeno je 37 varijanti u 6 tematskih grupa albanskog narodnog folklora sakupljenog u

okolini Kuksa (18), Hasa (12), Mirdite (2), ispriane od jednog subjekta iz Velike Malesije (4) i Ujza na Kosovu (1). Zbirka brae Miladinoviih sadri materijal od 262 varijanti podijeljenih u 7 tematskih cjelina sakupljenih

najvie u predjelu Struge, Prilepa, Kukua i Panaurita u Makedoniji.

1.

Od 37 albanskih varijanti 33 su sa tematikom zaziivanja, dranja zadate rijei, prepoznavanja, bratoubistva u okviru irih balkanskih sestrimljenja /varijanti i 4 sa tematikom ljubavi dvoje mladih, i motiva Tana (u odnosu na

balade iz Gore: Stani Mujo, tupani tupaje, Da li t'tne ili grmi i Leven Pejan,

mori, ovce pase).

Od ukupnog broja goranskih balada (84) njih 11 su balkanske varijante sa

temom zaziivanja: Zid zidalje kula trojca braa, dranja zadate rijei: Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko, Polekom te, polekom te kieni svatoji, Ori Jano, Jano, dilber Jano, prepoznavanja Letuaf, afir letuaf, Nalbatine mlado kona kuje, Jusufe, he nalbatine, Trnala moma da ide, bratoubistva:

32

Se zaeni, bego, Alim bego, motiv Odiseja: Jahni kona, Omer-aga, ubistva sina: Zabejnau Stojan, pobejnau; 3 su varijante sa gore pomenutim

albanskim baladama, 31 (ukljuujui 11 balkanskih sestrimljenja/varijanti): o se belji, nane, vo gorana, o se belji gore vo planina, Vo nedelja, mladi Asan-aga, deljina mu dojde, Mi ga pratilje stradna Milena, Kula gradi Crna Arapina, Spahine, tursko skopjane, Svadba se vo selo prajee, o je onja, babo more, gore vo planina, o se belji, nane, vo gorana, Bralje, se bralje beari, Jahinka bela graanka, Bralje, se bralje beari, nane, Ajrija ga stajlje pod fildan, Se navali ar-planina, Bolen mi lei kara Mustafa, Zastanala Fata, mori majko, na malena vrata, Mahmudijo, dudijo, Aj Maro,

Maro belo pere, Maro, Zaspala moma kraj more su bliske sa makedonskim pod brojevima 19, 261, 19, 65, 111,79, 131, 87, 120, 136, 139, 146, 151, 88,

154, 91, 98, 162, 100, 200, 141, 212, 284, 205, 209, 207, 217, 218, 229, 252,

254 340 iz zbirke brae Dimitra i Kostandina Miladinova. Dok je 50 originalnih pjesama stvorenih od narodne goranske muze: Ne se fali, Kuuk Suljo, nejdi na golemo, Ostaila, Fatima Dorija porte otvorene, Dojde Cike,

gore vo planina, Mor Malinkie grabeno, Horo vrti Kadema kalea, Navrvea, kuzum Nurke, gurbetije, Bovna lei, Mina, vo postelja, Manesto, gorski trndafil, Vrnajica, majice, sitno vrne, Pampur, mori nane, trna pampur, Pana mgla, majice, vo poljeto, Melo, melo Sebuane dva ravni dvoroi, Kros Gusine polje temne mgle, Mi mesila, Jana belo grlo, kore i pogae, Mi zasakau, kralj Maarina, tenka Ismijana, Se valila Magmutpainica muu vo postelja, Boga moli sirota dovica i dena i noa, Ti mi se ajzo, pofali, Ovar gi ovce pasee, Da li ste ulje razbralje, Ete li e nosi, Ibo, akr Ibo, Mi iljegla, Fatima kadana, da mi se raeta, Da mi stane, eerli Vjado, Ga sakale, Vatima kadana, staro Emin- ago, Umreh, zagina, of mila majice, dejka dadena, Murselj senau vie selo, ajde, Viknala, Hata, tresnala, lele, Ogrijala, Suljo bear more, meseina, Mi trnala, namna bre Guna, da ide na etva, Ti li me dade, majice mila mua, Ka me dade, majko, dalek nadaleko, Mi zasaka erelin Alija dejka ot daleko,S'nce zajde, s'nce zajde, akam se uini, Naveni granoj du zemna, Devet godine bez rod som bila, Mahmut mi ljegnaf da spije,o mi ponik sedi, Turin Alija, Carevo azno obralje, Sama sedim, posestrimo, le mori, Se sakalje erimija i Memet-aga, Bolen mi, bolen mi, Vo planina jena izvir voda, o si gi granoj irnala, nejla, Mara, na golema niva, Moravice m'tna i krvava, Puka pukna, jagodo, Meseino, mori, mila posestrimo, to Morava m'tna tee, Umreh, otide, majice mila, mlada i zelena, Utre petok, utre turski svetok, Ogrijala meseina, Konja rani, siroma Alija, sve na verseije.

2.

