gotthard jaeschke kurtulus savasi ile ilgili ingiliz belgeleri 2

8/3/2019 Gotthard Jaeschke Kurtulus Savasi Ile Ilgili Ingiliz Belgeleri 2

1/143

http://genclikcephesi.blogspot.com


2/143

K u r t u l u

S a v a

i l e i l g i l i

n g i l i z

B e l g e l e r i I I

G O T T H A R D J A E S C H K E



3/143

T A R H - K L T R D Z S : 2 0 1

K U R T U L U S A V A I

L E L G L N G L Z

B E L G E L E R

I I



4/143

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Mays 2001



5/143

G O T T H A R D J A E S C H K E

K U R T U L U S A V A I

L E L G L N G L Z

B E L G E L E R

I I

Trkeye eviren:

Cemal Kprl

C u m h u r i y e t


6/143

NDEKLER

Y MUSTAFA KEMAL PAA: 7

1- Sultan Mehmed Vahdettin'in Ona Gvenmesi 72- Adana'dan stanbul 'a Dek 10

3- Yakup evki Paa ve Samsun

Blgesindeki Gven Yokluu 154- Mustafa Kemal'in 9. Ordu

Mfettiliine Atanmas ....245- Mustafa Kemal Anadolu'da: 39

A. Samsun 39

B.Havza 48C. Amasya 54. Erzurum 63

D. Sivas 71E. Ankara 816- Ankara vestanbul Hkmetleri

Arasnda ngilizlerin Artan Kararszl... 92

VI. TTHATILIK VE YENTRK ULUSULUU 104

VE. "SAVA CANLER": 113

1-stanbul'da 113

2-Malta'da 1273- Tutuklularn Karlkl Olarak

Geri Verilmesi 133

5



7/143

V

MUSTAFAKEMALPAA

1 - Sultan Mehmet Vahdettin'in Ona Gvenmesi

Charles H. Sherril, anlarnda (1) yle yazyor: "Yaz

g, kendisini byk felket olarak gstermekten haz duyar...

Yunan istila ordusunu zmir ehrine att; ayn zamanda

Samsun'da da ayn oyunu oynad... u koulla ki, burada ze

hir, panzehrini (Mustafa Kemal'i) bulacakt. Yazg, ikili

amaca hizmet iin, ikili kukla (let) kulland: Birinci kukla,

Lloyd George; Trkiye'nin gcn yok edip btn organla

rn felce uratarak mttefikler arasnda paylamay kolay

latrmak umuduyla Yunanllar Trkiye'nin istilasna k

krtarak onlara yardmda bulundu. kinci kukla olan Padiah

ise, Mustafa Kemal'in uzaklara, Samsun'a umum mfetti

(genel denetmen) atanmasna onay vererek saygnln d

rmeyi, kendisini huzursuz klan bu kiilii bakentten

sonsuza dek uzaklatrmay dnd." Bu szlerin belirttii

asl dnce doru olmakla birlikte, (okuru) Mustafa Ke-

(1) Ch. H. Sherrill, A Year's Embassy to Mustafa Kemal (1934), 66.

7


8/143

2. dana'dan stanbul'a dek

7 Kasm'da Mustafa Kemal'e geici olarak iten el ek

tirilmesi ve zzet Paa ile mtarekenin yorumu zerinde

telgraf al veriinin ngilizlerce renilmemesi, kendisi he

sabna bir talih eseri olmutu (11); yoksa, onun da Ali hsan

Paa'nm urad sondan kurtulmas g olurdu. Perapa-

las'ta oturduu srada, Daily Mail habercisi G. Ward Priceile bir konuma yapmt. Price bu konuma konusunda

unlar bildiriyor (12): "Perapalas mdr bana bir ar ge

tirdi... Mustafa Kemal Paa... ile kahve imek iin.." Yk

sek stihbarat Subay Albay T. G. G. Heywood Price'm, bu

nun bir sakncas olup olmad konusundaki sorusuna,

"Onun ne istediini anlamakta hibir salanca yoktur" diye

yant vermiti. Price, szn srdrerek, "M. Kemal, yap

mak istedii bir neri iin Britanya resm makamlaryla na

sl balant kuracan" bildirmemi benden rica etti; 'Bu sa

vata yanl cephede savatk' dedi, 'Eski dostumuz Britan-

yallarla asla savamak istemezdik; bu istenmeyen sava,Enver Paa gibi Alman dostlarmca yaplan basknn sonucu

oldu. Biliyoruz, partiyi yitirdik. Yanl ynlere gtrlen si

yasetimizin bedelini ar demeye hazrlanmalyz. Anado

lu'nun, Mttefik Devletlerce blnerek paylalacan pek

iyi biliyordum. Franszlarn, Anadolu'nun dnda tutulma

sndan, zellikle kayg duyuyoruz. Orada, bu topraklar ze

rindeki bir Britanya ynetiminden pek yle honutsuzluk

gsterilmemesi gerekir. ngilizler Anadolu iin sorumluluk

(11) TV 3390; Atay 270-82; TH150-53, 63,202; Bayur 180-189; apol-yo 232-249; si. Ansiklopedisi 1729.

(12) Price, Extra-special Correspondent (1957), 104.

10


9/143

kabul edecek olurlarsa, Britanya ynetiminde bulunan de

neyimli Trk valileriyle ibirlii yaparak alma gereini

duyacaklardr. Byle bir yetki iinde hizmetlerimi sunabile

ceim uygun bir yerin bulunup bulunmayacan bilmek is

terim...' dedi. Albay H., bu konumay nemsiz grerek dik

kate almad ve 'Birok Trk generali kendileri iin hemen

bir i aryorlar' dedi. Yllarca sonrayd, kinci Dnya Savagemiti. stanbul'da Rfat (Refet Bele?) admda bir Trk ge-

neraliyle karlatm. Bu general, benim Mustafa Kemal ile

konumamda hazr bulunmutu.

Onun bu hizmet nerisinde iten olduunu, o zaman bu

neri kabul edilmi olsayd, Yakn Dou tarihinin deiik

bir yne dnecek olduunu sylyordu; kendisi hl bu d

ncedeydi."

Sonucun zerine bir soru iareti koymak gerekse bile,

Mustafa Kemal'in dorulanm ve belgelenmi olan bu sz

leri, gene de, aklama gerektirmektedir.. Onun bu szlerinin

nedeni, zzet Paa kabinesinde Harbiye Nazrlna atanmasiin gsterdii abalarn nedenleriyle ayn olsa gerekir (13).

General Harington'un onunla konuma isteinin bir sylenti

olduu ne derece kukusuzsa, Dr. Rsim Ferit'in (Talay) de

ziyaret iin General Birdvvood katnda araclkta bulunmu

olmasnda da bir gerek pay bulunsa gerekir. Her iki general

de, 1918'de stanbul'da bulunmuyorlard; ama yine de bu

ikinci olay, olaslktan uzak deildir (14).

Gazetecilerin, Mustafa Kemal ile yaptklar konuma

nn daha byk bir nemi vardr. Birinci konuma, 17 Ka-

(13) ASDIV13.(14) apolyo 273; Bayur 230.

11


10/143

sim 1918 tarihinde Minber gazetesinde kmtr (15). Mus

tafa Kemal, "ngilizlere kar beslediiniz duygular konu

sunda biraz bilgi verir misiniz?" sorusuna, "Bu savata n

gilizlerle Anburnu, Anafarta ve Filistin cephelerinde pek

ok arpmaya katldm. Ben bu arpmalarda... her za

man, yurdumun savunmasndan baka birey olmayan asl

grevimi yaptm ve bunun iin askerlik hizmetimi anmsa

myorum; dolaysyla da yreimde gceniklik ve dmanlk duygusu yer bulmamtr. ngilizlerin Osmanl ulusunun

zgrln tanmada gsterdikleri sayg ve insanlk kar

snda, yalnz benim deil, btn Osmanl ulusunun da, ngi

lizlerden daha iyiliksever bir dost bulamayaca kansyla

duygulanmalan pek doaldr."

kinci konuma, 18 Kasm tarihli Vakfta kmtr

(16): "Hkmetimizle brakma imzalayan devletlerin ve

bu devletler adma brakma koullarn belirleyen Britanya

Hlrimeti'nin, Osmanllara kar olan iyi niyetlerinden ku

kulanmak istemem. Sz konusu belge hkmlerinin uygu

lanmasnda yanl anlamay gerektirecek bir yan grlyorsa, bunun nedenini hemen anlamak ve karmzdakilerle an

lamak gerekir. Doal olarak, bu grev hkmetlere der.

Benim bildiime gre, hkmetimiz bu konuda gereken gi

riimlerde bulunmutur ve bulunmaktadr..."

Britanya Yksek Komiserlii, Foreign Office'in yner

gesine uyarak, dikkatini zellikle "Teceddt Frkas"nda

(Yenileme Partisi) yeniden rgtlenen "ttihatlar"a y

nelttiinden dolay, Mustafa Kemal'in "Sz" gazetesine

(15) Kopyas Vakfta: 25 7 1923. ngiliz basnnda bir evirisi saptanama-d gibi, bu konuda Foreign Office'e bir rapor gnderilmemitir.

(16) ASD 111(1961), 1.

12


11/143

verdii ve "Gazetenizin 29 Aralk 1334 (1918)... saysnda,

kimi kaynaklardan size bildirildiine gre benim Teceddt

Frkas'na girdiim konusunda bir haber yaymlanmtr. Bu

haber doru deildir. Ben asker sfat ve makammla ilgimi

srdrmekteyim. Dolaysyla gerek olmayan bu haberin

yalanlanmasn rica ederim (17)" anlamndaki yalanlama,

nemlidir. Mustafa Kemal'e yakn olan (18) "Minber" ga

zetesi de, 1 Aralk tarihinde, G. Ward Price'in u aklamasn yaymlamt: "Trklere kar, ben ancak imdi gerek

ten bir yargya varabildim. ngiltere'ye gider gitmez yapa

cam ilk i, Trklerin bykln tantmak olacaktr. Bu

almamn iyi etkiler yaratacama inanyorum." ngilizler,

brakmadan hemen sonra Sultan'm, zerinde nemle dur

duu ngiliz dostluunu yeledii kansna vardklarndan

ve Mustafa Kemal'in ise Padiah katnda "makbul (kabul

edilebilir)kii" (persona gratissima) olduunu rendikle

rinden, bu konuda bir kuku duymalar iin hibir neden

yoktu.

Mustafa Kemal'in Ocak-Mart 1919 aylarndaki almalar konusunda pek gvenilmez haberler vardr. Kendi

sinden birok kez konuma ricasnda bulunmu olan Rev.

Frew'niin (19), "nce, ttihat ve Terakki'nin cinayetlerini

onaylamalsn" yolundaki isteiyle ilgili olarak 1926 tarihli

anlarnda kendisi unlar yazm bulunuyor: "ttihat ve Te

rakki'nin temsilcisi deilim, ancak... (bu) yurtsever bir der-

(17)Tunaya413; Bayur 196.(18) Alay 69.(19) sko Presbiteryen Kilisesinin Padiah'myakn ilgisini kazanm olan

papaz, kendi giriimiyle, "ngiliz Muhipleri [Dostlar] Cemiyeti"yle elele gizemli bir dostluk politikas ortaya karmt. (Luke II 82; Rey 260, 268, 298; N.I

209-215,313: Atay 94).

13


12/143

nekti. Balangcndan sonrasna dek, ben de bu dernek iin

de bulundum... ok eksiklikleri ve yanllar olabilir; ama

yurtseverlii tartmann ok tesindedir.." Olaslkla, Mus

tafa Kemal'in tutuklanmasnn dnld sylentisi, bu

konumadan sonra ortaya kmtr. M. Kemal, Yksek Ko

miser Sforza'mn kendisini anlayarak, "Ekselans, bir teh

like karsmda sefarethanenin emrinize hazr olduunu bende syleyebilirim" dediini belirtmektedir. Bu konuda,

Sforza da unlar sylyor: "Bb- l (Osmanl Hkmeti)

Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmakla... tehlikeyi

tamamyla gidereceini sanmaktayd. Kemal'in n halk

arasnda yaygmd. stanbul'daki kimi Britanya ajanlar, ilk

igal gnlerinde (onu) Malta'ya gndermeyi dnmlerdi.

Bu renilir renilmez, Mustafa Kemal'in dostlar bana

gelerek, bir tehlike doarsa kendisinin talyan sefarethanesi

ne smabilip snamayacarn sordular. Ben talya'nn, es

ki kahraman bir dman korumay kukusuz reddetmeye

cei yantn verdim. Bu yantm... Mustafa Kemal'in tutuk

lanmasyla ilgili her trl tasandan vazgeilmesi iin yetti."

(20) Bu sylentinin iyzn aratrmak pek g olacaktr.

Mttefiklere kar Trk kkrtmalar konusunda arasra

nemsiz yaknmalar Londra'ya bildiren Yksek Komiser

lik raporlarnda, bu tutuklama sylentileriyle iligili bir bilgi

yoktur. "tilaf ve Hrriyet Frkas" evrelerinde M. Kemal'e

gven beslendiinden dolay, bu sylentiye inamlmad

aktr. O halde, nasl olmutu da bu gven ortaya kmt?

Kardei Yzba Ali'yi, "Hrriyet ve tilaf Fnkas'mn

etkili kiilerinden" birinin kzyla evlendirmek isteyen Meh-

(20) Atay 94 v.d.; Sforza, Btisseurs 350, 358.

