GOUD UIT JAVA

Gold from Java

GOUD UIT JAVAG

old from Java

Goud uit JavaGouden sieraden hebben in de Javaanse hofcultuur een groterol gespeeld. Aan het kostbare materiaal werd een goddelijkemacht toegekend, iets wat ook tot uitdrukking komt in dewijze waarop de sieraden zijn versierd. Monsters, demonen enandere agressieve koppen brengen de drager geluk en zorgener voor dat kwade machten worden afgeschrikt.Centraal in deze publicatie staat de fraaie collectie gouden sieraden van het Gemeentemuseum Den Haag. Aangevuldmet andere markante voorbeelden uit de Collectie Nederlandontstaat een fascinerend beeld van de betekenis en het gebruikvan het vroege Javaanse sieraad. Het is voor het eerst dat degeschiedenis van deze hindoe-boeddhistische sieraden voorhet voetlicht wordt gebracht.

Gold from JavaGold jewellery played a major role in the court culture of Java.The precious metal was thought to possess divine power, a beliefreflected in the decoration of the jewellery. Monsters, demonsand other aggressive heads were intended to bring the wearerluck and ward off evil.This book focuses on the exquisite collection of Javanese goldjewellery in the possession of the Gemeentemuseum Den Haag.Together with other outstanding examples owned by the DutchState, the pieces in the collection give a fascinating impression of the symbolic meaning and use of early Javanese jewellery. This is the first time that the history of these Hindu-Buddhistornaments has ever been placed in the limelight.

120035_Cover_WBooks 02-04-12 11:28 Pagina 1

Goud uit JavaGold from Java

Pauline Lunsingh Scheurleer

Gemeentemuseum Den Haag

Preface

IIntroduction to the Hindu-Buddhist period in

IndonesiaInitial acquaintance with Javanese antiquities

Nature, provenance and date of the antiquitiesShrines and mountain abodes of the gods (750-930)

Terraced temples and mountain slopes in the east Javanese period(930-1500)

The kala-makara in the central Javanese period (750-930)The kala and makara in the east Javanese period (930-1500)Stone and bronze statues of deities and their characteristics

The skull on crescent moon in the central Javanese period (750-930)The skull on crescent moon motif in the East Javanese period

(930-1500)Extension of and variations on the biting head in the east Javanese

periodBronze ceremonial objects (750-1500)

IIJava: the Island of Gold

Gold and silver antiquities of the Hindu-Buddhist period

Research on the gold and silver antiquitiesThe Wonoboyo hoard

Some examples of Hindu-Buddhist gold and silversmithing

IIIThe objects in the Gemeentemuseum Den Haag

Ornaments derived from the natural worldOrnaments of special significance

Ornaments made of gold or silver wire or filigreeCircular or ring-shaped ornaments

Notes Bibliography

Woord vooraf

IInleiding tot de hindoe-boeddhistische cultuurperiode van Indonesië Kennismaking met de Javaanse oudheden

Plaats, tijd en aard van de Javaanse oudheden Heiligdommen en bergen waar de goden wonen (750-930)Terras-tempels en berghellingen in de Oost-Javaanse periode (930-1500)Kala-makara-ornament in de Midden-Javaanse periode (750-930) De kala en de makara in de Oost-Javaanse periode (930-1500)Godenbeelden in steen en brons en hun kenmerkenSchedel-op-maansikkel in de Midden-Javaanse periode (750-930) Schedel-op-maansikkel in de Oost-Javaanse periode (930-1500)Uitbreiding van en variatie op de happende kop in de Oost-JavaanseperiodeBronzen ceremoniële voorwerpen (750-1500)

IIJava als GoudeilandGouden en zilveren voorwerpen uit de hindoe-boeddhistischeperiode

De studie van Javaanse gouden voorwerpen De schat van WonoboyoEnkele voorbeelden van de hindoe-boeddhistische edelsmeedkunst

IIIDe voorwerpen in het Gemeentemuseum, Den Haag

Sieraden ontleend aan de natuurSiermotieven met een betekenisSieraden van gouddraad, zilverdraad en filigreinSieraden in de vorm van een ring, cirkel, krans of band

NotenLiteratuurlijst

5

9

11

111214

1718

21/1822/2125/22

25

30

3132

323435

49

506796

114

135140

5

Preface

The Gemeentemuseum Den Haag possesses a largeIndonesian decorative arts collection. Built up since the1930s, it includes not only impressive collections ofcolonial furniture and silver from Batavia, but also asmall yet extremely unusual collection of around fiftypieces of gold jewellery from Java. Virtually all of thesetiny treasures were acquired in the early 1970s. Despitetheir beauty and imaginative appeal, they have scarcelybeen seen by the public since the 1980s. High time,therefore, to bring these hidden treasures from earlyJava back into the limelight. The decision to do so hasled to this publication Gold from Java and an accompa-nying exhibition of the same name.

Diminutive though they are, pieces of gold jewellerylike these played a major role in the court culture ofJava. Gold was thought to possess divine powers andthis belief is reflected in the motifs adorning the jewellery. Monsters, demons and other aggressiveheads were intended to bring the wearer luck and ward off evil.

This publication focuses on the exquisite collection ofJavanese gold jewellery in the possession of theGemeentemuseum Den Haag. Its discussion of thesepieces and other outstanding examples owned bymuseums in the Netherlands and around the worldpaints a fascinating picture of the symbolic meaningand use of early Javanese jewellery. This is the first timethat the intriguing history of these Hindu-Buddhistornaments in Dutch museum collections has ever beenproperly examined.

For the contents of the book, we have been fortunateenough to be able to draw on the erudition of the lead-ing expert on this subject, Pauline Lunsingh Scheurleer,former curator of South and Southeast Asian Art at theRijksmuseum Amsterdam. We are hugely indebted toher for investing the text of this publication with herimmense knowledge of Javanese jewellery.

