gradska keramika beograda (16–17. vek)

VESNA BIKI]VESNA BIKI]

BELGRRADE CERAMICS IN THE 16th–17th ENTURYCE

Gradska keramikaBeograda (16–17. vek)

BELGRADE CERAMICS IN THE 16th–17th CENTURY



ARHEOLO[KI INSTITUTD Posebna izdanja 39ARCHAEOLOGICAL INSTITUTED Monographs No 39

NAU^NO-ISTRA@IVA^KI PROJEKATZA BEOGRADSKU TVR\AVU

VESNA BIKI]



D Beograd 2003.

Sadr`ajContents

09 Uvod

19 Tipologija kerami~kih oblika

95 Odlike kerami~ke produkcijeD 96 Nasle|e keramike srpskih zemalja (V.Biki}, N.Cerovi})

D D 96 Oblici posuda i dekorativni stiloviD D 105 Kerami~ki predmeti

D 105 Srednjoevropska keramikaD D 106 Oblici posuda i dekorativni stiloviD D 115 Kerami~ki predmeti

D 116 Osmanska keramikaD D 117 Oblici posuda i dekorativni stiloviD D 150 Kerami~ki predmeti

157 Zaklju~na razmatranja

167 Bibliografija

175 Belgrade ceramics in the 16th–17th century – Summary

Izdava~ /Published byARHEOLO[KI INSTITUTBeograd, Knez Mihailova 35

Urednik / EditorMILOJE VASI]

Redaktor / Associate editorMARKO POPOVI]

Recenzenti / Reviewed byMARKO POPOVI]DRAGANA RADOJI^I]

Crte`i /DrawingsNEBOJ[A STEPANOVI]ACA \OR\EVI]

Fotografije / PhotographsNEBOJ[A BORI]

Lektor / LectorJELENA BJELAJAC-PAVLOVI]

Prevodilac / Translated byESTHER POLENEZER

Dizajn i tehni~ko ure|enje / Graphic design byDANIJELA PARACKI

[tampa /Printed byALTA NOVA, Beograd

Tira` /Printed in1000 primeraka/copies

Knjiga je {tampana uz finansijsku pomo} Sekretarijata za kulturu Skup{tine grada Beograda i Ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije (projekat broj 1455)

KERAMI^KE POSUDE, ~iji ulomci ili znatno re|e celi primerci spadaju me|u najbrojnije arheolo{ke nalaze,~esta su tema istraìva~kih studija. Za pojedina razdoblja, posebno ona najranija, to su i glavna svedo~anstva otokovima ìvota i kulturnim stremljenjima davnih predaka savremenog ~oveka. I keramika poznijih epoha,kako antike tako i srednjeg veka, uz ostale nalaze iz kulturnih slojeva, izvori{te je dragocenih saznanja, od oniho svakodnevnom ìvotu, trgova~kom prometu, estetskim merilima, pa sve do spoznaja o tehnolo{kim znanji-ma. Me|utim, sa po~etkom novog doba, koje na evropskom zapadu obeleàva po~etak renesanse, a na istokuturska osvajanja, znatno se pove}ava koli~ina izvorne gra|e, {to arheolo{ke podatke potiskuje u drugi plan.Pred znatièljom istraìva~a starijih razdoblja, mla|i kulturni slojevi, ~ija starost nije prelazila ~etiri do pet sto-le}a, uglavnom su bili zanemarivani kao deo »recentnog nasle|a«. Ova veoma brojna, ali pozna arhelo{ka gra-|a ostajala je, stoga, naj{e{}e nedovoljno prou~ena ili samo delimi~no obra|ena ili objavljena.

Knjiga koja se ovom prilikom predaje javnosti ima upravo za cilj da nas upozna sa jednim od segmenata togbogatog nasle|a – gradskom keramikom iz prvih vekova turske vladavine na na{em podru~ju. Izvori{te sazna-nja o ovoj osobenoj temi pruìla su vi{edecenijska istraìvanja Beogradske tvr|ave, koja su bila omogu}ena sve-stranim razumevanjem i podr{kom Skup{tine grada Beograda. Bri`ljivim radom vi{e istraìva~a prikupljena jebogata arheolo{ka gra|a, koja svedo~i o dvomilenijumskom postojanju ovoga grada. Razvrstavana i obra|iva-na prema savremenim metodolo{kim principima, u okviru Nau~no-istraìva~kog projekta za Beogradsku tvr-|avu, doprinela je da se pred nau~nu, ali i {iru javnost iznese ~itav niz novih spoznaja. U tom obilju gra|e kera-mika, kao najbrojniji arheolo{ki nalaz, bila je predmet posebnog interesovanja. Obradu ove vrste posuda, kojuje utemeljila i u velikoj meri obavila Ljiljana Bjelajac, posebno onih iz razdoblja antike, nastavila je Vesna Biki},usmeravaju}i se prevashodno na kerami~ke nalaze iz mla|ih epoha. Kao jedan od rezultata ovog istraìva~kogpoduhvata je i delo koje je pred nama. U tom poslu svoj doprinos dala je i Nata{a Cerovi}, saradnik Narodnogmuzeja u Beogradu.

U poglavljima koja slede izloèna su podsticajna saznanja do kojih se do{lo prou~avanjem kerami~ke pro-dukcije na podru~ju Beograda tokom 16–17. veka, odnosno razdoblja transformacije zate~enog srednjovekovnoggrada u orijentalni turski {eher. Uz niz zanimljivih i dobro utemeljenih zaklju~aka prou~ena je pojava razli~itihtipova i ornamentike posuda od keramike, koje u sebi saìmaju iskustva i tradicije jedne kosmopolitske sredi-ne objedinjene u granicama prostranog Osmanskog carstva. Posmatrana u {irem kontekstu sa ranije objavlje-nim delima – Anti~ka keramika Singidunuma, autora S. Nikoli}-\or|evi} i Srednjovekovna keramika Beograda,autora V. Biki} – monografija Gradska keamika Beograda (16–17. v.) zaokruùje celinu saznanja o kerami~kojprodukciji na ovom tlu tokom protekla dva milenijuma.

Marko Popovi}

KRAJEM AVGUSTA 1521. GODINE, kada je SulejmanVeli~anstveni zadobio klju~eve Beograda, otvorenoje novo poglavlje u istoriji grada. Posledice tog doga-|aja bile su duboke, dalekose`ne i sveobuhvatne, takoda su na mnogo na~ina odredile pravce u kojima }ese razvijati ne samo privreda i kultura, nego i njegovurbanisti~ki i graditeljski lik. Zna~ajnu promenu,svakako, predstavljalo je ponovno uspostavljanje ve-za sa prirodnim zale|em u Srbiji, koje je ostvareno ad-ministrativnim ~inom – progla{enjem Beograda zanovo sredi{te Smederevskog sandàka.1 Napredova-njem Turaka ka Srednjoj Evropi grani~na linijaOsmanskog carstva pomerena je dalje na sever, ali jegrad ipak ostao Beograd Dar ul-dìhad – ku}a svetograta.2 Iako je bio udaljen od ratnih operacija, statusvelike tvr|ave Beograd je zadrào i u potonjim dece-nijama, budu}i da je sve do kraja 17. veka ostao pola-zi{te vojnih pohoda preuzimanih protiv Austrije –

D 1 [abanovi} 1974b: 335–336.D 2 Tri~kovi} 1992: 93–97.

Uvod

09 Gradska keramika Beograda D 16–17. vekD Uvod D

glavni zimovnik vojske i veliko skladi{te hrane i oru`-ja.3 Zbog toga je pre|a{nju primarnu vojno-strate{kuulogu sve vi{e zamenjivala ekonomska, sa zanatstvomi trgovinom kao delatnostima neophodnim, prevas-hodno, radi snabdevanja vojske.4 U periodima zati{-ja, kada se vojska sa plenom i robljem slivala u Beo-grad, uloga trgovaca i zanatlija daleko je prevazilazilavojne potrebe, pa su upravo oni, nabavljaju}i i izra|u-ju}i raznovrsne predmete, menjali karakter osman-ske dràve i kulture u celini.5 Tako je preobraàj voj-ne tvr|ave u grad ostvaren dràvnim i ekonomskimpotrebama Osmanskog carstva, utemeljenim jo{ urazdoblju najve}ih osvajanja. I Beograd je, sli~no dru-gim zna~ajnim sredi{tima, za vreme turske vlasti po-stao veliki trg, u kojem je kulturni sinkretizam pred-stavljao istinsku pokreta~ku snagu ìvota njegovihstanovnika.

U toku opsade 1521. godine grad je bio èstokobombardovan, prevashodno njegovi delovi na re~-nim obalama, ali gradska utvr|enja nisu bila razore-na, ve} samo dosta o{te}ena.6 Strate{ki zna~aj gradapresudno je uticao na odluku da se postoje}a utvr|e-nja obnove. Me|utim, ona nisu dalje dogra|ivana,tako da je Beograd sve do 1688. godine, kada ga zau-zimaju austrijske trupe, ostao srednjovekovni po ka-rakteru fortifikacija.7 Sa dolaskom Austrijanaca tose menja, u skladu sa novom ulogom grada, koji po-staje glavno austrijsko utvr|enje za odbranu osvoje-nih oblasti i upori{te za osvajanja prema jugu.

Tokom ovog dinami~nog razdoblja, u kome suopsade i smene vojski pratili veliki fortifikacioni ra-dovi, Beogradska tvr|ava je izmenila svoj lik. Uz no-ve bastione trase, dobrim delom, izmenjeni su i zate-~eni oblici reljefa. Obimnim zemljanim radovimazaravnjen je sredi{nji deo Gornjeg grada, dok je uDonjem gradu denivelisano podno`je Dunavske pa-dine. Iskopana zemlja prekrila je nekada{nje steno-vite litice, visokim nasipima zasuto je ~itavo prioba-lje.8 Sve to je bilo pra}eno uni{tavanjem kulturnihstratuma koji su na ovim prostorima naslojavani jo{od vremena antike. Kulturni sloj osmanskog razdo-blja 16–17. veka, kao najmla|i, pretrpeo je i najve}a

o{te}enja. Me|utim, na zna~ajnim istraènim povr{i-nama sa neporeme}enom stratigrafijom bilo je, ipak,mogu}e uo~iti njegovu strukturu i prou~iti bogat kul-turni sadràj. âk i na prostorima gde su nekada{njikulturni slojevi bili poreme}eni, otkriven je brojanjasno prepoznatljiv materijal ove epohe. Za na{a raz-matranja bila su od posebnog zna~aja istraìvanja {i-roke otkopne povr{ine u Donjem gradu (kvadratiE/I–VII, D/III–VII i C/III–5), zatim nalazi iz zatvore-nih celina sa prostora uz Severoisto~ni bedem, kao iPalate u podno`ju Dunavske padine. U Gornjem gra-du, pored onih iz sa~uvanih slojeva uz bedeme, dra-goceni su nam bili nalazi iz jama. Znatna koli~ina,istina nestratificiranog materijala, poti~e i sa istra-ènih povr{ina Zamka (Unutra{njeg utvr|enja).

Posmatran u celini, kulturni horizont osmanskeepohe na Beogradskoj tvr|avi odlikuje se mo}nimslojevima sa brojnim i raznovrsnim arheolo{kim ma-terijalom. U njegovoj strukturi uo~avaju se tragoviobjekata bondru~ne gradnje koji su ~esto goreli i la-ko se ru{ili, {to je uticalo na obrazovanje dosta obim-nih ru{evinskih slojeva. Posebnu karakteristikuovog stratuma ~ine i brojne jame ukopane u starijeslojeve ili zdravicu, koje su kao zatvorene celine bileod posebnog zna~aja za na{a razmatranja. U odnosuna kulturnu stratigrafiju Beogradske tvr|ave, hori-zont osmanske epohe izdvaja se brojno{}u i raznovr-sno{}u materijala, i u tom smislu moè se poreditisamo sa anti~kim stratumom.

Brojni arheolo{ki nalazi sa istraènih prostoraBeogradske tvr|ave, ali i pojedinih lokaliteta sa neka-


D 3 [abanovi} 1974a: 323–334. Precizne podatke o snabdeveno-sti Beograda ratnim materijalom i namirnicama pruàju turskikatastarski popisi i drugi zvani~ni dokumenti. Up.: Kova~evi}1985: 77, 85, 106–107, 110, 111, 117, 122.D 4 [abanovi} 1974c: 354–358; Za konkretne podatke o organi-zaciji privrednih delatnosti, vrstama proizvoda kojima je gradsnabdevan, zatim vrstama zanata i organizaciji zanatlija, up.:[abanovi} 1964.D 5 Samardì} 1974: 359–361.D 6 Popovi} M. 1982: 122–125.D 7 Popovi} M. 1982: 125–137.D 8 Popovi} M. 1982: 24–26.

da{njeg podru~ja varo{i, nezaobilazan su ~inilac zasveobuhvatno prou~avanje kulturne istorije grada uvreme osmanske vlasti, posebno njenog starijeg pro-speritetnog razdoblja od 1521. do 1688. godine. Poredtoga, izu~avanje upotrebnih predmeta iz ovog vre-mena doprinosi i boljem razumevanju na{e ne takodavne pro{losti, ~iji tragovi postoje i danas. Otkri}astambenih objekata, zatim raznovrsnih predmetakoje su tada{nji stanovnici grada svakodnevno izra-|ivali i upotrebljavali, imaju nesumnjivu kulturnuvrednost – zanatsku i umetni~ku. Me|utim, od obi-lja te gra|e, sa pa`njom sakupljane i solidno doku-mentovane, ve}i deo je ostao nepublikovan i pohra-njen daleko od o~iju javnosti, {to je za rezultat imalotek delimi~na saznanja o materijalnoj kulturi 16–17.veka. Pri tom, u najmanjoj meri je poznata najbroj-nija vrsta nalaza – kerami~ki materijal koji je gene-ralno smatran ne mnogo interesantnim u zanatskomi umetni~kom pogledu. Ovo stanovi{te se dugo zadr-àlo i me|u doma}im istraìva~ima, iako je jo{ {ez-desetih godina pro{log veka B. Radojkovi} poku{alada ukaè na originalnost umetni~kih stilova u zanat-stvu 16–17. veka, i pored o~iglednog nasle|a Persije iVizantije, koji su u zna~ajnoj meri sadràni u kulturiOsmanske dràve.9 Upravo zbog tih zajedni~kih niti– prepoznatljivih oblika posuda i ukrasnih motiva,dolazilo je i do zabuna, tako da su pojedini predmeti,pre svih dekorisane kerami~ke posude, pogre{no op-redeljivani kao srednjovekovni,10 ~ime se, nesvesno,umanjivao umetni~ki domet zanatlija i va`nost os-manske epohe u kulturnoj istoriji na ovom podru~ju.

U na{oj zemlji izu~avanje keramike 16–17. vekaprakti~no tek zapo~inje. Do sada objavljena gra|a,iako skromna po obimu, otkriva veliki potencijal imogu}nost da se keramika na podru~ju Srbije sagle-da u pravom zna~enju, sa svim regionalnim poseb-nostima, ali i da se utvrde njene osobenosti u odnosuna kerami~ku produkciju u drugim delovima Osman-ske dràve. Po~etni podaci o keramici 16–17. veka na-laze se ve} u prvom opisu zbirki Muzeja grada Beogra-da, iz pedesetih godina pro{log veka, gde je materijaltursko-austrijskog doba dobio zapaèno mesto, sa ke-

rami~kim posudama koje su bile i jedini ilustrovaninalazi.11 Iz te rane istraìva~ke etape u najpotpunijemvidu poznat je kerami~ki materijal iz tvr|ave Ba~, i tosamo sa istraìvanja koja su izvr{ena do 1961. godi-ne.12 Od tog vremena objavljivani su radovi u kojimaje keramika analizirana u kontekstu sadràja kultur-nih slojeva, pri ~emu su pojedine skupine nalaza ma-nje ili vi{e detaljno obra|ene. Me|u prvim radovimanovijeg datuma kvalitetom se isti~u prikazi grn~ari-je iz manastira Studenice13 i Mile{eve,14 dati u vidukataloga izlo`bi, ali sa malim brojem ilustrovanihposuda. Me|utim, taj nedostatak, bar kada su u pita-nju arheolo{ki nalazi iz manastira Studenice, nado-mestio je zna~ajan prilog o materijalu iz zatvorenihcelina istraènih u manastirskoj porti.15 Sli~an me-tod je primenjen i prilikom objavljivanja grn~arije izmanastira Trono{e,16 kao i iz crkve Sveti arhan|eli uStala}u,17 {to je umnogome doprinelo jasnijem ipouzdanijem hronolo{kom vrednovanju grn~arijeosmanskog razdoblja na nalazi{tima u unutra{njostiSrbije.

U novije vreme, u okviru monografije koja do-nosi rezultate istraìvanja, objavljena je i keramika16–17. veka iz Smederevskog grada.18 Po obimu dostaop{irno, {to je u skladu sa koli~inom gra|e, poglavljeo keramici donosi i prvi prikaz materijala iz osman-ske epohe, na ̀ alost u nepotpunom vidu i na na~in ne-prihvatljiv sa stanovi{ta savremene nauke. Osnovnuslabost ovog teksta predstavlja izostanak stratigraf-skih podataka i krajnje nejasno razgrani~enje hori-zonta iz razdoblja turske vlasti od starijeg, iz vremena

D 9 Radojkovi} 1965: 119–139.D 10 Birta{evi} 1970: T. XIV, kat. br. 125–138; Bajalovi} – Hadì-Pe{i} 1981: sl. 103, 104, 113, 115, 119.D 11 Simi}-Milovanovi} 1954: 17–20, sl. 7.D 12 Na| 1961: 95–96, T. XI–XV.D 13 Pejovi} 1988: kat. br. 64–77, 100–116, 121, 122, 124.D 14 Mile{eva 1995: kat. br. 44–67.D 15 Jankovi} M. 1986: 7–22.D 16 Jankovi} M. 1984: 151–154.D 17 Vukadin 1988: 220–222.D 18 Cunjak 1998: 217–263, T. XXXVIII–LXVIII.


Dràve srpskih despota, iako je keramika ovih epohau ve}oj meri razli~ita. To je dovelo do nepouzdanoghronolo{kog vrednovanja oblika posuda, koje su da-tovane prema analogijama, a ne prema uslovima nala-za, iako je odvajanje keramike po stratumima pret-hodno bilo sa~injeno.19 Tako|e, grn~arija je grupisa-na po formama u okviru kojih postoje tipovi posudai varijante oblika, {to jeste ispravan metod, ali autornije pokazao razumevanje osnovnih zakonitosti kojese odnose na profilaciju posuda, zbog ~ega je dodat-no umanjena ukupna nau~na vrednost keramike izSmedereva i oteàna mogu}nost da se ovde objavlje-na gra|a u budu}nosti detaljnije analizira. NakonSmedereva, nedavno se pojavilo i dugo o~ekivanopredstavljanje rezultata arheolo{kih istraìvanja iz-vedenih u kompleksu manastira \ur|evi stupovi, ito u vidu analize kerami~kog materijala. Iako bezosnovnih podataka o stratigrafiji, koji nisu ni moglibiti rekonstruisani na osnovu {turih podataka iz te-renskih dnevnika i zbog potpunog nedostatka teh-ni~ke dokumentacije, ovaj rad donosi veoma korek-tan prikaz i materijala osmanske epohe, od pada podtursku vlast 1455. godine do kraja 17. veka.20 Poredpomenutih radova, objavljeni su i pojedina~ni pri-merci posuda upotrebljenih u funkciji recipijenataza sakrivanje dragocenosti – ostava,21 {to upotpunju-je podatke zna~ajne za preciznije hronolo{ko vred-novanje oblika posuda i produkcije keramike ovograzdoblja u celini.

Kada su u pitanju detaljnije analize etapa kera-mi~ke produkcije u 16–17. veku, posebnu vrednostimaju i pojedina~na otkri}a zanatskih i stambenihobjekata koja omogu}avaju da se izu~avanje grn~ari-je {ire utemelji, odnosno, da se oblici posuda analizi-raju u kontekstu karaktera proizvodnje na odre|e-nom podru~ju, kao i uloge kerami~ke robe u svako-dnevnom ìvotu ljudi tog vremena. Takvih celina jeu toku ranijih arheolo{kih radova bilo srazmernomalo, a po zna~aju se, svakako, izdvajaju otkri}a uKru{evcu i na Beogradskoj tvr|avi koja su i detaljnoobjavljena. U Kru{evcu su otkriveni ostaci jedne ma-nje radionice za izradu kerami~kih posuda, ~iji sadr-

àj ~ine dve razli~ite skupine posuda: jedna poti~e saprostora oko pe}i i predstavlja proizvode ove radio-nice, dok je druga skupina ozna~ena kao inventar ra-dionice.22 Za izu~avanje keramike osmanskog peri-oda na podru~ju Srbije, time i Beograda, sadràj ra-dionice iz Kru{evca je od velikog zna~aja, ne samo upogledu hronologije, ve} i za utvr|ivanje proizvod-nih stilova, a delom i za organizaciju grn~arskog za-nata u ve}im naseljima. Me|utim, za na{u temu ne-posredno i za istoriju Beograda u celini, ve}i zna~ajipak ima otkri}e jedne ku}e za stanovanje (ku}e 2) uDonjem gradu Beogradske tvr|ave, ~iji arheolo{kisadràj ~ine, pored ostalog, brojne posude i predme-ti napravljeni od pe~ene gline.23 Budu}i da je ku}astradala u poàru, koji je izazvan prilikom povla~e-nja turske vojske pred Austrijancima 1688. godine,objekat u celini pruà dragocene podatke o na~inustanovanja i ìvota u podgra|u Beogradskog gradatokom 17. veka.

Izdvojene celine iz Beograda i Kru{evca nisu, na-ravno, jedine na podru~ju Srbije koje zavre|uju ve}upa`nju. Obilje novih podataka o keramici trebalo bio~ekivati i na drugim nalazi{tima na kojima su nase-obinski horizonti 16–17. veka dobro o~uvani, na pri-mer, u Trgovi{tu kod Novog Pazara,24 zatim u utvr|e-nju Ravno kod ]uprije,25 kao i na podru~ju Sremske


D 19 Evidencija kerami~kog materijala otkrivenog prilikom is-traìvanja Smederevske tvr|ave, koja su do 1981. godine obavlja-na pod rukovodstvom dr Marka Popovi}a, nalazi se u osnovnojdokumentaciji, iz koje su proiza{le i dve tipologije oblika posu-da: jedna obuhvata grn~ariju iz razdoblja srednjeg veka, a drugamaterijal iz 16–17. veka. Tipolo{ku obradu, na osnovu stratigraf-skih podataka, sa~inila je dr Ljiljana Bjelajac. D 20 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: 29–67.D 21 Gaj-Popovi} 1974: 52–53.D 22 Mini} 1979: 153–162.D 23 Marjanovi}-Vujovi} 1973: 201–226.D 24 Arheolo{kim istraìvanjima na podru~ju naselja u Trgovi-{tu rukovodile su dr Du{ica Mini} i Dragica Premovi}-Aleksi}.D 25 Objavljivanje rezultata istraìvanja utvr|enja HorreumMargi–Ravno–]uprija planirano je u skorijoj budu}nosti. Uvidu kerami~ki materijal sa ovog nalazi{ta omogu}en nam je zahva-ljuju}i ljubaznosti rukovodioca istraìvanja dr Miloja Vasi}a imr Milice Kriànac, autora priloga o keramici 16–17. veka.

Mitrovice.26 Tako|e, neposredno u vezi sa temomove studije, jeste otkri}e reprezentativne gra|evine –palate u Donjem gradu Beogradske tvr|ave koja je,iako u ru{evinama, intenzivno kori{}ena i nakonturskih osvajanja.27

Pored niza radova koji na uop{ten na~in obra|u-ju keramiku 16–17. veka, prakti~no jedini u potpuno-sti usmeren na produkciju luksuzne keramike osman-skog razdoblja, jeste studija M. Bajalovi} – Hadì-Pe{i}o proizvodima radionice u Izniku (staroj Nikeji), me-|u kojima nalazi posuda iz Beograda imaju zapaènomesto.28 Iako za temu ima proizvode otkrivene napodru~ju Srbije, ova detaljna studija, uz to, saìma svadotada{nja saznanja o ovoj specifi~noj vrsti luksuznekeramike i delovanju radioni~kog centra u Izniku.Tu su izloèni i podaci o uvozu kerami~kih posuda izTurske, koji se nalaze u dokumentima Dubrova~kogarhiva. Ovo omogu}ava da se u celovitijem vidu raz-matra kompleksnost grn~arije osmanske epohe i njenuticaj na proizvodnju keramike na podru~ju Srbije.

I pored zna~ajne koli~ine materijala, kao i solid-no utemeljene dokumentacije koju, na najbolji na-~in, ilustruje tipologija kerami~kih oblika, do na{ihdana nije bilo mogu}nosti da se keramika osman-skog razdoblja na zadovoljavaju}i na~in predstavistru~noj javnosti.29 Pored specifi~nosti gra|e koja se,uz to, u slaboj meri mogla upore|ivati sa do tada po-znatim nalazima sa na{eg i susednih podru~ja, nijepostojao ni ve}i interes za njeno prou~avanje. Me|u-tim, u poslednjoj deceniji znatno su pro{irena sazna-nja o keramici 16–17. veka, zahvaljuju}i tendencijiobjavljivanja ove gra|e me|u evropskim istraìva~i-ma. Ona dobija zapaèno mesto prilikom objavljiva-nja rezultata arheolo{kih istraìvanja, a zna~ajno jepove}an i broj radova koji za temu imaju keramiku,kako pregleda oblika posuda i predmeta sa pojedinihnalazi{ta, tako i analiza stilova i radioni~kih centara.Tako|e, skre}e se pa`nja na ranije objavljene nalazekoji se iznova razmatraju u kontekstu novih otkri}a.Najve}a zasluga, u tom pogledu, svakako pripada ar-heolozima iz Ma|arske, koji su me|u prvima uo~ilineophodnost detaljnijeg izu~avanja keramike osman-

skog razdoblja.30 Veliki napredak u tom pravcu ost-varen je devedesetih godina pro{log veka, objavljiva-njem materijala iz ê{ke i Slova~ke u zborniku Studi-je iz post-srednjovekovne arheologije,31 kao i do sadanajpotpunije studije o keramici otkrivenoj u kvartuSara~hane u Istanbulu.32 Poja~an intenzitet objavlji-vanja keramike 16–17. veka prisutan je i na podru~juGr~ke, gde se nalazi osmanske epohe sistematski ob-javljuju, pre svega, u detaljnim godi{njim izve{taji-ma sa arheolo{kih iskopavanja.33 Svi ovi, uz ranijenavedene radove doma}ih istraìva~a, predstavljali

D 26 Rad na obradi kerami~kog materijala i izradi tipologije ke-rami~kih oblika do 2001. godine obavljan je pod rukovodstvommr Ane Premk. Prvobitno uspostavljena tipologija predstavljalaje pregled svih kerami~kih oblika koji se na podru~ju SremskeMitrovice javljaju od perioda rimske dominacije do poznog 18.veka. Kasnije je iz ovog jedinstvenog pregleda izdvojena anti~kakeramika, dok je materijal iz srednjeg veka i tursko-austrijskograzdoblja ostao u okvirima jedne tipologije. U 2002. godini obradakerami~kog materijala i revizija tipologije oblika srednjovekovnihposuda i keramike 16–18. veka obavljeni su pod rukovodstvom drVesne Biki}, i tom prilikom su u zasebnu tipologiju izdvojene iposude iz razdoblja 16–18. veka. Pregled kerami~kog materijalaomogu}ili su nam dr Ivana Popovi} i dr Miroslav Jeremi}, ruko-vodioci istraìvanja u Sremskoj Mitrovici, i Jasna Davidovi}, ku-stos u Muzeju Srema, na ~emu im se srda~no zahvaljujemo.D 27 Rezultati arheolo{kih i arhitektonskih istraìvanja su upripremi za publikovanje, autori: M. Popovi}, V. Biki}. Budu}i daje izlazak monografije predvi|en krajem 2003. godine, oblici ke-rami~kih posuda i predmeta, zajedno sa ostalim pokretnim na-lazima otkrivenim u ovoj gra|evini bi}e u celosti tada prikazani.Oni jesu uvr{teni u na{u studiju, ali u ograni~enom obimu, kojiobuhvata stratigrafski kontekst nalaza i podrazumeva selektiv-no ilustrovanje posuda i predmeta.D 28 Bajalovi} – Hadì-Pe{i} 1984: 311–329, sl. 1–17.D 29 Keramika 16–17. veka iz Beograda nije ranije publikovana,me|utim, delom je kori{}ena pri izradi magistarskog rada Mir-ka Babi}a, ~iji drugi deo nosi naziv Grn~arija turskog vremena(16–19. v.) – ura|ena prema iskopavanjima na Beogradskoj tvr|a-vi i u Sremskoj Mitrovici do 1986.D 30 Parádi 1963; Gerevich 1966; Fehér 1975; Gaál 1983; Kovács1984; Gerelyes 1985; Gerelyes, Feld 1986; Gerelyes 1987; Feld,Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989; Gerelyes 1990; Kovács1990–1991; Hatházi, Kovács 1997; Kovács 1998; BelényesynéSárosi 2002; Benda 2002.D 31 Z. Smetánka, J. @egklitz (ed.), Studies in postmediaeval archa-eology 1, Prague 1990.D 32 Hayes 1992: 231–395.D 33 Bakirtzis 1980; Williams, Zervos 1992; Williams, Zervos 1993;Byzantine Glazed Ceramics 1999: 23–24, 97–114, 249–265.


su istinski podsticaj i inspiraciju za objavljivanje ke-ramike iz Beograda. Novijim istraìvanjima, sprove-denim na Beogradskoj tvr|avi tokom poslednje de-cenije (ovo se najpre odnosi na celine otkrivene pri-likom istraìvanja Palate u podno`ju Dunavske pa-dine), utvr|ena je preciznija hronologija nalaza, {toje omogu}ilo pouzdanije utvr|ivanje formalnih itehnolo{kih osobina produkcije keramike za vremeosmanske vlasti.