14


13/143

met Ali'nin, bu vesileyle Mustafa Kemal'le grmelerine

babas smail Fazl Paa'nm nasl yol gsterdiini, Ali Fuat

Cebesoy anlatmaktadr: "Ama ttihat olduunu sylyor

lar, doru mu?" diye M. Ali'nin saknca ileri srmesi zeri

ne, onun bu duraksamasn, "ttihat deildir. Sava srasn

da ve hatt daha nce Enver Paa ile olan mcadeleleri bu

nu kantlamaya yeter, sanrm," diyerek kolayca datmt.

Ali'nin dnnden sonra, Mehmed Ali, M. Kemal'i Kuzguncuk'ta tanm ve ondan yle iyi bir izlenim edinmiti

ki, ona "elinden gelen her trl yardm yapacana ve frka

ileri gelenlerini inandrmaya alacana sz vermiti." Bu

szn de sonradan Dhiliye Nzn olduu zamanda (7 Ni

san 1919) tutmutu. Bu arada, ili'deki evine de sk sk git

miti. Bir seferinde de, Bahriye Nzn Avni Paa'y yannda

getirmiti. M. Kemal bunu u szlerle dorulamaktadr:

"Artk sanki ahbap olmu gibiydik... Bir kez bu kiilerce

Cercle d'Orient'dabir le yemeine anlanmtm... ngi

lizlerle anlamak zere olduklarndan sz etti. Kutladm ve

ok houna gidecek memnunluk belirtileri gsterdim." (21)Bu szler, onun diplomatlktaki ustalnn kantdr (22).

3. Yakup evki Paa ve Samsun Blgesindeki Gven

Yokluu

Mustafa Kemal Paa'ya verilen 6 Mays 1919 tarihli

ynerge, grevi ngryordu: 1- Samsun blgesinde

esenliin ve gvenin yeniden kurulmas; 2- Silhlarn top-

(21) Cebesoy 33 v. dd., 60 v.d.; Atay 101 v.d.(22) G. Jaschke, Byk inklap ve Diplomat Atatrk (V. Trk Tarih

Kongresi, 14 v. dd).

15


14/143

lanmas; 3- Varsa, almakta olan ralarn kapatlmas.

Acaba Foreign Office dosyalarnda bu konuda ne gibi bilgi

ler vardr?

Ermeni propagandas, Karadeniz Ordusu Bakomutan

lk stihbaratna, zellikle 9. Ordu Komutan Yakup evki

Paa aleyhine malzeme topladndan, General Milne bu

nedenle onun geri arlmasn istemiti. 17 ubat'ta ngiliz War Office'ine u raporu gnderdi: "Verdiim emirlere g

re Mver-y Kafkas'n (Kafkas tesi) boaltlmas 2 u

bat'ta tamamland... General evki Paa'y 9. Ordu Komu

tanlndan uzaklatrdm..." 26 Mart'ta "Kendisinin hemen

stanbul'a arlmas ve emMerimizi daha byk bir gven

le yapacak bir subayla deitirilmesi" iin, Harbiye Nz-

n'mn emir vermesi gerektiini syledi (23). akir Paa, bu

nun zerine 3 Nisan'da, "9. Ordu kaldrlmtr" emrini ver

di. Bu ordu 15. Kolorduya dntrlerek, Kzm Karabe-

kir Paa'nm komutasna verildi. "Sivas vilyetiyle Canik

mutasarrfl (dorudan doruya bakanla bal bulunan)III. Kolordu blgesindedir." Yakup evki Paa, Kars telsiz

istasyonunun yklarak ortadan kaldrlmasndan dolay Mil

ne tarafndan sorumlu tutulduundan (24), hemen ayn gn

de stanbul'a gelmesi emrini ald.

Calthorpe ile Arnet, Samsun'daki huzursuzluk konu

sunda, daha Kasm 1918 sonunda, "Samsun'da brakma

hkmlerinin henz uygulanmam olduunu ve Hristiyan-

lan toptan ldrmek iin Mslman halkn silhlandnld-

(23) Y.. 14.4.'de Erzurum'dan ayrld ve 26.4.'de stanbul'a vard; K.K.12.4'de stanbul'dan karak 3.5'de Erzurum'a vard (TH1169).

(24) Ayn. yer. 170,223 v.d.; Karabekir 17. 22; Byklolu 36,47.

16


15/143

n" ileri srerek yalanmlar (25) . "Samsun blgesindeki

Rum ekyasn" tepelemek iin 15. Frka, Aralk ay ban

da Batum'dan Samsun ve Sinop'a geldi (26). Calthorpe, 17

Ocak'ta Samsun'daki American Tobacco Company'nin

(Amerikan Ttn irketi) "...Btn Mslmanlarn ve zel

likle kyllerin silahlandrld" konusundaki 11 tarihli ra

porunu Londra'ya yollad. Bunun zerine, Foreign Office(Dileri Bakanl) 8 ubat'ta, "Bildirilen durumlarn ge

mi ya da subay gndererek dzeltilmesi iin gerekli nlem

leri alabilir misiniz?" diye sordu. Webb, ayn 13'nde,

"...Olaan koullara dn, btn blgenin tamamyla silh

tan arndrlarak salanabilir ki... ancak byk asker g

lerle... yaplabilir"; 17'sinde de, "Bakomutanlktan Samsun

ve Tarbzon'a... kabilecek bir grlt ve patrdy nlemek

iin... asker glerin Amasya, Sivas ve Kayseri'de durmas

kouluyla gnderilmesini istedim" diye rapor verdi. Milne,

Samsun'a 200 kii gnderdi. Bu askerlere elik eden Raw-

linson, "Askerlerin Rum halknca her trl sevin gsterileriyle karlandklarn" yazmaktadr. Calthorpe'un 4 Ma-

ys'ta gnderdii Yzba A.C. Elliot, (Samsun), 29 Mart

tarihli raporunda, "2 Hintli subayla 50 Rajput ve Hintli

Mslman, ayn 25'inde Samsun'dan Merzifon'a gittiler;

yerlerine, aym 28'inde vardklar zaman bir Trk okuluna

yerletirildiler... Ben de, aym 28'inde oraya varnca... Ame

rikan misyonerlerinin 12 binasnn boaltlmasn emret

tim... Trkler bu emre ivedilikle uydular" denmektedir. Bir

Trk raporundaysa yle deniyordu: "9 Mart 1919'da, 200

(25) Harbiye Nezretinin 30. II ve Webb'in 2. 12. tarihli telgraflar.(26) THI 164; Kle I 105 v.d.; Byklolu 36.

17


16/143

kiilik bir ngiliz mfrezesinin Samsun'u ve 30 Mart'ta

Merzifon'u igal ermeleri, Pontosu etelerin saldrlarn ve

eylemlerini artrd". (27) Milne'nin stihbarat Brosu'nun

birok raporlar bunu dorulad: "ou Rum asll asker ka

aklar... Samsun Sancanda, yaklak 300 kii... aramba

asker komutannca silhlandrlan Trk kylleriyle at

yorlar. Rumlar, Trkler de ayn yolda davranp, kiisel dokunulmazlk gvencesi verirlerse silhlarn brakacaklar."

Suffolk alayndan Temen J.S. Perring, 20 Mart'ta, "Ayn

13'nde Samsun'a vardk. 200 Hintli Britanya askeri saye

sinde gvenlii iyi bulduk... Merzifon'u ve iinde de Amas

ya'y ziyaret ettim" diyordu. Yardm subay Yzba L. H.

Hurst, 24 Mart ve 4 Nisan tarihli raporlarnda, Bafra ve Ve

zirkpr'deki durum konusunda bilgi veriyordu. Webb ve

Calthorpe, btn bu raporlar (28) Foreign Office'e ilettiler;

bunlarn ayn zamanda, bilgi edinilmesi ve gereken nlem

lerin alnmas ricasyla Osmanl Harbiye Nezreti'ne de

gnderilmi olduu grlmektedir. Foreign Office dosyalarnda bununla ilgili bir kayt bulunmamakla birlikte,

Webb'in aadaki, 25 Nisan 1919 tarihli raporu belki de bu

dosyalarda bulunmaktadr:

Trkiye Hariciye Nezretine, A. Calthorpe imzasyla

yazlm, 21 Nisan 1919 tarihli (28a), 9. Trk Ordusu'nun

silhtan anndnlmasmn yetersizliiyle ilgili bir mektubun

kopyas: "Ekselans; Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas

(27) Rawlinson 138; TH1174.(28) 8., 27.3., 16., 28.4.1919 tarihli raporlar, 7.4. tarihinde Samsun'da

Rumlar, byk bir gsteri yapt (N. 11. 140).(28a) indekiler HTVD 66'da.

18


17/143

blgelerindeki asker durumun memnunluu verici olmad

n sayglarmla bildiririm; 2- LX. Trk ordusu snrn beri

sine ekildiinde, bu ordunun bir blm sumla Erzurum

ve Erzincan ynetim blgeleri arasnda yol boyunda bulu

nan kylerde yerletirilmi, geri kalanysa snrla Samsun

arasndaki ky yolunda kalmtr. Bu orduya komuta eden

General evki'nin siyasal almalar, ilkbaharda eitli ra

porlarda birok kez bildirilmitir. Bu nedenle, Britanya Selanik Kuvvetleri Bakomutanlnca Osmanl Harbiye Ne-

zreti'ne General evki'nin grevden alnmas konusunda

ynerge verilmiti; 3- imdi eitli kaynaklardan rendii

me gre Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas'ta batan ba

a kurulan ralarca, zellikle Trk ordusundan grnte

bamsz, ama aslmda asker denetim altmda devirme as

ker toplanmtr. Bakomutanlktan kan ynergelere aykr

olan bu kaamak eylemler istee uygun olmaktan btnyle

uzaktr; bu durum hemen durdurulmayacak olursa, iler cid

dlik kazanabilir; 4- Bu an durumu, ekselansnzn gr

ne sunmakla birlikte sz konusu ralarn asker toplamlarn engellemek iin ilgili makamlara hemen ynerge veril

mesini rica ederim; 5- Bu durumla ilgili olarak yaplacak

giriimler konusunda, elden geldiince hzla bilgi verilmesi

ni de dilemekteyim."

Hriciye Nezreti, 25 Mays'ta u yant verdi:

"27 (?) Nisan tarihli szl notaya yant olarak, 1- Os

manl Kafkas Ordusu'nun Rus cephesine ayrlm olan 11.,

12.,9. ve 3. tmenleri, Kafkasya ile Azerbaycan'n boaltl

masndan sonra u mevzilere varmlard: 11. Tmen, Van

ile Bayezit blgesinde; 12. Tmen snrla Horasan arasnda;

9. Tmen, Erzurum ve Hasankale blgesinde ve 3. Tmen,

19


18/143

Tortum ile snr arasnda; 15. Tmen, Batum'dan geriye

dnmesininden soma Samsun-Amasya blgesinde; 5. Kaf

kas Tmeni'nin drt taburu snrla Trabzon arasnda; geri

kalanlar da Trabzon'la Samsun arasndaki yolda bulunmak

ta olup, Sivas'n gneyine doru yrmektedir. General

Milne Genel Kararghnn btn bu mevzilerden ve hare

ketlerden haberi vardn. 2-9. Ordu kaldnlmtr. Bu ordunun

komutan Yakup evki Paa hastalanarak 26 Nisan'da stanbul'a dnmtr. General Milne'nin Genel Kararghnn da

bildii gibi, Haydarpaa Hastahanesi'nde tedavi edilmekte

dir. 3- Son zamanlarda 1310-1313 snfl ykmllerden

imdiye dek ertelenenler silh altna alnmtr. Britanya

makamlarnn istekleri zerine bunlarn arlar 16 Nisan

1335 (1919) tarihli emir gereince durdurulmutur. Bu ko

nuda gerekli bilgi, 28 Nisan'da Byk Erkan- Harbiye (Ge

nel Kurmay) Genel Karargh Bakan ve Harbiye Nezreti

Ordu Dairesi araclyla General Deedes'e verilmitir. 4-

Kimi ralarn, Osmanl Ordusu dndaki kurumlar iin,

hem de ordunun denetim ve gzetimi altnda, acemi erleriaskere ardklar haberinin aslsz olduunu belirtirim.

General Milne Genel Kararghnn say ve durumlarn pek

iyi bildikleri bu kurumlardan baka hibir rgt bulunmad

gibi, herhangi yolla askere ar da yaplmamtr. Gene

ral Milne Genel Kararghnn, silh bnakmas anlamas

nn uygulamasyla ilgili istekleri tamamyla yerine getiril

mitir. Bu brakma anlamas maddelerinin uygulanmas

konusunda yava davranlm olmasna gelince; bu konu ta

ma ve haberleme aralarnn eksikliinden ileri gelmi

olup yalnzca iyi niyetle bunun nlenmesi baanlamamtr.