This publication is the second in a current series ofbilingual books on the decorative arts collections ofthe Gemeentemuseum Den Haag. We are delighted tohave the opportunity to produce this series in collabo-ration with WBooks. That we can do so is thanks in part

Het Gemeentemuseum Den Haag beschikt over een grote verzamelingIndonesische kunstnijverheid die vanaf de jaren dertig van de twintigsteeeuw is opgebouwd. Hiertoe behoren niet alleen de indrukwekkendedeelcollecties van koloniale meubelen en zilver uit Batavia, maar ookeen kleine maar bijzondere verzameling van zo’n vijftig gouden siera-den uit Java. Nagenoeg al deze kleinoden zijn in het begin van de jaren1970 verworven. Hoewel de sieraden van een grote schoonheid getui-gen en door hun verschijningsvorm tot de verbeelding spreken, hebbenzij vanaf de jaren tachtig vooral een bestaan in het depot geleid. Vandaardat het de hoogste tijd werd om deze verborgen goudschat uit het oudeJava na vele jaren weer voor het voetlicht te brengen. Het resultaat hier-van is de publicatie Goud uit Java die vergezeld gaat van een gelijknami-ge tentoonstelling.

Ondanks hun kleine formaat hebben gouden sieraden een grote rolgespeeld in de Javaanse hofcultuur. Aan het kostbare materiaal werd eengoddelijke macht toegekend, iets wat ook tot uitdrukking komt in dewijze waarop de sieraden zijn versierd. Monsters, demonen en andereagressieve koppen brengen de drager geluk en zorgen er voor dat kwademachten worden afgeschrikt.

In deze publicatie staat de fraaie collectie gouden sieraden van hetGemeentemuseum Den Haag centraal. Aangevuld met andere markantevoorbeelden uit de Collectie Nederland en buitenlandse musea wordteen fascinerend beeld geschetst van de betekenis en het gebruik van hetvroege Javaanse sieraad. Het is voor het eerst dat deze intrigerendegeschiedenis van deze hindoe-boeddhistische sieraden in Nederlandsopenbaar bezit onderwerp van studie vormt.

Voor de samenstelling van deze publicatie hebben we een beroep kunnen doen op de expertise van drs. Pauline Lunsingh Scheurleer,oud-conservator van de kunst van Zuid en Zuidoost Azië van het Rijksmuseum Amsterdam, die als geen ander bekend is met dit onder-werp. Wij zijn haar bijzonder veel dank verschuldigd voor de wijzewaarop zij haar grote kennis over het Javaanse sieraad in deze publicatieheeft vastgelegd.

De publicatie vormt het tweede deel in de tweetalige reeks die is gewijdaan de deelcollecties kunstnijverheid van het Gemeentemuseum Den Haag. Het verheugt ons dat wij in samenwerking met WBooksdeze uitgave kunnen realiseren. Een belangrijke financiële steun hierbij

WOORD VOORAF

6

to a major financial contribution from Ernst Nijkerk,himself a passionate collector of Hague silver. The newseries of books are designed by Gert Jan Slagter andthe English translation of the originally Dutch texts isin the trusty hands of Janey Tucker. In this book, thephotographs of the jewellery were taken by Alice deGroot of the Gemeentemuseum’s Photographic Servic-es Department. The work of collections assistant JoyceQuast is less visible, but was equally vital to the endresult. To all these people we owe a great debt of grati-tude for their dedicated work on this publication.

Benno Tempel,Director

ontvingen wij van Ernst Nijkerk, die zelf een hartstochtelijk verzame-laar van Haags zilver is. De Engelse vertaling van deze nieuwe serie, diewordt vormgegeven door Gert Jan Slagter, ligt in de vertrouwde handenvan Janey Tucker. Voor de fotografie van de gouden sieraden stond Alice de Groot van de afdeling Foto & Vorm garant. Minder zichtbaar,maar onmisbaar voor het eindresultaat is de bijdrage van collectie -medewerker Joyce Quast.Wij zijn allen veel dank verschuldigd voor hun bijdrage aan de totstand-koming van deze publicatie.

Benno Tempel,Directeur

Introduction to the Hindu-Buddhistperiod in Indonesia

Inleiding tot de hindoe-boeddhistischecultuurperiodevan Indonesië

I

9

Initial acquaintance with Javanese antiquities The people of Java have lived for centuries amid theruins of a civilisation that once flourished on theirisland but perished long ago. The meaning of thoseruins has been forgotten. Ancient epics survive only inthe form of dance and puppet plays. From an early peri-od, collapsed temples overgrown by lush tropical vege-tation had become indistinguishable from the naturallandscape. Stone statues of deities lay scattered inforests and fields. The water from mountain springs ranfreely over the ruins of pools with sculpted gargoyle-like water spouts. Local peasants working the landsometimes stumbled on hoards of ancient metalobjects buried close to the surface in ceramic pots orbronze vessels. Attitudes to this ancestral heritage were ambiguous.On the one hand the Javanese regarded such sites andobjects as sacred. If treated correctly, they werebelieved to bring good luck. After all, they were thelegacy of ancestors and ancestors were capable of influ-encing the life of the present. Certain antiquities wereworshipped by means of meditation, burning incenseand smearing them with a yellow paste (boreh). On theother hand, there was a degree of indifference: objectswere left entirely at the mercy of natural forces (which,in tropical countries, are rapidly devastating) and greatcarved stones were taken from the temples for use inconstructing solid foundations for the dikes protectingpaddy fields, for pounding rice or for other utilitariandomestic purposes. When ancient metal objects werefound, the owners of the land often took them home,regarding them as good luck charms and status sym-bols; sometimes, however, they simply reinterredthem, believing that they would bring them bad luckbecause they were not entitled to them. To Europeans trading in Java, the antiquities seemednovel and intriguing, although it was not until the earlynineteenth century that they started to recognise theirarchaeological value and began to collect and studythem. Right from the start, however, they recognisedthe practical value of blocks of stone (carved or other-wise) from the ruined temples as building material forroads, railways and bridges. Indeed, many of them con-tinued to regard the stones as more valuable in thatway than as antiquities. The inevitable result of allthese different attitudes to Javanese antiquities wasthat objects were displaced (without, of course, record-ing their provenance). It is incredible how many ofthese colossally heavy stone blocks were moved and