33

Ovaj prikaz, svakako statistiki, svjedoi o velikom bogatstvu goranskih balada u poreenju sa albanskim koje su sakupljane na mnogo irem prostoru i jo mnogo veem prostoru na kojem su sakupljane one makedonske, imajui u vidu da je u ove posljednje, prema naem miljenju, uvrten znaajan broj pjesama koje ne pripadaju baladama, nego junakim pjesmama, odnoso eposu.

Ovo bogatstvo moe biti jo vee kada znamo da je u naoj zbirci data samo po jedna varijanta a ne sve varijante kao to je sluaj sa dvjema zbirkama koje smo uzeli kao predmet poreenja.

3.

Goranske varijante imaju mnogo veu lokalnu obojenost nego one albanske. To nije samo potvrda njihovog dueg ivota ovdje, ve i doprinos goranskih muza njihovom bogatstvu.

Veliki broj potpuno originalnih tvorevina kod goranskih varijanti je drugi

jasni pokazatelj stvaralake snage i doprinosa ove zajednice u bogaenju narodne kulture Balkana i slavenskog juga.

4.

Istovjetnost velikog broja goranskih varijanti u pogledu tematike, sadraja, jezika, kompozicije, metrike, upotrebi stilskih sredstava, litote, slavenske

antiteze, kletvi, naina na koji se i gdje se pjevaju sa onim zabiljeenim na makedonskom podruju daju nam za pravo da, bez imalo sumnje, definiemo da goranske balade pripadaju baladama slavenskog juga. One se ne mogu

odvojiti od balada koje su sakupili braa Miladinov prije vie od jednog i pol vijeka. Potenciranjem na pomenutu istovjetnost ne mogu se iskljuiti ni dodirne take i bliskosti i sa baladama ostalih junoslavenskih naroda, kao i njihov prodor u ove krajeve.

5.

Pozivajui se na klasifikaciju bugarskih balada po tematskom principu u etiri grupe: mitske, vjerske, ivotne i historijske (Dinekov Petr, V sveta na blgarskata narodna balada, Sbornik za narodni umotvorenija SBNU, T. 60, cast I, Blgarski narodni baladi Sofija 1991. str. 29), kod goranskih balada imamo ostataka mitskih balada, posebno u varijantama i odnosima sa

prirodom, odsustvo religioznih i historijskih balada te dominaciju ivotnih.

34

Uprkos nedostatku historijskih balada, u svima njima se jasno ita historijska pozadina u kojoj protagonisti djeluju, u kojoj se odigravaju

dogaaji koji su uticali na odreivanje traginih sudbina ili dramatike pojedinaca.

Kada bi se drali klasifikacije koja u balade ukljuuje i urbanu tematiku, sajmove, pejza i humor (Dinekov Petr, isto.), broj goranskih balada bi se, bez sumnje, znaajno poveao.

Kuks, 11.05.2011. Prevod sa albanskog:

Dr Sadik IDRIZI

35

GORANSKE NARODNE BALADE

36

37

Prepoznavanje

ZABEJNAU STOJAN, POBEJNAU

Zabejnau Stojan, pobejnau,

Za mlogu doma ne doou, Za devet puste godine.

aruau, Stojan, pealiu Iljadu ovce mvzinice, Petsotin brava kalea, Dvadeset koni samarni

I deset koni sedlane.

Bisae pare nasipau Pa trna doma da ide.

Ka dojde vo svuje selo,

Ljuba ga najde na ema, Po esti prsten propoznau, Manesta o ga daruau, Prv den na gurbet ka oou. - Manesto, kuzum nevesto,

Dal ima konak vo selo El ima bela meana, Jen veer ja da noevam, Noevam i da veeram? - Ovare, mladi beare, ekaj da praam svekrva. - Nanice, mila svekrvo,

Jeden me ovar prauje: Dal ima konak vo selo Eli ima bela meana,

Jeden da veer noeva, Jeden da veer veera. - Manesto, kuzum nevesto,

Idi go vikni, ede je I na Stojan vuae. Stojan gi Stoji govori:

- Manesto, kuzum nevesto,

Ka mi dadote veera

38

I mi poslate postelja,

Ete da dojde ke mene, Zajeno da prespijeme.

Dlge go putoj zaprele, Blage go dremke vatija.

Ka mu videle bisae, Svekrva veli manesti:

- Manesto, kuzum nevesto,

Ugotvi ostra seira, Ka e go dremka prevari, Rusa mu glava presei. ukaje ovari, vikaje: ede je Stojan, na Stojan, e e mu trla praime, e e mu ovce mouzeme, e e mu vedra stavame? - Manesto, pusta nevesto,

Ta to sme udo naprajle, Stojana sme utepale!

LJETUAF, AFIR, LJETUAF

Ljetuaf, afir ljetuaf, Tuko du devet godine.

aruaf pare bisage, Izmenif lika insanska,

Kosme gi putif goleme. Pa kupif devet predelje,

Pa fatif devet ovara, Pa kupif devet martine,

Pa kupif devet sarije,

Ofce da inet mafaza. Pa kupif devet konji samarne,

A deseti konj osedlan,

Pa trna doma da dojde.