Belirli sayy aan tfekler sklm, toplarn kamalar aln-

20


19/143

m ve ayn durumda bulunan makineli tfekler de istan

bul'a getmlmitir. Britanya denetim subaylar bu ilerin ay

rntlarm bilmektedirler. Bir Mslman ras'nn Kars'ta

varln rendikse de, bununla madd ve manev hibir

ilikimiz bulumadn zellikle eklemek gereini duyuyo

ruz. Bu ra, Britanya makamlarnca datlm, ama yeni

den oluturularak o zamandan bu yana bu makamlarn

onaylaryla yerine bir bakas gemitir. 5- Van vilyetindeolduu gibi, Erzurum vilyetinde de bugne dek etelerce

hibir haydutluk yaplmamtr; Trabzon ve Sivas vilyetle

rinde de kimi bireysel sradan hrszlklardan baka bir olay

olmamtr. Yalnz Samsun'da byk sayda Rum eteleri

hrszlk yapmaktadr. Ancak Dou vilyetlerinde siyasal

nitelikte en ufak bir olay olmad gibi, siyasal hibir hay

dutluk olaylarna da rastlanmamtr. 6- Geri hibir rg

tn, hatt tohum olarak bile bulunmad saptanmsa da,

mparatorluk Hkmeti, gvenliin herhangi yolla bozul

masn nlemek iin Yldrm Ordulan'nm eski komutan

Tugeneral Mustafa Kemal Paa'y bu yrede bulunan Osmanl ktalarna Genel Denetmen olarak atamtr. 7- Yuka

rdaki haberlere ek olarak kimi grlerimi de aada belir

tiyorum: Btn sulamalar ve karlan btn grltler, Er

menilerin eserleridir; bunlar bar konferansnn kararlarn

dan dlemknklna uram olmak korkusuyla hedefleri

ne ulamak iin dolaplar evirerek huzursuzluk uyandrma

ya almaktadrlar. Asl ve esas olmayan yaknmalar daha

nceden tasarlanm olan planlarn bir blmn olutur-

maktadn. Dou vilyetlerinde karlarn erimeye balad bu

mevsim, Ermeni etelerinin eylemlerine de uygun bulun

maktadr. Eylem zgrlne sahip olmalar iin, Ermeni

21


20/143

etelerinin izlenmemesi gerekmektedir. Trabzon, Van, Erzu

rum ve Sivas vilyetleri garnizon glerinin zayflatlmas

ve yerlerinden uzaklatrlmas, planlarnn iinde bulun

maktadr. Bunlar, Dou vilayetlerimizdeki ktalarmzn

Kafkasya iin tehlikeli olabilecei sansn uyandrmak ve

bu blgelerin bylece boaltlmasn salamak olan hedefle

rine bylece varacaklarn ummaktadrlar."Calthorpe, bu notay 31.5. gnl raporlarla birlikte

Curzon'a gnderdi: "Trkiye Hriciye Nezreti'nden Erzu

rum'un asker durumu konusunda 21 Nisan tarihli mektuba

verilen yant Lord hazretlerine gndermekle onur duya

rm." 25 Nisan tarihli raporda (13 Mays'ta alnmtr) u

sayfa kenar notu bulunmaktadr: "Bu, Ermenistan'la ilgili

Paris kararna kar koymak iin Gen Trkler'ce bilerek ve

isteyerek oluturulan bir rgt gibi grnmektedir. Bar

tamsilciliine bir kopya. W. E. Edmonds. 14. 5.", 31 Mays

tarihli rapordaysa, yalnzca u kayt varchr: "(14.6.'da aln

mtr) Copy D. M. I. (= Department of Military Intelligence, War Office) and P. D. (Peace Delegation)." (Trkesi:

ngiliz Asker Haberalma Blm ve Bar Delege Kurulu

na birer kopya).

Webb, 21 Nisan tarihli notadan baka, 25 Nisan'da

da Damat Ferit Paa katnda bir giriimde bulunmutur.

Bununla ilgili olarak u bilgi verilmektedir: "Bugn Sad

rzamla (A) Sava sulularna yaplacak davran (bk.

a. bl. VII) ile (B) Genel gvenlik konusunda konu

tum. Damat Ferit: -Hkmet Mttefik Devletlerin asker

makamlaryla ibirlii yaparak... halkn silhtan arnd

rlmasna karar verdi. Ben (Webb): -Asker denetim su-

22


21/143

baylarnn bu ile grevlendirilen Trk ktalaryla mem

leket ilerinde birlikte almalarna onay verilip veril

meyeceini Bakomutanlktan, doal olarak sormak is

terdim... D. F. -Byle bir davran "act of presence" (ha

zr bulunma) mnevi destek olurdu... W.: -lk atlacak

adm, haydut etelerinin silhlarnn alnmas... D. E: -

Makedonya (tarihi), bunun iin byk sayda asker kta

ya gereksinme bulunduunu gstermitir... Ben bekilikkurumunun... Hristiyanlar tatmin edecek bir sistem ol

duu kadar, kadrolar boalm olan jandarmann glen

dirilmesini ucuza salayan ekonomik bir ara da olaca

dncesini ileri srdm ve en nce Hristiyan snma

clarn memleketlerine geri verilmeleriyle ilgili konulara

dikkati ektim." Curzon, 19 Mays'ta u yant gnderdi:

"25 Nisan tarihli yaznz ilgiyle okudum. Trkiye Hris

tiyanlarnn imdiki durumuna elverili olarak gstermi

olduunuz yardm ve korumadan dolay takdirlerimi be

lirtmek isterim.".. Webb, Bekilik kurumu dncesini,

Milne'in yerinde olarak belirttii sakncalar zerine, sonradan brakmtr (29).

Mustafa Kemal'in atanmas konusunda herhangi bir ra

porun bulunmay son derece artcdr. Nisan sonunda

Mavera-y Kafkas'ta bulunduu anlalan Milne, bu konuda

War Office'e yazm olsayd, yaznn bir kopyasn kesinlik

le Calthorpe'a gnderirdi. Calthorpe'un 21 Nisan tarihli no

tasna yantm uzun zaman beklemi olmas da anlalamaz.

(29) 17.9 tarihli Patrikliin yalanmas ve Milne'in 18 11 1919 tarihli raporu; kr. Dursunolu 64.

23


22/143

4. Mustafa Kemal'in 9. Ordu

Mfettiliine Atanmas

Calthorpe'un 21 Nisan tarihli notasyla, Mustafa Ke

mal'in 16 Mays 1919'da stanbul'dan yola k arasnda

geen zaman, 1 - Mfettilie atanmasyla ilgili 30 Nisan ta

rihli irdeye dein; 2- Grevine ve yetkileriyle ilgili yner

geye dein; 3- Bandrma vapurunun 16 Mays'ta yola kma

sna dein olmak zere blme ayrlr. Damat Ferid'in

Calthorpe'un notasn nce Dhiliye Nzn Mehmed Ali'ye

gstermi olmas kabul edilebilir. O da Damat Ferid'e, "Olay

yerine yetkili ve gl bir kimseyi gndermek pek uygun

dur" diye neride bulunmu; "rnein kimi salk veriyorsu

nuz?" sorusunaysa, "Hatrma Mustafa Kemal Paa geliyor"

diye yant vermi; bunu bildiren Ali Fuat Cebesoy, 20. Ko

lordu Komutam olarak Ankara'da bulunmakla birlikte, Mus

tafa Kemal'i Mehmet Ali'ye tantmak iin araclk yapm

olan babas smail Fazl Paa, bu "nemli konuma" metnine

bal kalarak, aynen ona yazmt. Damat Ferid'in "Kemal

Paa'y bir kez grmek ve huyunu suyunu anlamak" istemesine de, tamamyla inamlabilir. Bu nedenle onu "iki gn son

ra" Cevat Paa ile "le yemeine Cercle d'Orient'a" an-

lad. Onun hakknda pek iyi bir izlenim edinerek, ayrl s

rasnda, "Tantmza memnun oldum. Sizin gibi sekin,

gen ve deerli komutanlar bize ok gerekli olacak," demi

ti. Hemen ertesi gn, "Harbiye Nazn Mir akir Paa'ya,

Samsun'daki olaym incelenmesiyle Mustafa Kemal Paa'mn

grevlendirilmesi emrini vermi"ti (30).

(30) Cebesoy 46, 48, 60 v. dd.

24


23/143

Damat Ferit nlemlerini ngilizlerle skca anlaarak al

maya nem verdiinden, onun bu konuyu da akir Paa'ya

bildirmeden nce, "siyasal grevli" olarak her zaman kona

na girip kan Ryan ile grm olmas, ok olasdr.

Ryan, bu konudaki anllan arasnda unlar anlatmaktadr

(31): "Trk Hkmeti ilkbaharn banda gvenliin, mer

kez denetim altnda daha iyi salanabilecei amacyla be

lirli sayda genel denetim grev noktalar kurmaya karar

verdi. Bunlardan ilki ve olaslkla bu makama tek atanan

(32) Mustafa Kemal'di. Paa, aslnda sekin ve esiz bir as

kerdi; ancak, bu zamana dek dikkati ekecek hibir siyasal

rol oynamamt. Aka syleyeyim ki, Damat Ferit Paa

Nisan 1919'da genel denetmenlik plan konusunda benimle

konutuu zaman, M. Kemal ad bana hibir ey ifade etme

miti. Ben, (Paa'ya deil), igdsel olarak plana gven

sizlik gsterdiimden, Ferit'e bu plann aklc olduu konu

sundaki kukularm bildirdim. Kendisi, M. Kemal ile bir

likte yemek yediini, ball konusunda ondan doyurucu

ve gvenilir yantlar aldn, kendisi de onu yle bir subay ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, bana yeniden

gven verdi. Ferit'in bu szlerinin ve davrannn itenlii

ne inanyorum. Atatrk'n, Nisan'da greve atanmasn ka

bul ettii zamandaki gerek niyeti konusunda bir yargya

varmak ok zor olduu gibi; dorudan doruya eyleme ge

tiinde de onun davranlarn kstlamak olanakl deildi;

(31) Sir Andrew Ryan, The Last of the Dragomans (1951), 131.(32) Yanl! "Yldrm Ktaat (Ktalan)Mfettiligi" 28.12.1918'den be

ri Konya'dayd ve bu greve Mersinli Cemal Paa atanmt (Byklolu 46).Mustafa Fevzi Paa 14.5.1919'da "Birinci Ordu Ktaat Mfettii" olarak atanmt (TV 3549).

25


24/143

nk, ne Trkiye iinde kk ve dank hizmetler stle

nen mttefikler, ne de (Sultan'm yardm altnda da olsa)

hkmet, halk zerinde ok byk bir etkisi olduunu ken

disi deneyerek renmi olan Mustafa Kemal'in arsna

kar ufak bir etki yapabilirlerdi."

Fevzi akmak, Ryan'n sylediklerini yle tamamla

maktadr (33): "gal glerinin irtibat (balant) subaylarsik sk yanma gelerek, benden Samsun sorunu konusunda

ayrntl bilgi almak istiyorlard. M. Kemal Paa'nm Alman

larn ve Enver Paa'nm aleyinde olduunu syleyerek yeni

grevine gidince btn bunlarn (gvensizlikten doan kar

klk olaylar) ortadan kalkacan anlatyordum. Bu ne

denle M. Kemal'in eylemini onaylyor, hatt abuklatn-

yorlard." ngiliz Dileri Bakanl dosyalarnda, bu ko

nuyla ilgili hibir ey yoktur; belki ngiltere Sava Bakanl

dosyalarnda kimi bilgilerin bulunmas olasl vardr.

Bununla birlikte, byle bir dosya almasna gerek de yok

tu; nk, bir zamanlar Sultan'm ve Damat Ferit'in gveni

ni kazananlar, kesinlikle ngilizlerin de gvenine uygun g

rlmlerdi. akir Paa ile M. Kemal arasnda, Kemal'in

kendisinin haber verdii grme de, byle olmutur. G

rme, Mustafa Kemal'in u szleriyle son bulmutu:

"Memnuniyetle giderim...; yalnz... grevimin biimini be

lirlemek gerekir. Sizi zmeyeyim; isterseniz Erkn- Harbi

ye Reisinizle (Genel Kurmay Bakam) grerek bunu sap

tayalm." akir Paa, "Hay hay!" dedi (34). akir Paa'nm

ve Damat Ferit'in yanyana imzalarn tayan "9. Ordu Kta

at Mfettii" atanmas konusundaki irde, 30 Nisan'da -

(33) Akm'20.5.1948; Kle 1107.(34) Atay(3) 106 v.d.

26


25/143

karld. Bu irde "Takvim-i Vaky"de (5 Mays tarih ve sa

y 3540) yaymlandktan sonra, 6 Mays tarihinde de basn

da duyuruldu. uras kayda deer ki, "kdam" gazetesi 1

Mays'ta u haberi vermiti: "Mustafa Kemal Paa, btn

Dou Ordular Genel Mfettilii'ne atanmta.'' Daha nce

30 Nisan'da da akir Paa, "Sivas, Van, Trabzon, Erzurum

vilayetleriyle Samsun sanca mlk memurlarnn, Mustafa

Kemal Paa'nm bildirecei ileri yapmalarnn, bir genel

geyle emir buyrulmas dileimizdir" szlerini tayan bir

genelgenin, bu vilyetlerle Samsun sancana bildirilmesi

ni, Damat Ferit'ten rica ediyordu. Harbiye Nezreti, Musta

fa Kemal'in iradeyi alm olduunu, 5 Mays'ta Genel Kur

may Bakanl'na bildirdi (35). Genelgeyse, ertesi gnn

tarihini (6 Mays) tar.

"6 Mays Tlimamme"sinin (Ynergesinin) (36) olu

turulmas konusunda, 1926'da "dikte edilen" (yazdrlan) ve

ancak 1944'te yaymlanan "Gazi'nin Hatrat"ndan (anlar)

baka, General Kazm nan'm (37) bir mektubu da vardr

ki, her ikisi de balca noktalarn tmnde birbirlerine uymaktadrlar. M. Kemal'in diktasna dayanan tam yetkisinin

geniletilmesi konusu, zellikle nem tar. Milne'nin dze

ni zerine, (3 Nisan 1919 tarihli eriirle) 3. Kolordu'nun 15.