Javanen leven al eeuwenlang tussen de overblijfselen van een bescha-ving, die ooit op hun eiland bloeide maar al lang geleden is vergaan. De betekenis er van is verloren geraakt. Alleen in dans en poppenspelleven oude heldenverhalen uit die tijd nog voort. In elkaar gestorte tem-pels waarop tropische plantengroei vrij spel had gekregen, waren veran-derd in een natuurlijke heuvel. Hier en daar in bos en veld lagen stenengodenbeelden. Bij bronnen die ontspringen op berghellingen liep hetwater vrij over ingezakte bassins met gebeeldhouwde waterspuwers. Bij het bewerken van de grond stuitten Javaanse landarbeiders soms bijtoeval op potten of bronzen vaten waarin metalen oudheden lang gele-den waren opgeborgen en begraven. Javanen namen ten opzichte van dit voorouderlijk erfgoed twee ver-schillende houdingen aan. Uit de negentiende eeuw is er wat meerbekend: de ene was ze als heilig te vereren. Ze brachten geluk als ze opde juiste manier werden behandeld. Ze waren immers achtergelatendoor voorouders en die konden invloed op het hedendaagse leven uit-oefenen. Sommige oudheden werden vereerd door middel van medita-tie, wierook branden en met gele zalf (boreh) besmeren. De andere hou-ding was ze geheel over te laten aan de natuurelementen. In de tropenzijn die krachtig en ruïnerend. Maar ook gebruikten de Javanen groteuitgehakte tempelstenen als stevige ondergrond voor dijken van geïrri-geerde rijstvelden, voor het stampen van rijst of andere nuttige, huis-houdelijke doeleinden. De gevonden metalen oudheden namen de eige-naren van de grond waarin ze waren gevonden in huis op, omdat ze nietalleen geluk maar ook prestige brachten, of ze legden ze terug als zemeenden er geen recht op te hebben. Dan zouden ze ongeluk brengen. Voor Europeanen die op Java verbleven om handel te drijven, waren deoudheden nieuw en intrigerend. De oudheidkundige waarde er vanzagen ze pas aan het begin van de negentiende eeuw in. Ze gingen zeverzamelen en bestuderen. Maar ook de geschiktheid van tempelstenen,al dan niet bewerkt, als fundament voor straten, spoorwegen en brug-gen, werd al direct ontdekt en velen bleven die stellen boven de waardeals oudheid. Al deze verschillende houdingen ten opzichte van deJavaanse oudheden leidden onvermijdelijk tot het verplaatsen van dezevondsten, uiteraard zonder vermelding van hun herkomst. Het is onbe-grijpelijk hoe veel en ver er met loodzware stenen is gesleept door zowelJavaanse inwoners als daar verblijvende Europeanen. Geheel zonderschade zijn deze verplaatsingen dan ook niet verlopen. De nieuwebelangstelling voor oudheden van de Europeanen bood Javanen eenextra manier om geluk uit de oudheden te verkrijgen. Handelaars enverzamelaars gaven er goed geld voor.

KENNISMAKING MET DE JAVAANSE OUDHEDEN

ill. 1 Boroboedoer: poort met kala-makara-ornament van de trap op de vierde gaanderij, noordzijde | Borobudur: gateway with kala-makara,stairway on the fourth terrace, north side, foto A. Nagel, Centre for the Documentation of Ancient Indonesian Art

10

how far they were transported, whether by the indige-nous population or by resident Europeans. Such opera-tions inevitably caused a degree of damage. Soon, how-ever, the Europeans’ new interest in antiquities offeredthe Javanese another way of exploiting their heritage:selling objects to traders and collectors who wereready to pay good money for them. In the course of the nineteenth century, many effortswere made to map, draw (or, later, photograph) andcollect the antiquities. These activities were undertak-en by the Batavian Society of Arts and Sciences(Bataviaas Genootschap van Kunsten en Weten -schappen), founded in 1778 and based in the capital ofthe Dutch East Indies, Batavia (present-day Jakarta).The Society encouraged the Residents (colonialprovincial governors) to survey the antiquities in theirareas and to report to the Society on what they found.Later in the century, the Society became the govern-ment’s official agency for archaeological activities inthe colony. In 1863 the government went a step further anddecreed that all archaeological finds were to be surren-dered to the local colonial authorities. The main targetwas finds of smaller antiquities, such as the buriedhoards of objects made of bronze or precious metalsthat were regularly uncovered by peasants working inthe fields. Such finds were to be communicated tolocal officials. They were then to report to the Gover-nor General in Batavia, who in turn notified the Bata-vian Society of Arts and Sciences. The Society’s Direc-tors met regularly and the appraisal of such finds wasalways on the agenda. They determined whether eachobject was of archaeological value and should there-fore be included in the Society’s collection (now theNational Museum of Indonesia in Jakarta). If not, theobject was returned to the finder. If it was thought toduplicate an object already in the collection, it was sentto the Netherlands for inclusion in that of its Dutchcounterpart, the National Museum of Antiquities(Rijksmuseum voor Oudheden) in Leiden. If its valueexceeded the available funds (a sum reserved for thispurpose in the colonial budget), the find was to bedivided between the two museums. This rule wasinterpreted literally: for example, a pair of ear orna-ments would be divided, with one ornament going toBatavia and the other to Leiden, although the museumin Batavia invariably had first choice. This arrangementwas to continue right up to the early twentieth century.In 1901 a Commission on Antiquities (OudheidkundigeCommissie) was set up and in 1914 a professionalArchaeological Service (Oudheidkundige Dienst) wasestablished for the Dutch East Indies. In 1903, the