Ova studija ima za temu keramiku 16–17. veka,preciznije, iz razdoblja od 1521. do 1688. godine, od-nosno, vremena kontinuirane turske vlasti u Beogra-du. To je materijal iz jedne od zna~ajnijih epoha uistoriji grada koja se neposredno nadovezuje na raz-doblje srednjeg veka, a prethodi etapi u kojoj je zapo-~eto stvaranje lika savremenog Beograda. Keramikatog vremena, mo`da u ve}oj meri od svih drugih vrstanalaza, ilustruje ovo, po mnogo ~emu prelazno raz-doblje. Naime, iako ~vrsto oslonjena na nasle|esrednjeg veka, u pogledu karaktera proizvodnje, ob-lika posuda i dekorativnih stilova, ona predstavljakorak dalje u razvoju grn~arskog zanata i, {to je zna-~ajnije, u preobraàju tradicionalnih formi, odnosno,stvaranju novih koje se prilago|avaju specifi~nimpotrebama. Sa druge strane, re~ je o robi proizvo|e-noj u okviru Osmanskog carstva koje se u tom razdo-blju prostiralo na tri kontinenta i saìmalo nekolikorazli~itih umetni~kih i zanatskih stilova. Upravomaterijal iz Beograda, zna~ajnog sredi{ta na severudràve, na veoma dobar na~in oslikava produkcijukeramike ~itavog tog regiona, njenu formalnu iestetsku raznorodnost, a donekle i na~in na koji jebilo organizovano snabdevanje stanovni{tva grn~ar-skom robom. Po osobinama u celini ova gra|a otkrivakarakter kerami~ke proizvodnje u Osmanskoj drà-vi 16–17. veka, gde takva roba nije imala samo upo-trebnu i dekorativnu svrhu, ve} i ekonomsku, po{toje neposredno povezana sa zahtevima ishrane i opre-manja prostora.34

Na podru~ju Beograda kerami~ki proizvodi sunaj~e{}e kori{}eni u svakodnevnom ìvotu ljudi, {toje logi~no ako se ima na umu da je to, generalno, jef-

tina roba, pristupa~na svim slojevima stanovni{tva.Obilje nalaza, uz pojavu velikog broja srazmerno do-bro o~uvanih posuda, uticalo je na to da se ve} u ranojetapi istraìva~kih radova, uporedo sa anti~kom isrednjovekovnom, uspostavi i veoma pregledna ti-pologija kerami~kih oblika iz tursko-austrijskog raz-doblja (16–18. veka).35 Me|utim, posle vi{edecenijskeobrade velike koli~ine keramike, postojala je potre-ba da se pre publikovanja gra|e uradi revizija posto-je}e tipologije. Pojedini oblici su tako dobili novu nu-meraciju, a ustanovljene su i neke nove forme, na pri-mer tegle, kasice, svirale. Istom prilikom crepulje ivr{nici svrstani su u okvire jedne forme, zbog njiho-ve, u osnovi, sli~ne namene. Tako|e, u pregled tipo-lo{kih oblika uklju~ene su i glinene lule koje su prvo-bitno bile evidentirane u terenskim inventarima na-laza, a potom u vidu studijske zbirke nalaza.36

Budu}i da predstavlja nalaze iz vremena turskevlasti, i keramika 16–17. veka ~esto je ozna~avanaturskom, {to smatramo odrednicom koja unapredpodrazumeva umanjivanje njenog kulturnog – za-natskog i umetni~kog zna~aja, ali i zanemarivanjesvih etni~kih ~inilaca koji su imali u~e{}a u uobli~a-vanju te produkcije. Gra|a tog razdoblja iz Beogra-da, koju predstavljamo u ovoj studiji, ozna~ena jekao gradska keramika – terminom koji u potpunostioslikava njen karakter. Naime, to jeste grn~arija ko-ja je upotrebljavana u turskom {eheru, ali ona je isto-vremeno sublimat grn~arskih nasle|a nekoliko re-giona koja se prepli}u, stapaju i evoluiraju u toku go-


D 34 Bariìta 1988: 1–3.D 35 Evidencija kerami~kog materijala i uspostavljanje Tipolo-gije gradske keramike 16–18. veka, po~ev od 1976. godine, obav-ljan je pod rukovodstvom dr Ljiljane Bjelajac. Materijal se nalaziu dokumentacionom centru Nau~no-istraìva~kog projekta zaBeogradsku tvr|avu, a pojedini nalazi ~uvaju se u srednjovekov-noj zbirci Muzeja grada Beograda (u katalogu ovi predmeti ima-ju oznaku MGB).D 36 Zbog specifi~nosti produkcije koja traje u razdoblju od 17.do kraja 19/po~etka 20. veka i obuhvata razvoj oblika, stilove de-koracije, tekstove i pe~atne oznake, celovit pregled glinenih lulana podru~ju Beograda predstavlja}e predmet posebnog intere-sovanja i bi}e objavljen u vidu zasebne studije.

tovo dva veka, ~ine}i je gradskom u pravom smislute re~i.

U skladu sa rezultatima svih dosada{njih istra-ìvanja keramike ove epohe i tipolo{ki pregled obli-ka posuda i predmeta je prera|en i donosi neke novi-ne u pogledu ozna~avanja formi i pojedinih oblikaposuda. Tipologija gradske keramike 16–17. veka ob-uhvata devetnaest razli~itih formi, od ~ega su jeda-naest posude, a osam predmeti koji su na razli~ite na-~ine upotpunjavali svakodnevni ìvot tada{njih sta-novnika Beograda. U znatno detaljnijem obliku ana-lizirane su kerami~ke posude kori{}ene za pripre-mu, kuvanje i pe~enje hrane, skladi{tenje namirnicaili posluìvanje jela i te~nosti, s obzirom na to da seone name}u kao osnova kerami~ke produkcije, kakozbog duè tradicije izrade, tako i zbog intenzivnijegprou~avanja. Pored posuda, u okvirima skupina iz-dvojenih na predloèni na~in javlja se i ve}i broj dru-gih predmeta, kao {to su: lule, mastionice, igra~ke,kasice, svirale. Veoma brojan i raznovrstan materijalpredstavljaju i predmeti koji ~ine sastavni deo ente-rijera: sve}njaci, pe}njaci, kao i sudovi za pobolj{a-nje akustike prostora. Tako|e, postoje i predmeti zali~nu upotrebu – sobne posude, koje su bile uobi~a-jene i u drugim regijama Evrope tog vremena. Na za-~elju kataloga nalaze se tri oblika ~ija namena nijeutvr|ena, ali se za dva pretpostavlja da su ~inili sa-stavne elemente nekog kompleksnijeg predmeta,mo`da nargila.

Kako je uobi~ajeno u pregledima kerami~kogmaterijala, u okviru formi, ozna~enih rimskim bro-jevima, grupisan je ve}i ili manji broj razli~itih obli-ka (tipova) posuda koji su obeleèni arapskim broje-vima, pri ~emu varijante u pogledu profilacije ili ne-ke druge razli~itosti, tamo gde postoje, nisu posebnonumerisane, ve} su u pisanom obliku date u okvirusvakog od takvih tipova posuda. Imaju}i na umu daformiranje tipologije kerami~kih oblika ipak pred-stavlja individualnu tvorevinu i da svaki istraìva~sledi sopstvene kriterijume prilikom uspostavljanjaovakvog pregleda gra|e, obrazloènja primenjenogmetodolo{kog postupka nalaze se u katalogu, u uvod-

nim tekstovima svake pojedina~ne forme posude ipredmeta.

Keramika iz razdoblja 16–17. veka predstavljaprelaznu etapu produkcije izme|u epohe srednjegveka i narodnog grn~arstva modernog doba, ne sa-mo u pogledu hronologije, ve} i prema osobinamamaterijala. U okviru celokupne osmanske keramikekoja u istorijskom pogledu traje koliko i istoimenocarstvo (1300–1920), ona predstavlja drugu etapu irazvija se u razdoblju najve}eg uspona, tzv. klasici-zma koji se prevashodno iskazivao kroz umetnost iumetni~ke zanate.37 Budu}i da je to produkcija kojaje u potpunosti uobli~ena u sutonu srednjeg veka,ona u toku prva ~etiri veka ostaje u bliskoj vezi sasrednjovekovnim kerami~kim nasle|em, po esteticisvakako, a ve}im delom i po oblicima posuda i teh-nolo{kim osobinama. Sa druge strane, za ovu druguetapu proizvodnje keramike vezuju se promene koje}e se u potpunosti zaokruìti u potonjem razdoblju,kroz narodnu keramiku regiona koji su ulazili u sa-stav Osmanske dràve. Izrada na no`nom vitlu uobi-~aji}e se i u proizvodnji svakodnevne keramike ve} u17. veku, a iz tradicionalnih formi razvija}e se novekoje }e opstati do dana{njih dana. Kompleksnost ke-ramike 16–17. veka se, zapravo, i ogleda u su~eljava-nju tradicionalnog i novog, gde materijal srednjove-kovnog stila doìvljava poslednji uzlet, ali se i polakopovla~i pred jednoobrazno{}u koje donosi serijskaproizvodnja grn~arije modernog doba. Zbog toga,smatramo potrebnim da se ova veza istakne, tako {toje kod ozna~avanja pojedinih oblika ponu|ena i od-rednica pod kojom se takve posude javljaju u epohinarodne keramike.

Prepoznavanje tipolo{kih sli~nosti – prelaznihoblika, nije bilo jednostavno i u potpunosti pouzdanoizvesti, budu}i da se proizvodnja narodne keramikeodvija po druga~ijim zakonitostima. Mo`da je zna-~ajniju prepreku predstavljala ~injenica da ova obim-na i raznorodna gra|a nije na odgovaraju}i na~in


D 37 Bariìta 1988: 31–33.

sistematizovana, tako da isti oblici posuda imajudruga~ije nazive u razli~itim regionima ili se istimterminima ozna~avaju razli~iti oblici.38 Najve}e ne-doumice su, zbog toga, postojale oko preciznijeg od-re|enja oblika posuda u okviru forme kr~aga koja jeu ve}oj meri ra{~lanjena, tako da se javljaju i testije,bardaci, kondiri i ibrici. Kao novi oblici oni se naevropskom tlu pojavljuju od vremena koje neposre-dno prethodi prvim turskim prodorima, unose}ipored nove estetike i druga~iju namenu. Poznato je,naime, da su u kr~ag prevashodno ulivane razne te~-nosti – voda, vino, medovina i sli~no, ali sa pojavomorijentalnih oblika to postaje posuda iz koje se te~-nost tako|e i pila. Zbog toga je i profilacija nu`no iz-menjena: vrat posude postaje uì i defini{e se kao gr-li}, na telu se javlja izlivnik u vidu piska, a sa suprot-ne strane dr{ka, kolenastog oblika, koja je duìnomi poloàjem omogu}avala lak{e podizanje i oslanja-nje na podlakticu prilikom ispijanja te~nosti. Sveove osobine postoje na kr~azima 16–17. veka iz Beo-grada, ali nisu iskazane u punoj meri i sa jasnim raz-grani~enjima, kao {to }e biti u materijalu potonjegrazdoblja.

Drugu vrstu, koja se tako|e zna~ajno modifikujei ra{~lanjuje na nekoliko novih formi u produkcijinarodne keramike, ~ine crepulje. U plitkim posuda-ma specifi~ne izrade i jednostavne profilacije, kojesu prvobitno kori{}ene za pe~enje hleba i testa, to-kom vremena po~inju da se peku i pojedina jela, i toone vrste za koje je potrebno da vi{ak vode u pe}i is-pari i da se uhvati korica, kao {to su pilav, |uve~ imusaka. Zbog toga se iz oblika crepulja razvijaju du-blje posude, sa dnom koje je blago izdignuto i bezotvora na sredini, a na obodu se javlja profilisani`ljeb kao leì{te za poklopac. S obzirom na dubinurecipijenta, zatim oblik otvora i eventualno postoja-nje izlivnika, kao i postojanje dr{ki, ovakvi oblici }edobiti i nove nazive, kao {to su tava, |uve~, prùlja,kasnije i {erpa.39

Nakon izlaganja gra|e, date u vidu tipologije ke-rami~kih oblika, sledi poglavlje u kojem se razma-traju odlike materijala iz epohe osmanske vlasti u

Beogradu. Gradska keramika Beograda 16–17. vekaanalizirana je donekle neuobi~ajeno u odnosu na dosada objavljene nalaze, {to je posledica specifi~nostisame gra|e. Naime, na samom po~etku prou~avanjauo~ena je raznorodnost ovog materijala, koja proisti-~e iz ~vrstih veza sa srednjovekovnom produkcijomnekoliko regiona na Balkanu i u Srednjoj Evropi. Ovoraznoliko nasle|e o~uvano je i donekle modifikova-no u keramici osmanske epohe koja, gotovo u potpu-nosti oblikovana, dospeva na podru~je Beograda utre}oj deceniji 16. veka. Me|utim, tek sa zauzima-njem Beograda i ne{to kasnijim osvajanjima ju`neUgarske u osmansku produkciju ugra|eno je u ve}ojmeri i srednjoevropsko kerami~ko nasle|e, od rani-je prisutno posredstvom veza sa poznovizantijskomi balkanskim regionalnim produkcijama Srbije i Bu-garske. Sve specifi~nosti jasnije se uo~avaju upravogrupisanjem materijala koji ima zajedni~ke proiz-vodne karakteristike – tehnologiju, oblike posuda istil ukrasa. Zbog toga je materijal iz Beograda anali-ziran u okvirima tri skupine, pri ~emu dve predsta-vljaju direktno nasle|e iz epohe srednjeg veka, i tosrpskih zemalja i Srednje Evrope, koje je i dalje pri-sutno, mada donekle izmenjeno u skladu sa novimuslovima. Tre}u skupinu ~ini osmanska keramika,sa neposredno ugra|enim kerami~kim nasle|imaKine, Persije i Vizantije koja, kao proizvod ve} uobli-~enog stila, dospeva na podru~je Beograda zajednosa osvaja~ima.

Unutar ovako izdvojenih skupina, keramika jeanalizirana prema vrstama, u skladu sa karakteromprodukcije. Za kerami~ko nasle|e srpskih zemalja iosmansku keramiku osnovne kriterijume predstav-ljali su tretman povr{ine i dekorativne tehnike, budu-}i da je re~ o materijalu inspirisanom istim izvorima– orijentalnom grn~arijom i vizantijskom produkci-jom, prvom koja je, na sli~an na~in, sublimirala za-


D 38 Zahvaljujemo se Ranku Bari{i}u, kustosu zbirke narodnoggrn~arstva u Etnografskom muzeju u Beogradu, na pomo}i i su-gestijama.D 39 Tomi} 1983: 80, sl. 62, 66.

natska nasle|a Persije i zemalja isto~nog Mediterana.Zbog toga su posude razmatrane u okviru kategorijakoje se direktno oslanjaju na osnovne vizantijske vr-ste proizvoda, a to su: jednobojno gle|osana, slikanai sgrafito keramika, pri ~emu se u osmanskom mate-rijalu javlja i jedna specifi~na skupina, ozna~ena kaosivo gla~ana (metalizirana) keramika.

Ono {to je, tako|e, zajedni~ko ovim dvema sku-pinama je i prisustvo grn~arije na kojoj nema za{tit-ne ili dekorativne glazure i ukrasnih motiva. Od vre-mena kada je na na{im nalazi{tima zapo~ela primenastatisti~kog sistema obrade keramike, ta vrsta je od-re|ivana u okvirima kategorije uop{teno nazvane ke-ramika neobra|ene povr{ine. Ovaj termin je podrazu-mevao tehnolo{ki proces zaokruèn oblikovanjem,su{enjem i pe~enjem posuda, bez za{tite ili bojenogukrasa. Naziv ne odgovara u potpunosti, s obziromna to da se upravo na ovakvim sudovima ~esto javljaukras u vidu urezanih motiva ili apliciranih dekora-tivnih traka, odnosno, povr{ina je, na odre|en na-~in, obra|ena. U stranoj literaturi ovakve posude se,zajedno sa jednobojno gle|osanim i slikanim, nala-ze u istoj skupini ozna~enoj terminom gruba kerami-ka (coarse pottery), koji obja{njava njenu svakodnev-nu namenu, ali pre svega lokalno poreklo,40 nasu-prot finoj (fine pottery) koja obuhvata luksuznu do-ma}u – fajans (npr. iz Iznika) i uvoznu keramiku(kineski porcelan, italijanska majolika). Tako|e, ja-vljaju se i pod odrednicama koje se odnose na tehno-logiju izrade, na primer, posude oblikovane na ru~-nom grn~arskom vitlu,41 zatim u okviru skupinaprema boji pe~enja – crveno pe~ene, ùto pe~ene,belo pe~ene i sli~no,42 kao i pod nazivom negle|osa-na keramika.43 Imaju}i u vidu razloge i opravdanjaza upotrebu svih prethodno navedenih naziva, sma-tramo da se materijal sli~nih osobina iz Beograda,koji je kompleksan i u tehnolo{kom pogledu, najbo-lje moè objasniti terminom negle|osana keramika.On se ~inio najpodesnijim, zbog toga {to posude izove skupine predstavljaju kvalitetnu kerami~ku ro-bu koja je u ve}oj meri razli~ita od drugih vrsta jedi-no po nepostojanju glazure.

Dolazak Turaka Osmanlija u Beograd obeleàvai pojava luksuzne, umetni~ki dekorisane keramike –kineskog porcelana, turskog fajansa i italijanske ma-jolike. Kao najkvalitetnije me|u kerami~kim proiz-vodima, ove specifi~ne skupine, svaka na odre|enna~in, imaju odlike pravih umetni~kih dela, ~ija izra-da podleè strogim pravilima. To podrazumeva veo-ma temeljno poznavanje stilova radionica i majstorau okvirima sve tri vrste, kao i grn~arskog (umetni~-kog uop{te) nasle|a Persije na koje se, na primer,produkcija fajansa direktno oslanja. Pored toga, ki-neski porcelan i turske kopije porcelana ~esto noseoznake i ligature radioni~kih centara, mo`da i maj-stora, {to uz istovetnost oblika i stilsku sli~nost moti-va zahteva dodatna, kompleksnija znanja. Istina,svaka od pomenutih vrsta ima karakteristi~ne teh-nolo{ke osobine, zbog ~ega izdvajanje skupina pro-izvoda iste vrste ne bi predstavljalo veliku te{ko}u.Me|utim, ostaje problem grupisanja dekorativnihmotiva, pogotovo {to se, u tom pogledu, uvozna kine-ska keramika i turski fajans me|usobno prepli}u istapaju, ra{~lanjuju i razvijaju u nekoliko pravaca. Svepomenuto predstavlja nepremostivu prepreku, takoda bez pomo}i stru~njaka–specijalista, kao i adekvat-ne literature, klasifikacija i analiza ove obimne i ra-znorodne gra|e u sada{njem trenutku ne bi moglabiti korektno obavljena. Sa druge strane, produkcijaitalijanske majolike je prema oblicima i dekorativ-nim motivima veoma dobro sistematizovana. Ipak,ni ona nije uklju~ena u ovaj pregled, jer bi obradomsamo te jedne vrste ukrasne keramike prikaz bio idalje nepotpun, pri tom i metodolo{ki neopravdan.Navedeni razlozi uticali su na odluku da se u okvirunazna~ene teme obrade kerami~ki proizvodi svako-dnevne namene, a da se dekorativna keramika kojapoti~e isklju~ivo iz uvoza u celini predstavi zasebno,


D 40 Striker, Kuban 1975: 316; Bakirtzis 1980: 150; Hayes 1992:271–298.D 41 Hatházi, Kovács 1997: 210–211, 214.D 42 Feld, Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989: 206–207.D 43 Kovács 2001: 197–198, 202.

kao materijal koji zaslu`uje druga~iji pristup izu~a-vanju i specifi~nu klasifikaciju.

Za razliku od prethodnih, skupina posuda kojapredstavlja srednjoevropsko kerami~ko nasle|e sle-di, u na~elu, druga~ije tehnolo{ke i dekorativne za-konitosti, {to podrazumeva jasnije razgrani~enje iz-me|u svakodnevne i luksuzne keramike. Ono je biloizrazito u srednjovekovnoj etapi produkcije, kada jekuhinjska grn~arija pravljena od gline pome{ane sapeskom (zbog ~ega je imala karakteristi~nu zrnastustrukturu povr{ine), dok su trpezne–luksuzne posu-de ra|ene sa ve}om pa`njom, od pre~i{}ene, mahomkaolinske gline. Iako je srednjoevropski kerami~ki stilostao u ve}oj meri prepoznatljiv po profilaciji posu-

da i na~inu oblikovanja, a luksuzne posude, uz to, ipo slikanom ukrasu, on je u materijalu osmanske epo-he prisutan u izmenjenom vidu, pre svega u pogledukvaliteta gline, kao i po ~e{}em kori{}enju za{titnihglazura. Tim promenama postignuto je izvesnoujedna~avanje ove keramike sa produkcijomosmanskog tipa. Upravo je zbog toga i proistekla od-luka da se analiza zasnuje na trima osnovnim i u po-gledu stila jasno razgrani~enim vrstama – negle|o-sanoj, jednobojno gle|osanoj i slikanoj keramici,sli~no kao u drugim skupinama, ~ime je omogu}enopotpunije pra}enje obima i karaktera promena kojesu prisutne na tom materijalu u 16–17. veku, kao i nagra|i u celini.


NA^IN IZLAGANJA TIPOLOGIJE keramike 16–17.veka sledi kriterijume ustanovljene za prikaz ove vrstenalaza sa podru~ja Beograda, nezavisno od istorijskeepohe iz koje poti~u. Tako su svi oblici – u gra|i iz ovograzdoblja ih ima 19 – ozna~eni rimskim brojevima, atipovi posuda su dati u vidu kataloga, gde je svakiobele`en arapskim brojevima. Na za~elju pregledasu tri predmeta ~ija namena nije mogla biti utvr|enasa sigurno{}u. Ozna~avanje tipova u okviru svakogoblika po~inje brojem jedan i nastavlja se u nepreki-nutom nizu do poslednjeg do sada registrovanog.Ovde to nije dosledno sprovedeno, jer nedostaju bro-jevi koji ozna~avaju importne posude, kao i tipove ~i-ja je pojava isklju~ivo vezana za 18. vek. Mada izlaze izhronolo{kog okvira na{e teme, oblici tog vremena, ia-ko malobrojni u odnosu na keramiku osmanskograzdoblja, predstavljaju neodvojivi deo kerami~kognasle|a. Zbog toga ne bi bilo opravdano da se oni izo-luju i tipologija preuredi za potrebe na{eg rada.

Kerami~ka produkcija svake epohe sledi odre-|ene zakonitosti koje se ispoljavaju i na oblicima po-

Tipologijakerami~kih oblika

19 Gradska keramika Beograda D 16–17. vekD Tipologija kerami~kih oblika D

suda. Tako i keramika 16–17. veka, napredna u tehno-lo{kom pogledu, ima odre|ena, specifi~na obele`ja,po karakteru donekle sli~na drugim razvijenim grn-~arskim produkcijama, kakve su, na primer, bilerimska i poznosrednjovekovna goti~kog kulturnogkruga. Osnovni metodolo{ki principi izdvajanja obli-ka su ve} u nekoliko navrata detaljno obrazlagani,44

pa se na tome ne}emo zadràvati. Umesto toga, ovdesu obja{njeni kriterijumi na osnovu kojih su grupi-sane posude i predmeti po oblicima i izdvajani poje-dini tipovi. Smatramo da ovako koncipirani uvodnitekstovi, sa dodatnim obja{njenjima, imaju oprav-danja, jer je u pitanju do sada najobimniji prikaz ke-rami~ke produkcije 16–17. veka koja nije u dovoljnojmeri istraìvana na na{em podru~ju.

Posude i predmeti, grupisani po tipovima, obra-|eni su u vidu kataloga, u kojem svaka odrednica sa-drì opis oblika i tehnolo{kih karakteristika – struk-turu gline, boju pe~enja, obradu povr{ine i vrstu i stilukrasa. Sve posude, kao i ve}ina predmeta oblikovanisu na vitlu, tako da je na~in izrade nagla{en samo zaone oblike koji su ra|eni druga~ije, na primer u ka-lupu. Tako|e, za tipove kod kojih postoje varijante uprofilaciji, ili neke druge razli~itosti, postoji kratkaanaliza tih posebnih pojava. Iza opisa slede podaci omestu nalaza, koji obuhvataju naziv lokaliteta u skra-}enom obliku, godinu iskopavanja i uslove nalaza,pri ~emu su prevashodno nazna~ene celine relevant-ne za hronologiju posuda, kao i broj pod kojim sesvaki otkriveni kerami~ki proizvod nalazi u eviden-ciji Nau~no-istraìva~kog projekta za Beogradskutvr|avu (broj A–kartona) i (ili) Muzeja grada Beo-grada (MGB).45 Na za~elju je navedeno datovanjekoje je odre|eno u skladu sa stratigrafskim kontek-stom nalaza.

Ilustracije koje prate svaki tipolo{ki oblik posu-da i predmeta pokazuju sve postoje}e varijante u pro-filaciji i veli~ini, zatim na~ine obrade povr{ine, kao ivrste i stil ukrasa. S tim u vezi napominjemo da su{rafure koje obja{njavaju kolorit posuda ujedna~e-ne, pri ~emu su za pojedine primerke one redukova-ne, zbog ve}e jasno}e crteà. Uz to, da bi se stekao

potpuni utisak o keramici 16–17. veka, u odeljku u ko-jem se razmatraju odlike kerami~ke produkcije ovograzdoblja, uz skupine posuda istih karakteristika datesu fotografije u boji, {to u potpunosti ilustruje svepodatke relevantne za izu~avanje ovog materijala.

Skra}eni nazivi lokaliteta:V. K. – Veliki Kalemegdan,G. G. – Gornji grad,U. U. – Unutra{nje utvr|enje (Zamak),Z. P. – Zapadno podgra|e, I. P. – Isto~no podgra|e,D. G. – Donji grad,P. D. P. – Podno`je dunavske padine.

Legende {rafura:

zelena gle|

ùta gle|

mrka gle|

bela boja

Oblici posuda

Z deleZdele predstavljaju jednu od najbrojnijih formi

u tipolo{kom pregledu materijala iz Beograda. Koli-~ina od 32 oblika govori o velikoj raznovrsnosti kojajo{ vi{e dobija na zna~aju ako se uzme u obzir da uokviru pojedinih tipova postoji i vi{e varijanti. Opre-deljivanje posuda u odre|eni tip ra|en je na osnovucelokupnog izgleda – profila suda, pri ~emu je olak-{avaju}u okolnost predstavljao srazmerno veliki broju celosti otkrivenih primeraka.

Ovaj pregled ~ini zanimljivim nekoliko pojava.To je, pre svega, ve}i broj zdela sa {upljom dr{kom-


D 44 Up.: Bjelajac 1978: 133, 136; Biki} 1994: 26–30; Nikoli}-\or-|evi} 2000: 15–16.D 45 Manji broj primeraka, za koje podaci o kontekstu nalazane postoje, u pregled je uklju~en na osnovu analogija.

–ru~kom, u kojima je grejana i kuvana hrana, kao ipostojanje dubljih posuda – ~inija, predvi|enih dase u njima donosi pripremljeno jelo na trpezu ili zaobedovanje. Male posude, koje se javljaju u okvirunekoliko tipova, kori{}ene su, verovatno, za za~ineili sosove. Potom, dominiraju oblici zdele na stopirazli~ite visine, {to predstavlja uobi~ajenu i veomara{irenu pojavu u ovom razdoblju. U celini posma-trane, zdele predstavljaju jednostavnu, funkcional-nu formu, a bogato ukra{ene posude nisu ~este i gru-pisane su u svega nekoliko tipova.