Kolordudan ayrlmasna (38) karlk her iki kta da yeni

Ordu Mfettiliinin emrine verilmekte, ktalarn yneti

minden baka bar ve gvenlikle ilgili konularda dorudan

(35) Faik Reit Unat, Mustafa Kemal Paa'ya 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla verilen vazife ve salahiyetlere dair baz vesikalar (Ta.V.II No. 12 belge 2-3; HTVD 1-2; Gkbilgin 79.)

(36) Unat, Vesika 7; HTVD 3; TH1232; Gkbilgin 80.(37) Atay 107-111; Cumhuriyet no. 3241, 17.5.1933.(38) TH1223.

27


26/143

doruya bu mfettilik emrine balanmakta; Harbiye Nez

reti subaylarn atanmalar ve grevden alnmalar gibi per

sonel ilerine de karma hakkm elde etmi bulunmaktadr.

Sivil makamlardan yalnz akir Paa'nm 30 Nisan tarihli

yazsnda ad geen vilyetlerle "Erzincan ve Canik msta

kil livalar"nn mfettiliin emirlerini dorudan doruya

yerine getirmesi gerektii gibi, bu vilyetlere komu olan

Diyarbakr, Bitlis, Mmretlaziz, Ankara ve Kastamonuda mfettiliin sylediklerini dikkate alacaklardr." Mfet

tilik, askerlikle ilgisi olmayan iler konusunda da ilgili y

ce makamla haberleecek ve Harbiye Nezretini, konudan,

(somadan) haberli klmakla yetinecektir. akir Paa, 6 Ma

ys'ta Meclis-i Vkel'nn (Bakanlar Kurulu) tartmalar s

rasnda oluturduu ynergeyi (39) "M. TLemaY e gnderen,

buna gre, ynerge nceden Meclis'e vekillerce tartlm

gibi grnyordu; ama bu doru deildi; tam tersine, sz

geen makamlara gereken emirlerin verilmesi ricasyla a

kir Paa tarafndan 7 Mays'ta Sadretle (Sadrazamlk ma-

kamyla) Dhiliye Nezreti'ne gnderilmiti. Bunun zerine

ynerge "Vkela Meclisf'nde 17 Mays'ta okundu ve ieri

i uygun grld (40)." Dhiliye Vekili (ileri Bakan)

Mehmet Ali, bunu, 18 Mays'ta, mfettilik blgesinin y

nergede ad gemeyen "Kayseri ve Mara bamsz muta-

sarnflklan"na geniletilmesi (41) nerisiyle birlikte Harbi

ye Nezreti'ne gnderdi.

Tevfik Byklolu'na gre, "M. Kemal Paa'ya bu den

li geni yetkiler veren tarihsel ynergenin, ordu ve memleket

(39) Unat, Ves, 4; HTVD 4; Karabekir 1174.(40) Unat, Ves. 6; HTVD 7; Gkbilgin 81.(41) HTVD 12.

28


27/143

zerindeki sda igal denetimine karn nasl hazrlanp kabul

olunduu da, gerekten aydnlanmas gereken bir bilmecedir

(42)." Ynerge bylece, grne gre ne 27 Nisan'da

Kars'ta bulunan (43) ve belki de Mays bamda geri dnm

bulunan Bakomutan Milne'e, ne de Asker Atae Deedes'e

gsterilmitir. u halde Damat Ferit, M. Kemal'e gvenilebi

leceine kefil olduundan, ngilizler hibir pheye dme

milerdir. Yalnz, Karadeniz Britanya Ordusu Kararghnda

Binba van Millingen'in yannda War Office'in irtibat suba

y yardmcs olan Bennett, son zamanlarda aksini ileri sr

m ve unlar yazmtr: (44) "Sultan; Trk ordusunun sa

vam dnda kald konusunda gvence vermek amacyla

M. Kemal'in komutas altnda bir kurulun gnderilmesi nok

tasnda, Mttefik Devletler Yksek Komiserleriyle anla

mtr. Haziran'm 8. gnnde (benim 23 yama bastm

doum gnm), bir Trk kurmay subay odama geldi ve

Mustafa Kemal Paa ile yanndakiler iin vize istedi. Listeyi

okuyunca, orada Trk ordusunun en eylemci 35 generaliyle

kurmay albaylarnn bulunduunu anladm. Vizelerini vermek istemedim... Listeyi Genel Karargha gtrmeye karar

verdim ve ynerge istedim; grev bamda bulunan kurmay

subaya, bu kurulun bana barlardan ok savalarn listesi

gibi geldiini syledim. Konunun Britanya Yksek Komise

rinden sorulacan, bu sre iinde beklememi sylediler.

Yaklak olarak bir saat soma, ieri anldrm; geri dnerek

vizelerin verilmesi enirini aldm. Padiah'm M. Kemal Pa-

a'ya kesin gveninin bulunduunu anlattlar." Tarihin tpa-

(42) Bykholu42.

(43) Rawlinson 177.(44) John Godolphin Bennett, Witness (1962), 23.

29


28/143

tp uymas, bu sylenenlerin doru olduu dncesini vere

bilir; ancak M. Kemal, 8 Haziran'da Havza'da bulunuyordu.

Ona elik edenlerin says da 35 deil (45), 18'di ve aralarn

da bir tek general bile yoktu.

Harold Nicolson, M. Kemal'in atanmas konusunda

unlar yazyor (45a): "Mondros brakmas... bugn bize

rastgele, iyimser ve ho bir hava estirebilir..; Trkiye'nin si

lhtan anndrnlmasyla ilgili hldimleri kesin deildir;., buhkmler Anadolu'da yer yer dank olarak, acmacak denli

az, bir avu mttefik denetim subaynn gzetim ve deneti

mi altmda yrtlmektedir.. ok gemeden anlalmtr ki,

askeri ktalar terhis edilmedii gibi silahlar da teslim edil

memitir... Mttefik devletler... Trk Hkmetine uyarma

larda bulunmalar iin stanbul'daki Yksek Komiserlerine

emir verdiler. Damat Ferit Paa, buna yant olarak, yerel

garnizonlarn bakentten gnderilen yazl emirlere aldrma-.

maya eilimli bulunduklarn; tek umudun, brkma koul

larna uyulmasn zorlamak zere etkili bir kiinin zel g

revle gnderilmesi olduunu bildirmitir. Bu hizmet iin, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne kar herkesin pek iyi bildii

antipatisini ve sava srasndaki Almanlara muhalif zihniye

tini ileri srerek Mustafa Kemal'i salk vermitir. Yksek

Komiserler, ilkin bunu olumlu karlamamlar, ama elde et

tikleri bilginin, Mustafa Kemal'in aslmda gvenlerine lyk

olmad kansn uyandrdm, somadan Damat Ferit'e

bildirmilerdir. Bununla birlikte, bu srada Kemal'e, Perapa-

las'taki yatak odasnda (!) hizmete atanm olduuyla ilgili

(45) Mehmet Arif, Anadolu inklb (1340/1924), 26; Selekl 194;HTVDINo. 1, s. 9 (eksik).

(45a) Nicolson 117.

30


29/143

bildiride bulunulmutu. Bu bildiriyi, kendisine elik eden

Harbiye Nezreti Mstear ve dostu smet Bey (46), Damat

Ferit ile devletler dncelerini deitirmeden nce Anado

lu'ya gemesinin daha iyi olacan aritrmtr. M. Kemal,

ivedilikle eyasn toplayarak bir istimbotla o gece Karade

niz'e kmak zere hareket etmitir. Bu aralk, M. Kemal'in

tutuklanmas ve Malta'ya srlmesi iin bir emir de karl

mtr." Dlemle gerek, nasl da birbirlerine karyor!

Clair Price'n dnceleri daha da dlemcidir: (47)

"Mttefik Devletler genel kurmay ynergesinin, aklc her

hangi bir eylemde bulunulmasn salayacak biimde dei

tirilmesi iin, Kemal saat harcad; bylece deien y

nerge, ivedilikle (genel olarak Mttefiklerin maas saylan)

sadrzam Damat Ferit Paa'nn nne kondu; Paa da oku

madan imza etti. Dzeltilen asl metnin ikinci kopyalar

Mttefikler Genel Kararghnca Anadolu'daki alt rtbedeki

subaylara verilmek zere gnderildi. Yarnn tarihileri, Da

mat Ferit ile M. Kemal arasndaki ilikinin gerek iyzn

anlayabilirler, ama biz Kemal'in, hem mttefiklerin, hem de

Osmanl Hkmetinin temsilcisi olup somalarda Erzurum Valilii hizmetini grmek zere (!) dnldn pek iyi

biliyoruz (48)." Oysa, Amiral Calthorpe'un 23 Haziran

1919 tarihli telgraf nasl da yaln bir etki brakmaktadr

(49): "Mustafa Kemal Paa, yaklak bir ay nce Samsun'da

asker genel denetmen olarak Sadrzam tarafndan, kuku-

(46) 24. 10. - 22.11. 1918 (TV 3402). -(47) Eliot Grinnell Mears, Modern Turkey (1924), 557. C. Price o zaman- '

lar stanbul'da gazete habercisiydi; kr. "The Rebirth of Turkey" (1923) adl kitap.

(48) Br. VII300.411; Lloyd George 1286; bk. a. sayfa 149.(49)Br.VNo.433. 5.

31


30/143

suz tam bir iyi niyetle atanm bulunuyordu. Ancak Sam

sun'a vardktan sonra, kendisini ulusal duygularn ve ya

banc dmanlnn oda durumuna getirmi olduu g

rld." Calthorpe'un ve Milne'in, Damat Ferit'in M. Ke

mal'e gvenilebilecei konusundaki szlerine kaplm ol

duklarn, Calthorpe'un raporu da kamtlamaktadr. Bunun

dndakilerin hepsi de sonradan ortaya srlm masallar

dr; Padiah'm ve Damat Ferit'in, Kemal'in stanbul'da bulunmasna dayanamadklan sav da byledir. Bu sav doru

olsayd, Kemal'i her ikisi de herhalde "kukulu kii" kay

dyla ngiliz stihbaratna (Intelligence Service) haber verir

lerdi.

Mustafa Kemal'in kendisi de, yola kmadan ksa bir

zaman nce "Bekiraa Bl"nde Fethi Bey'i ziyaret etti

i zaman, (50) "Bb- li ve Saray, benim hakkmda derin

bir aymazlk iinde bulunuyorlar. Konudan henz ngilizle

rin haberleri yoktur," demiti ki, 1927 Ekim tarihli byk

Nutuk'undaki (Sylev) szler de buna uymaktadr: "Bana

bu yetkiyi, onlar bilerek ve anlayarak vermediler (51)." a-

kir Paa'mn, "Yola kmasnn abuklatmlmas rica edilir

(52)" szlerine karn, M. Kemal'in daha on gn stanbul'da

kalmas, Kurmaylar Kurulu'nu oluturmak, nemli konu

malar yapmak ve zellikle Genel Kurmay'la, 27 ubat'taki

istei zerine 8 Mays'ta donanma hizmetinden terhis edilen

Rauf Bey'le grmek iindi (53). O, anlarnda Damat Fe-

(50) Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paa Samsun'da (Atatrk Ktphanesi:7, 1955), 17; kr. Atay 113 v.d. ve Hilmi Uran, Htralarm (1959), 119.

(51) N. 17.(52) Ta. V, 4; HTVD 4.(53) TV 3549; Cebesoy 67; YT IH 17.

32


31/143

rit'le yapt bir konumasn yle anlatmaktadr (54): "Ra

uf Beyefendi, ben sizi... bir dost olarak grmeye ar

dm... stifanz Zt- ahaneye (Padiah'a) verildi. Pek zl

dler..." Ben: "Hkmet bugn yanl bir yoldadr. Bu gi

dile orduyu isyan ettirecektir... Nurettin Paa gibi bir zmir

vali ve kumandann grevden alp yerine Selnik'i dma

na teslim etmi olan Nail (Ali Ndir) Paa'y oturtuyorsu

nuz... Ordu buna dayanamaz." Ferit Paa: "Aman ne diyorsunuz?" Ben: "Kesinlikle bir ayaklanma olacaktr." Ferit Pa

a, bir aknlk iinde yzme bakakald... ve yalnzca,

"Pek iyi efendim," diyebilerek ar ar yerinden kalkt... bir

sre soma da istifam kabul ettiler." Damat Ferit'in, M. Ke

mal'in sz dinlemezliini hesaba katmam olduunu, bu

fkra da gstermektedir. Kendisini "ulusun oban" sayan ve

uyruklarndan ayr ayr itaat isteyen Sultan iin de durum

byledir; Ferit de, istenen bu itaate uymay eriate uygun bir

ykmllk saymaktayd; 16 Mart'ta Rumlarn gsterilerin

den soma vilyetlere gnderdii telgrafta da (55), "Yasaya

bakaldranlara kar duraksanmayacaktr. Hkmetin btnemirlerine uyunuz. eriat- islmiyenin dahi bize emri bu

dur." demektedir. Bir "fahr-i yaver-i hazret-i ehriyri"nin

(Padiah yaverinin), Efendisine kar bakaldrabiimesi, her

ikisi iin de yalnzca dnlemeyecek bir eydi!