In de loop van de negentiende eeuw ondernam het Bataviaas Genoot-schap van Kunsten en Wetenschappen, opgericht in 1778 en gevestigdin de hoofdstad van Nederlands-Indië, Batavia, het tegenwoordigeJakarta, allerlei activiteiten om de oudheden in kaart te brengen, ze te laten uittekenen, later te laten fotograferen, en te verzamelen. Het spoorde bijvoorbeeld de Residenten aan oudheden in hun gebied te inventariseren en het Genootschap op de hoogte te brengen. Het Genootschap werd in de loop van de negentiende eeuw het officiëleuitvoerend orgaan van het Gouvernement voor oudheidkundige activi-teiten. Een bepaalde regeling gaat ons hier aan. In 1863 werd door het gouver-nement bepaald dat elke gevonden oudheid aan de lokale overheidopgebracht moest worden. Dit sloeg vooral op vondsten van kleinereoudheden, zoals bronzen en edelmetalen voorwerpen die lang geledenondiep in de grond weggeborgen waren. Het gebeurde regelmatig datlandarbeiders bij toeval op zo’n pot stuitten. De lokale ambtenaar steldeer een rapport van op en dat werd naar de Gouverneur Generaal in Batavia gestuurd. Die stuurde het door naar het Bataviaas Genootschap.De directeuren vergaderden regelmatig en het beoordeelden van oud -heden was een vast punt op de agenda. Ze bepaalden of ze oudheidkun-dige waarde hadden en of ze geschikt waren voor de collectie van hetGenootschap in Batavia, nu het Nationaal Museum van Indonesië inJakarta. Zo niet, dan ging het voorwerp terug naar de vinder. Wanneerhet als een duplicaat van een voorwerp in de collectie werd beschouwd,dan ging het naar het museum dat tot vaderlandse tegenhanger wasbestempeld, het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Als de waardehet budget overschreed, dan moest de vondst verdeeld worden overdeze beide musea. Deze verdeling werd rigoureus uitgevoerd: een paaroorsieraden bijvoorbeeld werd gesplitst, het ene stuk naar Batavia en hetandere naar Leiden, waarbij het Bataviaas Museum altijd op de eersteplaats kwam. Een bedrag werd hiervoor op de koloniale begroting gereserveerd. Deze regeling zou voortduren tot het begin van de twin-tigste eeuw. In 1901 werd de Oudheidkundige Commissie in het levengeroepen en in 1914 werd de professionele Oudheidkundige Dienst inNederlands-Indië opgericht. In 1903 werd de gehele collectie Javaanseoudheden uit het Rijksmuseum van Oudheden overgebracht naar hetRijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden, nu Museum Volkenkundegeheten.1

De regeling van 1863 werkte redelijk en veel oudheden zijn rechtstreeksuit handen van de vinders terecht gekomen in het Museum van hetBataviaas Genootschap, en in het Museum van Oudheden. Maar daad-

11

Dutch National Museum of Antiquities’ entire Javanesecollection was transferred to the National Museum ofEthnology (originally the Rijksmuseum voorVolkenkunde, now known simply as the MuseumVolkenkunde), also in Leiden.1

The arrangement decreed in 1863 worked reasonablywell and many antiquities passed straight from thehands of the finders into the possession of the muse-ums in Batavia and Leiden. However, it was impossibleto exercise strict control over the entire island. Sinceprivate individuals and traders could inevitably actfaster than the officials operating the government pro-cedure, a multitude of objects found their way into pri-vate collections and museums around the world. Manymore were melted down by local metalworkers. Anunforeseen benefit of the 1863 arrangement was thatthe location of finds was recorded, as well as the cir-cumstances in which they were made. Reconstructionshave revealed that a single hoard might containextremely disparate objects: for example, both Hinduand Buddhist antiquities, or objects dating from differ-ing periods. Equally, however, some objects found inthe same hoard might actually belong together (forexample, parts of the same matching set of jewellery).More research is needed to determine whether there isany connection between the objects in each hoard,other than the fact that they were buried simultane-ously after falling into disuse).2 The extraordinaryWonoboyo hoard will be discussed later in this publica-tion.

nat u r e , prov enan ce and dat e

o f t he an t i q u i t ie s

The arrival of Hinduism and Buddhism from the Indiansubcontinent brought with it not only particular deitiesand the use of prescribed features in the images usedfor their worship, but also the use of durable materialsto make those images. The objects that survive fromthis Old Javanese civilisation are made of stone, brick,terracotta, glass and metal – materials which, through-out the Indonesian archipelago, are invariably linked tothe supernatural world and to the veneration of ances-tors. It is unclear why some items have survived whileothers have been recycled, destroyed, or simplyallowed to decay away. Still more unclear is what mayhave disappeared over time because it was made ofperishable materials. The types of object that surviveare the stone and brick ruins of sacred buildings, stoneimages of gods from temples, metal statuettes of gods,metal ceremonial implements, gold jewellery and orna-ments, ceremonial utensils made of the same precious

werkelijk controle uitoefenen over het hele eiland was onmogelijk. Particulieren en handelaars konden veel sneller optreden dan de ambte-naren binnen de overheidsprocedure waardoor ook heel veel in particu-liere collecties en in musea over de hele wereld is beland. Ook de lokaleedelsmid was gemakkelijk te vinden met als gevolg dat menig voorwerpin de smeltkroes verdween. Een onvoorzien gunstig gevolg van de rege-ling van 1863 is dat van deze vondsten de vindplaats en vondstomstan-digheden werden genoteerd. Uit gereconstrueerde vondsten blijkt dathet kan voorkomen dat in een pot heel uiteenlopende voorwerpengeborgen waren, die bijvoorbeeld zowel hindoeïstisch als boeddhistischwaren, of uit verschillende periodes stamden, maar ook werd duidelijkdat groepen bij elkaar behorende voorwerpen deel van de vondst kon-den uitmaken, zoals sieraden uit een set. Of er een ander verband tussenoudheden uit een en dezelfde vondst bestaat dan tegelijkertijd na inonbruik geraakt te zijn op dezelfde plaats onder de grond gestopt te zijn,dient nader te worden onderzocht.2 De uitzonderlijke Wonoboyo-vondst, zal verderop ter sprake komen.