Ka dojde ka pri svuje selo

Zagljeda svua zejnepa,

Isterujei teljina, So fljakaljanke na noge,

So preijena amija, So parampare hrkie.

39

- Manesto, kuzum manesto,

Dal ima konak vo selo El ima bela odaja, Jen veer ja da noevam? A ima devet kotara,

Buljuci ke da zaleet; A ima devet koljibe,

Ovari ke da mi spijet; A ima devet ljegala,

Kuia ke da mi leet; A ima devet sindira, Kuia da gi izvrzet; A ima devet ahara

Konjivi ke da odmoret;

A ima ahar za ata,

Atov da s odmori? - Ovare, mladi ehaja, ekaj da praam svekrva. - Nanice mila svekrvo,

Jen oban se rasprauje, A ima konak vo selo,

Za ovce devet buljuka,

Za devet mlade ovari, Za devet ljute kuia, Za devet konji samarne,

A deseti at osedlan?

- Manesto, kuzum manesto

Idi go vikni ahaja, Imame konak za nego

I za negove ovari. Imame golema havlija,

Za njegove bele predelje,

Imame devet ahara,

Konji ke da mu leet, Imame ahar za ata,

Ata ke da go vrze.

Beljki e plati irija, Idare da suinime, Boroji da isplaame. - Manesto, kuzum manesto,

Ka ne dadohte veera, Ja da se, mori, najadem.

40

Ka ne mi kaa odaja, Ja da se malo odmorim.

- Nana e pita donese, Sovari da veerate. Nana e ti kae odaja Pa idi i se odmori.

Vo odaja najde tambura,

So praina kaplajsana, Ot praina ga otrese. Teljoji gi odbirae, udne arije zasviri. Manesta ree svekrvi: Nanice mila, najmila,

Ovja je na Alija Alija na hasretlija, Po prsten som go poznala

I po svirene tambura.

- Manesto, kuzum manesto,

ekaj da praam ahaja, A ima beljek pot lako, Desna mu ruka pot lako? - ahaja, mladi ahaja, Da ne si Ali-ehaja? - Kako me vije poznahte,

Ja vi som ba ahaja?! - Ako si Ali-ahaja, Ti kai beljek pot lako! - Manesto, kuzum manesto,

Tvoj je golem mutilok, Na je, mori, ahaja, Alija hasretlija!

NALBATINE MLADO KONA KUJE

Nalbatine mlado kona kuje, Kona kuje kon mu podigruje. - Ne te kujem, konju, za igranje,

Toku te kujem za pusto prodavanje.

- Ne prodavaj mene, mlado nalbatine, Toku prodadi tvua verna ljuba.

- Promeni se, ljubo, naari se,

41

e te nosim, ljubo, na nove pazari. Telal vika na dovno minare:

- Se prodava jena verna ljuba,

Ne je skupa, ne je ni jeftina

Komu dveste, komu tri stotine.

Mi ga kupi jeno mlado Ture,

Ga onese vo beli dvoroji.

Vo dvoroi dva beli goluba,

Jeden guga, drugi ne guga:

udo bilo, jo ne se videlo, Da se zemet bratec i sestrica.

JUSUFE, HE NALBATINE

Jusufe, he nalbatine, Ka mi ne pozna alita, Najprvo crna kaplama,

Pa posle kuso libade?!

Jusufe he nalbatine, Ka mi ne pozna mandulka,

Brona irveta na glava, o som ga sevda itila, Sve naokolo redena,

Vo srede bee vezana, Sevdino ime piano?! Jusufe he nalbatine, Ka mi ne pozna alita, Manesta som gi imala.

Jusufe he nalbatine, Jo li ne te tekina, Ka ti som noga gaznala,

Desna ti ruka cunala,

Pet lire ka me darua?!

TRNALA MOMA DA IDE

Trnala moma da ide,

e odi dlge putoji, Babajku ruek da nosi. Ga strele trojca delije:

42

- Kai ni ke si trnala?! - e idem mlogu daleko, e idem vo ar-planina Babajku ruek da nosim - Spaija, mladi spaija,

Evo ti dejka pristala.

Da li e ga zeme za sebe Il e ga ua za sina? - Drugari, verne druina, Ja ne ga uam za sina, Ja e ga zemem za sebe. Spajia go zatvorija,

Krvava rosa zarosi.

- Spaija, mladi Spaija,

Ti ga popraaj mlajnesta, Ona o od roda imala. - Spaija, mladi Spaija,

Devet som braa imala, Najmlado mi zaginalo,

Malovo pre nemalo. - Mlajnesto, mori, mlajnesto,

Ja ti som najmlado brate.

Zaziivanje

ZID ZIDALE KULA TROJCA BRAA

Zid zidale kula trojca braa, Dena go zidale, noa se urivau. Se oblagale mile trojca braa: ija ljuba ruek e donese, Taja e ga vo zid zazidame, Zazidame vo temelj zakopeme,

Ama enem, mile trojca braa, Ne e kaujeme. Dvajca braa enem im kaalje, Asan-aga eni ne i kaau, Ti ostanau Asan-aga pri oblaga.