M. Kemal, "ordu mfettilii" yetkisini aldktan soma,

duygularm olaanst szlerle yle anlatmaktadr: "Talih

bana yle uygun koullar hazrlam ki.. Bakanlktan kar

ken, duyduum cokudan dudaklarm srdm anmsyo-

(54) YTII403.(55) stikbl (Trabzon) 18.3.1919; k. Damat Ferit'in Genelgesi: 8.3.1919

(TV3491)

33


32/143

rum. Kafes alm, nnde geni bir evren, kanatlarm r

parak umaya haznlanan bir ku gibiydim." (56) Ancak, o

daha bir sre, byk bir direnle duygularm gizleme sana

tn kullanmak zorunda kalacakt. Yalnzca, planlarn bilen

Kazm (nan) Paa ile ilgili deil, ayn zamanda akir Paa

ile de, yola kma dek, "gveni sarsmadan" almak zo

rundayd. akir Paa, ilgili btn asker makamlar, M. Ke

mal'in mfettilie atanmasndan, Kemal'in dorudan do

ruya emrine verilen kolordular "ynerge kopyasn" da ek

leyerek telgrafla haberli klmt. Kzm, hemen 30 Ni-

san'da iki gambotla motorbotun M. Kemal'in emrine ve

rilmesini, Bahriye Nezretinden (Donanma Bakanl) rica

etmiti (57). M. Kemal 6, 7 ve 13 tarihlerinde, "en az iki bi

nek otomobilinin verilmesini" ve "brakmayla somadan

alman kimi kararlarn, jandarma genel gleriyle askerin

genel yerleimini ayrntl olarak gsterir bir krokinin ve

mfettiliinin denekleriyle kiisel deneklerin ve olaan

d harcamalarn bildirilmesi"ni (58) bakanlktan da rica et

mekteydi. Kazm Karabekir, 8 Mays'ta kir Paa'dan btn Anadolu'nun siyasal ve asker koullarm gsterir ayrn

tl bir ifre almt (59). M. Kemal, daha 11 Mays'ta, Sivas

vali ve kolordu kumandamndan ve Samsun mutasarrfndan

"ekya etelerinin slm ve Grc, Rum ve Ermeni olduk

larna gre saylan ve bunlarn etkileri" konusunda, telgraf

la bilgi istemiti (60). 12 Mays'ta, Mehmet Ali, Samsun

(56)Atay 111.(57) HTVD 5-6; Taa. V. 1, 5, 8 (3-5 tarihli yant); Gkbilgin 81.(58)HTVD9-11.

(59) Ayn. yer. 66; Karabekir 26.(60) HTVD 61,

34


33/143

blgesindeki Rum etelerine kar elverili nlemleri Harbi

ye Nezreti'nden rica etti (61). 10 Mays'ta Milne her bir

frkada ancak 1500 tfek kalmasna izin verilmesi konusun

daki emrini kesin bir dille anmsatyordu (62).

imdi artk sra, M. Kemal'in veda ziyaretlerine gel

miti. Bunun tarihini saptama ii, kimi glkler dourmak

tadr. M. Kemal'in kendisi, Cevat Paa ile birlikte Damat

Ferit'in evinde akam yemeine, (galiba) 14 Mays gnarl bulunduunu kabul etmektedir (63). (Marmara k

knde) 8 Temmuz 1932 tarihinde verilen ay ziyafetinde de,

bu tarihin 13 Mays olduunu sylemiti (64). Bu tarih, ger

ee daha yakndr; nk Damat Ferit, 14 Mays'ta

Webb'in notasndan ve izmir'den gelen telgraflardan dolay

yle byk bir heyecana tutulmutu ki, sakin bir konuma

yapamazd. M.Kemal, bu bulumada diplomasideki ustal

n bir kez daha gstermi bulunuyordu. Damat Ferit'te

uyanan hafif bir kukuyu, M. Kemal, Cevat Paa'nn da

yardmyla, hi glk ekmeden databilmiti. Ertesi gn,

Sultan'm katna kabul edilmesi iin bir "Irde-i Seniye"(Padiah istei) alacakt. Bu ziyaret konusunda sylenenler

de birbirine uymamaktadr. M. Kemal, 1932'de: "Maysn

14. akam, yedi buukta Yldz Saray'na gittim," diyordu;

ancak, 1946'da Falih Rfk, u szleri not etmiti: "Zt- a

haneyi ziyaret etmek zere Bb- l'den ayrldm (65); by

le olmakla birlikte, Mehmet Ali'nin, "...Yunanllar izmir'e

(61)Ayn. yer. 1049.(62)THI 179.(63) Atay 115; bylece keza Afet inan: Belleten 114 ve Atatrk hak. Ha

tralar ve belgeler (1959), 35.(64) apolyo (295).

(65) apolyo, 301; Atay 121.

35


34/143

kyor," diye bard ve biroklarnn "protesto edece

iz!" diye karlk verdikleri toplantda, Nazrlarla kesin

olarak 15 Mays'ta grtne gre, Yldz Saray'nda ka

bul edilmesi de bu tarihe uygundur. Demek ki, 1932 tarihin

de bir yanllk olsa gerektir. Aslnda bu tarih konusunun

byk bir nemi de yoktur; ama Sultan'm, "Paa, paa, dev

leti sen kurtarabilirsin!" (66) diye aknca syledii szn

nemi byktr. "Kafamdaki bilmeceyi de zmeye ura

yordum," diyen Mustafa Kemal, tamamyla hakl olarak u

dnceyi belirtiyor: "...stanbul'a egemen olanlarn siya

setlerine kar gelen Trkleri tepelersem, Vahdeddin'in is

teklerini yerine getirmi olacaktm." Bykeli Sherrill, M.

Kemal'in kendisine 15 Mays 1919'daki durumu anlatrken

yapt betimlemeyi ele alyor: "Salonun penceresinden

dman zrhllarna bir bak." "Geri sultan bir kez yabanc

askerleri grmeye dayanamadndan (67) kkten bir daha

ayrlmayacan sylemekle birlikte, btn dncesi, kent

teki garnizon ktalarnn varlyla tilaf devletlerinin gs

terdikleri byk g stnlyle erevelenmi bulunuyor.

Damat Ferit'in "Protesto edeceiz!" siyasetinden baka birpolitikann gdlebileceini dnemiyordu. Bundan dolay

M.Kemal'in veda srasnda syledii, "Elimden gelen hiz

mette kusur etmeyeceime gven buyurunuz... grlerini

anladm...; bana emir buyurduklarnz bir an unutmayaca

m" szleri de onu memnun etmiti.

Atatrk konusunda btn yazlanlarda, M.Kemal'in 16

(66) apolyo'nun (302) syledii "Dikkat ve ballkla alrsanz" eklemesi, M.Kemal'in kendi dnceleridir; kesinlikle yanl anlam olsa gerek: Atay122; ZC19: "en byk bir ilh iyilie ulama".

(67) Rey262.

36


35/143

Mays'ta da Cuma selmlk trenine katld konusu (68)

hl gzden kam bulunmaktadr. Padiah'tan ayrlmas,

demek ki, burada olmutu. M.Kemal stanbul'dan, "Bandr

ma" vapuruyla saat 16'da ayrldndan (69) selmlk tre

niyle yola k zaman arasndaki ara, pek ksayd. Szde bir

ngiliz torpidobotu'nun (Bandrma) vapurunu batracayla

ilgili dikkat ekici yk de bu zamana denk dmektedir

(70). Rauf Bey'in limana giderken, "Canm, tutuklamak isti yorlarsa, dar kmanz neden beklesinler; burada tutukla

malarna ne engel var?" dediini anlatmtr (71). J.Pres-

land'n asker atae Deedes'den aktararak bildirdii haber,

inanlr nitelikte deildir. Bu habere gre, szde "Kemal

Anadolu'ya aka ekyay ortadan kaldrmak iin gitmi

imi; gerekteyse, hemen hemen umutsuzluk yznden kar

gaaya doru soysuzlaan, gc kesilmi bir halkn arasnda

bayram ykseltmi (72) imi. Deedes bir an iin Mustafa

Kemal'in kader izgisine deinmi. Mttefiklerin Yksek

Komiserleri, M.Kemal'in Yunanllarla talyanlarn istekleri

ne (hatt stanbul'daki Trk Hkmetine karn) kar koy

mak iin Trkleri toparlamak iin Anadolu'ya gittiiyle ilgi

li bir bilgi almlar ve Deedes, Cemal (!) Ferit Paa'y uyar-

(68) stanbul basn: 17.5.1919; Cumhuriyet 6.7.1960.: Padiah'n katmakabul buyurulan kimseler ve kimi nemli olaylarn kaydedildii defterler: 12 ve16 Mays. (Haluk Y.ehsuvarolu).

(69) Alemdar 17.5. (Kemal'inresmiyle!).(70) Atay 124; Y.Nadi 18; N. 123; Hayat 18.5.1956 (Hsrev Gerede).(71) YTIII17. ismail Hakk Tevfk Okday'a gre (zel mektup) Bennett

15.5.'te bundan sz etmi. Bunu 16.5.de Yzba Neet araclyla M.Kemal'ebildirmi. Gvensizlik gsteren Bennett'in, "M.Kemal'in tutuklanmas gerekir,"demek istedii aktr. Ancak bu onun kendi dncesi olup, Yksek Komiserlik asla buna katlmamtr.

(72) Presland, Deedes Bey, 308.

37


36/143

mak iin gece yans ivedilikle Bb- li'ye gnderilmi; an

cak bu haberleri bildirdii zaman, yal adam, vcudu koltu

a dayanm bir halde... ona yavaa, 'ok ge kaldnz ek

selans! Ku utu!' demi." Btn bunlarn masal olduu

ak! Ama bunda gerek pay ne olabilir? Acaba bunlan De-

edes'den duymu olan bir tank bugn yayor mu?

Cevat Paa'nm 15 Mays'ta M.Kemal'e teslim ettii

ifre anahtarnn, onca byk bir deeri vard (73). MilliMcadele bittikten soma, zmir'de kabul ettii gazetecilerin

(74), "Paa hazretleri, bu zaferi neyle kazandnz?" sorusu

na, "Telgraf telleriyie!" (75) yamtn verdii sylenmekte

dir. Fevzi Paa'nm ok ustalkla maskelemi olduu yardm

da, onun iin olaanst bir deeri vard. Paa, herhangi bir

kukayu uyandrmamak iin, Damat Ferit'in ricasn kabul

ederek Cemalettin Efendi'nin bakanlndaki "Ffeyet-i N-

sha"ya da (28 Nisan-10 Mays) elik etmiti. M.Kemal'in

ayrntlaryla anlatt vedasm, Fevzi yle tamamlamtr

(76):" Cevat Paa, Fevzi Paa ile birlikte " ordu mfetti

lii oluturulmas", "silhlann elde edilmemesi", "Anadolu'da bir ulusal ynetim oluturulmas", "Kuvay- Milliye

(ulusal gler) oluturulmas" ve "kar saldrya geilmesi"

konusunda be maddelik bir program yaptlar. M.Kemal, bu

be maddeyi uygun grd... ve byk bir direnle unlar

* syledi: "Aslnda, ben de bunu gerekletirmek zere Ana

dolu'ya gidiyorum. Kahraman ulusumun sinesinde hayatm

feda edinceye dein alacam"... "Heyecanla ayaa kalk-

(73) TV 3549; N. 114; Kle 1108.(74) Halide Edib, Yakup Kadri, Falih Rfk, Mehmet Asm: zmir'den Bur-

sa'ya(1922).(75) apolyo 349; World Politics XI 519 (Dankwart A.Rustow).(76) Akn 20.5.1948; Kle 1108.

38


37/143

tk... Yurdun kurtarlmas iin, hep birlikte alacamza...

yemin ettik".

Mustafa Kemal'in, Mttefiklerin Kz Kulesi'ndeki de

netimleri iin syledii, "Ne ahmaklk! Silhla cephane ar

yorlar. Bizse, kafamzla inancmz gtrrz," (77) sz,

ekici olduu gibi, inandrcdr da...

5. Mustafa Kemal Anadolu'da

A. Samsun

M.Kemal'in stanbul'dan yola k, hkmetin ve l

keyi igal eden devletlerin dikkatini kendisi zerine eken

zmir facias glgesi altnda getii gibi, Samsun'a varta

da bu glgeden yararlanld; nk orada karargh kurmu

olan ngiliz subaylar, Trklerin kendilerine uygun grlen

hakszlktan duyduklar son derece byk heyecan karsn

da anlay gsterdiler. Onun Damat Ferit'e gnderdii 22

Mays tarihli rapor, bunu kantlamaktadr (78). Aslma bak

lrsa, "Mill Mcadelenin almas iin" durum zellikle

Samsun'da uygun olmaktan ok uzakt. 9 Mart'tan beri ora

da bulunan 200 kiilik ngiliz-Hint ktas, 17 Mays'ta 100

kiilik bir gle desteklenmiti (79). Kzm Karabekir'in,

Erzurum'a geerken yolda, 17 Nisan'da Samsun'da saptad

, "Rumlarn krkar ellier kiilik eteler halinde kasabay

(77) Muzaffer K'rn Htralar (Zafer 19.5.1960)-Bsbtn uydurma:Hatt- hmyun (14.5.1919): Mevlnzde Rifat, Trk nklabnn yz (Halep). II36 (Selek 1190'dan alnt).

(78) Bykloglu 49(79) HTV68.