Plaats, tijd en aard van de oudheden

Met de komst van het hindoeïsme en boeddhisme uit het Indisch sub-continent werden op Java niet alleen goden en hun manier van vereringdoor middel van beelden met voorgeschreven uiterlijk geïntroduceerd,maar ook het gebruik hiervoor van duurzame materialen. De overblijf-selen van deze oude Javaanse beschaving zijn gemaakt uit steen, bak-steen, terracotta, glas en metaal. Deze materialen hebben in culturen inde hele Indonesische archipel steeds verband met het bovennatuurlijkeen de voorouders. Onbekend is waarom sommige stukken zijn bewaarden andere zijn hergebruikt, vernietigd of vergaan. Nog minder is bekendwat er allemaal uit vergankelijke materialen bestond en verdwenen is.De soorten overblijfselen zijn natuurstenen en bakstenen ruïnes vanheilige gebouwen, stenen godenbeelden uit tempels, metalen goden-beeldjes, metalen ceremoniële gebruiksvoorwerpen, gouden sieradenen ceremoniële gebruiksvoorwerpen, terracotta versieringen vangebouwen en volkse beeldjes, stenen en koperen platen waarin oorkon-des zijn gegrift. Meestal wordt daarin de naam van de koning die dezeoorkonde heeft uitgevaardigd en de datum genoemd. De datering werdgesteld in de shaka-tijdrekening die in het jaar 78 van de christelijkejaartelling begint. Hier is die steeds aangepast aan de christelijke kalen-der. Ook zijn Oud-Javaanse dichtwerken (kakawin) gemaakt in op -dracht van vorsten en geïnspireerd op de heldendichten Ramayana en

12

metal, terracotta architectural ornaments and vernacu-lar figurines, and stone or copper plaques bearingincised decrees. These usually include the name of theking who issued the decree and its date. Such dates arealways stated on the plaques in accordance with theShaka calendar, which begins in the year 78 AD by theChristian calendar. In this publication, however, datesare invariably stated in their equivalent Christian calen-dar form. Poems composed in Old Javanese (kakawin)have also survived, even though they were originallytransmitted orally and later written on palm leaves.Composed by order of kings, they were inspired by twoepic Hindu poems, the Ramayana and Mahabharata.Indeed, it quickly became apparent that the OldJavanese civilisation was based on two religions fromthe Indian subcontinent: Hinduism and Buddhism.Traces of the same Hindu-Buddhist civilisation havealso been found on other Indonesian islands – Suma-tra, Bali and Kalimantan – but the finds on Java are sooverwhelmingly in the majority that this publicationconfines itself exclusively to them. The Hindu-Buddhist era is usually divided into threeperiods: the Protoclassic period (200-750), in whichthere was already contact with the Indian subcontinentand Indonesian rulers started to adopt Hindu customs;the Central Javanese or Early Classic period (750-930),when political power was centred in Central Java andalternated between the Buddhist Shailendra dynasty(778-circa 830) and a Hindu dynasty that called itselfafter its primogenitor Sanjaya; and the East Javanese orLate Classic period (930-1500), in which the focus ofpower shifted from place to place in East Java as vari-ous dynasties ruled in succession. The best-known ofthese are the Kediri (1049-1222), Singhasari (1222-1292)and Majapahit (1292-1530) dynasties. The Majapahitkingdom throve and expanded under King HayamWuruk (1350-1389) and his minister Gajah Mada but thearrival of Islam in the early fourteenth century eventu-ally put an end to it. It managed to survive inland untilaround 1530, while a string of Islamic kingdomsappeared along the north coast of the island. In theextreme eastern corner of Java, the Hindu kingdom ofBlambangan clung on for a time, supported by theisland of Bali, where Hinduism is even today the domi-nant religion.3 Elsewhere, Java made a smooth transi-tion to Islam, helped by the fact that the mysticaldimension of the new religion greatly resembled thatof the established faith.

Mahabharata, mondeling en later op palmblad geschreven, overgeleverd.Het was snel duidelijk dat deze beschaving was gebaseerd op twee gods-diensten uit het Indisch subcontinent, het hindoeïsme en het boeddhis-me. Sporen van deze hindoe-boeddhistische beschaving zijn ook opandere Indonesische eilanden gevonden, op Sumatra, Bali en Kaliman-tan, maar de vondsten op Java zijn zo overdonderend talrijker dat weons hier tot Java beperken. De hindoe-boeddhistische periode wordt gewoonlijk in drieën inge-deeld: de Protoklassieke periode (200-750) waarin er al contacten warenmet het Indische subcontinent en Indonesische leiders hindoeïstischegebruiken gingen overnemen. De Midden-Javaanse of vroeg-Klassiekeperiode (750-930) waarin het politieke centrum zich op Midden-Javabevond en de boeddhistische Shailendra-vorsten (778-circa 830) deboventoon voerden, afgewisseld door een hindoeïstische dynastie diezich naar hun stamvader Sanjaya noemde, en de Oost-Javaanse of laat-Klassieke periode (930-1500) waarin het machtscentrum op verschil-lende plekken in Oost-Java was gevestigd en verschillende dynastieënopeenvolgend de toon aangaven. De bekendste dynastieën waren dievan Kediri (1049-1222), van Singosari (1222-1292) en Majapahit (1292-1530). Onder koning Hayam Wuruk (1350-1389) met zijn minister GajahMada was het rijk van Majapahit welvarend en expansief. De komst vande islam vanaf het begin van de veertiende eeuw maakte er uiteindelijkeen einde aan. Het wist zich nog tot omstreeks 1530 in het binnenland tehandhaven, terwijl zich langs de noordelijke kuststrook islamitische rij-ken vestigden. In de uiterste oosthoek van Java hield het hindoeïstischerijk van Blambangan zich nog een tijd staande, in de rug gesteund doorhet eiland Bali waar hindoeïsme tot op de dag van vandaag de belang-rijkste godsdienst is.3 De overgang naar de islam verliep soepel. De mys-tieke richting van de nieuw ingevoerde godsdienst vertoonde groteovereenkomst met die van de nog gevestigde.