Izvesna dilema je postojala kod opredeljivanjapli}ih posuda, na primer I/6, I/30 i I/31, zbog {ireotvorenog recipijenta i vodoravnog oboda, {to su ele-menti koji najpre asociraju na formu tanjira. U timslu~ajevima, rukovodili smo se utiskom kakav nave-dene posude ostavljaju me|u sli~nima iz grupa zdelai tanjira, i svrstavali ih u onu grupu kojoj su pribli`ni-

je.46 Zbog toga je do{lo do pojave me|usobno veomasli~nih tipova posuda u obe navedene grupe. Ova di-lema je veoma stara i postoji na op{tem planu, {to sevidi po tome da su je i istra`iva~i iz drugih oblasti re-{avali u ve}oj meri proizvoljno.

TIP I/1Duboka kalotasta zdela na stopi. Ra|ena je od pre~i-

{}ene gline, crvene boje pe~enja, u nijansama od oran` dosvetle crvenkastomrke. Preko unutra{nje i delimi~nospoljne povr{ine nanet je tanak sloj belog premaza i gle|zelene ili, znatno re|e, `ute boje. Ovaj tip zdele ~esto imaunutra{njost ukra{enu u stilu koloritnog sgrafita – slika-nje zelenom i mrkom bojom preko urezanog floralnog

D 46 Budu}i da predstavljaju oblike koji u gotovo neizmenje-nom vidu postoje jo{ od antike i koji su u razdoblju srednjeg vekabili veoma zastupljeni u balkanskoj produkciji, ista dilema pri-sutna je i kod opredeljivanja primeraka iz tih ranijih epoha.


Tip I/1R 1: 4

motiva, dok se ukra{avanje u stilu jednostavnog sgrafita islikanje beli~astom bojom ispod `ute glazure tako|e ja-vlja, ali sasvim sporadi~no.

Zdele ovog tipa me|usobno su veoma sli~ne u pogleduprofilacije recipijenta, sa obodom koji je sasvim slabo is-ko{en prema spolja (gotovo uspravan), zaobljene ivice iliprstenast, {to predstavlja znatno re|u pojavu. Ve}e razlikepostoje u vrstama stope koja je uvek {uplja, ali je prstena-stog ili koni~nog oblika, nekada sa nagla{enom ivicom.

Ovo je tip zdele koji je me|u najbrojnije zastupljenimu materijalu iz Beograda, pri ~emu su posude razli~itih ve-li~ina, od sasvim malih do velikih, i bogato su dekorisane.Optimalno vreme njihove pojave je u prva dva veka turskeuprave u gradu, ali se javljaju i kasnije, u kulturnim sloje-vima sve do kraja 18. veka.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 1

(2 posude).

– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama 3; A:46.

– G. G. Severozapadni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73,jama 1; A: 76.

– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. g.; sonda 2/72, jama kodugla T1; A: 57.

– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73, ja-ma 1; A: 76.

– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-ma 1; A: 1.

– Z. P. 1971. g.; sonda 4–5/71, o.s. XX; I/1; MGB: II/1634.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 21.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 12, MGB: II/1672.– D. G. 1976. g.; kvadrat C/V, jama 5; A: 403.– D. G. 1977. g.; kvadrat E/IV, V, jama 30; A: 1323.– D. G. 1977. g.; kvadrat E/V, VI, jama 37; A: 1356.


Tip I/2R 1: 4

– D. G. 1977. g.; kvadrat E/IV, jama 47; A: 1304. – D. G. 1978. g.; kvadrat E, D/ III, jama 54; A: 1530.– D. G. 1979. g.; kvadrat E/VI, E/VII, jama 22; A: 111 (3 po-

sude).– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 115.– P. D. P. Palata 1987. g.; nivo koliba: prostorija 5, jama; A:

638.Datovanje: 16–18. vek.

TIP I/2Duboka zdela koni~nog oblika, ravnog ili zaobljenog

dna, na niskoj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Unutra{nja, delimi~no i spoljna strana gle-|osane su zeleno, a javlja se i ukra{avanje u stilu kolorit-nog sgrafita – slikanje mrkom i ùtom bojom ispod zeleneglazure.

Me|u sgrafito zdelama jedna posuda izdvaja se stili-zovanim crteòm na spoljnoj strani i tekstovima na tur-skom jeziku spolja i iznutra.47 Na spoljnoj strani izme|udekorativnih motiva grubo je urezan tekst na osmanskom(turskom) jeziku: … Güzelim, güzelim, u zna~enju dragi(draga), lepi (lepa)… Sa unutra{nje strane natpis je bio udva reda. U donjem se gotovo izvesno ~ita: … Lâzim

(potrebno, neophodno) i çekecegim (prvo lice jedninefutura glagola çekmek, u zna~enju vu}i, podnositi, trpeti,iskusiti), {to se moè prevesti moram da podnesem (izdr-ìm, istrpim i sl.). Iako stoje jedna pored druge, najverovat-nije predstavljaju kraj jedne i po~etak druge re~enice. Ugornjem redu ~itljiva je re~ Üslûp, u zna~enju stil, forma,na~in.

Brojnije zastupljene i grupisane u okvire ovog tipa,javljaju se zdele u razli~itim veli~inama, od sasvim malihdo standardnih, srednje veli~ine. Mada se oblik, u osnovi,moè ozna~iti kao koni~an, uo~avaju se razlike u ve}oj ilimanjoj izvijenosti oboda na spoljnu stranu i kosini zida tr-buha. Tako|e, dno je ravno ili u nagibu prema sredi{tu su-da. Sude}i prema primercima sa~uvanim u celosti stopaje niska, prete`no prstenasta, sasvim retko i koni~na. Pre-ma obradi unutra{nje povr{ine, kvalitetu glazura i deko-rativnim tehnikama, imaju velike sli~nosti sa prethodnoopisanim zdelama tipa I/1.

D 47 Prevod i analizu natpisa na nalazima koji se ovde objavljujuizvr{ila je dr Mirjana Marinkovi}, docent na Katedri za orijenta-listiku Filolo{kog fakulteta u Beogradu, na ~emu se najtoplijezahvaljujem.


Tip I/3R 1: 4

Mesta nalaza: – V. K. Kastrum 1979. g.; blok 2, sonda 3, o.s. X, na podu ku}e.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 4.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 21a.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 5, MGB: II/1794.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 12, MGB: II/1664.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/IV, jama 17; A: 101b.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/IV, V, jama 17; A: 50.– D. G. 1978. g.; kvadrat C/V, jama 57; A: 1564.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 228–232 (14

posuda).– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 116

(2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/3Duboka zdela kalotastog oblika, gotovo vodoravno

razgrnutog {irokog oboda uspravno izvu~ene ivice, ravnogdna, na koni~noj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crve-ne boje pe~enja. Unutra{njost je jednobojno gle|osana,zeleno ili ùto, a sporadi~no se javlja i slikanje belom i ze-lenom bojom ispod ̀ ute glazure, u vidu mrlja i traka, izve-denih tehnikom slivanja.

Skup odlika, koje ~ine oblik ove zdele specifi~nim, iz-razit je na gotovo svim otkrivenim primercima nezavisnood veli~ine posuda ili dubine recipijenta. Jedan primerakima konveksno dno o{tro izvu~ene ivice, dok sve ostaleposude imaju stopu koja je prete`no niska, sa ivicom po-vijenom na unutra{nju ili na spoljnu stranu, a sasvim ret-ko je srednje visine, sa profilisanom ivicom. Stil ukrasa jeujedna~en, ali postoji jedan primerak, delimi~no sa~uvan,sa naslikanim sasvim upro{}enim floralnim motivom,zelenom bojom na ùtozelenoj podlozi.Mesta nalaza: – V. K. Kastrum 1982. g.; blok 1, 2, sonda 7, o.s. I–IV; A: 4.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 1; A:

53.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 3.– D. G. 1973. g.; sonda 3/73, jama 2; A: 3.– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 118.– P. D. P. Palata 1985. g.; sloj u podrumu; A: 65.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 643.Datovanje: 16. – prva polovina 18. veka.

TIP I/4Duboka zdela koni~nog oblika, vodoravnog oboda,

ravnog ili blago zaobljenog trbuha, ravnog dna, na niskojkoni~noj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene bojepe~enja. Unutra{njost je oslikana belom bojom i gle|osa-na ùto ili zeleno, a sasvim retko su i jednobojne, zelenoglazirane.

U okviru ovog tipa javlja se nekoliko, vi{e ili manje,bliskih varijanti koje se izdvajaju prema obliku oboda, do-nekle i zidova trbuha. Obod se u osnovi moè ozna~iti kaotrakast sa plitkim `ljebom na unutra{njoj strani. Gornjapovr{ina je ugravnom ravna, mada se javljaju primercikod kojih postoji vrlo plitak ̀ ljeb, a sasvim izuzetno i ivicanareckana radlom. U pogledu oblika recipijenta zastu-pljene su varijante sa ravnim, kosim zidovima, kao i sa za-obljenim, {to u najudaljenijoj varijanti oblik tela ~ini go-tovo kalotastim. Najve}i broj zdela, me|utim, ima jasankoni~an oblik sa ravnim zidovima, kod kojih je obod ra-|en na oba pomenuta na~ina. Va`nu osobinu predstavlja idebljina zida posude, koji je napravljen tako da se od dnaprema otvoru stanjuje, pri ~emu sa spoljne strane na dnuostaje ispup~enje, {to je druga~ije od tako|e koni~nih, alidubljih posuda I/2. Srazmerno brojna zastupljenost zdela


Tip I/4R 1: 4

tipa I/4 proisti~e, najverovatnije, zbog velike sli~nosti saranije obra|enim zdelama I/1 i I/2, od kojih se razlikuje,u ve}oj meri, jedino po profilaciji oboda. Za razliku od na-zna~enih sli~nih, pojava ovih zdela je prevashodno u raz-doblju 17. veka.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 11, MGB: II/1667 (2 posude).– D. G. 1977. g.; kvadrat D/II, III, jama 29; A: 1218.– D. G. 1978. g.; kvadrat D, E/III; jama 54; A: 1531.– D. G. 1978. g.; kvadrat D, E/III, jama 54; A: 1532.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 233.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/5Duboka bikoni~na zdela, vodoravnog, trakastog i po

spoljnoj strani to~ki}em nareckanog oboda, ravnog dna, navisokoj koni~noj stopi pro{irene ivice. Ra|ena je od pre~i-{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je prete`nojednobojno, zeleno gle|osana, a sporadi~no se javlja i sli-kanje belom bojom ispod zelene glazure.

Bikoni~ne zdele na visokoj stopi srazmerno su retke umaterijalu iz Beograda. Kao tip su veoma jasno definisane,

pri ~emu se obod javlja u dva vida, razli~ita u {irini i nagibuivice koja je vodoravna ili sasvim slabo isko{ena. Varijan-tu predstavlja zdela kod koje je prelaz iz trbuha u dno zao-bljen i sa plitkim `ljebom sa spoljne strane, {to ukazuje nasli~nost sa ve}im zdelama I/14.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 5.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 2: A: 22.– D. G. 1973. g.; sonda 3/73, jama 2; A: 2.– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

119–120 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/6Plitka zdela vodoravnog, trakastog i dvostruko kane-

lisanog oboda ~ija je spoljna ivica na nekim primercimanareckana to~ki}em–radlom. Recipijent je u osnovi koni-~an, ravnih ili zaobljenih zidova, dno je ravno ili zaoblje-no, a stopa niska, koni~na ili, re|e, prstenasta. Ra|ena jeod pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost jezeleno ili mrko gle|osana, a pojedini primerci imajuukrasnu ivicu otvora, nareckanu to~ki}em–radlom.

Prema profilaciji oboda mogu se izdvojiti dve varijan-te, jedna je sa {irim trakastim, a druga sa ravnim obodom.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 11a, MGB: II/1671.– D. G. 1976. g.; kvadrat E/I, jama 9; A: 310.– D. G. 1976. g.; kvadrat E/IV, jama 26; A: 982.Datovanje: 16–17. vek.


Tip I/6R 1:4

Tip I/5R 1:4

TIP I/7Zdela koni~nog oblika, uspravnog i na unutra{nju

stranu povijenog oboda, ravnog dna, na niskoj koni~nojstopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Unutra{njost je jednobojno, zeleno ili `uto gle|osana.

Ovaj tip zdele nije u potpunosti standardizovan, su-de}i po razli~itom nagibu oboda prema unutra{njosti re-cipijenta, kao i prema obliku stope. Tako|e, vidljiva je itendencija da se ivica otvora kod nekih posuda naglasi iz-vla~enjem u visinu, ~ime je u finalnom izgledu dobijenanaizgled ve}a dubina i zatvorenija forma, {to nije zna~aj-nije uticalo na op{ti izgled ovih zdela. U ve}oj meri razli~i-ta je duboka posuda, specifi~na i zbog izvijanja ivice obodaprema spolja, kao i zbog izrazito punog dna, sa ispup~e-njem na spoljnoj strani. Na Beogradskoj tvr|avi ove zdelejavljaju se srazmerno retko, mada tokom ~itavog razdo-blja prve turske uprave.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; kula VI, sonda 5/71;

jama; A: 1.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; kula VI, sonda 5/71;

jama 1; A: 5.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4 B/73,

jama 2; A: 21.

– D. G. Severoisto~ni bedem 1969 g.; sonda 3/69, ku}a 2; A:10, MGB: II/1669.

– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I, II, iznad poda ku}e 5; A: 753.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 234.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/9Zdela gotovo vodoravnog, sa unutra{nje strane u`ljeb-

ljenog oboda, blago zaobljenog trbuha, ravnog dna, na pr-stenastoj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene bojepe~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.

Ovaj tip zdele predstavlja, u stvari, polazni oblik iz ko-jeg je, verovatno, nastao jedan sli~an, ranije obra|en – I/3.Mesto nalaza:– G. G. Jugozapadni bedem 1973. g.; Dizdareva kula, nivo I;

A: 1.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.


Tip I/7R 1: 4

Tip I/9R 1: 4

Tip I/10R 1: 4

TIP I/10Plitka bikoni~na zdela, zaobljenog dna, na niskoj pr-

stenastoj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene ilimrke boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana, a ja-vlja se i slikanje belom bojom i zelenom glazurom ispod`ute glazure.

Osnovni oblik predstavlja zdela kod koje je obod goto-vo uspravan, sa plitkim `ljebovima na spoljnoj strani. Bli-sku varijantu ~ine posude isko{enog oboda, tako|e trakastopro{irenog otvora, sa bla`im prelazom ka donjem delu re-cipijenta. Stopa je kod svih primeraka niska, prstenasta.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; izme|u Isto~ne kapi-

je I i Isto~ne kapije II; A: 206, MGB: II/1467.– Z. P. 1972. g.; sonda 3/72, V o.s.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/11Mala zdela koso razgrnutog oboda, kalotastog trbu-

ha, {irokog ravnog dna, na niskoj prstenastoj stopi. Ra|e-na je od pre~i{}ene gline, mrkocrvenkaste boje pe~enja, iima zeleno gle|osanu unutra{njost.

Kalotast oblik recipijenta i prstenasta stopa, uz pri-bli`no istu veli~inu, isti~u sli~nost ove sa ranije analizira-nom jednom od zdela I/9. Za razliku od pomenute, ovazdela je pli}a, ima tanak zid koji nije uspe{no izveden napo~etku oblikovanja, tako da je dno ostalo masivno, a sto-pa je bri`ljivo ura|ena u vidu tankog prstena. Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 15, MGB: II/1670.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP I/12Duboka kalotasta zdela, blago povijenog oboda prema

unutra{njosti recipijenta, ravnog ili zaobljenog dna, na vi-sokoj koni~noj stopi pro{irene ivice. Ra|ena je od pre~i-{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost, ~esto ispoljna povr{ina su zeleno gle|osane, a pojedini primerci


Tip I/11R 1: 4

Tip I/12R 1: 4

su oslikani belom bojom ispod zelene ili ùte glazure. Sa-svim izuzetno javljaju se urezani ukrasi, kako oni jedno-stavni linearni, tako i motivi iz grupe koloritnog sgrafita.

Zbog loptastog oblika, kao i nekoliko bliskih varijantiu pogledu oblika stope, ove zdele veoma podse}aju na onetipa I/1. Specifi~nim ih ~ini zatvaranje recipijenta povija-njem oboda prema unutra{njosti, {to je dodatno nagla{enorebrastom profilacijom sa spoljne strane. To je izvedenona nekoliko na~ina: jednim plitkim rebrom neposrednoispod otvora ili nizom od tri paralelna rebra, a sasvim izu-zetno i sa nekoliko o{trih ̀ ljebova oko otvora. Stopa je raz-li~ite visine, naj~e{}e visoka, a sasvim izuzetno niska, pr-stenasta.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula II, sonda 5/73, ja-

ma 1; A: 75.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 32, MGB: II/1655.– D. G. 1973. g.; sonda 3/73, jama 2; A: 4 (6 posuda).– P. D. P. Palata 1985. g.; nivo koliba: prostorija l; A: 41b.– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 115a.Datovanje: druga polovina 15 – kraj 17. veka.

TIP I/13Duboka zdela trakastog oboda o{tre ili zaobljene ivice,

sa malim izlivnikom ili bez njega, ovalnog trbuha, {irokogravnog dna koje je uzdignuto na tri valjkaste noìce. Nepo-sredno iznad dna je duga~ka, {uplja dr{ka cilindri~nog ob-lika. Ra|ena je od fino pre~i{}ene kaolinske gline, ̀ u}kasto-bele boje pe~enja. Unutra{njost je oker-ùto gle|osana.


Tip I/13R 1: 4

Tip I/14R 1: 4

Pojedini elementi posude ra|eni su na dva na~ina:povr{ina oboda je glatka ili rebrasta, a recipijent je loptastili kalotast. Iako zdele ovog tipa odre|uje {uplja ru~ka, ne-kada se umesto nje javlja i trakasta dr{ka tunelastog obli-ka koja polazi od otvora i zavr{ava se na sredini trbuha. Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; sonda u Prolomu; A: 312.– D. G. 1976. g.; kvadrat E III, jama 15; A: 25.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/14Zdela {irokog isko{enog oboda, nekada nareckane

ivice, kalotastog trbuha, ravnog ili blago zaobljenog dna,na koni~noj stopi srednje visine. Ra|ena je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je prete`no jed-nobojno, ùto gle|osana, a javlja se i slikanje belom i zele-nom bojom ispod ùte glazure, mada sasvim izuzetno.

Re~ je o standardizovanom obliku zdele koja je ra|e-na u nekoliko veli~ina, pri ~emu se sporadi~no javljaju ipli}e posude sli~nije tanjirima. Stopa je ra|ena u dva vida:srednje visine i niska. Me|u svim otkrivenim primercimaizrazito je redak slu~aj da je obod izvu~en gotovo vodorav-no, kao {to je to na jednoj posudi malih dimenzija.Mesta nalaza: – Z. P. 1977. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 22a.– D. G. 1977. g.; kvadrati D/V, VI, jama 35; A: 1270.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 121.– P. D. P. Palata, 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, sloj

iznad kaldrme; A: 150.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/15Zdela isko{enog lu~nog oboda, na spoljnoj strani, tra-

kasto profilisane ivice, kalotastog trbuha, verovatno na ni-skoj prstenastoj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crve-ne boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno ili ùto gle|osana.

I pored u osnovi sli~nog oblika, dva primerka zdela uokviru ovog tipa razlikuju se u nekoliko detalja. To je, naj-pre, vrsta oboda koji je na jednoj zdeli skoro lu~an »sakragnom«, dok je na drugoj posudi trakast sa `ljebovimana spoljnoj i unutra{njoj povr{ini. Recipijent je kalotast,me|utim, kod zdele sa trakastim obodom on je blago pre-lomljen pri dnu.Mesta nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat D VII, jama 11; A: 187.– D. G. 1976. g.; kvadrat D VI, D VII, jama 12; A: 227.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/16 Duboka zdela cilindri~nog oblika, blago razgrnutog

oboda, ravnog dna, najverovatnije na niskoj prstenastojstopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Unutra{njost je ùto gle|osana, a ~ini se da je na dnu po-stojao sgrafito ukras koji gotovo u potpunosti nedostaje.Mesta nalaza:– D. G. 1997. g.; sonda 2/97, jama 2; A: 4210.Datovanje: 16. vek.

TIP I/17Zdela kalotastog oblika, oboda povijenog ka unutra-

{njosti recipijenta, ispod kojeg je plasti~na traka u vidukragne, blago zaobljenog dna, na niskoj prstenastoj stopi.Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Prekospoljne i unutra{nje povr{ine je glazura zelene boje srebr-nastog sjaja.

Neobi~nost ove zdele predstavlja masivna stopa kojaje oslonac za recipijent tankih zidova. S obzirom na to daje u Beogradu ovo unikatan primerak, mo`da se moèozna~iti i kao poku{aj grn~ara da se jednostavan tip I/1nadgradi dodavanjem kragne kao dekorativnog detalja.


Tip I/17R 1: 4

Tip I/16R 1: 4

Tip I/15R 1: 4

Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 4, 5/71, jama; A: 240.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/19Zdela razgrnutog i izvijenog oboda, talasasto modelo-

vane ivice, zvonolikog trbuha, blago zaobljenog {irokogdna, na niskoj koni~noj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gli-ne, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.

Zdele ovog oblika predstavljaju ujedna~en zanatskiproizvod u pogledu oblika i kvaliteta, a nevelike razlike po-stoje jedino u veli~ini. One nisu ~este na Beogradskoj tvr|a-vi i uglavnom su zastupljene u slojevima poznog 17. veka.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. g.; sonda 2/72, jama kod

ugla T 1; A: 50.– D. G. 1976. g.; kvadrat E/V, jama 25; A: 1091.Datovanje: 17. vek.

TIP I/20Velika, duboka zdela {irokog, koso razgrnutog oboda,

uspravno zase~ene ivice, koni~nog oblika. Verovatno jeimala ravno, {iroko dno. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, po-me{ane sa liskunskim (ili kvarcnim) prahom, crvene ilicrvenkastomrke boje pe~enja. Ivica oboda ukra{ena je pli-}im udubljenjima izvedenim prstima ili noktima, dok sena telu javljaju urezani ukrasi, nekada i aplicirane trake.

Ovaj tip zdele odlikuje nekoliko srodnih varijanti,koje se mogu izdvojiti prema ve}oj ili manjoj kosini obodai zidovima trbuha koji su pravi ili zaobljeni.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 5/73, ja-

ma 2; A: 100.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/V, jama 21; A: 416.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 644.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/21Duboka zdela cilindri~nog oblika, {irokog ravnog dna,

na prstenastoj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, siveboje pe~enja i ima tamnosiv? gla~anu povr{inu metalnogsjaja. Gornji deo posude ukra{en je gustim talasastim lini-jama urezanim ~e{ljem.Mesto nalaza:– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 3; A: 47.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/22Zdela koso razgrnutog, {irokog oboda, kalotastog re-

cipijenta, {irokog ravnog dna, uzdignuta na tri noìce. Ra-|ena je od peskovite gline, ù}kastobele boje pe~enja.Unutra{njost je ùto gle|osana.

Svega jedan primerak ovog tipa zdele je otkriven, pritom u fragmentarnom stanju, ali se pretpostavlja da jeimala vodoravno postavljenu {uplju ru~ku, sli~nu zdela-ma I/13. U okviru raznorodne grupe zdela sa vodoravnomru~kom, ova je osobena zbog poloàja noìca koje su apli-cirane na prelazu trbuha u dno pod ve}im uglom.


Tip I/20R 1: 4

Tip I/19R 1: 4

Tip I/21R 1: 4

Tip I/22R 1: 4

Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 11/71, turski horizont I–II; A: 6.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/23Zdela {ireg vodoravnog, vi{estruko kanelisanog obo-

da, koni~nog trbuha, blago zaobljenih zidova i uzanog,punog dna, izvu~enog u vidu stope. Ra|ena je od pre~i{}e-ne gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle-|osana.

Ova posuda predstavlja sasvim neuobi~ajenu pojavuu tipologiji zdela, pre svega zbog na~ina izrade dna. Takavoblik se javlja uglavnom kod poklopaca, kod kojih je dug-metasta dr{ka sli~no suèna pri vrhu, ~ime je prilago|enalak{em rukovanju. Ono {to, me|utim, nije zabeleènokao karakteristika poklopaca je puno}a dr{ke, a tako|e igle|osanje unutra{njosti koje je sasvim sporadi~no, zbog~ega je ovaj sud i opredeljen u zdele.Mesto nalaza:– U. U. 1971. g.; kvadrat XIV/21, ukop; A: 154, MGB:

II/1554.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/24Manja zdela zvonolikog oblika, na niskoj koni~noj

stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene ili peskovite gline, crveneboje pe~enja. Unutra{njost je jednobojno, zeleno gle|osa-na ili ima belo slikane uspravne trake i ùtu glazuru. Saspoljne strane na dnu nalazi se naknadno urezana ozna-ka, najverovatnije vlasnika posude.

Malobrojni primerci zdela ovog tipa veoma su sli~nime|usobno u pogledu svih karakteristika, me|u kojima

je i debljina zidova. Za razliku od recipijenta, stopa je fini-je modelovana i tanjih zidova.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; Prolom, ~i{}enje kana-

la; A: 25.– D. G. Zapadni cvinger 1971. g.; sonda 4/71, kota 73,03 m.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/25Duboka zdela pro{irenog ravnog oboda, kosih zidova

trbuha, {irokog blago konveksnog dna. Ra|ena je od pre-~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Ukras ~ine urezanikoncentri~ni krugovi oko dna, a na jednoj posudi prstomje blago utisnuta spirala. Unutra{njost je negle|osana ilimrko gle|osana.


Tip I/23R 1: 4

Tip I/24R 1: 4

Tip I/25R 1: 4

Osobenost ovog tipa predstavlja obod koji je i sa unu-tra{nje strane pro{iren. I pored toga {to je vodoravno ilikoso postavljen, na gornjoj povr{ini nalaze se jedan ili tri`ljeba. Manje bri`ljiva izrada pojedinih primeraka naslu-}uje se po neujedna~enim potezima kojima su skidaneivice dna.Mesto nalaza:– Z. P. 1972–73. g.; sonda 8/72–73, sloj VI–VII; A: 23.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/26Koni~na zdela lu~nog, savijenog oboda, blago zao-

bljenih zidova trbuha, ravnog {irokog dna, postavljena natri zakrivljene valjkaste noìce. Ra|ena je od gline pome-{ane sa sitnozrnim peskom, ù}kastobele boje pe~enja.Na spoljnoj povr{ini nalaze se gusti plitki urezi, a unutra-{njost je tamnozeleno gle|osana.

I ova zdela je, kao i prethodno obra|ene koje pripa-daju raznovrsnoj grupi sa noìcama, delimi~no sa~uvana,ali se moè pretpostaviti da je imala {uplju, vodoravno po-stavljenu ru~ku. Oblik noìca, njihova visina, kao i ~inje-nica da su na spoljnoj povr{ini recipijenta vidljivi tragoviizlaganja otvorenom plamenu idu u prilog pretpostavcida je ova zdela kori{}ena za kuvanje ili grejanje hrane. Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; sonda u prolomu; A: 305.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/27Mala, duboka zdela blago izvijenog i u`ljebljenog

oboda ~ija je ivica talasasto obra|ena utiskivanjem prsti-ma, kalotastog tela, {irokog dna, na niskoj koni~noj stopi.Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Preko

unutra{nje i ve}eg dela spoljne povr{ine nalazi se, prekobelog premaza, sloj zelene glazure dosta lo{eg kvaliteta.

Izuzetna pojava ovog tipa zdele analizu svodi na ne-koliko op{tih zapaànja. Kalotast oblik recipijenta sa {iro-kim dnom, kao i vrsta oboda nemaju paralela me|u zdela-ma. Ukrasna ivica oboda, me|utim, izvedena je veomasli~no kao na zdelama I/19, dok se koni~na neprofilisanastopa javlja veoma retko, i to na pojedinim primercimazdela I/6. Tako|e, ovo je jedina posuda kod koje je uo~enoljuspanje glazure, koje naj~e{}e nastaje usled nedovoljnovisoke temperature prilikom drugog pe~enja posude, pri~emu je i sama glazura bez sjaja, {to mo`da ukazuje i nanjenu nedovoljno ve{tu pripremu.Mesto nalaza:– U. U. 1980. g.; sonda II/80.Datovanje: 17. vek.