Mi stanala Asanainica,

43

Asanainica po stara jetrva, Na voda mi ola i ubre isfrljala, Ogin upaljila Asanainica, Dete iskpala i dete povila,

Pa mi ola Asanainica, Brano osijala, tigan kurdisala, Im naprajla mee priganice. Terlik mi obljekla Asanainica, Pa mi zela saan priganice,

Asanainica i ugum meenica, Mi otide ruek da im nosi. Ko ga vide Aasan-aga niki glava udri, Ze da ela, gradne souze roni. - Ta to ponik sedi, mladi Asan-ago, Asan-ago, zato niki gleda, Da ne mi ali muje muko dete, Som go iskpala i som go povila, Majki som go ostajla da mi go koljeba.

- Ja ne alim, Vatimo, nae muko dete, Tebe te alim, Vatimo, ka e me ostai?! Sme se oblagale na golema oblaga,

Tebe e te, Vatimo, vo temelj staime! - Ne rasipuj, mladi Asan, golema oblaga,

Neka me staite ka to ste se oblagale. Samo e mi ostaj mua desna ruka, So so desna sisa, mladi Asan-aga.

So rukata dete da go okaisam, So sisava dete da go iznadoim.

Data rije

GA SAKALE ILINKA DIVOJKA DALEK NADALEKO

Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko,

Dalek nadaleko, preko Crno more.

Mati ne gi se, Ilinki divojki, kail uinuje, Devet braa, Ilinki divojki, kail uinija. - Sme ga dale, majice mila, Ilinka divojka, Dalek nadaleko, preko Crno more,

44

Konji da jaame, majice mila, puke da frljame. Ilinka da ispratime, da se raetame. Ge prekvna mila stara majka sve devet sinoi: uma da ve udri, sinoj, uma radomirska, o mi dadote erka nadaleko, Da dojdete sve devet sinoi glave prevrzane,

Glave prevrzane so crne amije, Samo Alija, samo Alija so zelena amija Zaminaa, Ilinki divojki, bajegi godine,

Deca izraala, Ilinka, nikoj ne ga polja. Gi se posmijala, Ilinki divojki, najmlada jetrva:

Nikoj ne ti dojde, Ilinko divojko, doma da te polja, Da ima braa, Ilinko divojko, na gosti bi te zele, Ilinko divojko, na prvi na gosti. Mi otide, Ilinka divojka, vo reka studena,

Ilinka divojka, alia da pere. Prala, puala, Ilinka divojka, bogu se moljala:

Da l se ive, boe sajbijence, muje devet braa, o ge nema, boe, mili boe, na gosti da me zemet, Boe sajbijence, na prvi na gosti?! Pa gi dojde, Ilinki divojki, postara jetrva:

Da mi dade, Ilinko divojko, najgolem mutilok, Eno ti go, Ilinko divojko, najmladoto brate, Ilinko divojko, brate Alijie, - o ve nema, Alija be brate, mene da poljate, Mi projdoa, Alija be brate, du devet godine?!

- Rabota sme imale, Ilinko divojko, kua sme praile, Kua sme praile so devet odaje. Ajde, Ilinko, ajde be sestro, vakat mi zamina,

Vakat mi zamina, saba ne klanata.

- Evo Alija, evo be brate, deca da okpem, Deca da okpem, Alija be brate, kolai da mesim. - Ajde, Ilinko, ajde be sestro, vreme zaminuje,

Ilinko be sestro, pladno ne klanato.

- Evo be brate, ekaj be bratence, sebe da soberem. Ka trnala Ilinka divojka, prvi na gosti, Go prauje, Ilinka divojka brate Alijie: - o mi udara, Alija be brate, dua zemnojna?! - Rabota sme imale, Ilinko divojko, kua sme praile, Ilinko divojko so devet odaje,

Ilinko divojko za sve devet braa. udno pujet, Alija be brate, poljskeve pilia,

45

Oni pujet, Alija be brate, alosno kaujet: iva sestra, mtvogo brata nosi. - Take pujet, Ilinko be sestro, pilia radomirske! Ka stignala, Ilinka divojka, ka ke svuje selo,

Go prauje, Ilinka divojka, brate Alijie: - to ge nema, Alija be brate, da me preekaje, Deka idem, Alija be brate, na prvi na gosti, Alija be brate, na devet godine?!

- e te preekaje, Ilinko be sestro, ka du pri selo. - to ge nema, Alija be brate, deca da ilezet, Alija be brate, tetka da preekaje?! - Deca ole, Ilinko be sestro, nadvor da igraje. - o nema ge, Alija be brate, snae da ilezet?! - Snae ole, Ilinko be sestro, vo selo na gosti. - o ga nema, Alija be brate, mati da ileze, Mati da ileze, mene da preeka?! Ka stignala, Ilinka divojka, ka ke svua kua, Go prauje, Ilinka divojka, brate Alijie: Zato vi se, Alija be brate, porte zakljuene, Kede vi se, Alija be brate, snae da ilezet, Alija be brate, porte da otvoret?! Gi se otvoria, Ilinki devojki, porte obe krila,

Ka videla, Ilinka divojka, dvoroj zarudene,

Vo dvoroi devet groboi,

Pa viknala, Ilinka divojka, svua stara majka:

- Ti ilezi, mila stara majko, mene da preeka, Ti som dola, majice mila, od mlogu daleko. Gi ileze, Ilinki devojki, mila stara majka,

Mila stara majka gore na ardae, Go videla, mila stara majka, mlado Alijie, Go videla vo grob vlizajei, Mu videla, mila stara majka, samo desna ruka!