Heiligdommen en bergen waar de goden wonen (750-930)

Het meest voorkomende type tempelgebouw bestaat uit drie horizonta-le geledingen. Het heeft een vierkante plattegrond. De onderbouw isgeprofileerd en steekt uit aan de vier zijden van het tempellichaam dater op staat. Een trapje leidt naar de toegang tot de tempelkamer, meestalop het oosten. De tempel is een vierkante kamer waar middenin hetgodenbeeld staat aan wie de tempel is gewijd. Bovenop rust een geprofi-leerd dak. Op de hoeken van het dak zijn kleine stoepa’s aangebrachtwanneer de tempel boeddhistisch is, en geribbelde bolle topstukken bij

13

s h r i n e s a n d m o u n tai n a b o d e s

o f t he g o d s ( 7 5 0 - 9 3 0 )

The commonest type of temple building is constructedin three tiers with a square floor plan. The base tier isstepped and extends on all four sides beyond the bodyof the temple that surmounts it. A stairway leads up tothe entrance of the temple chamber, usually on theeast side. The temple interior is a square chamber witha statue of the god to whom the temple is dedicated atits centre. The building is topped by a stepped roof.The corners of the roof support small stupas in thecase of a Buddhist temple and spherical ridged pinna-cles in that of a Hindu shrine. The three tiers represent(from the bottom up) the world of ordinary mortals,the middle realm of holy people, and the highest realmof the gods. The temple chamber was not intended as aplace of communal worship but seen as the placewhere the heavenly and earthly realms came together.Only a priest was capable of performing the necessaryritual to ensure a proper interface between the two.This type of building is completely geometrical indesign. The holy of holies is located in the centre. Theterrace formed by the broader base provided a walkwayon which worshippers could circulate around the tem-ple chamber in honour of the deity represented by thestatue at its centre. They walked to the right, followingthe course of the sun (pradakshina), and the narrativereliefs adorning the outer walls of some of these tem-ples invariably run in that direction. This concentric principle was taken still further in theCentral Javanese period. The Buddhist temple complexof Candi Sewu consists of a square main temple with astairway on each side leading up to the terrace and theentrance on the east side. Within the temple precinctand around the main temple are four rows of ancillaryshrines, laid out in concentric squares. In the templechamber stands an empty stone throne, originallyoccupied by a vast bronze statue of a seated Buddha. The Borobudur is a building of matchless size andsplendour. Its floor plan measures around 113 metreseach way. Designed as a stupa, it is compact and notintended to be entered. Worshippers were supposed tocircumambulate the temple with the building on theirright. To facilitate this, the building has ten platformsor terraces, of which the lower five are square and theupper three circular. The circular terraces are sur-mounted by perforated stupas containing statues ofthe Buddha and forming circles around the highest,central stupa. Each of the four sides of the temple has astairway in the middle. (ill. 1) The niches on the outerside of the balustrades of the square terraces are

een hindoeïstische tempel. De horizontale driedeling beeldt van bene-den naar boven de mensenwereld, de tussenwereld en de bovenwerelduit. De tempelkamer was niet bedoeld om gelovigen te ontvangen omsamen hun geloof te belijden, maar het was de plaats waar het hemelseen het aardse elkaar ontmoetten. Alleen een priester kon daar de hande-lingen verrichten die nodig waren om die ontmoeting op de juiste wijzetot stand te brengen. Dit type gebouw is helemaal geometrisch opgevat.Het allerheiligste bevindt zich in het midden. Het terras van de bredereonderbouw geeft gelegenheid om rechtsom, in de richting van de loopvan de zon (pradakshina), om de tempelkamer heen te lopen in vereringvan de godheid van het hoofdbeeld. De verhalende reliëfs op de buiten-wanden van sommige van deze tempels lopen ook in deze richting. Dit concentrische principe werd in de Midden-Javaanse periode nogverder doorgevoerd. Het boeddhistische tempelcomplex van candiSewu bestaat uit een vierkante hoofdtempel met trapjes aan elke kantnaar het omloopterras en de ingang op het oosten. Binnen de omhei-ning en om de hoofdtempel zijn vier rijen van bijtempeltjes in concen-trische rechthoeken geplaatst. In de tempelkamer staat een lege, stenentroon. Oorspronkelijk zat hier een reusachtig bronzen boeddhabeeld. De Boroboedoer is een gebouw zonder weerga. De plattegrond is 113meter in het vierkant. Als stoepa is het compact en niet bedoeld om bin-nen te gaan, maar om er omheen te lopen met de rechterzij naar hetgebouw toe. Daarvoor heeft het gebouw tien terrassen. Op vijf vierkan-te terrassen staan drie ronde terrassen. De opengewerkte stoepa’s metboeddhabeelden op de ronde terrassen vormen cirkels om de hoogste,centrale stoepa. In het midden van alle vier zijden loopt een trap. (ill. 1)In nissen aan de buitenkant van de balustrades van de vierkante terras-sen zijn zittende boeddhabeelden ondergebracht; in totaal 504. Zij stra-len als het ware heiligheid in alle windrichtingen. Op beide wanden vande gaanderijen van de vijf vierkante terrassen zijn verhalende reliëfs uit-gehakt, evenals op de verborgen voet. Dit zijn natuurlijk stichtelijke ver-halen zoals het leven van de Boeddha, voorbeeldige levens van boed-dhistische heiligen, de spirituele zoektocht van een jonge prins enandere verhalen. Het gebouw heeft een compleet concentrische struc-tuur.4