TIP I/28Zdela zvonolikog oblika, ravnog oboda, sa `ljebom

na unutra{njoj strani, zaobljenog dna, na niskoj koni~nojstopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Gle| zelene boje nanesena je preko ù}kastobelog prema-za u koji je potopljeno dve tre}ine recipijenta.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 33.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/29Duboka zdela bikoni~nog oblika, na niskoj koni~noj

stopi. Ivica oboda je malo pro{irena i ravna, gornji deo re-


Tip I/26R 1: 4

Tip I/27R 1: 4

Tip I/28R 1: 4

Tip I/29R 1: 4

cipijenta ima zidove zako{ene ka unutra i sa spoljne stra-ne plitke kanelure, a donji je zaobljen i gladak. Ra|ena jeod peskovite gline, crvene boje pe~enja. Cela posuda je ze-leno gle|osana, preko tankog sloja belog premaza.Mesto nalaza:– D. G. 1979. g.; kvadrat F, G/XIX, XX, sloj III–IV.Datovanje: 17. vek.

TIP I/30Plitka zdela {irokog vodoravnog oboda, bikoni~nog

recipijenta, ravnog dna, na niskoj prstenastoj stopi. Ra|e-na je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra-{njost je svetlozeleno, nekada ùto gle|osana.

Varijantu predstavlja zdela vi{e zaobljenog tela. Re|eje, pored jednobojne glazure, unutra{njost ukra{ena u sti-lu koloritnog sgrafita – slikano je zelenom i ùtom bojomispod bledoùte glazure.

Sli~an oblik posude, mada pli}eg recipijenta, postojime|u tanjirima (tip V/5), zbog ~ega se ne moè u potpu-nosti isklju~iti mogu}nost iste namene.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 2; A: 23.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 24.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VI, jama 20; A: 134.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/31Plitka zdela {irokog, koso razgrnutog oboda uspravno

izvu~ene ivice, koni~nog tela zaobljenih zidova, ravnogdna, na niskoj koni~noj stopi. Ra|ena je od pre~i{}ene gli-ne, crvene ili crvenkastomrke boje pe~enja. Unutra{njostje zeleno gle|osana.

Prema dubini recipijenta ovaj tip zdele je na granicitanjira, {to se vidi iz me|usobne sli~nosti sa tipom V/6.Me|utim, one su bliske i zdelama I/3, i to po vrsti oboda.Mesta nalaza:– G. G. Jugozapadni bedem 1974. g.; sonda 1/74, horizont I;

A: 5.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 13 (2 posude), MGB: II/1666, II/1669.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/32Duboka zdela ve}ih dimenzija, {irokog, koso razgr-

nutog oboda uspravne ivice, ovalnog ili bikoni~nog trbu-ha, {irokog blago konveksnog dna. Ra|ena je od pre~i{}e-ne gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle-|osana ili slikana – belom bojom uspravne trake i zele-nom glazurom mrlje.

Odrednice ovog tipa zdele predstavljaju vrsta oboda,dubina recipijenta i oblik dna koji su jasno nazna~eni na


Tip I/31R 1: 4

Tip I/30R 1: 4

Tip I/32R 1: 4

oba primerka. Me|utim, spu{tanje ivice oboda, ~ime sedobija efekat kragne, kao i razli~it oblik tela sudova pred-stavljaju osobenosti na osnovu kojih se izdvajaju varijante.Budu}i da su otkrivene svega dve posude ovog tipa, nije bi-lo mogu}e utvrditi da li nazna~ene razlike predstavljajupostojane osobine. Na osnovu toga bi trebalo razmotritieventualno razdvajanje sudova u samostalne tipove, {to jemogu}e razre{iti samo na osnovu ve}eg uzorka.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, sloj

iznad kaldrme; A: 21.Datovanje: 17. vek.

TIP I/33Duboka zdela koni~nog oblika, {irokog ravnog dna.

Obod je uspravan, ravne ivice, a dno ima zadebljanu ivicu,dok je povr{ina u vidu tankog diska. Ra|ena je od pre~i{}e-

ne gline, sive boje pe~enja, ima ugla~anu unutra{njost i, napojedinim primercima, urezani ukras izveden ~e{ljem.

Ovo je oblik koji bi se mogao nazvati ~inijom, a spe-cifi~nost predstavlja `ljeb na unutra{njoj strani koji bimogao biti oslonac za poklopac.Mesta nalaza:– G. G. 1968. g.; blok XII, XXI; MGB: 462, 463 (2 posude).– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 11, turski hori-

zont I; A: 211.Datovanje: 16–17. vek.

TIP I/34Mala zdela–~inija, uspravnog trakastog oboda kane-

lisanog sa spoljne strane, koni~nog trbuha, {irokog rav-nog dna nagla{ene ivice. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, cr-vene boje pe~enja. Unutra{njost je slikana: na beloj podlo-zi zelene mrlje i bezbojna glazura ili na beloj podlozi mrketufne i `uta glazura.

Prema obliku oboda i trbuha postoji velika sli~nostizme|u ove i zdele I/10, {to predstavlja ote`avaju}u okol-nost u slu~ajevima kada nedostaje dno, ili kada su u pita-nju usitnjeniji delovi sudova, jer se tada {irina i dubina re-cipijenta ne mogu pouzdano utvrditi.Mesta nalaza:– G. G. 1988. g.; Severozapadni bedem, kanal za vodovod.– Zoolo{ki vrt 1988. g.; jama za {aht br. 4.Datovanje: 16–17. vek.

LonciLonci predstavljaju formu koja se najmanje pro-

menila tokom duge istorije grn~arskog zanata. Ipak,svaka epoha nosi osobenosti u pogledu oblika i na-mene ovih posuda, time i njihove veli~ine i dekora-tivnosti. U odnosu na epohu srednjeg veka, produk-cija lonaca je unekoliko razli~ita, bar kada je u pita-nju Beograd i neposredno susedstvo. Mada postoje33 tipa, ve}ina je zastupljena samo sa jednim pri-merkom, dok su posude koje se ~e{}e javljaju grupi-sane u svega nekoliko razli~itih tipova.

Ono {to se ve} na prvi pogled uo~ava jeste posto-janje ve}eg broja razli~itih velikih lonaca sa dve dr-{ke – }upova. Oni predstavljaju zamenu za amfore ipitose i, sli~no njima, imaju specifi~ne oblike. Me-|utim, po dve dr{ke imaju i pojedini lonci srednje


Tip I/33R 1: 4

Tip I/34R 1: 4

veli~ine koji su, tako|e, mogli sluìti za ~uvanje zrna-stih, ali i nekih drugih namirnica. Svi oni imaju rav-no dno, pored toga {to su i manji od njihovih sred-njovekovnih i ranovizantijskih prete~a, tako da supredstavljali prenosne kontejnere za skladi{tenje na-mirnica. Uz }upove, nije zanemarljiv ni broj lonacasa jednom dr{kom, kao samostalnih ili kao, uslovnore~eno, varijanti u okviru oblika uobi~ajenih kuhinj-skih posuda.

Sli~no zdelama, i oblici lonaca ostaju u ve}oj me-ri u vezi sa produkcijom poslednje srednjovekovneetape – 15. veka. S obzirom na veliku koli~inu u celostisa~uvanih posuda, tipolo{ko odre|ivanje nije pred-stavljalo te{ko}u. U okviru pojedinih oblika uo~avajuse izvesne razlike, kao {to su manja ili ve}a kosina obo-da, profilacija otvora, (ne)postojanje dr{ke, ili duì-na vrata, {to nije predstavljalo kriterijum za izdvaja-nje varijanti. Tako|e, neke posude imaju razli~itooblikovan donji deo recipijenta, {to je veoma te{ko ili~ak nemogu}e utvrditi na osnovu ulomka. Zbog togasu pojedini lonci donekle razli~ite profilacije opre-deljeni u jedan tip, ~ime je, smatramo, umanjena za-buna prilikom tipolo{kog odre|ivanja ulomaka.

TIP II/1Lonac trakasto profilisanog i sa spoljne strane u`lje-

bljenog oboda, ovalnog trbuha, {ireg dna pro{irene ivice,sa masivnom kolenastom dr{kom, ovalnog preseka. Ra-|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Prekospoljne povr{ine nanesen je sloj belog premaza i zelenaglazura na obodu, sa spoljne i sa unutra{nje strane.

Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. g.; sonda 2/72, jama kod

ugla T 1; A: 60. Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/2Lonac isko{enog trakastog oboda, ovalnog ili loptas-

tog trbuha, ravnog dna, sa trakastom dr{kom kolenastogoblika koja polazi od otvora i zavr{ava se na sredini trbu-ha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, re|eod gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, sivomrke bojepe~enja. Pojedini primerci imaju zeleno gle|osanu unu-tra{njost, kao i deo spoljne povr{ine oko i ispod otvora, a~esto se ispod glazure javlja ukras slikan belom bojom.

Najzna~ajnije razlike koje se javljaju me|u primerci-ma opredeljenim u ovaj tip odnose se na profilaciju oboda– naj~e{}e su to slabije ili ja~e nagla{ena rebra i njihov po-loàj. Trbuh, koji je u osnovi ovalnog oblika, ~e{}e imanajve}u {irinu na sredini, a tek u retkim slu~ajevima gor-nji deo trbuha je izrazito loptast. Kao najre|a varijanta ja-vljaju se lonci uzanog, ovalnog trbuha.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985; podrum, jama 1; A: 14.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 2.– G. G. Jugozapadni bedem 1973. g.; Dizdareva kula.– D. G. 1977. g.; sonda 1/97, jama 2; A: 4214 (2 posude).– D. G. 1977. g.; sonda 1/97, jama 2; A: 4216.– D. G. 1977. g.; sonda 1/97, jama 2; A: 4217.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 238–239 (5

posuda).– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: jama u atrijumu; A: 363.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

122–123 (4 posude).Datovanje: druga polovina 15 – prva polovina 17. veka.

TIP II/3Lonac isko{enog oboda koso zase~ene ivice, {irokog

bikoni~nog trbuha. Ra|en je od gline pome{ane sa sitno-zrnim peskom, mrkosive boje pe~enja.

Neobi~an oblik ovog lonca nastao je, ~ini se, usled ne-dovoljne ve{tine grn~ara da oblikuje telo suda – u toku pro-cesa izvla~enja visine lonca zid je previ{e stanjen, pa jeusled teìne gornjeg dela do{lo do njegovog spu{tanja, {toje izazvalo o{tar prelom trbuha, time i njegov bikoni~an ob-lik. Tragovi tog procesa vidljivi su, veoma jasno, sa unutra-{nje strane, dok spolja{njost izgleda kao plitko narebrena.


Tip II/1R 1: 4

Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 8.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 646 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/4Lonac isko{enog oboda profilisane ivice, loptastog

trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|en je od gline pome{ane sasitnozrnim peskom, crvene mrkosive ili sive boje pe~enja.Na pojedinim primercima je jednostavan urezan ukras, asasvim retko i zeleno gle|osana unutra{njost.

Me|u ovim loncima zapa`aju se manje razlike u ob-likovanju unutra{nje strane oboda, koja je prete`no rav-na, ali postoje i primerci sa {irokim plitkim `ljebom.Mesta nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 4, 5/71, ukop; A: 174.– Z. P. 1971. g.; sonda 7/71, jama; A: 4.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

124 (2 posude).


Tip II/3R 1: 4

Tip II/4R 1: 4

Tip II/2R 1: 4

– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, slojiznad kaldrme; A: 153.

Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/5Veliki lonac–}up, isko{ene ivice oboda, kratkog vra-

ta, kru{kolikog trbuha, sa dve trakaste dr{ke kolenastogoblika koje polaze ispod oboda i zavr{avaju se iznad sredi-ne trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~e-nja. Ukras je izveden na gornjem delu recipijenta, u viduurezanih, jednostavnih linearnih motiva. Unutra{njostsuda je zeleno ili maslinasto gle|osana, a nekada su glazu-re istih boja nanesene i preko spoljne povr{ine, delimi~noili sasvim.

Na ovim }upovima uo~ena su dva na~ina oblikova-nja ivice oboda: moè biti stanjen na vrhu ili ravan sa izvu-~enom ivicom. Drugo zapaànje odnosi se na kvalitet gla-zure. Naime, na jednom primerku, onom koji je ceo gle-

|osan i spolja i iznutra, glazura je neujedna~ene boje, pre-te`no mrka sa mestimi~nim tragovima zelene, zbog ~egase moè pretpostaviti da je trebalo da bude maslinasta, alinije na odgovaraju}i na~in napravljena.Mesta nalaza:– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 4; A: 101.– D. G. 1977. g.; kvadrat E/IV, jama 47; A: 1305.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 647–648 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.


Tip II/5R 1: 4

Tip II/6R 1: 4

TIP II/6Lonac jako povijenog trakastog oboda, {irokog oval-

nog ili loptastog trbuha, {ireg ravnog dna, sa malom tra-kastom dr{kom koja polazi od otvora i zavr{ava se na ra-menu suda. Ra|en je od solidno pre~i{}ene kaolinske gli-ne pome{ane sa sitnozrnim peskom, ù}kastobele bojepe~enja. Spolja{njost recipijenta je prekrivena veoma plit-kim paralelnim urezima ili `ljebovima, a unutra{njost je,

kao i deo oko otvora sa spoljne strane mrko ili ùto, a sa-svim retko i zeleno, gle|osana.

Ovi lonci ra|eni su u nekoliko veli~ina, od sasvimmalih do velikih, uobi~ajenih za kuvanje namirnica. Sviprimerci imaju tanke zidove i malu specifi~nu teìnu.Obod, koji je u osnovi povijen u vidu »kragne«, nekada jeura|en kao trakast, sa donjom ivicom izvu~enom u {pic,{to u finalnom izgledu posude pruà isti efekat. Tako|e,


Tip II/7R 1: 4, detalji 1:2, 1: 4

na pojedinim sudovima spoljna ivica oboda je u{tinutaprstima – ima tzv. ukras u vidu sa}a.U pogledu {irine trbu-ha varijantu bi predstavljali izduèni lonci, gotovo jajoli-kog oblika tela. Sasvim izuzetno dno posude ima pro{ire-nu, o{tru ivicu.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1996. g.; sonda u prolomu (2

posude).– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 27, MGB: II/1675.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 14, turski ho-

rizont I; A: 99.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 126.Datovanje: druga polovina 15–17. vek.

TIP II/7Lonac isko{enog oboda zaobljene ili koso zase~ene

ivice, {irokog loptastog trbuha, ravnog dna. Pojedini pri-merci imaju trakastu dr{ku tunelastog oblika koja polaziod otvora i zavr{ava se iznad sredine trbuha. Ra|en je odgline pome{ane sa sitnozrnim peskom, nekada i tucanimkre~njakom, mrke, sive ili crvene boje pe~enja. Ukras, akopostoji, prete`no je na gornjem delu suda, i to su jedno-stavni linearni motivi, nebri`ljivo urezani. Izuzetno se jav-ljaju snopovi paralelnih vodoravnih linija, kao i po jednaaplicirana dekorativna traka. Ve}i broj lonaca na dnu imareljefne oznake.

Ovo je tip lonca koji se u najve}em broju javlja u kul-turnim slojevima iz vremena prve osmanske vlasti u Beo-gradu, a tako|e i kasnije. Razlike me|u otkrivenim pri-mercima u najve}oj meri se ogledaju u na~inu oblikovanjagornjeg dela suda, pa se tako, kao varijante, javljaju o{tarprelaz iz vrata u rame ili lu~an, u vidu kratkog vrata. [iro-ko telo postavljeno je na {ire dno, tako da ve}ina lonaca ucelokupnom izgledu deluje vre}asto; sasvim retko se donjideo suda izduùje, ~ime se dobija ve}a visina i naizgledovalna forma. Sve posude su veoma kvalitetne izrade –imaju tanke zidove, kao i dna, {to uz simetri~nost pokazu-je ve{tinu oblikovanja.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 30.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4b/73,

jama 1; A: 10.– G. G. Jugozapadni bedem 1974. g.; sonda 1/74, horizont I;

A: 6.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 26 (5 posuda), MGB: II/1644–1646, II/1650, II/1653.

– D. G. 1976. g.; kvadrati B, D/IV, V, jama; A: 53.– D. G. 1978. g.; kvadrat E/III, jama 53; A: 1573.– P. D. P. 1977. g.; sonda 1/77, sloj VII (2 posude).– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 240 (6 posuda).– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: prostorija 5, jama; A:

639.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 127.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/8Mali lonac trouglasto profilisanog oboda na unutra{-

nju stranu povijene ivice, kratkog vrata, izduènog ovalnogtrbuha, na ~ijem se gornjem delu nalaze gusto raspore|e-na plitka rebra, sa trakastom dr{kom kolenastog oblikakoja polazi od otvora i zavr{ava se na gornjem delu trbuha.Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, crveneboje pe~enja. Preko spoljne povr{ine nanet je sloj gustogbeli~astog premaza, dok je unutra{njost zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; kula V, sonda 16/68,

horizont III–c; A: 139.Datovanje: 16. vek.


Tip II/8R 1: 4

Tip II/9R 1: 4, detalj 1:2

TIP II/9Plitak lonac {irokog otvora, isko{enog, gotovo vodora-

vnog oboda trakasto profilisane ivice, nekada sa `ljebompo sredini, kratkog vrata, elipsoidnog trbuha, {irokog rav-nog dna. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim pe-skom i tucanim kre~njakom, mrkocrvene boje pe~enja.Na dnu se nekada nalazi reljefna oznaka – rozeta u krugu.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 16–A, sloj I; A: 10.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 25 (2 posude).– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: jama u atrijumu; A: 385.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/10Lonac uspravnog ili isko{enog oboda ravne ivice,

o{tro prelomljenog ramena, cilindri~nog trbuha, {ireg rav-nog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~e-nja. Na ramenu je aplicirana tanka dekorativna traka, anekada postoji i bogat linearni ukras, izveden kombinaci-jom ureza i uboda. Spoljna povr{ina suda je zeleno ili ma-slinasto gle|osana, delimi~no ili sasvim, nekada prekopodloge od belo`u}kastog premaza.

Iako ovaj tip predstavlja lonac cilindri~nog recipi-jenta, druga prikazana posuda, sude}i prema profilu sa-~uvanog dela, ima bikoni~no ili ovalno telo, a tako|e i dvedr{ke. Me|utim, na osnovu ovako malog ulomka nije po-stojala mogu}nost ni za grafi~ku rekonstrukciju izgledadonjeg dela, tako da je posuda priklju~ena tipu II/10 kaoudaljena varijanta.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 16–A, sloj I; A: 11.Datovanje: 17. vek.

TIP II/11Lonac isko{enog oboda zaobljene ivice, koni~nog vra-

ta, ovalnog (jajolikog) trbuha, nekada rebrasto profilisa-nog. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvenkastomrke bojepe~enja. Unutra{njost je gle|osana – prozirnom mrkomili gustom maslinastom glazurom.

Ovo je tip lonca koji nema specifi~no obele`je, tako dakriterijum za izdvajanje varijanti predstavlja prelaz obodau trbuh koji je kod manjeg suda veoma o{tar. Rebrastaprofilacija trbuha izvedena je `ljebovima, {to nije uobi~a-jeno za kuhinjske lonce iz ovog razdoblja.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 16–A, horizont

II B; A: 35.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 14, turski hori-

zont I; A: 98.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/12Lonac isko{enog visokog oboda koso zase~ene ivice,

loptastog trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|en je od glinepome{ane sa sitnozrnim peskom, mrkocrvene boje pe~e-nja. Ukras je slikan belom bojom – krupne spirale u nizu italasasta linija, a preko cele povr{ine suda naneta je ma-slinasta glazura.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 15; A: 28.Datovanje: 16–17. vek.


Tip II/10R 1: 4

Tip II/12R 1: 4

Tip II/11R 1: 4

TIP II/13Veliki lonac–}up isko{enog oboda sa plitkim `lje-

bom na unutra{njoj strani, uzanog vrata, {irokog lopta-stog trbuha. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnimpeskom, crvene boje pe~enja. Sud je bogato ukra{en line-arnim motivima izvedenim to~ki}em ili ubodima ~e-{ljem – vodoravne i kose trake, zatim urezanim talasa-stim linijama, kao i prstima modelovanim apliciranimtrakama.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati D, E/IV, V, jama 17; A: 56.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/14Lonac blago isko{enog trakastog i sa unutra{nje stra-

ne u`ljebljenog oboda, {irokog ovalnog trbuha, ravnogdna, sa malom tunelastom dr{kom koja polazi od otvora izavr{ava se iznad sredine trbuha. Ra|en je od gline pome-{ane sa sitnozrnim peskom, sive boje pe~enja.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1996. g.; sonda u prolomu, slu-

~ajan nalaz.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/15Lonac uspravno izvu~enog trakastog oboda, sa `lje-

bom sa unutra{nje strane, {ireg ovalnog trbuha, {irokogravnog dna. Ra|en je od gline pome{ane sa krupnozrnimpeskom, svetlomrke boje pe~enja. Spoljna povr{ina obra-|ena je {irokim plitkim rebrima.Mesto nalaza:– D. G. 1976. god.; kvadrat D/V, jama 14; A: 372. Datovanje: 16. vek.

TIP II/16Lonac isko{enog oboda ravne, nekada zaobljene ivice,

kratkog vrata, loptastog trbuha, {irokog ravnog dna. Poje-dini primerci imaju kolenastu dr{ku trakastog presekakoja polazi od otvora i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra-|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, nekada itucanim kre~njakom, u nijansama mrke boje pe~enja.Du` recipijenta je ukras u vidu gustih, plitkih `ljebova.Mesta nalaza:– Z. P. 1961. g.; sonda C 3/61, dubina 0,65–0,85 m; MGB:

III/1734.– D. G. 1979. g.; kvadrat E/I, jama 25; A: 1089.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 242 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/17Veliki lonac–}up prstenasto profilisane ivice oboda,

kratkog cilindri~nog vrata, {irokog loptastog trbuha. Ra|enje od solidno pre~i{}ene gline pome{ane sa sitnozrnimpeskom, neujedna~ene boje pe~enja – iznutra i delimi~no


Tip II/14R 1: 4

Tip II/15R 1: 4

Tip II/13R 1: 4

na prelomu svetlosive, spolja crvene, a preko povr{ine okootvora i na vratu nanesena je maslinastozelena glazura.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I–VII, D/III–IV, C/V, turski ho-

rizont I; A: 582.Datovanje: 16. vek.

TIP II/18Mali lonac isko{enog oboda kose ivice, nekada rebra-

sto profilisanog sa spoljne strane, kratkog vrata, loptastogtrbuha, uèg ravnog dna. Ra|en je od gline pome{ane sasitnozrnim peskom, liskunskim prahom i sitnim koma-dima kre~njaka, crvenkastomrke boje pe~enja. Na pojedi-nim posudama je spoljna povr{ina obra|ena plitkim re-brima.

Mesta nalaza:– V. K. Cvijeta Zuzori} 1973. g.; sonda 1, jama; A: 13, MGB:

1923.– U. U. 1971. g.; kvadrat XIV/23; A: 48, MGB: 1389.– Z. P. 1972. g.; sonda 7/72, jama 1.– D. G. 1978. g.; kvadrati D, E/III, jama 54; A: 1536.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/19Lonac–}up razgrnutog oboda vodoravne ivice, sa apli-

ciranom trakom u korenu vrata, jajolikog trbuha, uskogravnog dna. Pojedini primerci imaju trakastu dr{ku. Ra-|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, crveneili crvenkastomrke boje pe~enja. Ukras ~ini urezana vo-doravna linija i ubodi noktom u nizu. Na spoljnoj povr{i-ni posude nanesen je tanak sloj ù}kastobelog premaza imrka gle|, a pojedine posude su i oslikane belom bojomispod zelene glazure.

Ovaj lonac se prema obliku moè bliè odrediti kao}up, mada je u odnosu na druge iz ove skupine znatno ma-nji. Prema profilu gornjeg dela suda sli~an je loncu II/13.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I–VII, D/IV,V, VII, C/V, turski

horizont II; A: 497.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 243.Datovanje: kraj 16–prva polovina 17. veka.

TIP II/20Lonac zako{enog oboda prstenasto zadebljane ivice,

levkastog vrata, uskog ovalnog trbuha. Ra|en je od solid-no pre~i{}ene gline pome{ane sa sitnozrnim peskom,ù}kaste boje pe~enja. Spoljna povr{ina, delimi~no i unu-tra{nja su tirkizno gle|osane.


Tip II/16R 1: 4

Tip II/17R 1: 4

Tip II/18R 1: 4

Mesto nalaza:– Z. P. 1972. g.; sonda 7/72, sloj VII.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/21Lonac {irokog otvora, trakastog oboda povijenog u

vidu kragne, {irokog ovalnog trbuha, ravnog dna, sa ma-lom tunelastom dr{kom koja polazi od otvora, prelazinjegovu ivicu i zavr{ava se na ramenu suda. Plitke vodo-ravne kanelure gusto su raspore|ene du` ve}eg dela reci-pijenta. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim pe-skom, ù}kaste boje pe~enja. Unutra{njost je okerùtogle|osana.

Kao i ranije analizirani sudovi od kaolinske gline iovaj ima tanke zidove i malu specifi~nu teìnu.Mesto nalaza:– D. G. 1973. g.; sonda 3/73, jama 3; A: 8.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/22Mali lonac kosog oboda, kratkog vrata, loptastog trbu-

ha, sa kolenastom dr{kom kru`nog preseka koja polazi odotvora i zavr{ava se iznad sredine trbuha. Ra|en je od pre-~i{}ene gline, svetlosive boje pe~enja i ima tamnosivi pre-maz metalnog sjaja preko spoljne povr{ine.Mesto nalaza:– U. U. 1971. g.; kvadrat XIV/21, ukop; A: 158.Datovanje: 16–17. vek.


Tip II/19R 1: 4

Tip II/20R 1: 4

Tip II/21R 1: 4

Tip II/22R 1: 4

TIP II/23Lonac kosog, rebrasto profilisanog oboda, kratkog

vrata, jajolikog trbuha, ravnog dna, sa trakastom dr{komkoja polazi od otvora i zavr{ava se ispod ramena suda. Ra-|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Preko po-vr{ine je tanak sloj poroznog belog premaza.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem, sektor izme|u kapija; MGB:

II/1487.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/24Lonac {irokog otvora, isko{enog oboda zaobljene ivi-

ce, sa spoljne strane rebrasto profilisan, ovalnog (vre}a-stog) trbuha, konkavnog dna o{tro pro{irene ivice, sa ma-lom tunelastom dr{kom koja je aplicirana na sredini trbu-ha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, beli~aste boje pe~enja. Ucelosti je gle|osan – spolja tamnozeleno, a iznutra masli-nastozeleno.

Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; sonda u prolomu; A: 308.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/25Lonac uspravno izvu~enog oboda zaobljene ivice, {i-

rokog ovalnog trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline pome-{ane sa sitnozrnim peskom, `u}kaste boje pe~enja. Spolj-na povr{ina i unutra{njost neposredno ispod otvora su tir-kizno gle|osani.Mesto nalaza:– U. U. 1971. g.; kvadrat XIV/23; A: 277.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/26Lonac–}up levkastog otvora koso zase~ene ivice,

o{tro prelomljenog ramena, ovalnog trbuha, sa dve dr{kekoje polaze od ramena i zavr{avaju se iznad sredine trbu-ha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Ceosud je zeleno ili maslinasto gle|osan, nekada preko beli-~astog premaza.


Tip II/23R 1: 4

Tip II/24R 1: 4

Tip II/25R 1: 4

Tip II/26R 1: 4

Me|u loncima sa dve dr{ke ovo je jedan od dva tipakojima su obuhva}ene manje posude, odnosno, uobi~aje-ne srednje veli~ine. U profilaciji postoji nekoliko manjihrazlika, kao {to su du`i ili kra}i obod koji je nekada nare-bren, kao i jasno isticanje ramena, budu}i da od tog mestapolaze dr{ke. U celokupnom izgledu posuda mo`e imatiovalno ili kru{koliko telo.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. god.; sonda 2/72; jama

kod severnog ugla, turski horizont I; A: 61.– D. G. 1978. g.; kvadrat E/III, jama 53; A: 1571.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

125 (4 posude).– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 649 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/27Veliki lonac isko{enog oboda pro{irene i zaobljene

ivice, {irokog loptastog trbuha. Ra|en je od gline pome-{ane sa sitnozrnim peskom, crvene boje pe~enja. Ispodoboda i na sredini trbuha urezane su vodoravne linije,preko kojih su belom bojom slikane ta~ke i krupne polu-spirale, a povr{ina je za{ti}ena tankim slojem bezbojneglazure.Mesto nalaza:– G. G. Sahat kula 1987. g.; sonda 7/87, jama 29; A: 254.Datovanje: 16. vek.

TIP II/28Veliki lonac–}up sa dve dr{ke, vodoravnog oboda tro-

uglaste ivice, kratkog vrata, {irokog loptastog trbuha, rav-nog ili blago konveksnog dna, sa kolenastim dr{kamaovalnog preseka koje polaze od korena vrata i zavr{avajuse na gornjem delu trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline,crvene ili mrke boje pe~enja. Ukras na posudi je urezan,

linearnog tipa. Preko spoljne, delimi~no i unutra{nje po-vr{ine je zelena ili bezbojna glazura.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; nivo koliba: trem, sonda 1/87, po-

vr{ina sa tragovima gorenja.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/29Veliki lonac–}up vodoravnog oboda, cilindri~nog

vrata, ovalnog trbuha, {ireg ravnog dna pro{irene ivice, sadve uzdignute tunelaste dr{ke ovalnog preseka koje pola-ze od korena vrata i zavr{avaju se iznad sredine trbuha.Ra|en je od pre~i{}ene gline crvene boje pe~enja. Spoljnapovr{ina je delimi~no zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 647.Datovanje: 17. vek.