Se uini Ilinkina majka crna kukaica, Se uini Ilinka divojka pristala lastojca.

POLEKOM TE, POLEKOM TE KIENI SVATOJI

Polekom te, polekom te kieni svatoji, Polekom te, koni ne morajte,

Jo je iva, jo je iva, Hatida Rajkona. Umirala, umirala, majki govorala:

46

Daj mi majko, daj mi majko pero i papiro, Da ja piam, da ja piam jena arka kniga. Vo knigata, vo knigata, tuno i alosno, Vo knigata, vo knigata, golem seljam ima: Ka e dojdet, ka e dojdet kieni svatoji, Da gi trne, da gi trne gore vo ulbahe. Gi nakiti, gi nakiti so modre ahmice, Da se poznet, da se poznet, Hatidini svatoji.

ORI JANO, JANO, DILBER JANO

- Ori Jano, Jano, dilber Jano,

Ilezi mi ete ova veer, Imam neto, Jano da ti kaem: Mene aser, Jano, me vikaje, A ja ne znm, Jano, o da prajim. Da li kaak, Jano, da pobejnem Eli iflik, Jano, da prodadem?! - Ore Omer, Omer, crni Omer,

Nemoj, Omer, udo da uini, Nemoj kaak, Omer, da pobejne, Nemoj iflik, Omer, da prodade, Toku idi, Omer, na aserlak. Mije besa, Omer, e vrzeme, Tvrda besa, Omer, arnautska.

e te ekam, Omer, dur da dojde, Dur da dojde, Omer, ot aserlk, Ja e bidem, Omer, aserica. - o je vreva, babo, vo selovo, o je dumbus, babo, vo selovo?! - Ore, Omer, Omer, crni Omer,

Ti se mui, Omer, dilber Jana, Za urija, Omer, kaurina. - Ore babo, babo, stari babo,

Dadi gi go, Jani amanetov

I i rei Jani, da ileze. - Ori Jano, Jano, dilber Jano,

Vake li se, Jano, besa dri? - Ore, Omer, Omer, crni Omer,

Me omui, Omer, stara majka, Ne mogla, Omer, da me boravi.

47

Bratoubistvo

SE ZAENI, BEGO, ALIM BEGO

Se zaeni, bego, Alim-bego I zasaka dejka od daleko,

Ga zasaka i mu ga dadoa,

Mu ga izvadia dejka begoica.

Se sobrale kiteni svatoi,

e idujet selo mlajnestino, e zimaje dejka begoica, Pristala mlajnesta na belogo konja,

Pred na idet petstotin svatoi,

Idejei vetroj gim dunaa, Gim dunaa duak manesteki. Ko e viet, svatoj, o e viet: Na mlajnesta birindi koulja, Svilena koulja i srmeno jelee. Svi svatoi glava navenaa,

Imer dever oi vo mlajnesta. Jana konja Imer doma dojde,

Frlji puka, rani bega Alim-bega. Otvorite srebrene kofezi, Izvadite svilene amije, Da previte rane Alim-bega.

Ta ne mu se rane od dumana, Toko mu se rane od milogo brata!

- Mu som davav ena so dve deca, Da mi dade Alimbegoica.

Motiv Odiseja

JAHNI KONA, OMER-AGA

Jahni kona, Omer-aga,

Jahni kona, oj, Omer-aga, dojdi doma.

Kua ti ga, Omer-aga, Kua ti ga, oj, Omer-aga, sardisale

48

Deca ti ge, Omer-aga,

Deca ti ge, oj, Omer-aga, jesir zele.

ena ti ga, Omer-aga, ena ti ga, oj, Omer-aga, premuile.

Otimanje djevojke

NE SE FALI, KUUK SULJO, NEJDI NA GOLEMO

- Ne se fali, Kuuk Suljo, nejdi na golemo, Ja te znjem, Kuuk Suljo, to ima vo kua More Suljo, to ima vo kua. Ti mi ima, Kuuk Suljo, jena stara majka, Stara majka, Kuuk Suljo, so noge vo pepef, More Suljo, so noge vo pepef.

Tvua kua, Kuuk Suljo, so plot zagradena, So plot zagradena, Suljo, sedi na direci,

More Suljo, sedi na direci.

- e te grabim, dilber amo, kane e te grabim; e te grabim, mori amo, utre po pret saba; Mori amo, ka ide na voda. - ama ima, Kuuk Suljo, devet mile braa, Devet mile braa, Suljo, so devet nooji, More Suljo, so devet noioji. e te prajet, Kuuk Suljo, pare po pare, Pare po pare, Suljo, mrva po mrva More Suljo, mrva po mrva.

OSTAILA FATIMA DORIJA PORTE OTVORENE

Ostaila, Fatima Dorija porte otvorene, Fatima Dorija, porte otvorene.