De boeddhistische Shailendra-vorsten (778-circa 830) wisselden demacht af met de shiwaitische Sanjaya-dynastie. Zij ontwikkelden groot-se religieuze bouwprojecten en waren de opdrachtgevers van bijvoor-beeld de Boroboedoer en candi Sewu. In hun visie, gebaseerd op deboeddhistische cultuur van het noorden van het Indisch subcontinent,op Mahayana boeddhisme met Mahawairocana als hoogste boeddha,

14

designed to accommodate a total of 504 seated Bud-dhas, radiating holiness – as it were – to all points ofthe compass. The walls on both sides of the walkwayson the five square terraces are carved with narrativereliefs, as is the hidden foot of the edifice. These fea-ture edifying stories, such as the life of the Buddha, theexemplary lives of Buddhist saints, and the spiritualquest of a young prince. The structure of the building iscompletely concentric.4

During this period, power alternated between the Bud-dhist Shailendra dynasty (778-circa 830) and theShaivite Hindu Sanjaya dynasty. The Shailendra kingsoriginated great religious construction projects, suchas the Borobudur and Candi Sewu. Inspired by theBuddhist culture of the north of the Indian subconti-nent – Mahayana Buddhism with Mahavairocana as thesupreme Buddha, whose spiritual power fills the entireuniverse – they saw their temples as representing thecosmic mountain, Mount Meru. For this reason, theyhad to be oriented to the four points of the compasswith their entrances facing east, so that the rising suncould illuminate the statue of the Buddha. The ritualcircumambulation began in the east and followed thecourse of the sun to the south, west and north, to fin-ish back where it started. The Shailendras built theirtemples on the plain to the northeast of what is nowthe city of Yokyakarta, where they probably had theirseat. They brought the cosmic mountain to them-selves. By contrast, the Sanjaya dynasty built Hindu temples inalready sacred places. Examples include the eight tem-ples on the Dieng Plateau whose names derive fromthe shadow puppet theatre (wayang) and the GedongSongo group on the slopes of Mount Ungaran. Edictsappealed to gods who were clearly associated withmountains and a king might be deified after his deathand venerated in the form of a temple statue. For theShaivites, divinity was associated with specific placesand figures, mountains and ancestors. Since the discov-ery of the Wanua Tengah III inscription, which lists asuccession of kings, discussion has raged concerningexactly which monarch practised which religion andwhich temples he built.5

t er r aced t empl e s and m o u n tain s lo pe s

in t he e a s t javane s e per i o d ( 9 3 0 - 1 5 0 0 )

This type of concentric, three-tiered temple was usedin both the Central and the East Javanese periods andby both religions. Candi Kidal (circa 1250), the first tem-ple built in the East Javanese period, is of this type, as isthe tower temple of Singosari (circa 1290). In the

wiens geestelijke kracht het hele universum vervult, was een tempel dekosmische berg Meru. Daarom was die georiënteerd op de vier wind-richtingen met de ingang op het oosten, zodat de opgaande zon hetboeddhabeeld kon beschijnen. De rituele rondgang begon in het oostenen volgde de baan van de zon via het zuiden, westen, noorden naar hetbeginpunt. De Shailendra’s lieten de tempels neerzetten in de vlakte tennoordoosten van de tegenwoordige plaats Yokyakarta, waar ze waar-schijnlijk zetelden. Zij haalden de kosmische berg naar zich toe. De shiwaitische Sanjaya-dynastie bouwden hindoeïstische tempels opheilige plaatsen, op het Dieng Plateau de acht temples met namen uithet schaduwpoppenspel (wayang) en tegen de hellingen van de bergUngaran de Gedong Songo groep. In oorkonden werden goden aange-roepen die klaarblijkelijk bij bergen hoorden. Ook werd een vorst nazijn dood vergoddelijkt en in een beeld in een tempel vereerd. Voor deshiwaieten was goddelijkheid verbonden met specifieke plaatsen enfiguren, bergen en voorouders. Sedert de ontdekking van de WanuaTengah III inscriptie waarin een reeks van elkaar opvolgende vorstenwordt genoemd, is er discussie over welke vorst nu precies tot welkereligie behoorde en welke tempels hij heeft laten bouwen.5

Terras-tempels en berghellingen in de Oost-Javaanse periode 930-1500

Dit type concentrische en driedelige tempel was in gebruik zowel in deMidden- als in de Oost-Javaanse periode, zowel in het hindoeïsme als inhet boeddhisme. Candi Kidal, de eerste tempel in de Oost-Javaanseperiode gebouwd in circa 1250, is van dit type, evenals de torentempelvan Singosari van omstreeks 1290. Maar in de loop van de Oost-Javaanseperiode, omstreeks 1350, ontstaat een ander type. Dit houdt onder ande-re verband met het feit dat de zon in het tropische Indonesië een anderebaan volgt dan in het Indisch subcontinent. Een rondgang in navolgingvan de zonnebaan heeft geen zin. Bij dit meer Javaanse type staat detempel niet in het midden, maar achter in een binnenplaats die alleenbereikt kan worden via twee er voor liggende binnenplaatsen. Dus geenomringende, steeds groter wordende omheiningen, maar heilige bin-nenruimten achter elkaar gelegen. Het achterste deel, en niet het mid-den, is het binnenste en daar bevindt zich het allerheiligste. Een goedvoorbeeld hiervan is het candi Panataran complex waarvan de wachtersvan het hoofdgebouw 1347 zijn gedateerd. Maar ook in tempelbouw wordt deze gefaseerde toegang weergegeven.Maar hier in niveaus. De plattegrond is rechthoekig met de ingang aande korte kant. De onderbouw steekt naar voren uit zo dat een terras