Tip II/27R 1: 4

Tip II/28R 1: 4

TIP II/30Lonac sa dve dr{ke, vodoravnog, trougaono profilisa-

nog oboda, kratkog levkastog vrata, loptastog trbuha, sadve male kolenaste dr{ke ovalnog preseka koje polaze odramena i zavr{avaju se na sredini trbuha. Na obodu i vra-tu su guste plitke kanelure, kao i ispod ramena. Ra|en jeod pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Preko spoljnepovr{ine je deblji sloj belog premaza.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati D, E/III, jama 23; A: 158.Datovanje: 16–17. vek.

TIP II/31Lonac–}up sa dve dr{ke, trougaono profilisanog obo-

da, kratkog vrata, o{tro prelomljenog ramena odakle po-laze trakaste dr{ke koje se zavr{avaju na sredini loptastogtrbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Posuda je slikana belom bojom, preko koje je do ramenananesena maslinasta glazura, dok je cela unutra{njostmrko gle|osana.Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonde 4, 5/71, horizont II; A: 53.Datovanje: 17. vek.

TIP II/32 Lonac isko{enog, spolja rebrasto profilisanog, a iz-

nutra u`ljebljenog oboda zaobljene ivice, kratkog vrata,ovalnog trbuha, u`eg ravnog dna, sa malom lu~nom dr-{kom ovalnog preseka koja polazi od oboda i zavr{ava sena sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Preko unutra{nje i spoljne povr{ine sudananesen je deblji sloj belog premaza, a unutra{njost je ibledozeleno gle|osana.Mesto nalaza:– D. G. 1979. g.; kvadrat E/VI, jama 22; A: 103.Datovanje: 16. vek.

TIP II/33Lonac isko{enog oboda, sa plitkim `ljebom na unu-

tra{njoj strani, kratkog vrata, ovalnog trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene gline, `u}kastobele boje pe~enja. Ukras geo-metrijskog stila slikan je tamnocrvenim pigmentom.


Tip II/29R 1: 4

Tip II/30R 1: 4

Tip II/31R 1: 4

Tip II/32R 1: 4

Tip II/33R 1: 4

Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kv. E/III, jama 15; A: 44.Datovanje: 16–17. vek.

Kr~aziNajpotpuniji pregled oblika pruàju kr~azi, iako

je broj tipova manji nego u prethodno analiziranimformama – 26. Osnovni kriterijum za opredeljenjeoblika u formu kr~aga predstavlja uzan, naj~e{}eokrugao otvor, kao i uzan vrat–grli}. Iako su ovakveposude generalno ozna~ene terminom kr~ag, za svakitip data je blià odrednica, s obzirom na specifi~nostpojedinih elemenata. Tako se u okviru tipologije kr-~aga javljaju testije, ibrici, kondiri i bardaci, dok sujednostavnim nazivom kr~ag obja{njeni oni oblicikoji su u bliskoj vezi sa srednjovekovnim posudamaza vino ili vodu. Bliòm odrednicom testija obja{njenaje posuda koja ima grli} i {iroko telo, duù kolenastudr{ku, dok izlivnik u vidu piska ne predstavlja, popravilu, obavezan element.48 Osnovnu karakteristi-ku bardaka predstavlja zakrivljeni pisak koji je spo-jen sa grli}em, kao i obod oblikovan u vidu ~a{ice,dok je telo u pogledu profilacije sli~no testijama.49

Kondir ima otvor koji je talasasto modelovan u viduizlivnika ili kljuna, izduèn vrat i trbuh elipsastog ililoptastog oblika.50 On oblikom u celini podse}a nabakarne posude, zbog ~ega ne ~udi {to ve}ina kondiraiz Beograda pripada skupini sivo gla~ane-metalizira-ne keramike. Za razliku od prethodnih, karakteristi-ke relevantne za odre|ivanje ibrika bilo je znatno te-è izdvojiti, zato jer ova vrsta ni u narodnoj keramicinije do kraja definisana. Odre|uju se kao posude de-lom sli~ne bardacima, ali sa slobodnim i koso posta-vljenim piskom, a zbog izrazite profilacije doneklese mogu porediti i sa testijama, mada, za razliku odnjih, imaju {iri otvor i jabuku na vratu koji je, uz to,{iri od grli}a testije.

Posebnu nedoumicu je predstavljalo izdvajanjeonih oblika kr~aga, delom i bokala, za koje je utvr|e-no da su mogli imati specifi~nu namenu, koja isklju-~uje kuhinjsku i stonu. U pitanju su, prevashodno,

posude iz skupine negle|osane keramike, kr~azi saizvijenim i profilisanim piskom (kao {to su pojedinitipa III/9, a mo`da i III/23) i bokali sli~ni na{imaVI/4, za koje je pretpostavljeno da su kori{}eni za po-livanje prilikom umivanja ili ritualnog pranja.51 Ia-ko se, naravno, upotreba pojedinih posuda u ovakvusvrhu ne moè u potpunosti isklju~iti, one su kao ob-lik zastupljene u na{em pregledu, utoliko {to kon-tekst nalaza na podru~ju Beograda nije isklju~ivaonjihovu osnovnu – kuhinjsku namenu.

Od 16. veka se, prevashodno na ibricima, ~e{}ejavlja sito (re{etka) neposredno ispod otvora ili nasredini vrata, i u vezi sa tim i mali otvor za vazduh iz-nad dr{ke. Me|utim, re{etka u funkciji filtera nijebila nepoznata grn~arima iz razdoblja poznog sred-njeg veka sa ovih prostora, ali je imala mesto samona zavr{etku piska i predstavljala je izuzetnu pojavu.Ve}i broj tipova kr~aga je sa izlivnikom u vidu piska.On je na recipijent apliciran na dva na~ina: na telu jenapravljen otvor (kru`nog ili, ~e{}e, nepravilnog ob-lika), a potom je pisak nalepljen, ili je probijen, a ivi-ce su izvijene kao oslonac za apliciranje izlivnika.

TIP III/1Kr~ag–testija uzanog okruglog otvora, kratkog vrata sa

o{trim rebrom na sredini, od kojeg polazi trakasta dr{ka izavr{ava se na gornjem delu ovalnog (jajolikog) trbuha.Ra|en je od ù}kastobele (kaolinske) gline izme{ane sasitnozrnim peskom, ili svetlocrveno pe~ene, tako|e pe-skovite gline. Pojedini primerci su ùto gle|osani ili ima-ju linearni ukras slikan mrkom bojom. Sporadi~no imaposuda ra|enih od pre~i{}ene gline, sive boje pe~enja, saprigla~anom spoljnom povr{inom.

Kr~azi ovog tipa javljaju se srazmerno ~esto u materi-jalu iz Beograda i svi su, bez obzira na izradu od razli~itihsmesa gline i obradu spoljne povr{ine, u ve}oj meri ujed-na~eni po profilaciji. Razlika postoji u obliku oboda, pri~emu je zaobljen, ravno zavr{en otvor ~e{}i. Zbog toga, va-


D 48 Tomi} 1983: kat. br. 604, 607, 639, 641, 645, 1734, 1981, 1989,1997, 1999, 2000, 2003, 2013.D 49 Tomi} 1983: kat. br. 692, 817, 818.D 50 Tomi} 1983: kat. br. 847, 850, 855, 1769, 1796.D 51 Tomi} 1983: 133, 137.

rijantu predstavlja trakast obod stanjene ivice. Tako|e,uo~ava se da je vrat na pojedinim primercima duì, i to ugornjem delu izme|u otvora i dr{ke, dok je u donjem delulevkast ili cilindri~an. Mesta nalaza: – G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 11.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, I–II o.s.;

A: 35.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/VI, VII, jama 22; A: 106.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/VI, VII, jama 22; A: 106a.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/2Kr~ag–ibrik okruglog otvora koso zase~ene ili zaoblje-

ne ivice, levkastog grla sa ovalnim pro{irenjem, tzv. jabu-kom, od kojeg polazi trakasta dr{ka i zavr{ava se na sredinitrbuha, ravnog {ireg dna. Sve posude imaju pisak za izliva-nje te~nosti, ~iji zavr{etak ne prelazi liniju otvora. Ra|enje od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna povr-{ina gornjeg dela je ukra{ena na nekoliko na~ina: oslika-na je zelenom ili mrkom bojom i ̀ uto gle|osana, zatim sli-kana belom bojom ispod zelene glazure, kao i tehnikomkoloritnog sgrafita.

Kr~azi ovog oblika bili su ra|eni u nekoliko veli~ina,pri ~emu su brojnije male i posude srednje veli~ine, dok seveliki kr~azi javljaju sasvim sporadi~no. Pored malih raz-lika u odnosima pojedinih elemenata suda, kao {to su du-ìne oboda i vrata, zatim oblik piska i veli~ina dr{ke, izra-zita razlika je u obliku trbuha koji je loptast ili elipsast ujednoj varijanti, a u drugoj jajolik.Mesta nalaza:– U. U. 1972. g.; kvadrat XIV/23, sloj XII; A: 482, 485, MGB:

II/1588, 1591.– Z. P. 1972. g.; sonda 6/72, sloj XI; MGB: II/1891.– D. G. 1976. g.; sonda 5/76, jama 5; A: 404.– D. G. 1976. g.; kvadrat E/VI, jama 22; A: 126a.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 251.– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: jama u atrijumu; A:

364–365 (3 posude).– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:


TIP III/3Kr~ag {irokog okruglog otvora, ravnog oboda, cilind-

ri~nog vrata sa plasti~nim rebrom na sredini odakle pola-zi masivna trakasta dr{ka i zavr{ava se na sredini ovalnogtrbuha, uèg ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, sve-tlocrvene ili crvene boje pe~enja. Ukraz je urezan – snopparalelnih vodoravnih linija koje su na pojedinim posu-dama o{trije izvedene, u vidu `ljebova.

Svi kr~azi ovog oblika su ve}ih dimenzija i veoma susli~ni me|usobno. Me|utim, izvesne razlike postoje kaoposledica tehnike kojom se rebro izvla~i iz linije vrata, tako


Tip III/1R 1: 4

Tip III/2R 1: 4

da na pojedinim posudama vrat dobija bikoni~an oblik.Osim manjih razlika u {irini recipijenta, pojedine posudesu masivne, imaju debele zidove.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 26.– Z. P. 1970. g.; sonda 2a/70, III o.s.; MGB: I/1733.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; kula V, sonda 16a/68,

jama.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I, II, iznad poda ku}e 5; A: 756.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 255 (3–4 po-

sude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/4Kr~ag–ibrik okruglog otvora, levkastog grla, kratkog

vrata sa uglastim pro{irenjem na vrhu, od kojeg polazi tra-kasta dr{ka i zavr{ava se na sredini loptastog trbuha, {iregravnog dna. Na ramenu se nalazi izlivnik u vidu piska. Ra-|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Gornjapolovina suda je zeleno gle|osana.

Ve}ina elemenata ovog tipa sli~na je ranije analizira-nim kr~azima III/2. Me|utim, ovaj kr~ag umesto jabukena vratu ima o{tru-ugaonu profilaciju, kao i ve}u {irinuvrata u celini.Mesta nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 8/71; XVI–XVIII o.s.; A: 41.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 256.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

136–138 (4–5 posuda).Datovanje: 16–17. vek.


Tip III/3R 1: 4

Tip III/4R 1: 4

TIP III/5Kr~ag–testija uzanog okruglog otvora, trakastog obo-

da, uzanog grla sa plasti~nim rebrom po sredini, du`eg,{irokog vrata sa jabukom na vrhu od kojeg polazi trakasta,rebrasto profilisana dr{ka i zavr{ava se na ramenu. Trbuhje, verovatno, {irok, loptastog oblika. Ra|en je od pre~i-{}ene gline, sive boje pe~enja, ima tamnosivi premaz i de-limi~no gla~anu povr{inu.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 15.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/6Kr~ag–bardak okruglog otvora ravne ivice, levkastog

grla sa jabukom, duga~kog vrata, elipsastog trbuha, {iro-kog, ravnog ili blago konveksnog dna. U korenu grla nala-zi se re{etka (sito) za pre~i{}avanje vode. Izlivnik u vi-du duga~kog piska postavljen je na rame u gotovo usprav-nom polo`aju, pri vrhu je povezan sa jabukom. Ra|en jeod pre~i{}ene gline, svetlosive boje pe~enja, ima tamnosi-vi premaz i gla~anu povr{inu metalnog sjaja.

Na svega nekoliko otkrivenih posuda uo~ene su raz-like koje se, kada je u pitanju gornji deo suda, mogu pore-

diti sa ranije analiziranim tipom III/2. Zbog donjeg delasuda, ~iji oblik varira od loptastog do elipsastog, kao i ja-snog izdvajanja dna koje je u krajnjoj varijanti u vidu sto-pe, oni su bliski pojedinim varijantama tipova III/7 iIII/8, {to realnim ~ini pretpostavku o tipu suda koji nije upunoj meri standardizovan.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. g.; sonda 2/72, jama kod

T 1; A: 71.– D. G. 1977. g.; kvadrati D/V, VI, jama 35; A: 1265.– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor 3.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/7Kr~ag–kondir sa izlivnikom u vidu kljuna, {ireg cilin-

dri~nog, rebrasto profilisanog vrata, loptastog ili elipsoid-nog trbuha, {irokog dna ravne ili o{tro pro{irene ivice. Is-pod kljuna se nalazi sito za pre~i{}avanje vode, a nepo-sredno iznad ili pored dr{ke postoji jedna, retko dve, rupi-ce koje imaju ulogu ventila za vazduh. Dr{ka polazi od vr-ha vrata i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i-{}ene gline, sive boje pe~enja i ima povr{inu ugla~anu dometalnog sjaja. Gornja polovina trbuha je dekorisana jed-nostavnim urezanim linearnim motivima.

Me|u kr~azima je ovaj oblik posude najbrojnije za-stupljen. Razlike u op{tem izgledu primeraka opredeljenih


Tip III/5R 1: 4

Tip III/6R 1: 4

Tip III/7R 1: 4

u ovaj tip ogledaju se, u najve}oj meri, u obliku trbuha,kao i u {irini i visini vrata. Varijantu predstavlja posudalevkastog oboda, dugog cilindri~nog vrata i malog lopta-stog trbuha. Specifi~nost predstavlja izlivnik koji je savi-jen prema obodu, tako da izgleda kao izgu`van. Ostaje ne-poznato da li je to bila namera ili posledica gre{ke u tokuprocesa oblikovanja suda. Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 1; A:

61 (2 posude).– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 29.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73,

sloj III.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 13.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; Sahat kapija, sonda

7/87, jama 20; A: 238.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; Sahat kapija, sonda

7/87, jama 21; A: 255.– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

139–140 (4 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/8Kr~ag sa izlivnikom u vidu kljuna, {irokog kratkog

vrata, {irokog elipsastog trbuha, u`eg ravnog dna. Sito zapre~i{}avanje vode nalazi se ispod oboda odakle polazi iduga dr{ka koja se zavr{ava na sredini trbuha. Iznad dr{keje mali otvor – ventil za vazduh. Ra|en je od gline pome{a-

ne sa sitnozrnim peskom, crvene boje pe~enja. Vrat i gor-nji deo trbuha ukra{eni su paralelnim nizovima uboda iz-vedenih radlom.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 47.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 141.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.

TIP III/9Kr~ag–ibrik okruglog otvora, cilindri~nog ili levka-

stog grla sa plasti~nim rebrom ili jabukom, kratkog vrata,{ireg ovalnog trbuha, ravnog dna. Dr{ka polazi od rebra(jabuke) i zavr{ava se na sredini trbuha, a masivan izvijenpisak je apliciran na rame suda. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene ili mrkocrvene boje pe~enja.


Tip III/8R 1: 4

Tip III/9R 1: 4

Kr~azi ovog tipa su uglavnom masivni – imaju ve}uspecifi~nu teìnu, {to je posledica tehnike pe~enja na ni-òj temperaturi, a u pojedinim slu~ajevima i ve}e debljinezidova primeraka. Re~ je o standardizovanom tipu, bezobzira na manje razlike u poloàju oboda i obliku trbuha;izuzetno se javlja i vre}ast oblik recipijenta u kombinacijisa {irokim dnom. Velikoj ujedna~enosti kr~aga svakakodoprinosi oblik piska koji izgleda kao izvu~en iz tela, iakoje apliciran, i to nad srazmerno uzanim otvorom u odnosuna debljinu zida. Tako|e, umesto plasti~nog rebra u vrhuvrata, odakle polazi dr{ka, samo u izuzetnim slu~ajevimajavlja se ovalno pro{irenje–jabuka.Mesta nalaza:– U. U. 1980. g.; sonda II/80, jama 1 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/10Kr~ag–testija uzanog okruglog otvora, prstenasto pro-

filisanog oboda, kru{kolikog grla, kratkog vrata, loptastogtrbuha, {ireg ravnog dna pro{irene ivice. Dr{ka polazi odkorena grla i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna povr{ina jedo sredine zeleno ili ùto gle|osana. Urezi u vidu vodorav-nih `ljebova nalaze se na vratu i gornjoj polovini trbuha.

Ovo je u potpunosti standardizovan oblik kr~aga ko-ji se javlja u dve veli~ine, kao sasvim mala i kao velika po-suda.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; kula V, sonda 16–A,

turski horizont II–A ; A: 22.– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, sloj

iznad kaldrme; A: 158.Datovanje: kraj 16–17. vek.

TIP III/11Kr~ag–bardak okruglog otvora, prstenasto profilisa-

nog oboda, levkastog grla, kratkog vrata, {ireg, loptastogtrbuha. Sito za pre~i{}avanje vode nalazi se ispod grla oda-kle polazi i traka koja povezuje izlivnik u vidu piska, apli-ciran na ramenu suda. Ra|en je od gline pome{ane sa sit-nozrnim peskom, crvene boje pe~enja. Traka koja spajaizlivnik i recipijent je ukra{ena kosim urezima sa rupica-ma izme|u njih.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; kula V, sonda

16–A, turski horizont II–B; A: 39.Datovanje: prva polovina 17. veka.

TIP III/12Kr~ag–ibrik okruglog otvora, isko{enog oboda, levka-

stog grla sa jabukom, dugog vrata, elipsastog trbuha, {iro-kog ravnog dna o{tre ivice. Sito za pre~i{}avanje vode senalazi na sredini grla. Trakasta dr{ka je aplicirana na jabu-ku ili u visini sita, a u oba slu~aja zavr{ava se neposredno iz-nad sredine trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, sive bo-je pe~enja i ima sivo gla~anu povr{inu metalnog sjaja.Ukras je, prete`no, na vratu i ramenu, u vidu linearnih mo-tiva izvedenih ~e{ljem i apliciranih dekorativnih traka.

Ovo je standardizovan oblik kr~aga, sude}i po profi-laciji i vrsti ukrasa. Razlike postoje u duìni vrata, {to jeuticalo i na poloàj dr{ke. Naime, u slu~ajevima kada jedr{ka aplicirana na jabuku posude imaju duì vrat, ~ime


Tip III/11R 1: 4

Tip III/10R 1: 4

Tip III/12R 1: 4

je pove}ana i ukupna visina kr~aga. Kod niìh posuda vratje kra}i, a dr{ka polazi od grla suda.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 1 (2 posude).– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 21 (2 posude).– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 1; A: 86.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/13Kr~ag–testija uzanog okruglog otvora, manje ili vi{e

kupastog grla sa trakastim oja~anjem, kratkog vrata, jajo-likog trbuha, uèg ravnog dna pro{irene ivice. Ra|en je odpre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Ukras je izvedenslikanjem belom bojom – motiv riblje krlju{ti ili uspravnetrake, a preko celog suda je sloj zelene glazure.

Re~ je o standardizovanom tipu posude kod koje se ucelokupnom izgledu isti~e specifi~an oblik grla, sa plasti~-nim rebrom. Ono je trakasto i na pojedinim primercimaizlazi iz linije profila u vidu male kragne. Pored manjih raz-lika u obliku oboda i veli~ini dr{ke, osnovni kriterijum zaizdvajanje varijanti predstavlja oblik trbuha koji je jajolik ililoptast, {to uslovljava i duìnu vrata pojedina~ne posude.Mesta nalaza:– Z. P. 1970. g.; sonda 1a/70, sloj XIII.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 31, MGB: II/1662.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/14Ve}i kr~ag o{tro prelomljenog ramena, zvonolikog tr-

buha, sa masivnim piskom apliciranim na ramenu i satrakastom dr{kom. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Ukra{en je tehnikom koloritnog sgrafita, sli-kan oker bojom i ùto gle|osan.

Uprkos tome {to nedostaju va`ni elementi, posuda jezastupljena kao tip zbog osobenog oblika trbuha. Izgledotvora se moè delimi~no pretpostaviti, i to na osnovu ob-lika otvora u korenu vrata. Naime, zakrivljenost tog delaupu}uje na ovalni, a ne okrugli presek vrata, {to pretpo-stavlja talasast oblik otvora u vidu izlivnika ili kljuna, a ta-ko|e i {iri vrat, kao {to je grafi~kom rekonstrukcijompredloèno. Trbuh bi se mogao ozna~iti kao bikoni~an: ugornjem delu je zvonolik, a donji konus je, verovatno, ova-lan i oslonjen na ravno ili prstenasto dno.Mesto nalaza:– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 42a.Datovanje: 16. vek.

TIP III/15Mali kr~ag okruglog otvora, cilindri~nog vrata, lop-

tastog trbuha, blago konveksnog dna pro{irene ivice. Ma-sivna dr{ka polazi od sredine vrata i zavr{ava se na sredinitrbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.

Posuda je skladnih proporcija i srazmerno tankih zi-dova, {to naru{ava masivna dr{ka, zbog koje cela posudaima i ve}u specifi~nu teìnu. Jednostavnost profilacije idobar zanatski kvalitet i{li bi u prilog mi{ljenju da ovaj tipkr~aga predstavlja jedan od serijski proizvo|enih, ali nea-traktivnih kerami~kih proizvoda, ~ime bi se mogla obja-sniti njihova sporadi~na pojava na podru~ju Beograda.Mesto nalaza:– D. G. 1979. g.; kvadrat D/XIX, I sloj.Datovanje: 17. vek.


Tip III/13R 1: 4

Tip III/14R 1: 4

Tip III/15R 1: 4

TIP III/16Mali kr~ag (kondir?) okruglog otvora, stanjenog

oboda zaobljene ivice, cilindri~nog vrata koji se {iri u do-njem delu i prelazi u elipsasti trbuh, dok je dno {iroko na-gla{ene ivice. Sito za pre~i{}avanje vode nalazi se dubljeispod otvora, a duga~ka dr{ka okruglog preseka polazi odsredine vrata i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene gline, sive boje pe~enja i ima sivo gla~anu po-vr{inu metalnog sjaja. Na ramenu se nalaze nizovi urezaizvedenih to~ki}em–radlom, dok su na trbuhu urezanevodoravne linije ili elipsasta udubljenja.

Me|u otkrivenim kr~azima ovog tipa pojedini pri-merci imaju uì levkast vrat, {to predstavlja jedinu razlikuu pogledu oblika u celini.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 5.– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 4.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/17Kr~ag okruglog otvora ravne ivice, duèg levkastog

vrata, rebrasto profilisanog u korenu, loptastog trbuha,uskog ravnog dna u vidu profilisane stope. Izvijena traka-sta dr{ka, kanelovana po sredini, polazi ispod otvora i za-vr{ava se na ramenu. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Spoljna povr{ina je do sredine trbuha zelenogle|osana.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VI, jama 20; A: 157.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/18Kr~ag okruglog otvora ravne ivice, dugog levkastog

vrata sa malim plasti~nim rebrom u korenu, elipsastog tr-buha, {ireg ravnog dna trakasto obra|ene ivice. U gor-njem delu vrata nalazi se sito za pre~i{}avanje vode, dok

se otvor sa strane za protok vazduha nalazi u visini re{etkei pored dr{ke, kolenastog oblika i ovalnog preseka, koja sezavr{ava na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline,svetlosive boje pe~enja i ima gla~anu spoljnu povr{inu.Na vratu i ramenu nalazi se po jedan snop talasastih linijaurezanih ~e{ljem.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2, A: 24.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/20Kr~ag–ibrik okruglog otvora, vodoravnog, {ireg traka-

stog oboda, levkastog rebrasto profilisanog grla sa jabu-kom, jajolikog ili loptastog trbuha, {ireg blago konveksnogdna trakasto nagla{ene ivice. Kolenasta dr{ka trakastogpreseka polazi od jabuke i zavr{ava se pribli`no na sredinitrbuha, dok je duga~ak izvijen pisak za izlivanje te~nostiapliciran na ramenu. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Spoljna povr{ina je do sredine trbuha ùtoili zeleno gle|osana, a na ve}ini posuda javlja se, ispodglazure, ukras u vidu uspravnih traka slikanih belom bo-jom, ~esto i snop vodoravnih linija urezanih ~e{ljem.


Tip III/16R 1: 4

Tip III/17R 1: 4

Tip III/18R 1: 4

Ovo je u potpunosti standardizovan tip posude, kodkojeg se uo~avaju dva oblika trbuha: jajolik (ovalan) i lop-tast, {to je jedina izrazita razlika. Drugu ~ini profilacija gr-la koje je cilindri~no sa plitkim `ljebovima ili je levkastogoblika, glatko ili sa jednim ili dva `ljeba; to za posledicuima slabije istaknutu jabuku, ~ija oblina izlazi iz linijeprofila. Pisak ne prelazi liniju otvora, ali je na pojedinimprimercima vi{e zakrivljen pri vrhu.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 8.– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 25.– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

135, 137 ( 2 posude).

– P. D. P. Palata 1987. g.; jama u atrijumu, A: 364.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/21Kr~ag talasastog otvora u vidu kljuna, dugog vrata,

elipsoidnog trbuha, uskog konveksnog dna udubljenih zi-dova. Na jednom primerku utvr|eno je postojanje sita zapre~i{}avanje vode ispod otvora. Dr{ka polazi, verovatno,ispod otvora i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene kaolinske gline, svetlokrem boje pe~enja. Pre-ko povr{ine suda je bledo`uti premaz, na kojem su slikaneukr{tene linije crvenom i mrkocrvenom bojom, a mesti-mi~no i ve}e fleke zelene ili maslinaste glazure.


Tip III/20R 1: 4

Mesta nalaza:– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 655 (2 posude).– Predgra|e, Dor}ol 1978. g.; sloj I–II.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/23Kr~ag–ibrik okruglog otvora ravne ivice, ovalno pro-

{irenog grla, kratkog vrata sa plasti~nim rebrom, jajoli-kog trbuha, {ireg ravnog dna. Kolenasta dr{ka ovalnogpreseka polazi od rebra na vratu i zavr{ava se neposrednoiznad sredine trbuha. Na istom polo`aju, sa suprotne stra-ne, apliciran je masivan pisak za izlivanje te~nosti. Ra|enje od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.


Tip III/21R 1: 4

Tip III/23R 1: 4

Elemente prepoznavanja ovog tipa predstavljaju {i-roko grlo, poloàj dr{ke i na~in apliciranja piska. Me|unavedenim delovima jedino oblik grla nije u potpunostistandardizovan, {to je dovelo i do manjih razlika u vrstioboda. Profilacija vrata sa mestom pro{irenja, tako|e, ni-je izvedena dosledno, ali to je pojava koja se uo~ava i kodve}ine drugih tipova kr~aga.Mesta nalaza:– V. K. Kastrum 1978. g.; blok 5, sonda 1/78, jama; A: 529.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, is-

pod sloja {uta; A: 56a.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/24Kr~ag–ibrik okruglog otvora, kratkog isko{enog obo-

da zaobljene ivice, cilindri~nog grla sa jabukom, uzanogkratkog vrata, rebrasto profilisanim na prelazu u rame, ja-jolikog trbuha, uèg ravnog dna pro{irene ivice iznad kojeje niz uboda izvedenih noktom. Izvijena trakasta dr{kapolazi od pro{irenja na grlu i zavr{ava se na ramenu suda.Na prelazu iz vrata u rame apliciran je izvijeni pisak za izli-vanje te~nosti. Ra|en je od gline izme{ane sa sitnozrnimpeskom, mrkocrvene boje pe~enja. Ceo sud je gle|osanpreko sloja beli~astog premaza – gornja polovina zeleno, adonja ùtozeleno.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; jama u atrijumu; A: 364.Datovanje: 16. vek.