I vlezoha, Fatimi Doriji, sedmina beari, Fatimi Doriji, sedmina beari, Sedmina beari, Fatimi Doriji, so sedom konopci, Fatimi Doriji, so sedom konopci.

I vrzaha, Fatimi Doriji, usta so polutka,

Fatimi Doriji, usta so polutka.

49

Toko pisna, Fatima Dorija, kako ljuta zmija,

Fatima Dorija, kako ljuta zmija:

- to ste vije, sedmina beari, noa v gluha doba, Sedmina beari, noa v gluha doba, Petli ne kukane, sedmina beari, ljui ne stanate. Sedmina beari, ljui ne stanate?! - Ne se strai, Fatimo Dorijo, toljko ne se plai, Fatimo Dorijo, toljko ne se plai. Mije ti sme, Fatimo Dorijo, tvuje ustrojnici,

Fatimo Dorijo, tvuje ustrojnici,

Babovi svojnici, Fatimo Dorijo, babovi apapi,

Fatimo Dorijo, babovi apapi.

Ga dignaha, Fatima Dorija, ka jagne na ramo,

Fatima Dorija, ka jagne na ramo.

G onesoha, Fatima Dorija, preko Crno more, Fatimo Dorija, preko Crno more.

Ga fuknaha, Fatima Dorija, vo temni kleoji, Fatima Dorija, vo temni kleoji.

DOJDE CIKE GORE VO PLANINA

Dojde Cike, gore vo planina,

Na livada, Cike zastanalo,

Tuje dola i Duljza devojka. Tuje Duljzi, Cike i kaalo: - e te zimam, Duljzo, e te grabim. Tuje Duljza, Ciketu mu veli: - Nemoj, Cike, udo da uini, Ne se zima dejka ot livada.

Tuje Cike, Duljza ga grabilo, Tuje Cike, Duljza ga zavleklo, Ga zavleklo, Cike niz zavori,

Niz zavori, Cike, niz ipkoji. Iepilo, domadan dumbasmen, Iepile gae kaleeste. Ga oneslo, Cike, po pri selo,

A druina tuje mu vratile. - to som sakaf, Duljzo, ti som naprajf, Idi doma vee ne te sakam. MOR MALINKIE GRABENO

50

Mor Malinkie grabeno, Dalj ti je alj za tupani, Dalj ti je alj za tupani? Tupani ti se fateni,

Degmede a e tupaje, Degmede a e tupaje. Mor Malinkie grabeno, Dalj ti je alj za karada Dalj ti je alj za karada? Karada ti je zatvoren, Degmede da se zakolje,

Degmede da se zakolje.

Mor Malinkie grabeno, Dalj ti je alj za halita, Dalj ti je alj za halita? Halita ti se krojene, Degmede da se soijet, Degmede da se soijet.

HORO VRTI KADEMA KALEA

Horo vrti Kadema kalea, Brocka dejka vo selo Zlipotok,

Horo vrti se potsmehinja.

Ozdola ide Sejfo naj ba bear: uka mu je naeljana, ahma mu je nakitena So svetnarka prevrzana.

Lika mu je suratlija,

Oi mu se sokolovi. Ga zagleda Kadema kalea, Horo kede vrti, alm ke prodava. I se burna Sejfo naj ba bear, Kademi kalei, horo vrtejei. Pa ga fati za tenka polojna,

Pa ga frlji ka snope na ramo, Pisna, vrisna Kadema kalea. Ga otmaha Kadema kalea, Piano ne bilo da bide manesta. MI GA PRATILE STRADNA MILENA

51

Mi ga pratile stradna Milena

Starcam na voda,

Konjam na trava.

Mi ga strele, stradna Milena

Crne cigani,

Oni gi zboret, stradni Mileni,

Ona ne gim otgovora.

Ga ukradoa, stradna Milena

Crni Cigani.

Dena ga dret na snce, Stradna Milena, noa na verie, Da ga naprajet crno Cigane. Tuje ostanala, stradna Milena

Do tri godinice,

Gi dadua stape i torbie Da iduje ot porta na porta.

Take dojde na porta materina,

Matere ga najde ovce mouzejei. - Ajde skri ija, e crno Cigane, Cigani mi ukradoa stradna Milena,

Crne Cigani, katar Jujupi!

- Ja ti som, maje, tvua stradna Milena,

o me ukrale crne Cigani, Ka mi ste pratile voda da nasipem,

Konjam trava da naberem.

Ti mi si, majko, presno mleko poila,

So orizlija sarma ranila.