39


38/143

tehdide balam" olmalar durumu, M.Kemal'in varnda

da geerliydi (80). Buna karlk, M.Kemal'in elinde 19 Ma

ys'ta hibir g ve ara-gere yoktu; nk brakmadan

sonra orada bulunan zayf Trk ktas Pontosulara kar

evre dalarda daha kolaylkla savunma rgt kurabilecek

lerini doru olarak deerlendirdiklerinden, byk ounluk

la oralara ekilmilerdi (81). Atatrk, durumunu 1937'de

yle anlatmt (82): "Ben, 1919 senesinde Samsun'a ktm gn elimde hibir madd g yoktu. Yalnz byk Trk

ulusunun soyluluundan doan ve benim vicdanm doldu

ran, yksek ve manev bir g vard." Trk ulusuna olan bu

inancm "ulusal bir sr" (83) olarak yreinde saklyordu.

13 Mays'ta, Temen J.S. Perring, Temen C. Hadkin-

son ile Dhiliye Nezreti'nden Mithat ile birlikte Bolu San

ca iinden geerek yaptklar bir denetim gezisinde, "H

ristiyanlarn ok az zarara uradklarn...; genel gvenliin

iyi" olduunu bildirirlerken; Samsun'da denetim subay

Yzba alter de, "Silhl etelerin saysnn oaldn;

btn yollarn tehlikeli olduunu ve Hristiyanlar iin geilmez olduklarn" haber veriyordu. Samsun'da yardm subay

L.H.Hurst da, "Ekyaln gcnden bir ey yitirmemi ol

duunu (84)" ayn biimde, telgrafla bildiriyordu.

M.Kemal, 19 Mays'ta 15. ve 20. kolordulanyla emrine

verilmi olan vilyetlere "Birka gn kalacam" bildirmek-

(80)Karabekirl9.(81) Kle 1107. '(82) Cumhuriyet 1.4.1937; ASD JJ. 284; Afet nan. Atatrk Hakknda H

tralar ve Belgeler 104; YT1356: Kandemir, 19 Mays gn Samsun'da; Byk-holu37; Coar 244.

(83)N.I. 12.

(84) Webb ve Calthorpe'un 19., 20. ve 28.5. tarihli raporlar.

40


39/143

le yetinerek "lkenin gvenlii" konusunda bilgi rica etti

(85). Bu sralardaysa, Britanya Genel Kararghnda kuku

lar uyanm bulunuyordu. Milne, 19 Mays'ta Harbiye Ne-

zreti'ne u yazy gndertti (86):

"u konuyu ekselansnza bildirmekle onur duyarm: 9.

Ordu'nun kurulmasndan vazgeildikten soma, 9. Ordu Ge

nel Mfettii'nin ve onun Genelkurmay Bakan'mn, geni

bir kurmaylar kuruluyla Sivas'a gnderilmelerinin nedeni

anlalamamaktadr.

Bu subaylarn nasl bir grev alacaMarnn, kurulmas d

nlen rgtn nitehinin ltfen aklanmasn rica ederim.

Karadeniz Ordusu Bakomutan adna:

Tugeneral Duncan

Bu yazda, ne dnlen bir tutuklama, ne de grevden

alma konusunda bir istek var. ok daha alacak konu,

Mne'in, Cevat Paa'mn 24 (!) tarihiyle verdii u yantla

yetinmi olmasdr (87):

"General Milne cenaplarna... Sava srasndaki ordukomuta rgt, lkenin her yerinde ortadan kaldrlmtr.

Ancak, geni bir alana dalm bulunan ktalarn, Nezret

adna her trl durumlarm denetlemek ve verilen emirlerin

ne derece uygulandm grmek iin, tpk Konya'daki Yl

drm Ktalar Mfettilii gibi olmak zere, 3. ve 15. kolor

dular iin de, 9. Ordu Ktalar Mfettilii kurulmutur. Bu

mfettilik, ayrca o yredeki silh ve tfek kollaryla ka-

(85) HTVD 62.(86) HTVD 15, 493 (Fpreign Office dosyalarnda yok!); K.nan tarihin

de yanlyor.

(87) Ayn. yer'. 16.

41


40/143

malarn evkinin hzlandrlmasna ve hibir kargaaln

ortaya kmamasna alacaktr. Bu grevlerin yaplmas

iin uzunca geziler yapacak olan bu mfettilie, not yazla

rnda da belirtildii gibi ne Sivas ve ne de baka bir srekli

yer gsterilemediini belirtmekle onur duyarm. Basri K

zm Cevat"

Gerekten Samsun'dan gelen ilk raporlar, dindirici nite

likteydi. Yzba Hurst, 21 Mays'ta yle yazyordu (88):"Son birka gnde genel durum daha sakindir... Kmil (!)

Paa, 19 Mays'ta buraya geldi. Denetleme gezisi yapmak

ve sknu korumak amacyla ierlere gidecektir.

Sancak iindeki genel durumu kendisiyle grtm"

(89). M.Kemal'in Samsun'dan gnderdii sekiz rapor var-

dn. Bunlar, geri kendi "kalkma program"mn (90) belirti

lerini gsteriyor idiyse de, "asayisizliin nedenlerinin sap

tanmas" gibi greve ballk grn altnda btk bir be

ceriyle gizlenmi, stanbul'da da hkm sren byk ulusal

coku gnlerinde dikkati ekmemitir.

M.Kemal, 20 Mays'ta Damat Ferit'e, 19 tarihli genelgesinin Yunan askerlerinin karlmasna kar "avutucu ol

duunu" syledii gibi, ordunun "Yce Padiah'a ... tam bir

ballk" besledii, yeni hkmetin "ulusun haklarn koru

yacana inanc" olduu gvencesini de vermitir. Damat

Ferit, buna 21 Mays'ta u yamt gndermitir: "...Salk ve

esenlikle Samsun'a varnzdan doan sevinle, btn ile-

(88) Calthorpe'un 28.5. tarihli raporu. Kr. Trk Kltr VJH 35.(89) Sivas'ta dolaan sylentilere gre,". ..Ermeniler mal ve mlklerini ge

ri almak iin buraya gelecekti". Bu nedenle Ermeniler onunla buluacaklar, onaalmalarnda yardm edeceklerdi (!) (Armenian Affairs, New York, 1,1949/50,296).

(90) Bykholu 50..

42


41/143

rinizde baarl olmanz diliyorum... (9.1)" Ayn gnde,

"grevimin yerine getirilmesini" gletireceinden ve hal

k huzursuz edeceinden dolay (92), ngilizlerin 17 Ma

ys'ta yaptklar gibi haber vermeden asker karlmasnn

ve ktalarnn lke iine gnderilmelerinin nlenmesini,

Harbiye Nezretinden rica etmitir. "Asayisizlik" konusun

d a k i , 22 ve 24 Mays tarihli be ayrntl rapor gndermi

tir (93). Bunlarla jandarmann glendirilmesini rica etmi;

Harbiye Nzn evket Turgut Paa da, 26 tarihinde bunu ya

pacana sz vermitir (94). akir Paa, 30 Nisan'da szde

var olan "ralar" konusunda, 15. Kolordu'dan bir rapor ri

ca etmiti (95). M.Kemal, ayn 20'sinde Kzm Karabekir'e

bunu anmsatm; o da 24'nde, "Hibir yerde ne ra u

beleri kurulmu ve ne de emirlere ve kurallara aykn olarak

asker toplanmtr (96)" diye yant vermitir.

Ona aym 21'inde, "Biran nce zt- linizle bulumak

istiyorum; ama asayisizlik" yznden Samsun Sancanda

birka gn kalmak zorunluu vardr" (97) diye yazyordu.

23'nde de ondan, "gizli ve kiiye zel" ifreyle, mitinglerdzenleyerek izmir'in igalini protesto etmesi"ni (98) rica

etti. Ayn gnde, Ankara'daki Ali Fuat Paa ile balant kur

du (99). Aym 24'nde, Merzifon, Vezirkpr, Amasya, La

p) ASDIV No. II; Karabekir, Vesikalar. Basn Samsun'a vardm aym

21 'de bildiriyor. kdam ayrca, "Grevine balamtr" diye kaydediyor.(92) HTVD 68.(93) Ayn.yer. 1051, 69,71, 77; Byklolu 36,49; ASD IVNo.l2.(94) HTVD 78, 82.(95) Yaymlanmamtr; HTVD 66'da belirtilmitir.(96) Ayn.yer. 67.(97)N.IIINo.lO.(98) Karabekir 34.

(99) N.I. 12.

43


42/143

dik, Havza gibi kimi yaknmalarn belgeleri de... kendisi in

celemek ve nlemler almak iin" ertesi gn Havza'ya gide

ceini Harbiye Nezretine bildirdi. Havza Kaymakam Fah

ri, bunu daha nce ayn 23'nde bildirmiti (100). M.Kemal

Havza'da banyo kr alaca bahanesiyle, aym 24'nde

Samsun'da veda ziyaretlerini yapt. O gn Hseyin Rauf

Bey de stanbul'dan ayrlyordu (101).

B. Havza

Kk Havza kasabasnn, M.Kemal'in orada bakald

r bayran am olmas gibi bir onuru vardr. u var ki,

onun 1927 yl Nutkunda sylemi olduu u szlerin de

dikkate alnmas gerekir (102): "tilaf Devletlerine kar

dmanca bir tavr alnmayacakt ve Padiah ve Halife'ye

canla bala bal kalmak, asl koul olacakt." Geri Musta

fa Kemal, "havas (sekin) demlen insanlarn anlay" olan

bu koulu reddediyordu; ama o yalnz devrimci deil, aymzamanda usta bir diplomam; dncelerini beceriyle sakla

masn biliyordu. En iyi dostlar bile, "gezisinin nerelere

olacan", kimi zaman bilememekteydiler. 16 Mart 1920

tarihindeki meydan okuyuuna dein, ngilizlere aktan

aa dmanlk gstermekten saknd gibi, halkn h

kmdarlk lehindeki duygularm dikkate alarak Byk Mil

let Meclisi'nin 1 Kasm 1922'deki kararma kadar da Sultan

ile bozumaktan kand. Havza'da ngilizlerin ve onlarla

(100) HTVD 72; Gkbilgin 85; Zbeyrolu Mehmet Fuat, Yurdumuz Havza (1925) 34.

(101) YTIII17." (102)N.I8.

44


43/143

birlikte Damat Ferit'in partiyi yitirdiklerini farketmelerine

dek oyununu srdrd. Sultan'a, daha sonralar sk sk yap

t gibi, bir ballk telgraf yollad (103) ve Damat Ferit

Paa'y da, Ferit'in Patrikhaneler kanalyla kayg uyandrc

haberler almasna karn birok gn aldatmay srdrd.

Sait Molla, 23 Mays'ta, kurucusu bulunduu "Trki

ye'de ngiliz Muhipleri Cemiyetini" koruyup kayrmalarn

btn belediye bakanlarndan istedii zaman (104), M.Ke

mal 26 tarihli genelgeyle "Ulusal bamszlmzn ve siya

setimizin kurtarlmasnn, ancak ulusun tek vcut olarak sa

vunmasyla baarlabilecei" (105) gryle "siyasal ser-

ven"lerden kanlmasn uyarsnda bulundu. Daha ayn

18'inde bir "Redd-i lhak Cemiyeti"nin kurulmu bulundu

u Havza'da, ulusal kalkmann rgtlenmesi almalar,

Mustafa Kemal'in "mitingler dzenleyerek ulusal gsteri-

ler"de bulunulmas iin yapt aryla, ayn 28'inde doru

una varmt (106). Damat Ferit, daha ayn 29'nda, kendi

sine, "rtl denein onaylanarak ivedilikle yrelerine

gnderilmesi" iin, Dhiliye Nezretine emir verdiini, onatelgrafla bildirmiti. Bu denek, 1 Haziran "Meclis-i Vke

l (Bakanlar Kurulu) kararyla" kesin olarak saptand (107).

Damat Ferit, 24 tarihli "Ordu Mfettilikleri Hakknda Tali

mat Msveddesi (Ordu Denetmenlikleri Konusunda Yner

ge Tasars)" iin Meclisi Vkelca kk deiiklikler ya

plmas isteiyle, 29 tarihinde Harbiye Nezretine bildiride

(103)"rade-iMilliye"debelirtiliyor;No.I.Krs.ZCI lOveASDI 15:11.6.(104) Bk. yu. Bl. I not 11.(105) N.I. 19, III No. 25.(106) N116; Zbeyroglu 37.(107) HTVD 88; Gkbilgin 84.

45


44/143

bulundu (108). Ayn gnde, M.Kemal ngilizlerce "Bam

sz Krdistan" olarak planlanan blge konusunda, evket

Turgut Paa'dan bilgi rica etti ve 30 tarihinde de, "tilaf

Devletlerinin Trk ulusal onuruna, yasal haklarna kar z

limce saldrlarndan dolay" (109) duyulan genel heyecan

konusunda, ona bilgi verdi. Ayn gnde Bakanlar Kurulu,

yalnzca "Yunan glerinin okluundan tr direnileme-

yecei" (110) kararn veriyordu; ama bu kararda, MustafaKemal'e kar hibir ey yoktu!