TIP III/26Kr~ag okruglog otvora zaobljene ivice, {ireg levka-

stog vrata, elipsastog trbuha, blago konveksnog dna pro-filisane ivice. Na vrhu vrata nalazi se sito za pre~i{}avanjevode i ispod nje mali otvor–ventil za vazduh. Kolenastadr{ka okruglog preseka polazi ispod re{etke i zavr{ava sena ramenu suda. Ra|en je od pre~i{}ene gline, sive bojepe~enja i ima povr{inu ugla~anu do metalnog sjaja.Ukras je izveden to~ki}em, u vidu paralelnih nizova du`celog suda.Mesto nalaza:– G. G. 1987. g.; Sahat kapija, jama 21; A: 255.Datovanje: 16–17. vek.


Tip III/24R 1: 4

Tip III/26R 1: 4

Tip III/27R 1: 4

TIP III/27Kr~ag talasastog otvora u vidu kljuna, isko{enog obo-

da ravne ivice, dugog levkastog vrata, loptastog trbuha, {i-rokog dna o{tre ivice. Na vrhu vrata nalazi se sito za pre~i-{}avanje vode i ispod njega mali otvor–ventil za vazduh.Lu~na dr{ka trakastog ili ovalnog preseka polazi ispod re-{etke i zavr{ava se pribli`no na sredini trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene gline, sive boje pe~enja i ima povr{inu ugla~a-nu do metalnog sjaja. Ukras ~ine snopovi urezanih vodo-ravnih i talasastih linija izvedenih ~e{ljem, koji je nekadakombinovan sa okruglim ubodima.

Kr~ag ovog tipa predstavlja posuda koja ima levkastvrat, ~esto sa plitkim {irokim rebrima u donjem delu. Va-rijanta oblika ima {iri konkavan vrat, zbog ~ega je prelaz utrbuh blaì, {to u celokupnom izgledu posude ne predsta-vlja izrazitu razliku.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 13.Datovanje: 16–17. vek.

TIP III/28Kr~ag trakastog otvora u vidu kljuna, kosog izvijenog

oboda, levkastog grla, cilindri~nog vrata, elipsastog trbu-ha, ravnog dna trakasto profilisane ivice. Ispod oboda senalazi sito za pre~i{}avanje vode.

Kolenasta dr{ka okruglog preseka polazi u visini sitai zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, sive boje pe~enja i ima povr{inu ugla~anu do metal-nog sjaja. Ukras ~ine vodoravne linije izvedene ~e{ljem ikosi ubodi.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73,

sloj III.Datovanje: 16–17. vek.

PoklopciSkroman broj od 16 oblika samo donekle ukazu-

je na njihovu raznovrsnost. U pogledu namene javlja-ju se dve vrste: uobi~ajeni poklopci za lonce, kao ioni mali koji su, u stvari, zapu{a~i za kr~age i bokale.Poklopci koji su pokrivali lonce gotovo da se ne razli-kuju od poznosrednjovekovnih, po oblicima i tehno-lo{kim osobinama, pre svega smesama glina kori-{}enih za izradu, tako|e i vrstama ukra{avanja. No-vu pojavu predstavljaju zapu{a~i razli~itih oblika,iako zbog profilacije dugmetaste dr{ke na prvi po-gled ostavljaju utisak me|usobno sli~nih posuda.

TIP IV/1Poklopac sa tunelastom dr{kom koja spaja dugmeta-

sto telo i diskoidni obod ravne ivice, nekada nareckane navrhu. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom,crvene ili mrke boje pe~enja. Trbuh je nekada ukra{enurezanim linijama.

Odrednicu tipa predstavljaju oblik oboda i poloàjdr{ke, pri ~emu od {irine oboda zavisi oblik tela poklopca.Iz tog razloga, kod poklopca koji ima uì disk prelaz u teloje izdignut pod o{trim uglom i nad tim elementom je telo– vrh poklopca bikoni~nog oblika, najverovatnije sa ma-lim dugmetastim zavr{etkom, koji je mogao imati otvorza izlazak pare.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 16.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VI, jama 20; A: 137.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/2Poklopac isko{enog oboda zaobljene ivice, sa `ljebom

sa unutra{nje strane, koni~nog tela, dugmetaste dr{ke.Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, crve-ne ili mrke boje pe~enja. Pojedini primerci imaju linearniukras, slikan crvenom ili crvenkastomrkom bojom.


Tip IV/1R 1: 4

Tip III/28R 1: 4

Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 17.– D. G. 1976. g.; kvadrat F/III, jama 15; A: 21.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/3Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, uspravno posta-

vljene, nekada izduène, unutra{nje i vodoravne ili kosoizvu~ene spoljne ivice, plitkog koni~nog tela, profilisanedugmetaste dr{ke, sa zaobljenim ili ravnim zavr{etkom.Ra|en je od pre~i{}ene ili gline pome{ane sa sitnozrnimpeskom, mrkocrvenkaste, sive ili ù}kastobele boje pe~e-nja. Spoljna povr{ina je zeleno ili ùto gle|osana, a spora-di~no se javlja i slikani ukras belom i zelenom bojom. Pri-merak ra|en od ù}kastobele gline ima tirkizno gle|osanupovr{inu.

Me|u posudama koje odre|uju vrsta ra~vastog obo-da i profilacija tela, postoje manje razlike. Visina unutra-{nje ivice varira, tako da je na pojedinim primercima onau vidu izduènog cilindri~nog elementa. Profil tela je uosnovi koni~an, ~e{}e je zaobljen, a sasvim izuzetno imao{tre prelome, dok je visina tako|e razli~ita. Dugmetastadr{ka je izvedena na dva na~ina: profilisana i jednostav-na, a u okviru obe ove vrste javlja se nekoliko varijanti.

Mesta nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 10/71; MGB: II/1848.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 1; A: 33.– D. G. Severoisto~ni bedem 1964. g.; kula IV, sonda 3/64;

A: 170.– P. D. P. Palata 1985. g.; podrum, iznad poda; A: 80.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/4Poklopac ra~vastog oboda, koso postavljene unutra{-

nje i vodoravno izvu~ene spoljne ivice koja se nastavlja uravan, plo~asti gornji deo. Ra|en je od gline pome{ane sasitnozrnim peskom i komadi}ima tucanog kre~njaka,mrkocrvenkaste boje pe~enja.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, sloj I–IIIa;

A: 43.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 236.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/5Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, koso postavljene

ili lu~ne unutra{nje i vodoravno izvu~ene spoljne ivice,koni~nog trbuha zaobljenih zidova, dugmetaste profilisa-ne dr{ke. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline, sive boje pe~e-nja, sa tamnosivim premazom metalnog sjaja, nanetimpreko spoljne povr{ine.

Prema {irini tela postoje dve varijante ovih poklopaca,mada su zidovi na jednak na~in zaobljeni i visina je pribli-`no jednaka. Tako|e, postoji razlika u obliku unutra{njeivice oboda, koja je u osnovi isko{ena, ali je ravna ili lu~nooblikovana.


Tip IV/2R 1: 4

Tip IV/3R 1: 4

Tip IV/4R 1: 4

Tip IV/5R 1: 4

Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 4/71, horizont I;

A: 2.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 1; A:

62.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 15/68, II sloj;

A: 72.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 651.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/6Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, lu~ne unutra{nje

i vodoravno izvu~ene spoljne ivice, zvonolikog tela, profili-sane dugmetaste dr{ke. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline,svetlosive boje pe~enja, sa tamnosivim premazom metal-nog sjaja, nanetim preko spoljne povr{ine.

Telo ovih zapu{a~a razli~ito je izvedeno u gornjemdelu, tako da se javlja ravan ili zaobljen zid. Dr{ka je nare-brena ili sa malim profilisanim dugmencetom zaobljenogvrha.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 2; A:


TIP IV/7Poklopac ravnog oboda, koni~nog tela, dugmetaste

dr{ke. Ra|en je od pre~i{}ene ili gline pome{ane sa sitno-zrnim peskom, crvene ili mrkocrvenkaste boje pe~enja.Pojedini primerci imaju linearni ukras oko oboda, slikanbelom bojom, ili je isti deo suda zeleno gle|osan.

Kod ovog tipa poklopca obod ima kosu ili trakastu,kanelisanu ivicu. Kosina tela u pojedinim slu~ajevimaprelazi u blago zaobljen profil. ^esto je na gornjem delutela mali otvor za izlazak pare. Cela dr{ka je aplicirana natelo, a naknadno je sa unutra{nje strane probu{en kanaldo dugmetastog zavr{etka.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 7.– D. G. 1997. g.; sonda 1/97, jama 2; A: 4220.– D. G. 1979. g.; kvadrat E/VI, jama 22; A: 125.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/8Poklopac ravnog oboda, koni~nog tela, ravne dr{ke

o{tro profilisane trakaste ivice. Ra|en je od gline pome{a-ne sa krupnozrnim peskom i tucanim kre~njakom, mrko-crvenkaste ili mrkosive boje pe~enja. Mali otvor za izlazakpare nalazi se ispod dr{ke, a na ravnoj povr{ini nekada jereljefna oznaka.

Iako je ovo jasno odre|en tip poklopca, u procesu ob-likovanja standard nije u punoj meri ispo{tovan. Utisak jeda zavr{ni deo ima elemente koji odre|uju tipolo{ki ob-lik, i to su {iroka dr{ka sa o{trom trakastom ivicom i nje-no postolje, kao i kosina tela. Sloboda u izvo|enju tih ele-menata ogleda se u razli~itom obliku postolja dr{ke, koji jenekada levkast, dok na pojedinim primercima u potpuno-sti nedostaje, ve} se dr{ka gradi neposredno iz tela. Profiltela je, tako|e, razli~it: zaobljen ili prelomljen, dok je ivi-


Tip IV/6R 1: 4

Tip IV/7R 1: 4

Tip IV/8R 1: 4

ca oboda ravna ili isko{ena. Mesto otvora za izlazak pareje, tako|e, proizvoljno odre|eno.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 18, MGB: II/1651.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 14, turski ho-

rizont I; A: 91, MGB: II/1482.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 652.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/9Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, uspravno posta-

vljene unutra{nje i vodoravno izvu~ene spoljne ivice, ko-ni~nog tela i male dugmetaste dr{ke sa kupastim vrhom.Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Prekopovr{ine je nanet sloj belog premaza i zelena glazura.

Za razliku od srodnih poklopaca ra~vastog oboda (tipIV/3), ovaj se izdvaja i debljinom zida, kao i puno}om dr{ke.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 18.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/10Poklopac blago uvu~enog, sa unutra{nje strane u`lje-

bljenog oboda, zvonolikog tela. Ra|en je od gline pome{a-ne sa sitnozrnim peskom, mrkosive boje pe~enja.

Zvonoliko telo zaobljenog profila, najverovatnije pre-lazi u dugmetastu dr{ku, sli~nu poklopcima IV/2 i IV/7.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati E/II–VII, D/IV, VI, VII, C/V, turski

horizont II; A: 458.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/11Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, lu~ne unutra-

{nje i vodoravno izvu~ene spoljne ivice, kalotastog tela,male dugmetaste dr{ke zaobljenog vrha. Ra|en je od pre-~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna povr{ina je ze-leno gle|osana.

Sli~no prethodno analiziranom poklopcu IV/9, i kodovog se uo~ava izrazita debljina zida, kao i puno}a dugme-taste dr{ke.Mesto nalaza:– U. U. 1978. g.; sektor II, sonde 1, 2, nasipni slojevi.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/12Poklopac ra~vastog oboda, uspravno postavljene

unutra{nje i vodoravno izvu~ene du`e spoljne ivice, ko-ni~nog tela i udubljene dr{ke sa trakasto izvu~enom ivi-com. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Preko povr{ine je sloj `u}kastobelog premaza.

Osim po veli~ini, ovaj poklopac se od drugih sa ra-~vastim obodom razlikuje i po dr{ci koja je {iroka, sa ivi-com pogodnom za prihvatanje. Tako|e, obrada spoljnepovr{ine nano{enjem premaza na poklopcima ove vrstepredstavlja sasvim izuzetnu pojavu.Mesto nalaza:– D. G. 1969. g.; kula II, sloj {uta.Datovanje: 16. vek.

TIP IV/13Poklopac oblika deblje plo~e prstenasto oblikovane

ivice, sa dr{kom ovalnog preseka koja polazi od ivice obo-da i zavr{ava se na sredini tela. Ra|en je od gline pome{a-ne sa krupnozrnim peskom i sitnim komadima tucanogkre~njaka, mrke boje pe~enja. Ukra{en je kosim paralel-nim ubodima nokta i urezanom talasastom linijom.Mesto nalaza:– P. D. P. nasip; A: 2.Datovanje: 16–17. vek.


Tip IV/9R 1: 4

Tip IV/10R 1: 4

Tip IV/11R 1: 4

Tip IV/12R 1: 4

TIP IV/14Poklopac na spoljnu stranu izvu~enog oboda zaoblje-

ne, nekada ravne ivice, sa `ljebom na unutra{njoj strani,koni~nog tela, dugmetaste dr{ke trakasto profilisane ivi-ce. Ra|en je od pre~i{}ene ili gline pome{ane sa sitnozr-nim peskom, sive boje pe~enja.

Izme|u ovog i poklopca IV/7 postoji ve}a sli~nost nesamo u obliku i visini tela, nego i u vrsti dr{ke. Me|utim,kod ovog je na druga~iji na~in izvedeno oblikovanje dr-{ke, koja je izvu~ena iz tela, dok je samo dugmetasti deoapliciran.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat C/IV, jama 6; A: 304.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/15Poklopac–zapu{a~ ra~vastog oboda, koso postavlje-

ne unutra{nje i vodoravno izvu~ene spoljne ivice, koni~-nog tela, profilisane dugmetaste dr{ke. Ra|en je od finopre~i{}ene gline, sive boje pe~enja, sa tamnosivim prema-zom metalnog sjaja.

Prema obliku tela, ovaj poklopac sli~an je tipu IV/3.Osnovnu tipolo{ku razliku predstavlja isko{ena unutra-{nja ivica oboda, kao i dvostruka profilacija dr{ke koja jekod poklopaca IV/3 sasvim sporadi~na.Mesto nalaza:– G. G. Jugozapadni bedem1974. g.; sonda 1/74, turski ho-

rizont II; A: 3.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 14, turski ho-

rizont I; A: 100.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IV/16Poklopac ra~vastog oboda, koso postavljene unutra-

{nje i vodoravno izvu~ene kratke spoljne ivice, koja je plit-ko narebrena, kalotastog trbuha. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja. Spoljna povr{ina je zeleno gle-|osana.

Profilacija oboda i tela ovog poklopca gotovo su iden-ti~ni istim elementima kod tipa IV/5, ali ovaj poklopacodre|uje postojanje dr{ke. Zbog izrazite sli~nosti izme|upomenutog i ovog tipa poklopca ostaje otvoreno pitanje:da li zbog nedostatka dugmetaste dr{ke ovo predstavljaosoben tip ili je to mo`da posledica nemara grn~ara koji jeposudu pravio?Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati D/VI, VII, jama 12; A: 238.Datovanje: 16–17. vek.


Tip IV/13R 1: 4

Tip IV/14R 1: 4

Tip IV/15R 1: 4

Tip IV/16R 1: 4

TanjiriTanjiri ne predstavljaju zna~ajnu formu posuda

u materijalu iz Beograda, pre svega zbog skromnogbroja od 7 tipova. Tipologija nije razu|ena, a u pitanjusu prepoznatljivi oblici. Naime, svi poreklo imaju uvizantijskoj produkciji 11–12. veka i od tog vremenaostaju, u velikoj meri, neizmenjeni do kraja 17. veka.

TIP V/1Tanjir koni~nog oblika, na niskoj prstenastoj stopi.

Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unu-tra{njost i spoljna povr{ina oko otvora su jednobojno, ze-leno ili ùto gle|osani. Sa unutra{nje strane ispod oboda idu` trbuha urezane su jedna ili dve kanelure, a na pojedi-nim primercima i dno je ukra{eno, u vidu reljefnog meda-ljona koji je izveden to~ki}em–radlom.

Razlika u obliku oboda postoji, ali se ne moè ozna~i-ti varijantom, zbog toga {to je na pojedinim primercimaiskrivljenje nastalo zbog razli~ite {irine i dubine kanelureu tom delu. Karakteristikom oblika moè se smatrati stanji-vanje zida suda u gornjem delu, u zoni oboda, dok stopa idonja polovina recipijenta imaju istu debljinu suda.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 6.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VI, jama 20; A: 135.Datovanje: 16–17. vek.

TIP V/2Tanjir kalotastog oblika, ravne i blago zako{ene ivice

oboda, na niskoj prstenastoj stopi. Ra|en je od gline pes-kovite fakture, crvenkastomrke boje pe~enja. Unutra{-njost je zeleno gle|osana. Na dnu, u medaljonu, nalazi seotisak kru`no ise~enog komada tkanine. Na tanjiru su vid-ljivi otisci tripoda, kojima su posude bile razdvajane prili-kom pe~enja. Povr{ina posude sa spoljne strane je ukra{e-na gusto raspore|enim plitkim `ljebovima.Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 6/71, sloj XVI; A: 223Datovanje: 16–17. vek.

TIP V/3Tanjir bikoni~nog oblika na niskoj prstenastoj stopi.

Obod je vodoravno razgrnut, nekada sa nareckanom ivi-com, stopa je koni~na ili prstenasta. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja. Unutra{nja i delimi~no spoljna


Tip V/1R 1: 4

Tip V/2R 1: 4

Tip V/3R 1: 4

povr{ina su zeleno gle|osane preko sloja beli~astog pre-maza. Sporadi~no se javljaju krupne spirale slikane be-lom bojom ispod ùte glazure.

Ovaj tip posude nije u potpunosti standardizovan,{to se uo~ava na zidovima trbuha koji ~esto imaju blaùprofilaciju. Ta tendencija isti~e sli~nost ovog sa kalota-stim tanjirom V/2.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 8.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VII, jama 11; A: 191.– D. G. 1977. g.; kvadrati E/IV, V, jama 30; A: 1324.Datovanje: 16–17. vek.

TIP V/4Tanjir koni~nog oblika, {irokog gotovo vodoravnog

oboda, na niskoj prstenastoj stopi. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je maslinasto gle-|osana preko sloja belog premaza. Otisci nepravilnog ob-lika poti~u od tripoda i nastali su u procesu pe~enja suda.

Me|u tanjirima ovo je jedina posuda srazmerno debe-lih zidova, kod koje je stopa tako|e masivna, {to doprinosiznatno ve}oj specifi~noj teìni u odnosu na druge tanjire.Mesto nalaza:– D. G. 1978. g.; kvadrat E/III, jama 53; A: 1574.Datovanje: 16–17. vek.

TIP V/5Tanjir vodoravno razgrnutog, lu~nog oboda, oval-

nog, blago prelomljenog trbuha, na niskoj koni~noj stopi.Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unu-tra{njost je jednobojno, zeleno gle|osana ili ukra{ena utehnici koloritnog sgrafita – slikano je mrkom i zelenombojom ispod ùte glazure.

Varijante u okviru ovog tipa tanjira mogu se odreditina osnovu vrste oboda, koji je vodoravan ili kos, {to manjeili vi{e isti~e njegov lu~ni oblik. Specifi~nu pojavu pred-stavlja izrazita debljina dna dekorisanog tanjira, {to jeuo~ljivije zbog veoma tankog zida recipijenta.Mesta nalaza:– G. G. bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 2.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 14, MGB: 1665.Datovanje: 16–17. vek.

TIP V/6Mali tanjir vodoravnog oboda trakaste ivice, koni~-

nog recipijenta, na niskoj koni~noj stopi. Ra|en je od pre-~i{}ene gline, crvene ili mrkocrvenkaste boje pe~enja.Unutra{njost je zeleno ili ùto gle|osana. Na dnu je reljef-ni ukras – rozeta u medaljonuMesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem1969. g.; izme|u Isto~ne kapi-

je I i Isto~ne kapije II; A: 208.Datovanje: 16–17. vek.


Tip V/4R 1: 4

Tip V/5R 1: 4

TIP V/7Tanjir koni~nog oblika, na nikoj stopi. Ra|en je od

pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost je jed-nobojno, zeleno gle|osana, a pojedini primerci su oslikani:belom bojom i ùto gle|osani ili zelenom bojom na belojpodlozi, sa ùtom glazurom.

Za ovaj oblik tanjira karakteristi~an je `ljeb sa unu-tra{nje strane oboda koji je spolja ravno zavr{en (trou-gaon) ili vodoravan, trakast. Tako|e, dno je zaobljeno iliravno, dok je stopa koni~na, sa izvu~enom ivicom, neka-da unutra{njom, a nekada spoljnom.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4/73, ja-

ma 1; A: 7.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/III, D/IV, V, VII, C/III, turski

horizont I; A: 642.Datovanje: 16–17. vek.

BokaliBokali predstavljaju slabije zastupljenu formu

trpeznih posuda – izdvojeno je svega 12 osnovnih ti-pova. I pored toga, oni u dobroj meri predstavljajuraznovrsnost produkcije gradske keramike. U celiniposmatrano, postoje dve grupe: posude uèg okruglog

otvora i duèg vrata, koje su po profilaciji bliè kr~a-zima, i one {iroko otvorenog recipijenta sa talasastomodelovanim izlivnikom, sli~no poznosrednjove-kovnim, ali i savremenim bokalima za vodu.

Iako je re~ o standardizovanim oblicima u okvi-ru pojedinih osnovnih tipova, me|u posudama se ja-vljaju manje razlike u {irini otvora, manjem ili ve-}em nagibu vrata ili obliku trbuha. êst je slu~aj daje u okviru jednog tipa bokala dno ra|eno na dva na-~ina, kao ravno neprofilisano i izvu~ene ivice, sli~nostopi. Tako|e, kod pojedinih oblika dr{ke su razli~i-tog preseka, mada uvek na istom mestu apliciranena sud.

Bokali ne predstavljaju dekorativne posude, iakoje ve}ina gle|osana delimi~no ili sasvim. Uglavnomsu jednobojni, retko se javljaju trake izvedene tehni-kom slivanja, a sgrafito ukras je sasvim sporadi~an.

TIP VI/1Bokal okruglog otvora zaobljene ivice, dugog {irokog

cilindri~nog vrata, malog loptastog trbuha, ravnog dnapro{irene ivice. Dr{ka tunelastog oblika, ovalnog presekasa `ljebovima, polazi od sredine vrata i zavr{ava se na sre-dini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe-~enja. Plitki `ljebovi nalaze se ispod otvora i na ramenu.Spoljna povr{ina je delimi~no gle|osana – zelena glazurananesena je preko belog premaza koji se slivao.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

131–133 (3 posude).Datovanje: 17. vek.


Tip V/6R 1: 4

Tip V/7R 1: 4

Tip VI/1R 1: 4

TIP VI/2Bokal okruglog otvora, cilindri~nog, blago isko{enog

vrata, uskog loptastog trbuha, ravnog dna o{tro nagla{eneivice. Kolenasta dr{ka ovalnog preseka polazi ispod otvorai zavr{ava se neposredno iznad sredine trbuha. Ra|en jeod pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Ve}i deo sudaoslikan je belom bojom, tehnikom slivanja, a preko je na-nesena, u tankom sloju, ùta glazura.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985.g.; podrum, jama 1; A: 11.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VI/3Bokal talasasto oblikovanog otvora, izduènog kru-

{kolikog tela, {irokog ravnog dna pro{irene ivice u vidustope. Tunelasta dr{ka okruglog preseka ili trakasta, pola-zi ispod otvora i zavr{ava se na sredini ili pri dnu recipi-jenta. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene ili mrkocrveneboje pe~enja. Bokal je oslikan belom bojom i ùto ili zele-no gle|osan.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 5/73, ja-

ma 2; A: 102.– G. G. Severozapadni bedem 1968. g.; izme|u dva bede-

ma, sloj pepela u ognji{tu; MGB: II/1064.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VI/4Bokal okruglog otvora, cilindri~nog ili koni~nog vra-

ta, loptastog trbuha, ravnog prstenasto profilisanog dna,ravne ili kose ivice. Tunelasta ili kolenasta dr{ka, trakastaili ovalnog preseka, polazi ispod otvora i zavr{ava se na sre-dini trbuha, re|e na ramenu. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, crvene, a izuzetno i mrkocrvene boje pe~enja. Spoljnapovr{ina je delimi~no gle|osana preko sloja beli~astogpremaza. Nekada se neposredno ispod otvora nalaze `lje-bovi, a u korenu vrata plitka rebra.

U okviru ovog tipa postoji nekoliko bliskih varijanti,izdvojenih prema {irini trbuha koji je loptastog ili elipsas-tog oblika. Tako|e, pojedini bokali koji imaju {iri cilind-ri~an vrat pribliàvaju se obliku VI/1, {to moè da uputi nazajedni~ki prototip. Mada je dr{ka izvijena, {to predstavljajednu od va`nih osobina, sporadi~no se javljaju i jedno-stavne dr{ke lu~nog i tunelastog oblika.Mesta nalaza: – G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 5/73, ja-

ma 1; A: 83.


Tip VI/2R 1: 4

Tip VI/3R 1: 4

– G. G. Sahat kapija 1987. g.; sonda 7/87, jama 21; A: 258.– D. G. 1973. g.; sonda 3/73, jama 1; A: 23.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 235, 259 (2

posude).– P. D. P. Palata 1991. g.; jama u atrijumu; A: 374.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 656.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VI/5Bokal okruglog otvora prstenasto profilisane ivice,

kra}eg koni~nog vrata, jajolikog trbuha, ravnog dna. Dr{kakolenastog oblika, trakastog preseka, polazi od otvora i za-vr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline,crvene boje pe~enja. Gle| maslinaste boje je mestimi~nonanesena na trbuhu i dr{ci.Mesto nalaza:– D. G. 1978. g.; kvadrati D, E/III, jama 54.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.

TIP VI/6Bokal okruglog otvora, uspravnog trougaonog i sa

unutra{nje strane u`ljebljenog oboda ravne ivice, cilind-ri~nog vrata, elipsastog trbuha, {irokog ravnog dna, pro{i-rene o{tre ivice. Dr{ka polazi ispod otvora i zavr{ava se nasredini trbuha. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline, sive bo-je pe~enja sa tamnije sivom, metaliziranom povr{inom.Ukras je urezan, linearnog-geometrijskog stila.

Na ovim bokalima, koji su u pogledu oblika i tehnolo-{kih osobina veoma ujedna~eni, javljaju su dve razli~itevrste dr{ki: izvijena, ovalnog preseka i jednostavna kole-nasta, trakastog preseka.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, jama 1; A: 12.


Tip VI/4R 1: 4

Tip VI/5R 1: 4

Tip VI/6R 1: 4

– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; kula V, sonda 16–A,turski horizont I; A: 13.

– D. G. 1976. g.; kvadrat C/III, sloj peska; A: 838.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VI/7Bokal talasasto (?) oblikovanog otvora, {irokog oval-

nog vrata, loptastog trbuha, uskog konkavnog dna sa dis-koidnim ispup~enjem na sredini. Ra|en je od gline pome-{ane sa sitnozrnim peskom, ù}kastobele boje pe~enja.Spoljna i unutra{nja povr{ina su zeleno gle|osane.

Oblik otvora je pretpostavljen na osnovu sa~uvanogdela vrata koji je {irok i neznatno se suàva prema obodu,zbog ~ega se smatra da moè biti talasast ili sa izlivnikomu vidu kljuna. Posuda predstavlja izuzetan zanatski proiz-vod, {to se uo~ava na osnovu odli~no pripremljene gline iglazure, kao i poznavanja tehnologije pe~enja i gle|osanjakerami~kih posuda.Mesto nalaza:– P. D. P. 1989. g.; zapadni deo padine, terasa I, jama 2.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.

TIP VI/8Bokal okruglog otvora, trakasto profilisanog i dvo-

struko kanelovanog oboda, {irokog vrata, ovalnog tela,ravnog dna, zaobljene ili o{tre ivice. Dr{ka tunelastog ililu~nog oblika, trakasta ili ovalnog preseka, polazi od otvorai zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, mrkocrvenkaste boje pe~enja. Gusti beli premaz ~estoprekriva spolja{njost i unutra{njost, dok je oko oboda ù-ta, nekada mrka olovna glazura.

Iako predstavljaju standardizovan proizvod, me|uovim bokalima javlja se varijanta, izdvojena na osnovuoblika dna koje je ravno i utapa se u oblinu trbuha, bezpro{irene o{tre ivice.Mesta nalaza:– V. K. Kastrum 1982. g.; sonda 7, blok 1, jama 1; A: 55.– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 27.– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 28.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 30, MGB: II/1652.Datovanje: 16–po~etak 18. veka.

TIP VI/9Bokal okruglog otvora, {irokog cilindri~nog vrata, lop-

tastog trbuha, ravnog dna pro{irene ivice. Izvijena dr{kaovalnog preseka polazi od sredine vrata i zavr{ava se prib-


Tip VI/7R 1: 4

Tip VI/8R 1: 4

li`no na sredini trbuha, a izlivnik u vidu piska apliciran jena ramenu suda. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene bo-je pe~enja. Tri niza ̀ ljebova plitko su urezana du` posude.Preko spoljne povr{ine nanet je sloj belog premaza i zele-na glazura, dok je unutra{njost cela prekrivena bezboj-nom gle|u.