Ekonomska i vojnika migracija

NAVRVEA, KUZUM NURKE, GURBETIJE

Navrvea, kuzum Nurke, gurbetije, Gurbetije, kuzum Nurke, Kavalani. - Idi praaj, babo more, za Aima. Al mi ide, babo more, Aim-aja? - Aim-aja, kuzum Nurke, ti ostanau Vo Kavala, Nurke erko, vo apsana. Ti naraau, Nurke erko, Aim-aja

52

Da razredi, Nurke erko, red dukati, Da rasplete golem komar, Golem komar, Nurke erko, od est groa. Da e prati, Nurke erko, vo Kavala, Nurke erko, vo apsana, Da ti putet, Nurke erko, Aim-aja. - Ta ne sluaj, kuzum Nurke, babo o kauje, o kauje, babo o ti veli, Ajde da se, kuzum Nurke, napromeni: Da ileze, kuzum Nurke, vie selo, Da zvrte teko oro, Da te vii, kuzum Nurke, Ejup Bengo Ejup Bengo, kapetane. Parosaj go, kuzum Nurke, Aim-aja, Neka sedi vo Kavala, vo apsana,

Zasakaj go, kuzum Nurke, Ejup Benga.

- e prodavam pristala promena, e prodavam na sebe o imam, Ja e ekam mujego Aim-aja, Dur mi dojde od Kavala,

Dur ileze ot pusta apsana!

BOVNA LEI MINA VO POSTELJA

Bovna lei, Mina, vo postelja, Nikoj ne ga, Mina, poveruje.

Koj veruje, Mina, daleko je,

Daleko je, Mina, na Panaur. Potraila, Mina, suhe grozje, Suhe grozje, Mina, leblebije.

Koga ulo, Ture, na Panaur, Iskupilo Mini sve to saka. Koga dolo, Ture, kros grobita, Pa mi strelo jeno presno grope. Udri ruke, Ture, na kolena,

Mu ispuca mintan bojdaklija, Mu se skri prsten muhurlija. - Dovikajte, deca, vo komije: Dalj biduje, hoda, da g otkopem? - Ka otkope, Ture, to e vii?! - Da i viim, hoda, belo lice!

53

- Lice i se, Ture, zemnosalo!

- Dalj biduje, hoda, da g otkopem?! Da i viim, hoda, ruse kose! - I d otkope, Ture, fajda nema, Kosme i se zemna izmeale.

MANESTO, GORSKI TRNDAFILJ

- Manesto, gorski trndafilj,

Sinojka ti dojde od gurbet

I prva maana ti najde.

- Asane, dilber stopane,

Prva maana kai o mi je. - Manesto, gorski trndafilj,

Postelja ti najde poslana,

Poslana, mori i rasfrljana.

- Asane, dilber stopane,

Tvuje deca ti ga poslale,

Poslale i rasfrljale.

Asane dilber stopane,

Za tebe som ga poslala,

Som ula da e mi dojde. - Manesto, gorski trndafilj,

I druga maana ti najde:

Ja koga dojde ot gurbet,

Liceto ti bee jako areno, Za kogo si go arila, arila i crvenila?! - Asane, dilber stopane,

Za tebe som go arila, arila i crvenila, Som ula da e dohoa. - Manesto, gorski trndafilj,

I trea maana ti najde: Ja koga dojde ot gurbet,

Cef no ti lamba goree, Ja koga vleze vo odaja,

Na tavan kogo kaee?! - Asane, dilber stopane,

ini mi o e mi ini, On mi je prvi gledanik.

54

MAHMUDIJO, DUDIJO

Mahmudijo, dudijo,

Prvi petli kukaje.

Prvi petli kukaje,

Stani dvoroj izmeti,

ifte porte otvori, Ladna voda nasipi.

Ladna voda nasipi,

Ja ke idem na asker.

Ja ke idem na asker,

Devet leta e sedim. Devet leta e sedim, A desetata ke dojdem.

Projdoha devet leta,

Nema libe da dojde.

arka kniga pratilo, A vo kniga piuje, Tuno pa i alosno: Mahmudijo, dudijo, Nemoj mene da eka. Ja som se oenif, So pusta crna zemna.

AJ MARO, MARO, BELO PERE, MARO

- Aj Maro, Maro belo pere, Maro, Belo pere, Maro, zato crno nosi, Da li tatko ali eli stari babo?! - Oj, niti tatko alim niti stari babo, Toko ja go alim mojto verno, Mojto verno libe, vojnik mi otide.

Vojnik mi otide gore vo planina,

Da se bije so tojgo dumanina. Aj na vrh tri godine, konot se povrati,

Vo sedlo ot kona, kniga napiana, A vo kniga pie: Maro, umui se, Se ja se oeni, vo pusta planina, Vo pusta planina so crna zemna!

55

VRNAJICA, MAJICE, SITNO VRNE

Vrnajica, majice, sitno vrne, Dadice, sitno vrne.

Piliia, majice, sitno pujet, Dadice, sitno pujet,

Za putnici, majice, sve kaujet, Dadice, sve kaujet. Svi putnici, majice, izdojdoha, Dadice, izdojdoha,

Salj na putnik, majice, ne ni dojde, Dadice e letuje. Ne mi fali, majice, letuaka Dadice, puknuaka. Som oblekla, majice, srmalije, Dadice altinlije,

Som ge tkala, majice, s golem merak, Dadice sgolem aik. On ostana, majice, da letuje, Dadice, da aruje. Da som voda, majice, bi protekla, Dadice, du Limana,

Da som pile, majice, bi letnala, Dadice, du Limana.

Pusti mlados, majice, ne se ua, Dadice povenuje!!