15

course of the East Javanese period, however, around1350, a new type emerged. The change was connectedwith the fact that the sun takes a different course in thetropical country of Indonesia than in the Indian sub-continent. This makes it pointless to circumambulate atemple in the same way. In the new, more distinctivelyJavanese type, the temple is not in the middle but atthe rear of a precinct, which can be reached only bytraversing two other enclosures. The sacred com-pounds are therefore no longer arranged concentricallybut one behind the other and the heart of the linearcomplex, where the holy of holies is located, is at theback rather than the centre. A good example of this isthe Candi Panataran complex, where the statues guard-ing the main building bear the date 1347. This preference for phased access is also reflected inthe vertical structure of the temple itself, which is builtin tiers. The floor plan is rectangular with the entranceon the shorter side. The base extends forwards forminga platform or terrace, from which a stairway leads up toa second terrace. From there, another stairway leads upto a third terrace. And only there, right at the back ofthe topmost terrace, is the temple chamber containingthe holy of holies. Here, therefore, there is no platformwith a circular walkway, but terraces marking a routeupwards. The building is like a mountainside. CandiJago is a clear example but most other temples datingfrom the latter half of the fourteenth century –Surowono, Tigawangi, Rimbi and the terraced templeson the slopes of Mount Penanggungan are also con-structed in this way, as are the fifteenth-century tem-ples of Sukuh and Cetoh, built on the slopes of MountLawu. This type of temple is built in accordance withtwo principles: orientation along an axis (for example,running from the mountain to the sea, or upstreamand downstream) and location of the holy of holies atthe rear of the temple. The majority of East Javanesetemples face west with a mountain behind them to theeast. This means that a worshipper facing the mainstatue is also facing the mountain. It also means thatthe front and back of the temple represent two differ-ent realms and this fact in turn dictates the arrange-ment of the various scenes in the narrative reliefs.Rather than following a narrative sequence, they arenow ordered in accordance with the realm. At the back(i.e. to the east) of the temple is the mountain wherethe gods reside; it is therefore an appropriate place forscenes showing heaven, ascetics and the elixir of life. Bycontrast, the front (to the west) is the realm ofdemons: a suitable place for scenes of battle and death.The concentric layout emphasises the independent,cosmic nature of Mount Meru, while the linear model

wordt gevormd, vanwaar een trap naar het volgende terras leidt. Van hettweede terras leidt weer een trap naar het volgende terras. Daar, op hethoogste terras en op het verst naar achteren gelegen gedeelte, bevindtzich de tempelkamer met het allerheiligste. Hier dus geen terras vooreen rondgang, maar terrassen die een weg omhoog aangeven. Hetgebouw is als een berghelling. Candi Jago is een duidelijk voorbeeld.Maar ook de meeste andere tempels uit de tweede helft van de veertien-de eeuw, de candi’s Surowono, Tigawangi, Rimbi, de terrastempels opde hellingen van de berg Penanggungan en de tegen de berg Lawu opge-bouwde candi’s Sukuh en Cetoh uit de vijftiende eeuw zijn zogebouwd. Dit type tempel wordt door twee uitgangspunten bepaald. Enerzijds deoriëntatie langs een as, zoals naar de berg en naar de zee, en stroomop-waarts en stroomafwaarts. Anderzijds de plaats van het allerheiligsteachter in de tempel. De meeste Oost-Javaanse tempels liggen op hetwesten, met de achterkant naar een berg in het oosten. Gericht zijn ophet hoofdbeeld staat dan gelijk aan gericht op de berg. Dit houdt boven-dien in dat de voor- en achterkant van een tempel tegengestelde sferenvertegenwoordigen. Als gevolg hiervan worden de verschillende scènesvan verhalende reliëfs niet in de verhaalvolgorde, maar naar de sfeeringedeeld. De achterkant (oost) is de berg waar de goden verblijven enwaartoe scènes met de hemel, asceten en het levenselixer behoren, ter-wijl de voorkant (west) van de demonen is, waar gevechten en dood eenplaats hebben. De concentrische opzet benadrukt het zelfstandige, kos-mische karakter van de Meru-berg, terwijl het lineaire model de wegnaar de heilige bergtop weergeeft en verbonden is met een bestaande berg. De Majapahit-vorsten voerden hun dynastie terug tot de god Shiva alsHeer van de Bergen (Girendra). Hun belangrijkste tempel Palah, detegenwoordige candi Panataran, was aan hem gewijd. De goden van deandere tempels die zij lieten bouwen, of waarvan ze de godheid ver-eerden aan wie de tempel was gewijd, waren allemaal dynastieke voor-ouders, die na hun dood terugkeerden naar hun oorspronkelijke, godde-lijke vorm. De Majapahit-vorsten formaliseerden een oude, inheemseverering van goddelijke voorouders en bergen die behoorden tot speci-fieke plekken. Als afstammelingen van die godheden waren zij zelffocus van goddelijke verering. Een totaal ander type heiligdom is een badplaats. Uit de Oost-Javaanseperiode stammen er twee, gelegen op twee hellingen van de Oost-Javaanse heilige berg, de Penanggungan. Het Jolotundo heiligdom, dat977 is gedateerd, en het Belahan heiligdom uit de beginperiode vankoning Sindoks regering (927-circa 939). Water uit bronnen op de bergen

16

ill. 2 Kala van een bijtempel van candiSewu | Kala from an ancillary shrine atCandi Sewu, H. 37,5 cm, Rijksmuseum,Amsterdam inv. ak-mak-246, foto Rijksmuseum, Amsterdam

ill. 3 Makara vermoedelijk van candiSewu | Makara, probably from CandiSewu, H. 97 cm, Rijksmuseum,Amsterdam inv. ak-mak-247, foto Rijksmuseum, Amsterdam