Posuda je veoma dobrog kvaliteta, a sa posebnom pa-`njom napravljene su dr{ke koje na zavr{etku imaju deko-rativno ispup~enje. Otvor nad kojim je apliciran pisak zaizlivanje te~nosti je {irok. Zbog velike {irine otvora, posto-janje piska predstavlja neuobi~ajenu pojavu.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, sloj


TIP VI/10Bokal sa izlivnikom u vidu kljuna, trakasto profilisa-

nog oboda, kratkog vrata, loptastog trbuha, verovatno rav-nog dna. Na obodu i sredini trbuha vide se tragovi dr{kekoja je, najverovatnije, trakasta. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, mrkocrvene boje pe~enja. Na gornjem delu suda nala-ze se aplicirane tanke trake, od kojih je jedna nareckanato~ki}em–radlom. Na posudu su u gornjem delu tela, doramena, naneti beli premaz i zelena gle|, oba sa tragovi-ma slivanja sa spoljne i sa unutra{nje strane.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1985 g.; podrum; A: 78.Datovanje: 17. vek.

TIP VI/12Bokal okruglog otvora, trakasto profilisanog i sa unu-

tra{nje strane u`ljebljenog oboda, kratkog vrata, izduènogjajolikog trbuha, uzanog dna u vidu stope, pro{irene o{treivice. Mala trakasta dr{ka polazi od otvora ili neposrednoispod njega i zavr{ava se na ramenu. Ra|en je od pre~i{}e-ne gline, beli~aste boje pe~enja. Unutra{njost je tamnoùtoili zeleno gle|osana, a delimi~no i spolja{njost, oko oboda ipreko dr{ke, sa tragovima slivanja. Kod ùto gle|osanihbokala ~e{}e je oko oboda mrka glazura. Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 6.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 2; A:


PehariForma posuda za ispijanje vode ili vina ozna~e-

na je terminom pehar, ali se u njenim okvirima, kaobrojniji oblici, javljaju i {olje i krigle. Rusti~ni nazivpehar, kojim su ozna~avane posude ove namene izranijih epoha, bile su, prete`no, bez dr{ke i ~esto na


Tip VI/9R 1: 4

Tip VI/10R 1: 4

Tip VI/12R 1: 4

stopi, sli~nije proizvodima od stakla. Materijal 16–17.veka obuhvata i takve posude bez dr{ke, {to je uticalona to da sveobuhvatnim terminom istaknemo raz-novrsnost tipova u na{em pregledu, a tako|e i nje-gov, u osnovi i dalje, srednjovekovni karakter.

Broj pehara nije mali – 17, pri ~emu su svi veomajasno definisani, tako da varijanti u pravom smislure~i gotovo da i nema.

TIP VII/1Pehar okruglog otvora zaobljene ili ravne ivice, cilind-

ri~nog vrata, loptastog trbuha, {ireg ravnog ili konveksnogdna trakaste ivice, sa dr{kom koja polazi ispod otvora i za-vr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline,crvene boje pe~enja. Na spoljnoj povr{ini je delimi~no na-net beli premaz na kojem je slikano zelenom bojom. Gla-zura je bezbojna na slikanim posudama ili jednobojna, ze-lena.

Me|u peharima ovo je jedan od oblika koji se ~e{}ejavljaju, pri ~emu su primerci u ve}oj meri sli~ni me|u-sobno, {to ukazuje na standardizovan tip posude. Me|u-tim, postoji razlika u visini, time i u zapremini, {to je kodizrade ve}ih posuda dovelo do pove}anja visine trbuha ilivrata, a time i do naru{avanja proporcijskog odnosa delo-va na posudama. Manje razlike se uo~avaju u obliku vratakoji je nekada blago levkast, kao i u vrsti dna, o ~emu je bi-lo re~i. Uz ovo, pehari VII/1 imaju dve vrste dr{ke: tunela-stu ovalnog preseka i kolenastu trakastog preseka, pri ~e-mu je uvek na istom mestu aplicirana na sud. Povremenupojavu predstavljaju dugi uspravni `ljebovi oko trbuha,zbog kojih recipijent oblikom podse}a na dinju.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 14.– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 15/68, turski

horizont II; A: 71.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I, V, jama 25; A: 1087 (2 posude).Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/2Pehar okruglog otvora zaobljene ivice, cilindri~nog

vrata, malog elipsastog trbuha, ravnog dna nagla{enog uvidu stope, sa tunelastom dr{kom ovalnog preseka kojapolazi ispod oboda i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|enje od pre~i{}ene gline, mrke ili crvenkaste boje pe~enja.Spoljna povr{ina je delimi~no gle|osana zeleno, `uto ili

maslinasto, nekada preko beli~astog premaza. Dva para-lelna vodoravna `ljeba urezana su ispod oboda.

Pehari ovog tipa ra|eni su u dve veli~ine, odnosno za-premine, tako {to je posuda manje zapremine pravljenasa kra}im vratom i pli}im trbuhom. Ovo nije bitnije utica-lo na celokupni oblik, ali ipak manji sudovi imaju trbuhkoji je na granici bikoni~nosti i neznatno u`i otvor, kao ivrat, za razliku od ve}ih pehara.Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73, sl.

I–IV; A: 94.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73, ja-

ma 2; A: 101.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/3Pehar–krigla okruglog otvora, koni~nog tela, {irokog

ravnog dna, sa dr{kom ovalnog preseka koja je apliciranana sredini recipijenta. Ra|en je od pre~i{}ene gline, mrko-


Tip VII/1R 1: 4

Tip VII/2R 1: 4

crvenkaste boje pe~enja. Spoljna povr{ina je zeleno gle|o-sana preko beli~astog premaza. Paralelni vodoravni `lje-bovi urezani su du` celog suda na pribli`nom rastojanju.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1972. g.; sonda 2/72, jama kod

T 1; A: 70.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/4Pehar okruglog otvora zaravnjene ivice, dugog cilin-

dri~nog vrata, loptastog ili, re|e, elipsastog trbuha, uskogravnog dna oblika stope, nekada pro{irene o{tre ivice, saizvijenom dr{kom, ovalnog preseka i sa uzdu`nim `ljebo-vima, koja polazi ispod otvora i zavr{ava se na ramenu su-da. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Spoljna povr{ina pehara je, do sredine trbuha, oslikanatamnozelenom bojom preko belog premaza i svetlozelenogle|osana.

Ovaj tip pehara, sa svim razlikama u obliku pojedi-nih delova, predstavlja pandan bokalima VI/4, sa kojimaje, verovatno, ~inio komplet stonih posuda u ku}ama i go-stionicama.Mesta nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat D/V, jama 17; A: 101c.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g., sonda 3/69, ku}a 2;

A: 29, MGB: II/1657.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 260a (2 posu-

de).Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/5Pehar–{olja okruglog otvora, isko{enog oboda zarav-

njene ivice, kratkog vrata, loptastog trbuha, ravnog dna,sa masivnom tunelastom dr{kom ovalnog preseka kojapolazi od otvora, prelaze}i njegovu ivicu, i zavr{ava se nasredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene bojepe~enja. Na ramenu je nekada urezano nekoliko paralelnihlinija, preko povr{ine nanet je sloj beli~astog premaza i gla-zura ùte ili zelene boje, a na pojedinim, fragmentarno sa-~uvanim primercima uo~ava se i slikanje mrkom bojom.

Postoje dve varijante ovih pehara koje se izdvajaju naosnovu oblika dna, tj. prelaza iz trbuha u dno. Naime, jav-ljaju se oni sli~ni loncima (npr. II/2) od kojih se razlikuju,osim po veli~ini (zapremini), po masivnijoj dr{ci i ve}ojdekorativnosti, kao i pehari kod kojih izrazito loptasto teloprelazi u masivno plitko dno, {to pruà utisak nestabilnogsuda. Pored ovoga, obod moè biti lu~an ili isko{en.

Pojava pehara VII/5 nije brojna i ~ini se da je re~ omaloj seriji razli~ito ukra{enih primeraka. Oni predstav-ljaju zanatski proizvod slabijeg kvaliteta u odnosu na dru-ge vrste, kod kojeg je prvo pe~enje obavljeno na niòj tem-peraturi, {to je dovelo do poroznosti posude i ljuspanjaglazure.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 2; A: 31.Datovanje: 16–17. vek.


Tip VII/3R 1: 4

Tip VII/6R 1: 4

Tip VII/5R 1: 4

Tip VII/4R 1: 4

TIP VII/6Pehar–{olja talasasto oblikovanog otvora sa tri mala iz-

livnika u vidu kljuna, isko{enog oboda ravne ivice, kratkogvrata, ovalnog trbuha i ravnog dna, sa tunelastom dr{komtrakastog preseka koja polazi od otvora, prelaze}i njegovuivicu, i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i{}e-ne gline, crvene boje pe~enja. Obod je sa spolja{nje i sa unu-tra{nje strane maslinasto gle|osan, kao i gornji deo dr{ke.Mesto nalaza:– D. G. 1979. g.; kvadrat D VII, jama 11, A: 196a.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/7Pehar okruglog otvora, blago isko{enog oboda zaob-

ljene ivice, kratkog levkastog vrata, {irokog ovalnog trbu-ha, ravnog dna, sa malom trakastom dr{kom koja polaziod otvora, prelaze}i njegovu ivicu, i zavr{ava se na rame-nu suda. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~e-nja. Du` ramena suda nalaze se vodoravni urezi. Otvor igornji deo dr{ke su maslinasto gle|osani.

Ovaj pehar, kao i ranije analizirani VII/5, ima obliklonca i umnogome je sli~an tipu II/2, s tom razlikom {to jerecipijent {ire otvoren i dr{ka vi{e prelazi liniju otvora. Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 238.Datovanje: 16. vek.

TIP VII/8Pehar okruglog otvora, isko{enog trakastog oboda

povijene ivice (tipa »kragne«), kratkog vrata, loptastog tr-buha, ravnog dna, sa malom trakastom dr{kom koja pola-zi od otvora i zavr{ava se na ramenu. Ra|en je od pre~i{}e-ne gline ili pome{ane sa sitnozrnim peskom, beli~aste bo-je pe~enja. Unutra{njost i ivica otvora sa spoljne strane suzeleno ili mrko gle|osani.

Pored velike me|usobne sli~nosti primeraka, peharikoji su oblikovani od gline peskovite fakture imaju veomatanke zidove i izrazitiju profilaciju ivice oboda. Ovi peha-ri su, u op{tem izgledu, veoma sli~ni loncima II/6.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 2; A:


TIP VII/9Pehar okruglog otvora zaobljene ivice, du`eg cilin-

dri~nog vrata koji, malo pro{iren u donjem delu, prelazi

u elipsasti trbuh, ravnog, prstenasto profilisanog dna, satunelastom dr{kom, ovalnog preseka, koja polazi ispodotvora i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je od pre~i-{}ene gline, mrkocrvenkaste boje pe~enja. Spoljna povr-{ina je delimi~no, do sredine trbuha, zeleno gle|osanapreko beli~astog premaza. Pehar je goreo, tako da jeosnovna boja suda poprimila sivi ton, premaz je na mestuslivanja ispod dr{ke postao sasvim beo, a glazura je u vi-du ogrubljene povr{ine sa mestimi~no crvenim tragovi-ma, {to upu}uje na upotrebu oksida bakra za njeno spra-vljanje.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 19; A: 16a.Datovanje: 16–17. vek.


Tip VII/7R 1: 4

Tip VII/8R 1: 4

Tip VII/9R 1: 4

TIP VII/10Pehar–{olja okruglog otvora, blago isko{enog, rebra-

sto profilisanog oboda, loptastog trbuha, ravnog dna, satrakastom dr{kom koja polazi od otvora, malo prelaze}injegovu ivicu, i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|en je odpre~i{}ene gline, crvenkastooker boje pe~enja. Dva dubljaparalelna ureza nalaze se iznad sredine trbuha. Unutra-{njost posude i spoljna strana oko otvora su bledomasli-nasto gle|osane.

U grupi pehara koji po obliku podse}aju na lonce sadr{kom, a to su ranije analizirani VII/5 i VII/7, ovaj peharu celini posmatran ima najvi{e sli~nosti sa tipom II/2.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 122.Datovanje: 17. vek.

TIP VII/11Pehar–{olja ovalno oblikovanog otvora sa izlivnikom

u vidu kljuna, kratkog levkastog vrata, loptastog trbuha,uskog ravnog dna, sa trakastom dr{kom koja polazi odotvora, neznatno prelaze}i njegovu ivicu, i zavr{ava se nasredini trbuha. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnimpeskom, crvene boje pe~enja. Oko otvora je, sa spoljne iunutra{nje strane, mrko gle|osan.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: trem.Datovanje: 16. vek.

TIP VII/12Pehar–{olja okruglog otvora, trakasto profilisanog i sa

unutra{nje strane u`ljebljenog oboda, kratkog vrata, oval-nog trbuha, blago konveksnog dna postavljenog na tri no`i-ce, sa malom trakastom dr{kom koja polazi od oboda i zavr-{ava se na ramenu suda. Ra|en je od pre~i{}ene kaolinskegline, svetlooker boje pe~enja. Unutra{njost je `utookergle|osana, kao i otvor i mali deo dr{ke sa spoljne strane.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat D/V, jama 17; A: 1616.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/13Pehar–krigla okruglog otvora zaobljene ivice, cilin-

dri~nog recipijenta, blago uvu~enih zidova trbuha, {iro-kog ravnog dna, sa trakastom dr{kom koja polazi ispodotvora i zavr{ava se iznad dna. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, crvene boje pe~enja. Svetlozeleno je gle|osan prekosloja beli~astog premaza.

Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?

TIP VII/14Pehar isko{enog trakastog oboda zaobljene ivice,

kratkog vrata, ovalnog trbuha, {ireg ravnog dna trakastopro{irene ivice. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnimpeskom, sive boje pe~enja.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1991. g.; nivo koliba: prostorija 5, jama; A:



Tip VII/10R 1: 4

Tip VII/11R 1: 4

Tip VII/12R 1: 4

Tip VII/13R 1: 4

TIP VII/15Pehar (?) uspravnog oboda, kratkog cilindri~nog vra-

ta, elipsastog trbuha, ravnog dna sa visokim stubastim is-pup~enjem u sredini, na niskoj prstenastoj stopi. Mala tu-nelasta dr{ka ovalnog preseka polazi od otvora i zavr{avase na sredini trbuha. U korenu vrata je dekorativna re{etka,oslonjena na stubi}. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline, sve-tlosive boje pe~enja sa metaliziranom spoljnom povr{i-nom. Ukras ~ine tri vodoravne dublje kanelure na ramenui utisnuti, nepravilno raspore|eni kruì}i na trbuhu.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 19.– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 657.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/16Pehar (?) uspravnog oboda, cilindri~nog vrata, elip-

sastog trbuha, ravnog dna sa visokim stubastim ispup~e-njem na sredini. Mala tunelasta dr{ka ovalnog presekapolazi ispod oboda i zavr{ava se na sredini trbuha. U kore-nu vrata je dekorativna re{etka, sa tragovima floralne per-foracije. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline, svetlosive bojepe~enja sa metaliziranom spoljnom povr{inom. Ukras ~i-ne tri vodoravne kanelure i utisnuti kruì}i, grupisani potri na odre|enom rastojanju u dva reda.Mesto nalaza:– V. K. Kastrum 1978. g.; blok 6, sonda 1/78, jama; A: 530.Datovanje: 16–17. vek.

TIP VII/17Pehar (?) uspravnog oboda, dugog cilindri~nog vra-

ta, elipsastog, gotovo bikoni~nog trbuha, ravnog dna sa vi-sokim stubastim ispup~enjem, profilisanog dna u viduprstenaste stope. Duà dr{ka ovalnog preseka polazi ispodoboda i zavr{ava se na sredini trbuha. Na sredini vrata jedekorativna re{etka koja je ostala sa~uvana samo u deluoko stubi}a. Ra|en je od fino pre~i{}ene gline, svetlosiveboje pe~enja sa metaliziranom spoljnom povr{inom.Ukras ~ini niz latica sastavljenih od utisnutih kruì}a.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat C/IV, jama 13.Datovanje: 16–17. vek.

SlaniciSlanik, slanica, solir – ne predstavlja ~est nalaz

me|u keramikom 16–17. veka. Svega jedan oblik jepoznat, mada se pretpostavlja da su neke druge ma-nje kerami~ke posude mogle imati istu namenu,npr. tanjiri} V/6 ili zdelice XIII/8 i XIII/10.

TIP VIII/1Slanik okruglog otvora, blago isko{enog oboda zaob-

ljene ivice, kalotastog trbuha, na stopi koja je nekada pro-filisana. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.Spoljna i unutra{nja povr{ina su zeleno gle|osane.Mesta nalaza:– U. U. 1970. g.; kvadrat XII/16, 17.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 16, MGB: II/1661.Datovanje: 17. vek.


Tip VII/14R 1: 4

Tip VII/15R 1: 4

Tip VII/16R 1: 4

Tip VII/17R 1: 4

Crepulje–vr{niciCrepulje i vr{nici opredeljeni su u isti tip posuda

zbog svoje, u osnovi, iste namene. Obe vrste kori{}enesu za pe~enje hlebova, pita i raznih drugih jela za ~ijuje pripremu bilo potrebno pe~enje na àru ognji{ta.

Kriterijumi za opredeljenje tipova posuda oveforme su donekle razli~iti, shodno tome da li je posu-da imala namenu recipijenta ili poklopca. Zbog to-ga, osnovne elemente kod vrednovanja crepuljapredstavljaju na~in modelovanja zida, njegov polo-àj u odnosu na dno i profilacija oboda, dok je kod vr-{nika, pored ovih, zna~ajna i visina.

TIP IX/1Crepulja koni~nog oblika, zaobljenog oboda, {irokog

ravnog, izdignutog dna sa kru`nim otvorom u sredini. Ra-|ena je od gline pome{ane sa krupnozrnim peskom, mr-kocrvene boje pe~enja. Nekada se na unutra{njoj stranina delu ispod oboda javlja urezana talasasta linija ili nizo-vi uboda to~ki}em na trbuhu.Mesta nalaza:– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 128.

– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 246–247 (3posude).

– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 653.Datovanje: 16. vek.

TIP IX/2Crepulja (|uve~?) kalotastog oblika, uvu~enog prste-

nasto profilisanog oboda, {ireg ravnog dna sa trakastomdr{kom koja prelazi liniju otvora. Ra|ena je od gline po-me{ane sa krupnozrnim peskom i kvarcom, mrke do mr-kosive boje pe~enja. Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 24.Datovanje: 17. vek.

TIP IX/3Plitka crepulja–tava koni~nog oblika, vodoravnog

oboda pro{irene unutra{nje ivice, sa `ljebom na prelazu utrbuh, ravnog dna. Ra|ena je od gline pome{ane sa sitno-zrnim peskom i kre~njakom, mrkocrvene boje pe~enja.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 9; A: 9.Datovanje: 17. vek.

TIP IX/4Vr{nik (sa~) kalotastog oblika, zaobljene ivice oboda,

sa masivnom dr{kom na sredini. Oblikovan je rukama,napravljen je od gline pome{ane sa plevom, crvenomrkeboje pe~enja i ima unutra{njost obloènu kamen~i}ima.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 15/68, turski

horizont II; A: 57.– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 19; A: 10.Datovanje: 16–17. vek.


Tip VIII/1R 1: 4

Tip IX/1R 1: 4

Tip IX/2R 1: 4

Tip IX/3R 1: 4

TIP IX/5Crepulja–tava koni~nog oblika, trougaono profilisa-

nog oboda, {irokog ravnog ili konveksnog dna. Ra|ena je odgline pome{ane sa sitnozrnim peskom, mrke boje pe~enja.

Me|u otkrivenim primercima uo~avaju se dve vari-jante u obliku oboda koji je pro{iren sa unutra{nje straneili ima uspravno izvu~enu unutra{nju ivicu. Mada je re~prete`no o posudama tanjih zidova, ima primeraka kodkojih je zid deblji u odnosu na dno.Mesto nalaza:– G. G. 1969. g.; blok XX/1, 10 (kapija); MGB: 1387.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IX/6Vr{nik (sa~) koni~nog oblika sa {irokom trakastom

dr{kom. Ra|en je od gline pome{ane sa krupnozrnim pe-skom i kre~njakom, crvenkastomrke boje pe~enja.

Jednu od odlika ovog tipa predstavlja ukra{avanjegornjeg dela apliciranim trakama, talasastih ivica koje sunapravljene pritiscima prstiju. Izuzetno se javlja i pe~atniukras – rozeta u medaljonu.Mesta nalaza:– V. K. Kastrum 1978. g.; blok 6, sonda 1/78, jama; A: 525.– U. U. 1978. g.; sektor II, sonda 1–2.– Z. P. 1973. g.; sonda 2/73, jama 2; A: 10.– P. D. P. Palata 1986. g.; nivo koliba: trem; A: 248.Datovanje: 16–17. vek.

TIP IX/7Crepulja–tava (?) koni~nog oblika, vodoravno razgr-

nutog oboda sa `ljebom na sredini, slabo isko{enog zida,{irokog ravnog dna. Ra|ena je od gline pome{ane sa krup-nozrnim peskom i kre~njakom, crvenkastomrke boje pe-~enja. Na pojedinim primercima javlja se ukras du` iviceoboda ili ispod oboda, u vidu uboda izvedenih prstom ilito~ki}em.Mesta nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati D, E/VII, jama 23; A: 160.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I, II, iznad poda ku}e 5; A: 755.Datovanje: druga polovina 16–17. vek.

TIP IX/8Vr{nik (?) koni~nog oblika, zaobljenog oboda od kojeg

polaze dve naspramno postavljene {iroke trakaste dr{ke.Ra|ena je od gline pome{ane sa krupnozrnim peskom ikre~njakom, sive boje pe~enja. Tankih je zidova i kom-paktne strukture.


Tip IX/4R 1: 4

Tip IX/5R 1: 4

Tip IX/6R 1: 4

Tip IX/7R 1: 4

Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 2; A:


TIP IX/9Vr{nik (sa~) kratkog zako{enog oboda, zaobljenog tr-

buha koji je sa spoljne strane oja~an apliciranom trakomukra{enom kosim zarezima. Pojedini primerci pored de-korativne trake imaju i urezane talasaste linije. Ra|ena jeod gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, crvenomrkeboje pe~enja.Mesta nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/V, pred spaljenom povr{inom,

turski horizont II; A: 869.Datovanje: kraj 16–17. vek.

TIP IX/10Crepulja–|uve~ koso razgrnutog oboda, zaobljenog

trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|ena je od gline pome{anesa krupnozrnim peskom, mrkocrvenkaste boje pe~enja.

Na crepuljama ovog tipa javljaju se dve vrste oboda:sa {irokim plitkim `ljebom na unutra{njoj strani ili razgr-nut i koso zase~en.Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula VI, sonda 4, hori-

zont I: A: 44.– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I, II, iznad poda ku}e 5; A: 755.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.

TIP IX/11Vr{nik koni~nog oblika, ravnog oboda zaobljene ivi-

ce, sa nizom proreza na zaravnjenom vrhu. Ra|en je odgline pome{ane sa krupnozrnim peskom, crvenkastomr-ke boje pe~enja. Ukras ~ine urezane talasaste linije saspoljne strane i jedna iznutra, ispod otvora.Mesto nalaza:– U. U. 1978. g.; sektor II, sonda 1–2.Datovanje: 16–17. vek.

CediljkePrema broju otkrivenih primeraka cediljke pred-

stavljaju manje brojnu kerami~ku skupinu. Me|u-tim, tri postoje}a oblika u ve}oj meri pru`aju uvid ukarakter proizvodnje ovih kuhinjskih sudova. Oblicicediljki su jasni, standardizovani i imaju veoma dugutradiciju upotrebe, pri ~emu su veoma sli~ni ranijim,anti~kim i srednjovekovnim uzorima.


Tip IX/8R 1: 4

Tip IX/9R 1: 4

Tip IX/10R 1: 4

Tip IX/11R 1: 6 (a); 1: 4 (b)

a

b

TIP X/1Cediljka isko{enog oboda uspravno izvu~ene ivice,

sa dve rupice za ve{anje, kalotastog tela, zaobljenog dna.Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spolj-na i unutra{nja povr{ina su zeleno gle|osane.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; sonda 14/68, turski

horizont I; A: 92.Datovanje: 16–prva polovina 17. veka.

TIP X/2Cediljka oblika lonca, isko{enog oboda ravne ivice,

kratkog levkastog vrata, loptastog trbuha. Ra|ena je odgline pome{ane sa krupnozrnim peskom, mrkocrveneboje pe~enja.

Ovaj lonac je sekundarno upotrebljen kao cediljka, sobzirom na to da su perforacije na telu suda izvedene na-knadno, nakon pe~enja i izvesnog perioda upotrebe suda.

Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrat E/III, jama 19; A: 1.Datovanje: 16–17. vek.

TIP X/3Cediljka isko{enog rebrastog oboda ravne ivice, ko-

ni~nog trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|ena je od pre~i{}e-ne gline, crvene boje pe~enja. Spoljna i unutra{nja povr{i-na su maslinasto gle|osane.Mesto nalaza:– Z. P. 1073. g.; sonda 8/73, jama.Datovanje: 16–17. vek.

TegleTeglama su ozna~eni recipijenti prete`no male

zapremine i specifi~ne profilacije. Pretpostavljeno jeda je u ovakvim posudama dràna ka{asta hrana,mo`da i med i sli~ne namirnice, ali i da je u njima ki-seljeno mleko. [est oblika tegli pribli`ne veli~ine izapremine pruà dobar uvid u raznovrsnost ovih su-dova. Iako su tri oblikom sli~ne lon~i}ima, sve ima-ju {iroko otvoren recipijent, pogodan za zahvatanje ipresipanje sadràja.

TIP XI/1Tegla uspravnog oboda prstenasto profilisane ivice,

o{tro prelomljenog ramena, dvostruko oblikovanog telakoje se iz cilindri~nog {iri u elipsasto, {irokog blago kon-veksnog dna trakasto profilisane ivice. Ra|ena je od pre~i-{}ene gline, crvenomrke boje pe~enja. Povr{ina je gle|o-sana – spolja maslinasto, iznutra bezbojno.Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonde 4–5/71, turski ukop; A: 174a.Datovanje: 17. vek.

TIP XI/2Tegla kratkog, isko{enog oboda zaobljene ivice, ci-

lindri~nog vrata sa malim rebrom na sredini, cilindri~-nog tela blago uvu~enih zidova, {irokog ravnog dna. Ra|e-na je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna po-vr{ina je preko belog premaza zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonde 4–5/71, ukop II; A: 67.Datovanje: 16–17. vek.


Tip X/3R 1: 4

Tip X/2R 1: 4

Tip X/1R 1: 4

TIP XI/3Tegla isko{enog, trakasto pofilisanog oboda, {ireg ci-

lindri~nog vrata, ovalnog trbuha, ravnog dna trakastoprofilisane ivice. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crveneboje pe~enja. Spoljna povr{ina je, do ramena, zeleno gle-|osana preko belog premaza, dok je unutra{njost u celinizeleno gle|osana.Mesto nalaza:– P. D. P. 1986–87. g.; zapadni deo, nasip.Datovanje: 16–17. vek?

TIP XI/4Tegla isko{enog, trakastog oboda, ravne ivice ili zaob-

ljene sa `ljebom na sredini, loptastog trbuha, ravnog prste-nasto profilisanog dna. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, cr-vene ili crvenomrke boje pe~enja. Preko gornje polovinerecipijenta nanet je sloj beli~astog premaza i zelene glazu-re, a nekada gle| iste boje prekriva ceo sud.

Kod ovog tipa tegle, pored navedenih vrsta oboda, itelo je ra|eno u nekoliko varijanti: izdu`ivanjem gornjegdela suda postizao se kru{kolik oblik ili {irenjem elipsast.Mesta nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 3; A: 34.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 28, MGB: II/1656.– P. D. P. 1988. g.; nasip iznad Palate.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XI/5Tegla isko{enog oboda zaobljene ivice, {irokog kru-

{kolikog, kanelovanog trbuha, blago konveksnog dna tra-kasto profilisane ivice. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, cr-vene boje pe~enja. Preko spoljne povr{ine suda nanet jesloj belog premaza, a ceo je zeleno gle|osan.Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?


Tip XI/3R 1: 4

Tip XI/2R 1: 4

Tip XI/1R 1: 4

Tip XI/4R 1: 4

Tip XI/5R 1: 4

TIP XI/6Tegla isko{enog oboda prstenaste ivice, kratkog ci-

lindri~nog vrata, loptastog trbuha, ravnog dna. Ra|ena jeod pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Preko spoljnepovr{ine delimi~no je, do sredine trbuha, nanet sloj belogpremaza i zelena glazura, a unutra{njost je u celini zelenogle|osana.Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?