TRNA PAMPUR, MORI NANE, TRNA PAMPUR

Trna pampur, mori nane, trna pampur,

Trna pampur, mori nane, so nizami.

Svi se deca, mori nane, svi se deca,

Svi se deca, mori nane, neenete. Ostaile, mori nane, ostaile,

Ostaile, mori nane, gledanice.

Poje od njih, mori nane, poje od njih, Poje od njih, mori nane, nianlije. Dadenice, mori nane, nianlije, Nianlije, mori nane, askerice. Svi e idet, mori nane, svi e idet, Svi e idet, mori nane, dur vo Stambol.

56

Askerlk je, mori nane, askerlk je Askerlk je, mori nane, mlogo teok. Ksmet da je, mori nane, ksmet da je Ksmet da je, mori nane, svi da se vratet. Vo memleet, mori nane, vo memeleet Vo memleet, mori nane, uzel Gora. Gi ekaje, mori nane, gi ekaje, Gi ekaje, mori nane, gorske dejke. Dejke gorske, mori nane, sve pristale,

Sve se line, mori nane, ka hurije!

PANA MGLA, MAJICE, VO POLETO

Pana mgla, majice, vo poleto, Dadice vo poleto.

alj mi pana, majice, vo srceto Dadice, vo srceto.

Gi sobraha, majice, nova kura, Dadice, nova kura.

Svi beari, majice, neeneti, Dadice, neeneti. Salj Omere, majice, oeneto, Dadice, oeneto. e gi noset, majice, vo Karadak, Dadice, vo Karadak.

Top ke puca, majice, ka grmajca, Dadice, ka grmajca.

Sablja seva, majice, ka vitruka, Dadice, ka vitruka. Krumoj vrnet, majice, ka graduka, Dadice, ka graduka. Momci spijet, majice, ka jagnca, Dadice, ka jagnca. Svi askeri, majice, izdojdoha, Dadice, izdojdoha,

Salj Omere, majice, ne ni dojde, Dadice, ne ni dojde.

Go ubile, majice, vo Karadak, Dadice, vo Karadak!

57

MELO, MELO, SEBUANE, DVA RAVNI DVOROI

Melo, melo Sebuane dva ravni dvoroi, Sebuane dva ravni dvoroi, Melo, melo Sebuane, melo i elalo. - o mi mete, Sebuane, o mi svze roni?! - Som videla, Ali-ago, dva loi sonoi, Jeden za mene, Ali-ago, a jeden za tebe:

Zvezda Denica, vo skut mi panala,

Skut mi go nasipala;

Reka Bistrica vo dvoroj mi vlegla,

Da li e me tura, Ali-ago, el na gurbet ide?! - Ne te turam, Sebuane, na gurbet e idem. Ugotvi se, Sebuane, da me poisprati, Da me posprati, Sebuane, do Tetovske Derveni. Do tuje, Sebuane, na umot da bide, Tuje ka e zaminem, Sebuane, umot da presee, Ja otide, Sebuane, dalek na daleko, Dalek na daleko na pusti gurbet.

KROS GUSINE POLJE TEMNE MGLE

Kros Gusine polje temne mgle, Kroz mglete, turske pijanice. uma da udri prizrenske muftije, uma da udri tetovske kadije, to sobrale deca adamije, Gi sobrale noa glua doba! Ostanale dejke dadenice,

Ostanale nuse teljosane,

Ostanale lambe upalene.

O JE ONJA, BABO MORE, GORE VO PLANINA

o je onja, babo more, gore vo planina, o se beli, babo more, gore vo planina, Da l se orloj, babo more, el se kamnoj Da l se snegoj, babo more, ili se mgle?! Da se orloj, babo more, bi letnale,

Da se kamnoj, babo more, bi sedale,

58

Da se snegoj, babo more, bi skopnale,

Da se mgle, babo more, bi stanale. Nit se orloj, nuse mori, nit se kamnoj, Pa niti se, nuse mori, beli snegoj,

Bele snegoj, nuse mori, bele mgle, Tuku mi se, nuse more, ileina, ileina, nuse mori, Sulj-ehajine. Go fatile, nuse mori, haramije,

Haramije, nuse mori, Arnauti

Arnauti, nuse mori, Kalisjani.

Mu sakale, nuse mori, trista bravje,

Trista bravje, nuse mori, sve odbrane.

Neka dade, babo more, estotine, Suljo-ehaja, babo more, doma neka dojde. Otvorite, nuse mori, teke porte, iri porte, nuse mori, so dve krila, S kataranice, nuse mori, Maoroske, Maoroske, nuse mori, damkalija. Da zaminet, nuse mori, hergelj konji,

Hergelj konji, nuse mori, i gujeda,

Da zaminet, nuse mori, buljuk ovce,

Buljuk ovce, nuse mori, i ilejna. Da zaminet, nuse mori, i ovari, I ovari, nuse mori, so zbani, So zbani, nuse mori, na ramenja, Sve zamina, babo more, sve pomina,

Suljo-ehaja, babo more, doma ne mi dojde. Jesir panaf, babo more, za stoite, Za stoite, babo mo