Sivas Vilyeti'ne dnen Ermeni gmenler, "ta yerin

den oynattlar". Bunlar izmir'e Yunanllarn kmasndan bu

yana kendilerini tehdit edilmi duyumsamaktaydlar. 23

Mays'ta (Anadolu'nun her yerinde olduu gibi) Sivas'ta da

bir miting yapld. Ermeni Patrikliine gnderilen bir rapor

da yle denilmektedir:

"zmir'in igali vesilesiyle miting, "Cihat" ilam tehdi

di, Sadrzam'n Drtler Meclisi'ne gnderdii tehdit telgra

f (111), Trkleri son derece heyecanlandrd ve onlar daha

da denetlenemez duruma getirdi..." Calthorpe bu raporu, u

mektubuyla birlikte Londra'ya gnderdi: "Bireysel kimi du

rumlarda... Patrikhanenin vilyet temsilcileri bir dereceye

dek durumu abartadursunlar, lkedeki ilerin bugnk du

rumu, memnunluk verici olmaktan ok uzaktr..." (112)

Bundan dolay Calthorpe, Ermeni snmaclar korumak

iin "ilgili yneticilere" ynerge verilmesi ricasyla Bb-

li'ye 24 Mays'ta bir nota vererek gereinin yaplmasn

(108) HTVD 73-75; Gkbilgin 82.(109) HTVD 90, 92; Gkbilgin 140.(IO)THII 1,102.(111) Anlalan, 15.5.1919 tarihli protesto notas kastedilmektedir.(112) Further Corresp. II No. 69 (1.7.1919 tarihli Calthorpe'un raporu).

46


45/143

uygun grmektedir (113). Damat Ferit, "Grevlilere hemen

telgrafla kesin emir verilerek... zel inceleme yaplp, sonu

cunun hemen ... bildirilmesi" iin evket Turgut Paa'ya 31

Mays'ta ricada bulunmutur. Turgut Paa, "Mustafa Kemal

Paa'ya yazalm," diye emir vermitir. 2 Haziran'da evket

Turgut'un, "Bugne dek gelen raporlardan, 3. Kolordu mn

tkasnda gndelik haydutluklardan baka bir ey olmad

bilinmekle birlikte..." (114) kaydyla M.Kemal'e ngiliz notasnn bir kopyas gnderilmitir. O da, 3 Haziran'da (var

aym 4') (115) yant vermitir: "tilaf Devletleri, ulusumu

zun haklarna ve bamszlna dokunmadka... Msl

man olmayanlarn korku duymasna hibir neden yoktur...

ancak, zmir yresinde grlmekte olan eylemlere kar

benzer eylemler yaplmasna... ulusal gsterileri engellemek

ve durdurmak iin kendimde ve hi kimsede, g ve takat

gremeyeceim..." Aym gnde (3 Haziran) btn asker ve

sivil makamlara bir genelge gndererek "ulusal tam bam

szln..." "asl koul" olduu konusunda Paris'e gitmekte

olan Bar Temsilciler Kurulu'na ynerge verilmesi ve bunun tilaf Devletlerine bildirilmesi iin gsteriler dzenlen

mesini ve Sadrzam ile kiisel olarak Sultan'a telgraflar e

kilmesini istedi; bylece ngilizlerle Damat Ferid'in, soru

nun iyz konusunda artk kukulan kalmam oluyordu.

"Aldandklann anladlar" (116). Bunun zerine Milne, 6

Haziran'da u istekte bulundu (117):

(113) N.118; HTVD 1052'de tam metin.(114) HTVD 1053; N.118.(115) N.119; HTVD, 95,1054(116) N.1.20; Kle 109. Damat Ferit 6.6. tarihinde Paris'e hareket etti.

(117) HTVD 494; Foreign Office'in dosyalarnda yoktur (!).

47


46/143

"General Kemal Paa ile kurmaylarn vilyetlerde bulu

nularnn istenir birey olmadm ekselansnza bildirmek

le onur duyarm. Sekin bir generalle kurmaylar kurulunun

lke iinde dolamalar, kamuoyunu tedirgin etmektedir.

Ben askerlik bakmndan bunlarn almalarn gereksiz

grmekteyim. General Kemal Paa ile yanndakilerin hemen

(118) stanbul'a dnmeleri iin emir vermenizi dilerim.

G.F.MTLNEKaradeniz Ordusu Bakomutan"

Calthorpe bu yazy 8.6.'da bir nota ile dorulad: "Ek

selans Hriciye Nzn; 1- Ekselanslarnza bildirmekle eref

duyanm ki, kimi kt niyetli kiilerin huzursuzluk karma

ya giritikleri ve kankla yol atklan konusunda Samsun

Sancamdan kayg uyandnc haberler bana kadar geldi. 2-

M.Kemal Paa'nn bu hareketlerde nder rol oynad sap

tanmtr. 3- Karadeniz Ordusu Bakomutanmca, M.Ke

mal'in dnmesi iin Trkiye Savunma Bakanlna ynerge

verilmitir. 4- te, zellikle rksal ve dinsel nitelikte bir ka-

nklk olursa, bundan doacak ok rktc sonulara dik

katinizi ekmek isterim. 5- Dolaysyla, kendilerinin yne

timleri altndaki blgelerde kacak herhangi bir kanklk-

tan, kiisel olarak kendilerinin sorumlu tutulacaklan konu

suyla ilgili olarak hemen sivil memurlarn uyanlmalanm di

lerim. 6- Sivas vilyetindeki durum konusunda srekli ola

rak tarafma sk sk bilgi verilmesini de aynca istemekte

yim... (119)".

(118) Asl metinde al izilmitir!

(119) 11.6.1919 tarihli rapor.

48


47/143

evket Turgut Paa, Milne'in notasna 8 Haziran tarihli

u yant verdi (120): "M.Kemal Paa'nn 9. Ordu Ktalar

Mfettiliine atanmasndaki en etkili nedenlerden biri Y

ce ngiltere Devleti temsicisinin Bb- li'ye verdii bir no

ta olmutur. Bu nota zerine, Sadzam Paa siyasal temsil

ciyle (Ryan!) grm ve bir denetmen gndereceini sy

lemi; hibir itiraza da uramamtr. zellikle o sralarda,

(igalci) devletlerin kararghlarnn da silhlarn toplanmad ya da (kendilerine) gnderilmedii konusunda birok

yaknmalar vard. Dolaysyla btn yaknmalarn nn

almak ve hem de Hkmetin brakma gereince sorumlu

bulunduu lkede gvenlik ve denetimi salam olmak iin

Heyet-i Vkelca tartlarak lke gvenlik blgesine ay

rlm ve her blgeye bir de mfetti (denetmen) atanmtr

ki, M.Kemal Paa da bunlardan biridir.

Yani ... tarih ve ... numaral notunuzla da (121) isteye

rek uygun grdnz gibi Yakup evki Paa'nn yerine

atanmta Ancak barla ilgili bir rgt olduu iin Ordu

Komutam deil, "Ordu Mfettii" samn tamaktadr. By

le bir denetmenin vilyetleri dolamasnn, kamuoyunu ra

hatsz m edeceinin ya da tam tersine yattracann m

deerlendirilmesini, lkenin deneyimli bir askeri ve evlad

ve zellikle bu ite sorumlu bir mesul bir nazr (bakan) ol

duum iin cizlerine (bana) bnaklmasm, sayglarmla y

ce kiiliklerinden diler ve sekiz aydan beri sren bir brak

madan soma, artk biraz da Trklerle Mslmanlar ltfen

gveninize uygun grmenizi pek rica ederim."

(120) HTVD 18; Byklolu 42. alacak derecede yrekli ve arbalbir dil!

(121) Trk Genelkurmay belgeliklerinde bulunmamtr.

49


48/143

evket Turgut, (Meclis-i Vkel kararna uyarak)

M.Kemal'e (122) aada verdiimiz, 8 Haziran tarihli

telgraf gnderdi: "Elinizin altodaki istimbotlardan (motor

lu tekne) biriyle buraya terifiniz rica olunur."

Bylece, M.Kemal ile Harbiye Nezreti arasmda, Ke

mal'in 8 Temmuz'da grevinden alnaca zaman biten ho

bir saklamba oyunu balamaktadr. Bunu herkes yeterince

bilmektedir. Acaba, ngiliz Dileri Bakanl bu konuda

neler anlatmaktadr? Yzba Hurst, 12 Haziran'da Calthor-

pe'a bir rapor gnderdi; o da bu raporu, o aym 21'inde ilgili

makama iletti: "Haziran'm l'inci gn evirmenim Capt.

alter... ve Capt. Elliott ile birlikte Samsun'dan ayrldm...

nceki akam, Samsun Metropoliti Mgr. Germanos... Hav

za Piskoposundan kayg verici bir haber aldm-, bu habere

gre Mustafa Kemal Paa'nn u anda oradaki rgtn ta

mamladktan soma epey bir Rum'u hapse atm olduunu

bana bildirmektedir. Bu durum beni, Kemal Paa'mn gre

vini kukuyla karlayan Deedes'in telgrafryla birletirdik

ten soma bir gece iin Havza'da kalma kararma gtrd...

Rum Piskoposu bana... 30 Mays'ta camide zel bir yin yapldn ve bunu, Belediye nnde bir mitingin izlediini

anlatt (123).

Tanklarna gre M.Kemal, sylev vermemi. Bu mi-

ting'de ... Fuat Efendi adnda bir kimse, ok sert bir konu

ma yapm:... Orada hazr bulunanlar, zmir'i kurtarmak

(122) HTVD 19; ZC110; MArif 27.(123) Zbeyrolu'na gre (s.3 8) 3.6. tarihinde, "cuma gn". Yanlyor ol

sa gerek; nk o gn, cuma deildi. Mr. Getchell, Fuad' ihbar etmi. alter (Ttn Rejisinde, Galata) grevden alnmasn istemi, somadan bu karar Refet'inie karmasyla (1922'de) geri alnmtr.

50


49/143

iin gerekirse canlarn ve mallarn vermeye hazrlanmaya

davet edilmi..,.Ertesi sabah (2.6.?) General M.KemaPi zi

yaret ettim. Beni drstlkle kabul etti. Memuriyeti hakkn

da kuku beslediime konusunda hibir belirti vermedim.

Genel durumu ve gvenliin yeniden salanmas iin alna

cak nlemler konusunda konutuk. Bana, Havza'da kalmas

nn olas olduunu, birka zaman iin hava ve suyundan yararlanacan, ama daha bir sre iin Amasya'ya gitmek is

tediini syledi. Soma daha uzaklara gitmek istediini ...

ondan soma da yine Trabzon ve Erzurum blgelerim dola

abileceini anlatt... Kemal'den soma Kaymakam Fahri

Bey'i ziyaret ettim... ve hapishaneye gittim. 9 Rum... birka

gndenberi tutuklanmlard. Fitnenin ayaklanm olduu

duygusu iinde, leden soma saat bir buukta Havza'dan

ayrldm ve saat soma Merzifon'a vardm. Yolda katr

ykl (belki 30-40 kadar) birok kafileler dikkatimi eke

rek askerlerle karlatk. Capt. Levien, durumu byk bir

kaygyla karlad... Soma Amerikan Kurulu'na bavur

duk... Mr. Getchell, (30 yla yakn Trkiye'de bulunan) Dr.

White, Dr. Marten ve Mr. Pye, u sralarda durumun ok

ciddi olduunu onayladlar... Capt. Levien durumu Capt.

Salter'e bildirmek zere, ertesi sabah Samsun'a gitti. Aym

3'nde ve 4'nde; kentteki Mslman halkn korkun bir

ruh duromunda bulunduunu ve slam etelerinin oluturul

duunu... Merzifon Hristiyanlarnn panie kaplm olduk

larn gsteren epey bir bilgi aldk Hac Hamdi Efendi Bas-

macolu Dr. Marten'e, ok yaygn bir propagandann... l

kenin devletlerce paralanmas ve denetim altna alnmas

erevesinde yaplmasndan ok... sonuna dein sava paro

las erevesinde yapldn sylemiti. 4 Haziran'da Sivas

51


50/143

ekiplerinden Yzba Miles, Yzba Richard (124), Te

men Isaacs ve deiik rtbeli yedi kii... geldiler. 7 Hazi

ran'da Yzba Miles ve ben, Mr. Getchell ile birlikte Kay

makam Ahmet Efendi, asker komutan Mehmet Bey, mft

ve kadyla bulumak zere hkmet konana gittik. Ksa

bir konumaya yol atm... Onlar gibi lkelerinde huzur ve

mutluluun geri gelmesi isteinde, lkenin yeniden dirilii

iin birlikte almak umudunda bulunduumuzu belirttik.

Bu kimi gr ve bo szler istenen etkiyi yapma

benziyordu... 8 Haziran'da, Amerikan Kurulu'na on adet

telgraf (gecikmi, nk M.Kemal Havza hattn kendi ileti

leri iin srekli olarak kullanyordu) geldi... zmir iin pro

testo mitinginin... 9 Haziran'da yaplacam... Rumlarla Er

menilerin de arldn duydum. Sylevler kusursuzdu.

Bu davrann szl protestoyla snrl olmas dncesi ve

riliyordu... Mezrifon'da hazr bulunmas bile, kendisinin ge

ri arlmasna yetecekti... Yunanllara kar kesin bir ey

lem dzenlenmi olup, zmir'in geri alnmas olanaksz ol

duu aklkla belli olur olmaz, bu eylemin de geveyeceidncesindeyim. Refet Bey de son gece Kavak'tan ayrla

rak akall'ya gitmitir (11.6). Britanya memurlarnn do

kunulmazl masal, ne yazk ki bylece ortadan kalkm

tr; ancak Samsun'dan (dman topraklan iinde olduu gi

bi) byk silhl bir mfreze askerin eyleme gemesiyle

mmkn olabilecektir. Bu konuda iki olaslk var: 1- G

venlii yeniden salamak iin yeterli sayda askeri karaya

karmak; 2- Burada bulunan askerleri geri ekerek lkeyi

kendi yazgsyla babaa brakmak. Bir nc olaslk da;

(124) Kr. HTVD 68.

52


51/143

Britanyal memurlar grevlerinde brakmaktr ki, uygula

mada tutsak ve Mslmanlarn maskaras olacaklar iin bu,

dayanlmaz bir ey olur." (125).

Mustafa Kemal, Merzifon olaylar konusunda 5, 10, 11

ve 16 Haziran'da raporlar gndermiti (126). Bu raporlarda,

Hurst'n orada yaplan mitingi yasaklamak istediini, ama

somadan mitingin olaysz ve dzenli gemesinden dolay

kaymakama "itenlikle teekkr ettiini" de belirtmitir.

"Rum ve Ermeni etesi" konusunda, 4, 5, 11 ve 12 Haziran'da ayrntl bilgiler vermitir (127). alacak bir eydir

ki, evket Turgut Paa onu "Meclis-i Vkel'da tartarak

yerel gvenliin ve susuz yerel Mslmanlarn saldrdan

koruyarak orduca savunma yaplmas" konusunda (Rawlin-

son'a dantktan soma!), ama (gizli olarak) Ermenilerin s

nn gemelerim nlemek iin yetldlendirmitir (128).

Burada, zellikle Kars Hkmeti'nin zorla datln-

dan soma (12.4.1919), varlm srdren "Oltu Hkmeti"

(Mslman rasi)mn korumas sz konusuydu (128a).

Milne'nin 6 Haziran tarihli yazsnn Mustafa Kemal'in

eline ulamasyla Sultan'm kendisini "Ordu Mfettilii"grevinden almas arasnda, ancak ksa bir zaman geebilir

di. Bundan dolay, daha Havza'dayken, 12 Haziran'da, "Bu

gn artk bir niformam yok. Size daha nce de bildirdiim

gibi, yalnzca bir ulus adamym" (129) demitir. Husrev'in

(125) Gerekten de, Britanya denetim subaylar aylarca sonra da incinmeden Anadolu'da dolamlard.

(126) HTVD 64,101-103,107.(127) Ayn.yer. 20, 64, 65,83,103, 1054; ZC110; Gkbilgin 138.(128) 11.6.1919 tarihli ynerge: HTVD 82.(128a) Sami nal, Milli Mcadelede Oltu (1968).(129) Tarih Dnyas III1002.

53


52/143

(Gerede) daha ayn 7'sinde Kazm Karabekir'e bildirmi ol

duu (130) Amasya gezisini, aym 13'nde yapmt.

C. Amasya

evket Turgut Paa'nn 8 Haziran'da General Milne'e

bildirmi olduu mfettilik blgesinin oluturulmaskarar, 7 tarihli kararnameye gre 15 Haziran'da uygulama

ya kondu (131). Ancak Calthorpe'un 17 tarihli notasndan

anlaldna gre (132), Milne buna izin vermekten kan

mt: "...Anadolu'nun 10 (?) blgeye ayrlmasn... ve bir

tek General'in ynetiminde... gvenliin korunmasn n

gren plan, benim onaymla karlanmaz (133). General

Mustafa Kemal'in Sivas blgesindeki grevi, aslnda zc

sonulara ulam bulunmaktadr. Dolaysyla Osmanl H-

kmeti'nin... General M.Kemal ile btn maiyet subaylar

nn geri arlmalar iin hemen emir verilmesini istemekle

onur duyarm". ngiltere Dileri Bakanlnn, bu sralar

da M.KemaPin etkisini hl ne denli kmsedii, Calt

horpe'un 23 Haziran tarihli raporunun bir sayfa kenar no

tundan anlalmaktadr (134): "M.Kemal'i hi tanmam;

Rauf Bey ise, elbette Malta'da, teki ttihat ve Terakki n

derleriyle birlikte eylemden yoksun bulunmaldr; ancak o,

zgrln, olasdr ki, silh bnakmas anlamasn im

za etmi olmasna borludur; ama bu yiit ve zarif subayn

(130) N.116; Zbeyroglu 42; Karabekir 60.(131) N.I 6; bk. yu. not 108,120; HTVD 74 No.h belgenin aklanmas.(132) 24.6.1919 tarihli, Curzon'arapor.

(133) Kaldrlmas ancak 16.8.1919'da: HTVD 58.(134) Bk. yu.not49.

54


53/143

Trk denizciliindeki durumu Enver'in ordudaki durumu

na benzer".

G.K.(Idston) 24 Haziran

evket Turgut'tan "arlma nedeninin (135) ltfen

aklanmasn" 11 Haziran'da rica eden M.Kemal, ondan u

ksa yant ald: "stanbul'a arlmanz, Hkmet-i Seniye-

nin (Osmanl Hkmeti'nin) karandr." M.Kemal, evket

Turgut'un iptal ettii telgrafn karalamasnda bulunan "ger

ek nedeni" gizlice Cevat Paa araclyla renmiti: ngi

liz istei (136). Bunun zerine Ali Fuat kanalyla Padiah'a

uzun bir telgraf gnderdi (137). Bu telgrafta, "Milli Mc-

dele"nin hedeflerini aklad: "... Ulus, batan aa uyank

olup devletin ve ulusun bamszl ve yce saltanatn ve

halifeliin haklarm onaylayp dorulamak"...Kendisine ge

lince, "Ali hsan ve Yakup evki Paa'lann sonuna ura

mak" ve "Malta'ya gitmek ya da en daha az kts, eylem

sizlie mahkm edilmek" istemediim bildirdi ve en sonun

da da, "Kulluumun sonsuz ballnn her zaman arttn, yce (Padiah'n) gvenlerine sunmaya cesaret eylerim,"

diyordu. imdi stanbul'da, Dhiliye Nzn Ali Kemal, ile

ri eline alm bulunuyordu. Ali Kemal, Meclis-i Vkel'mn,

17 Haziran'da "milis oluturulmas"yla "ulusal savunmann

gsterilmesi"ni engellemesini ve aym 23'nde de Mustafa

Kemal'i grevden almasn salamay baard. Bu kararlan

evket Turgut da imza etti (138). Onlan genelgeye ayr-

(135) bk. yu. not 122.(136) HTVD 20-22; N120; Atay 120 (ifre!).(137) ZCI10; tarihi yok, belki 11.6'da;bk. yu. not 103.(138) Gkbilgin 143-149; ZC111.

55


54/143

di. M.KemaPin grevden alnmasyla ilgili olanysa, elbette

(mahremane (gizli)) olarak 18, 23 ve 26 tariMerinde btn

vilyetlere bildirdi (139). kdam'm 27 tarihli saysnda, "9.

Ordu Mfettilii grevinden alnm olan Kemal Paa'dan

Yce Padiah Hazretlerine... ekilen bir telgrafta, Yce Pa

diaha kar ballklarn sunmutur" (140) haberi kt.

Gerekte kabinenin ulusal duygularla yorulmu olan ye

leri, Ali Kemal ile evket Turgut'u aym 26'snda istifa et

mek zorunda braktlar (141).

evket Turgut, aym 28'inde bile, ayrca Bar Kuru-

lu'nun ilerim kolaylatrmak zere hemen Dersaadet'e (s

tanbul'a) gelmesini "arkada ve dostu sfatyla" Mustafa

Kemal'den rica etmiti. M.Kemal, 1927 tarihli byk Nu-

tuk'unda Ali Kemal'in 26 tarihli veda yazsn ve Sultan'n,

"Saray her dakika ve kaytsz artsz size aktr. Grlerini

zi sabrszlkla beMeyeceim" diyen yamtm iln etmitir.

Ali Kemal ise, bir konumasmda (142), bundan byle Pe-

yam'da (bir gazete) yazacan ve bylece de lkeye "hiz

metlerin en byn" yapabileceini sylemiti. ForeignOffice'in dosyalarnda, ayrca u konumalar da yer almtr

(143): 1- Tugeneral Deedes ile birlikte Ali Kemal'i ziyaret

le ilgili tarihsiz (20 Haziran'da m?) Mr. Ryan'n muhtras;

bunda, "Geen gn (17.6.), lkeyi Yunan istilasma kar sa-

(139) "L'Entente" 22., teki basn: 23., 24., 26.6; N. 125 v.d.; Yunus Na-di, Yeni Gn'den Cumhuriyet'e Kadar No. 113; Aydemir, Tek Adam D" 78.

(140) ayan hayret olarak, sansrden gemi metin!(141) Pech 71; kr. HTVD 27: "Azlime dir bir irde tammyorum (G

revden alnmamla ilgili Padiah kararm tammyorum.)" (M.Kemal'den evketTurgut'a, 28.6); Trkgeldi II230.

(142) Sabah 30.6. (29 tarihli L'Entente'a gre).(143) Further Corresp. II No. 62,-65: Calthorpe'un raporlar: 22. ve 27.6.

56


55/143

vunmadindan dolay Hkmet'in siyasetini Meclis-i Vke

lna aktan aa eletiren Cevat Paa'nm... epey geni ola

rak ulusal savunma hareketi olmak zere, Karasi ynnde

dzenledii yeni karklklardan" sz edilmektedir... Ali

Kemal, M.Kemal'in Amasya'dan Fevzi Paa 'ya ve btn ko

lordu komutanlarna gnderdii bir telgraf anlatmakta,

onurlu telgraf memurlarndan hibirinin bu emirlere uyma

yacaklarn umduunu, edenler olursa, divn- harbe (savamahkemesi) verileceini bildirmektedir. M.Kemal bu telgra-

fyla Bakomutanlk yetkisini stlendii gibi, sivil makam

larla kesin olarak ibirlii etmektedir... Ali Kemal, Yunan

saldrs aralksz olarak srerse... kenmsinin ve dostlarnn

ok g durumda kalacaklarn syledi... Ar yurtseverlere

kar yumuamamas iin General Deedes ile birlikte kendi

sini inandrdm; tek bir kvlcm yangn tutururabilirdi ve

bu Trkiye iin bir felket olurdu... Yunanllarn ilerleyileri

smrlanm, bu konuda gereken giriimlerde bulunulmutu.

Ah Kemal, Sultan'n bar iin tek bana sorumluluk kabul

etmekten ekindiini, seimleri de bu nedenle yelediinisyledi... Ben dedim ki ... : 'Bar, yelemeye bal olma

yan, dayatlan bir bar olacaktr ve bu durum, Sultan'n ulu

suna kar ve tarih huzurunda savunmasn oluturacaktr...'

O, Sultan'm iinde bulunduu glkleri bir tr "Saltanat

ras" toplayarak gidermeyi... dnd... Kukusuz ki bu,

Ferit Paa siyasetinin bugn askerlerle srmesini isteyenler

arasmda kesin bir dnce ayrldr. Biz... ilerin akn

kendi haline brakacak olursak... birka gn iinde ar ulus

u bir hkmeti iktidarda grm oluruz...

2- Mr. Ryan'rn 23 Haziran tarihli muhtras: "Dn Sab-

ri Efendi (General Deedes ile bana) "Mustafa Kemal'i ba-

57


56/143

kaldrya srklemeden (!) geri ekmeye alyoruz," dedi..

"Biz, Calthorpe'un pek yakn bir zamanda Bb- li'ye igal

snrlarn resmen bildireceini umduunu syledik. Sabri...

hkmetin M.Kemal ile esasl olarak uraacak gte olma

dn kabul etti.. Sonunda, Ali Kemal'in durumu baaracak

gte olmadm ve dinsiz olduu iin de kt grl ol

duunu syleyerek onu eletirdi. Onun yerine gemek ister

gibi bir hali vard. Daha iyinin, iyinin dman olduunuona anmsattm."

Bu konumalar, Ali Kemal'in dmesinin gizli neden

lerini gstermektedir: "Meclis-i Vkel'nn ye ounluu,

Mustafa Kemal'in geri dneceini ummaktadn. Bu nedenle

daha nce verilmi olan (Paa'nn) grevden alnmas kara

rndan dnlmtr". Sultan'm emrine uymayarak eylemli

olarak balam olan devrimin reddi konusunda btn kabi

ne yeleri (Fevzi ve Cevat Paa'lar dmda) birlemilerdi.

Ancak "Kuva-y Milliye" araclyla yaplan direni konu

sundaki hkmler de birbirlerinden ayrlyordu. evket Tur

gut, 19 Haziran'da "bar tartmalar"n dikkate alarak"ulusal rgf'n, Yunanllara kar saldrda bulunmaktan

uzak tutulmasn 14. Kolordu'dan isterken, Sabri, 21 Hazi

ran'da durumun ciddilii konusunda onun dikkatini ekiyor,

bu konuda, "Meclis-i Vkel"ca pek esasl grmelerin

yaplmas gerektiim sylyordu (144). Damat Ferit ile ona

(Paris'te bulunduu uada) veklet eden Sabri Efendi, hi

bir ans tanmadklar Kuva-y Milliye'nin savamm kabul

etmemelerine karn, savamda manen hakl olduunu red-

dedemiyorlard. Bu balamda, Damat Ferit'in 23 Haziran'da

Paris'te vermi olduu bir notada yle denilmektedir:

(144)HTVD 116,23.

58


57/143

i; ama o, bu dncelerden bambaka, apak sonular

gotthard jaeschke kurtulus savasi ile ilgili ingiliz belgeleri 2

Documents