Raznovrsni kerami~ki predmetiGlinene luleGlinene lule predstavljaju jednu od brojnijih

skupina me|u kerami~kim predmetima. Okvirna ti-pologija lula, koja se predstavlja u ovom radu, zasno-vana je na osnovnim oblicima tri sastavna dela pred-meta: vrsti oboda, obliku recipijenta i duìni ~ibuka.Prema ovim kriterijumima izdvojeno je 12 osnovnihtipova i u okviru njih varijante, ~iji broj nije veliki,jer je pregled oblika zasnovan isklju~ivo na nalazimaiz zatvorenih celina.

TIP XII/1Lula cilindri~nog oboda, ovalnog recipijenta, duèg

~ibuka, koji je postavljen pod o{trim uglom u odnosu narecipijent. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvenomrke bo-je pe~enja i ima ugla~anu povr{inu.

Osnovne razlike se uo~avaju u profilaciji pojedinihelemenata, odnosno, na pojedinim primercima je recipi-jent heksagonalno profilisan ili se ista profilacija javlja na~ibuku.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2.– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, iznad poda.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/2Lula cilindri~nog recipijenta, zaobljenog u donjem

delu, srednje dugog, {irokog ~ibuka, koji je postavljen poduglom od 90 stepeni u odnosu na recipijent. Ra|ena je odpre~i{}ene gline, svetlije mrke boje pe~enja i ima ugla~a-nu povr{inu. Na recipijentu su reljefno izvedene tri ~auremaka na stabljikama i zrnca u poljima, dok je vrh ~ibukaloptasto pro{iren i profilisan.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1968. g.; kula V, sonda 16/68.Datovanje: 17. vek.

TIP XII/3Lula cilindri~nog ili koni~nog duèg oboda, loptastog

recipijenta u obliku {koljke, kratkog ~ibuka, koji je posta-vljen pod o{trim uglom u odnosu na recipijent. Ra|ena jeod pre~i{}ene gline, bele ili svetlosive boje pe~enja i imazeleno gle|osanu ili sjajno ugla~anu povr{inu. Na recipi-jentu su ~esto ukrasi u vidu nizova kruì}a ili traka narec-kanih to~ki}em, dok je vrh ~ibuka loptasto pro{iren i pro-filisan.


Tip XI/6R 1: 4

Tip XII/1R 2:3

Tip XII/2R 2:3

Na pojedinim primercima recipijent ima ravnu po-vr{inu sa dva koncentri~na kruga pri dnu i ~ibuk sa pro{i-renjem bikoni~nog oblika.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj izme|u podova.Datovanje: 17. vek.

TIP XII/4Mala lula du`eg cilindri~nog oboda, bikoni~nog reci-

pijenta, kratkog ~ibuka, koji je postavljen pod o{trim uglomu odnosu na recipijent. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, sve-

tlosive boje pe~enja i ima ugla~anu povr{inu. Vrh ~ibuka jeuglasto pro{iren i ukra{en trakama nareckanim to~ki}em,a na recipijentu su nekada nizovi malih trouglova.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1985. g.; hodnik ispod prostorije 3.– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj iznad poda.Datovanje: 17. vek.

TIP XII/5Lula du`eg cilindri~nog oboda, bikoni~nog recipi-

jenta, dugog heksagonalno profilisanog ~ibuka koji je po-stavljen pod o{trim uglom u odnosu na recipijent. Ra|enaje od pre~i{}ene gline svetlosive boje pe~enja. U poljimana obodu recipijenta i oko ~ibuka nalaze se natpisi naarapskom jeziku, a na ~ibuku, ispod natpisnog polja, listi-}i. Na recipijentu se razaznaju reci: … Kulûb (srca)… Al-mahbub (dragi, voljeni, Prorok Muhamed)…, a oko ~ibukajasno se ~itaju re~i: … Lika (susret) i Kulûb, dok je na vrhuna~injen naizmeni~an preplet re~i Almahbub. Poruka go-vori o susretu sa voljenim, tj. susretu sa Prorokom.Mesto nalaza:– U. U. 1970. g.; kvadrati XII/16, 17.Datovanje: 17. vek.


Tip XII/3R 2:3

Tip XII/4R 2:3

Tip XII/5R 2:3

TIP XII/6Lula cilindri~nog oboda i recipijenta koji je zaobljen

u donjem delu, sa srednje dugim ~ibukom, heksagonalneprofilacije, koji je postavljen pod o{trim uglom u odnosuna recipijent. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, svetlomrkeboje pe~enja i ima ugla~an crveni premaz na povr{ini.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/7Lula du`eg cilindri~nog oboda, vre}astog recipijen-

ta, sa kratkim ~ibukom pro{irenim pri vrhu koji je posta-vljen pod uglom od oko 90 stepeni u odnosu na recipijent.Ra|ena je od pre~i{}ene gline, mrke boje pe~enja, gla~anepovr{ine.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/8Lula ovalnog, heksagonalno profilisanog recipijenta

i na isti na~in ura|enog kratkog ~ibuka koji je postavljenpod uglom od oko 90 stepeni u odnosu na recipijent i {irise pri vrhu. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, bele boje pe~e-nja, gla~ane povr{ine. Na dnu je utisnut mali ukras kojioblikom podse}a na krin.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/9Lula cilindri~nog boda i recipijenta koji ima zaoblje-

no dno, sa kratkim ~ibukom koji je postavljen pod o{trimuglom u odnosu na recipijent. Ra|ena je od pre~i{}enegline, svetlosive boje pe~enja, gla~ane povr{ine. Ukras iz-veden to~ki}em–radlom nalazi se oko otvora recipijenta ipri vrhu ~ibuka, a izme|u je utisnuta rozeta.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/10Ve}a lula koni~nog oboda, loptastog recipijenta, sa

srednje dugim ~ibukom, heksagonalne profilacije, koji jepostavljen pod uglom od oko 90 stepeni u odnosu na reci-pijent. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, belo–`ute boje pe~e-


Tip XII/6R 2:3

Tip XII/7R 2:3

Tip XII/8R 2:3

Tip XII/9R 2:3

nja i ima tamno`uto gle|osanu povr{inu ili od mer{ama.Ukras ~ine urezani linearni motivi u poljima na recipijentui oko vrha ~ibuka. Jedan primerak ima recipijent pode-ljen na jednake segmente u kojima se ponavlja natpis naosmanskom jeziku koji glasi: Lika–ül–Mahbub. Mahbub-iHuda ili Almahbub ima zna~enje od Boga voljeni, {to je imekoje je u upotrebi za Proroka Muhameda. Natpis na luli bizna~io: Susret sa voljenim, tj. Susret sa Prorokom.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom (2 komada).Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/11Mala lula cilindri~nog oboda, loptastog recipijenta,

sa kratkim ~ibukom koji je postavljen pod o{trim uglom uodnosu na recipijent. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, siveboje pe~enja, sa tamnosivim sjajnim premazom preko po-vr{ine. Ukras ~ine {rafirani trouglovi sa stilizovanim flo-ralnim motivima na vrhovima i trake izvedene to~ki}emoko ~ibuka.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XII/12Ve}a lula cilindri~nog oboda, ovalno pro{irenog reci-

pijenta, sa kratkim ~ibukom postavljenim pod o{trimuglom u odnosu na recipijent. Ra|ena je od pre~i{}enegline, bele boje pe~enja, ugla~ane povr{ine. Ukras ispodotvora recipijenta i oko ~ibuka izveden je to~ki}em, a natelu je urezan.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1987. g.; podrum, sloj nad podom.Datovanje: druga polovina 17. veka.

Male posudeVe}a, veoma raznovrsna grupa od devet malih

sudova koji su imali razli~itu namenu. U okviru njepostoje mastionice i sudi}i–igra~ke (?), napravljenipo ugledu na forme i oblike kerami~kih posuda.

TIP XIII/1Mastionica ili sud za boju (?) isko{enog oboda zaob-

ljene ivice, levkastog vrata, elipsastog trbuha, ravnog ma-sivnog dna prstenasto profilisane ivice. Ra|ena je od pre-


Tip XII/11R 2:3

Tip XII/12R 2:3

Tip XII/10R 2:3

~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna povr{ina jemaslinasto ili zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; Isto~na kapija, nivo

kaldrme.Datovanje: 17. vek.

TIP XIII/3Mala posuda u obliku kr~aga sa izlivnikom u vidu pi-

ska, elipsastog trbuha, ravnog dna trakaste ivice. Ra|enaje od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Na spoljnojpovr{ini su belom bojom slikane uspravne linije i zelenagle| do sredine trbuha.

Razlika u odnosu na kr~age standardnih veli~ina je,pre svega, u na~inu na koji je pisak ugra|en u telo suda.Kako je cela posuda debelih zidova, tako je i pisak masi-van i nije, kako je uobi~ajeno, apliciran, ve} je duboko za-riven. Tako|e, sude}i po tragovima na spoljnoj strani, idr{ka je u odnosu na ceo sudi} bila predimenzionirana.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; Isto~na kapija, nivo

ispod kaldrme.Datovanje: 17. vek.

TIP XIII/4Mala posuda u obliku pehara, isko{enog oboda, lop-

tastog trbuha, uskog dna u vidu stope sa pro{irenom ivi-com. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.

Posuda je debelih zidova i to je posebno izra`eno nadnu koje je u vidu pune stope.Mesto nalaza:– Z. P. 1972. g.; sonda 2/72.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XIII/5Mala posuda u obliku pehara–{olje okruglog otvora,

trakastog oboda, koni~nog vrata, kru{kolikog trbuha, rav-nog dna, sa kolenastom dr{kom trakastog preseka kojapolazi od otvora i zavr{ava se na sredini trbuha. Ra|ena jeod pre~i{}ene gline, crvenkastomrke boje pe~enja. Spolj-na povr{ina je, do sredine trbuha, zeleno gle|osana.

Uzor za oblik ovog sudi}a predstavljali su, verovatno,pehar VII/5 ili bokali VI/5 i VI/6, mada u ovom tipolo-{kom pregledu nije uo~en neki koji ima kru{koliko telo.Mesto nalaza:– D. G. 1977. g.; kvadrati D/V, VI, jama 35; A: 1266.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XIII/6Mastionica ili sud za boju(?) u`eg otvora, prstenasto

profilisanog ili kratkog, blago isko{enog oboda, loptastogili elipsastog trbuha, ravnog dna. Ra|ena je od pre~i{}enegline, crvene ili crvenkastomrke boje pe~enja. Spoljna iunutra{nja povr{ina su zeleno gle|osane preko belog pre-maza.Mesta nalaza:– Z. P. 1970. g.; sonda 1A/70, IX o.s.; MGB: II/1739.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

MGB: II/1688.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XIII/7Mastionica ili sud za boju(?) uzanog otvora, kratkog,

blago isko{enog oboda, kru{kolikog trbuha, ravnog dna.Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Spoljna


Tip XIII/1R 1: 4

Tip XIII/3R 1: 4

Tip XIII/4R 1: 4

Tip XIII/5R 1: 4

Tip XIII/7R 1: 4

Tip XIII/6R 1: 4

i unutra{nja povr{ina su zeleno ili maslinasto gle|osane,nekada preko belog premaza.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor atrijumskog dvori{ta, sloj


TIP XIII/8Mala posuda oblika zdele, kalotastog trbuha, pune

koni~ne stope. Ra|ena je od pre~i{}ene gline, crvene bojepe~enja. Unutra{njost je ùtooker gle|osana.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1986. g.; prostor 8, sloj ùtog lesa.Datovanje: 17. vek.

TIP XIII/9Mala posuda oblika bokala, isko{enog zadebljanog

oboda kose ivice, koni~nog vrata, elipsastog trbuha, pu-nog dna u vidu stope. Ra|ena je od pre~i{}ene kaolinskegline, beloùte boje pe~enja. Unutra{njost i spoljna povr-{ina do sredine trbuha su zeleno gle|osane.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 17.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XIII/10Mala posuda oblika zdele, kalotastog recipijenta, za-

obljenog dna, na niskoj prstenastoj stopi. Ra|ena je odpre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja. Unutra{njost i deli-mi~no spoljna povr{ina su ùto gle|osane, preko belogpremaza.

Ova zdelica oblikom i drugim osobenostima pandanima u trpeznim zdelama I/1, tako da samo njena veli~inaupu}uje na druga~iju, specifi~nu namenu.Mesto nalaza:– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 657.Datovanje: 17. vek.

Svirale

TIP XIV/1Svirala {upljeg okruglog tela sa tri otvora i piskom, na

kojem je na sredini gornje strane jedan otvor, a drugi, u vi-du kosog proreza, na vrhu. Stopa je {uplja, koni~nog obli-ka, na kru`nom (diskoidnom) postolju. Ra|ena je od pre-~i{}ene gline, sive boje pe~enja. O{te}enje na vrhu tela

upu}ivalo bi na postojanje profilisanog dugmetastog is-pup~enja.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1964. g.; kula IV, sonda 3/64,

dubina 2,00–2,90 m; A: 179.Datovanje: 16–17. vek.

Sve}njaciOsvetljavanje prostora kerami~kim svetiljkama

bilo je uobi~ajeno i u razdoblju 16–17. veka. U odno-su na sve}njake poznosrednjovekovne etape, tipolo-gija ovih predmeta dopunjena je nekolicinom novihoblika, karakteristi~nih i u ve}oj meri razli~itih povisini i profilaciji.

TIP XV/1Sve}njak kalotaste ili koni~ne okapnice na {upljoj,

koni~no pro{irenoj stopi. Drà~ sve}e je na punom profi-lisanom postolju, cilindri~nog oblika. Ra|en je od pre~i-{}ene gline, crvene ili crvenkastomrke boje pe~enja. Zele-no ili ùto je gle|osan prete`no gornji deo – drà~ sve}e iokapnica, a sasvim izuzetno i stopa.


Tip XIII/8R 1: 4

Tip XIII/9R 1: 4

Tip XIII/10R 1: 4

Tip XIV/1R 1: 4

Varijante u okviru ovog tipa izdvajaju se prema obli-ku i visini stope, tako da postoje visoke, koni~nog oblikasa pro{irenim postoljem i srednje visine, cilindri~nog ob-lika sa koni~nim postoljem.Mesta nalaza:– U. U. 1980. g.; sonda 4/A, B, sloj {uta.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 19.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XV/2Sve}njak kalotaste ili koni~ne okapnice koja je isto-

vremeno i stopa. Drà~ sve}e je cilindri~an, na {upljem,niskom postolju, koni~nog oblika ili u vidu stubi}a. Neka-da postoji i dr{ka kolenastog tipa, ovalnog preseka, kojaspaja postolje i ivicu okapnice. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, crvene boje pe~enja, sa zeleno ili ùto gle|osanom po-vr{inom.Mesta nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 20, MGB: II/1660.– D. G. 1979. g.; kvadrat D/XIX, I o.s.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XV/4Sve}njak visoke, zvonolike, pri dnu pro{irene stope

koja je u gornjem delu rebrasto profilisana. Okapnica jekalotastog oblika i unutar nje se nalazi cilindri~ni drà~ zasve}u. Ra|en je od pre~i{}ene gline, mrkocrvenkaste bojepe~enja. Okapnica i profilisani deo stope su zeleno gle|o-sani, preko belog premaza.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati E/VI, VII, jama 22; A: 120a.Datovanje: 16–17. vek.


Tip XV/1R 1: 4

Tip XV/2R 1: 4

Tip XV/4R 1: 4

TIP XV/5Sve}njak (?) deblje, plo~aste okapnice, kalotastog po-

stolja, sa trakastom dr{kom, ~iji je trag vidljiv na ivici posto-lja. Ra|en je od gline pome{ane sa sitnozrnim peskom,mrkocrvene boje pe~enja.Mesto nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati E/I–VI, D/III–IV, C/V, ugarsko

turski horizont; A: 576.Datovanje: 16. vek.

TIP XV/7Sve}njak tanke, plo~aste okapnice koja je istovreme-

no i stopa. Drà~ sve}e je na profilisanom postolju, cilin-dri~nog oblika. Dr{ka spaja vrh postolja i ivicu okapnice.Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, sa zele-no gle|osanom povr{inom.

Izgled drà~a sve}e ovog tipa ima velike sli~nosti sajednom od varijanti sve}njaka na stopi XV/1, s tom razli-kom {to je ovaj {upalj, mada ima veoma debele zidove.Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?

Pe}njaciPe}njaci predstavljaju konstruktivne delove zida-

nih pe}i koje se u stambenim i javnim prostorijamajavljaju od razdoblja poznog srednjeg veka. Zidanepe}i su, zavisno od veli~ine i namene prostora kojetreba grejati, gra|ene u nekoliko veli~ina i stilova. Ukonstrukciju pe}i naj~e{}e je ugra|ivano vi{e oblikape}njaka ili jednog oblika, ali u dve veli~ine.

Tipologija pe}njaka je veoma razu|ena – posto-ji 13 tipova, od toga 11 predstavlja pe}njake koji suugra|ivani u bazu–loì{te, dok su dva ~inila ukrasnezavr{etke pe}i.

TIP XVI/1Pe}njak okruglog otvora, vodoravnog trakastog obo-

da povijenog na unutra{nju stranu, sa èljebovima na gor-njoj povr{ini, plitkog bikoni~nog tela, uzanog masivnogdna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene ili crvenkasto-mrke boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.Mesta nalaza:– V. K. Kastrum 1982. g.; blok 1, 2, sonda 7, I–IV o.s.; A: 8.– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama 20;

A: 20.– Z. P. 1972. g.; sonda 7/72, jama 1.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

129 (2 komada).– P. D. P. Palata 1991. g.; bunar; A: 655.Datovanje: kraj 16–17. vek.

TIP XVI/2Pe}njak ~etvrtastog otvora, koni~nog oblika, {irokog

ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe-~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 21.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XVI/3Pe}njak okruglog otvora, vodoravnog trakastog oboda

povijenog na unutra{nju stranu, sa koncentri~nim `ljebo-vima na gornjoj povr{ini, dubokog koni~nog tela, uzanogravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe-~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.


Tip XV/5R 1: 4

Tip XV/7R 1: 4

Tip XVI/1R 1: 4

Tip XVI/2R 1: 4

Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73, ja-

ma 1; A: 80.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, sonda 5/73,

I–IV o.s.; A: 91.– D. G. 1978. g.; kvadrati D, E/III, jama 54; A: 1541.– D. G. 1979. g.; kvadrat E/VI, jama 22; A: 104.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XVI/4Pe}njak okruglog otvora, {irokog vodoravnog oboda,

rebrasto profilisane gornje povr{ine, plitkog bikoni~nogtela, uskog ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crve-ne boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno ili tamno`uto gle-|osana.Mesta nalaza:– U. U. 1970. g. kvadrat XVI/16, 17.– U. U. 1980. g. sonda II/80, jama 1.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; ispred kula IV i V, son-

da 5/73, turski horizont I; A: 106.– Z. P. 1972. g.; sonda 7/72, jama 1.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XVI/5Pe}njak okruglog otvora, {ireg vodoravnog oboda po-

vijenog na unutra{nju stranu, rebrasto profilisane gornjepovr{ine, dubokog koni~nog tela sa rebrom u gornjem de-lu, uzanog ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crve-ne boje pe~enja. Unutra{njost je zeleno gle|osana.

Mesta nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; ispred kule IV, sonda

4/73, jama 1; A: 16.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973. g.; kula IV, turski horizont

I; A: 107.– P. D. P. Palata, 1986. g.; Gra|evina IV, septi~ka jama; A:

130 (2 komada).Datovanje: 16–17. vek.


Tip XVI/3R 1: 4

Tip XVI/4R 1: 4

Tip XVI/5R 1: 4

TIP XVI/6Pe}njak – zavr{ni deo pe}i, koni~nog postolja, oval-

nog tela, kupastog vrha. Ra|en je od pre~i{}ene gline, cr-vene boje pe~enja. Spoljna povr{ina je zeleno gle|osana.Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?

TIP XVI/7Pe}njak okruglog otvora, {irokog vodoravnog oboda

povijenog na unutra{nju stranu, ~esto sa dva koncenti~napli}a `ljeba na gornjoj povr{ini, cilindri~nog tela, ravnogdna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, sazeleno, re|e oker, gle|osanom unutra{njom povr{inom.

U okviru ovog tipa pe}njaka postoji nekoliko varijan-ti, izdvojenih prema obliku zidova koji su ravni, {to im da-je cilindri~an oblik, zatim blago isko{eni – koni~ni, kao ipo sredini uvu~eni (konveksni).Mesta nalaza:– U. U. 1980. g.; sonda II/80, jama 1 (2 komada).– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sektor izme|u kapi-

ja; MGB: II/1486.Datovanje: 17. vek.

TIP XVI/9Pe}njak okruglog otvora sa dekorativnom re{etkom,

dubokog koni~nog tela, u`eg ravnog dna. Ra|en je od pre-~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, sa zeleno gle|osanomre{etkastom povr{inom preko belog premaza.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 21, MGB: II/1673.Datovanje: druga polovina 17. veka.


Tip XVI/7R 1: 4

Tip XVI/6R 1: 4

Tip XVI/9R 1: 4

Tip XVI/10R 1: 4

TIP XVI/10Pe}njak ve}ih dimenzija – zavr{ni deo pe}i, cilindri~-

nog tela, po sredini uvu~enih zidova, sa u`im i kra}im do-njim delom. Plo~a na vrhu pe}njaka ima nareckanu ivicu,a gornja povr{ina je ukra{ena urezanim, koncentri~nimkrugovima izme|u kojih su talasaste linije. Ra|en je odpre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, sa zeleno gle|osa-nom povr{inom plo~e.Mesto nalaza:– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sonda 3/69, ku}a 2;

A: 22.Datovanje: druga polovina 17. veka.

TIP XVI/11Pe}njak sa ispup~enom gornjom povr{inom, koni~-

nog tela. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~e-nja, sa zeleno gle|osanom povr{inom plo~e.

Pe}njak istog ovakvog oblika, ali nastavljen sa jo{jednim koni~nim elementom, sa ivicom pro{irenom naspoju, verovatno je bio upotrebljen kao zavr{ni deo pe}i.Mesta nalaza:– D. G. 1976. g.; kvadrati D, E/IV, V, jama 17; A: 86.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VII, jama 11; A: 192.Datovanje: kraj 16–17. vek.

TIP XVI/12Pe}njak okruglog otvora, vodoravnog ili na unutra-

{nju stranu isko{enog oboda, koni~nog tela, uzanog rav-nog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gline, mrkocrvenkasteboje pe~enja, nekada sa zeleno gle|osanom unutra{njompovr{inom i otvorom.Mesta nalaza:– D. G. 1978. g.; kvadrati D, E/III, jama 54; A: 1542.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XVI/13Pe}njak isko{enog oboda, dubokog ovalnog tela, bla-

go konveksnog dna pro{irene ivice. Ra|en je od pre~i{}e-ne gline, okercrvene boje pe~enja.Mesto nalaza:– D. G. 1977. g.; kvadrati D/III, IV, jama 29; A: 1223.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XVI/15Pe}njak kvadratnog oblika, plo~aste gornje povr{ine,

plitkog tela, po sredini uvu~enih zidova. Ra|en je od pre-~i{}ene gline, crvene boje pe~enja.

Mesto nalaza:– G. G. Jugoisto~ni bedem 1987. g.; Prolom, ~i{}enje kana-

la; A: 311.Datovanje: 17. vek?


Tip XVI/11R 1: 4

Tip XVI/12R 1: 4

Tip XVI/13R 1: 4

Tip XVI/15R 1: 4

Tip XVI/18R 1: 4

TIP XVI/18Pe}njak okruglog otvora, vodoravnog, {irokog traka-

stog, vi{estruko `ljebljenog oboda, kalotastog tela sa reb-rom na sredini, uzanog ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja, sa zeleno gle|osanom unutra-{njom povr{inom.

Ovaj pe}njak mogao bi predstavljati i udaljenu vari-jantu tipa XVI/4 pre svega zbog iste vrste oboda, kao i pri-bli`no iste dubine, {to su vidljivi delovi u konstrukciji pe-}i. Me|utim, oni se prema obliku tela u zna~ajnoj merirazlikuju, zbog ~ega su u okviru ovog tipolo{kog pregledazasebno analizirani.Mesto nalaza:– Bez podataka.Datovanje: 16–17. vek?

KasicaKasica – posuda za {tednju pripada grupi pred-

meta za li~nu upotrebu. Otkrivena je samo jedna, alito ne zna~i da me|u ulomcima nije bilo jo{ delova oddrugih, jer se vrsta gline i tehnologija izrade kasicane razlikuje od pojedinih, prvenstveno trpeznih po-suda (npr. kr~aga, bokala ili pehara).

Razlika se uo~ava u debljini zida, koja je ve}a, alito ne predstavlja olak{avaju}u okolnost kod prepo-znavanja ulomaka, budu}i da su dno i donji deo tr-buha kasice po profilaciji veoma sli~ni navedenimposudama.

TIP XVII/1Kasica debelih zidova, elipsastog oblika, kupasto is-

pup~ena na vrhu, ravnog dna. Prorez za ubacivanje nov~i-}a nalazio se u gornjem bo~nom delu koji je o{te}en, ali jebio vodoravan, sude}i prema donjoj ivici otvora. Ra|enaje od pre~i{}ene gline, okercrvene boje pe~enja.Mesto nalaza:– V. K. Biblioteka 1985. g.; podrum, jama 1; A: 23a.Datovanje: 16–17. vek.

Sudovi za pobolj{anje akustikePrilikom gradnje objekata na odre|enim mesti-

ma su u zidove ugra|ivani kerami~ki sudovi koji sudoprinosili boljoj akusti~nosti prostora. Naj~e{}e suza ovu svrhu kori{}ene kuhinjske posude, pre svihlonci, }upovi, re|e i kr~azi, a pored ovih ra|eni su isudovi specifi~nog oblika.

TIP XVIII/1Sud uzanog okruglog otvora, loptastog ili jajolikog te-

la plitko narebrene povr{ine, uzanog ravnog dna. Ra|en jeod gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, mrke boje pe-~enja.Mesto nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; kula II, sonda 5/71; A:

92 (2 komada).Datovanje: 16. vek.

Sobne posudeSpecifi~nu kerami~ku grupu predstavljaju po-

sude koni~nog oblika sa masivnim dr{kama. Sveimaju ve}u specifi~nu teìnu i deblji sloj guste glazu-re koji prekriva unutra{njost. Tako|e, me|u oblici-ma postoje manje razalike, prevashodno u vrsti obo-da, a manje i u dubini recipijenta.

Od tri poznata oblika no}nih sudova, najve}imbrojem primeraka zastupljene su one tipa XIX/1 ko-je se javljaju u dve veli~ine.

TIP XIX/1Sud sa dve trakaste dr{ke, duèg isko{enog oboda,

koni~nog trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|en je od pre~i-{}ene gline ili gline pome{ane sa sitnozrnim peskom, cr-vene boje pe~enja i ima tamnomrko ili okerù}kasto gle-|osanu unutra{nju povr{inu.


Tip XVII/1R 1: 4

Tip XVIII/1R 1: 4

Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 6/71, jama 1; A:

56.– G. G. Jugoisto~ni bedem 1973; kula VII, sonda 3/73, III

o.s. ispod sloja {uta.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/VII, jama 11; A: 225a.– P. D. P. Palata; Gra|evina IV, septi~ka jama; A: 134 (5 ko-

mada). – P. D. P. Palata 1989. g.; terasa IV, jama 3; A: 532.Datovanje: 16–17. vek.

TIP XIX/2Sud sa dve masivne dr{ke ovalnog preseka, isko{e-

nog, izvijenog oboda, blago koni~nog, gotovo cilindri~-nog trbuha, {irokog ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}enegline, crvene boje pe~enja i ima tamnomrko gle|osanuunutra{nju povr{inu.

Mesta nalaza:– D. G. 1979. g.; kvadrati F, G/XIX, XX, IV o.s.– D. G. Severoisto~ni bedem 1969. g.; sektor izme|u kapi-

ja; MGB: II/1492.Datovanje: 17. vek.

TIP XIX/3Sud sa dve dr{ke ovalnog preseka, isko{enog oboda,

koni~nog trbuha, ravnog dna. Ra|en je od pre~i{}ene gli-ne, crvene boje pe~enja i ima zeleno, tamnomrko ili bez-bojno gle|osanu unutra{njost.Mesta nalaza:– G. G. Severoisto~ni bedem 1971. g.; sonda 5/71, jama; A: 9.– D. G. 1976. g.; kvadrat D/V, jama 14; A: 362.– D. G. 1978. g.; kvadrati E/IV, V, jama 32; A: 1593.Datovanje: 16–17. vek.

Predmeti nepoznate namene

1. Deo nargila (?)Predmet levkastog oblika, okruglog otvora zaravnje-

ne ivice ispod kojeg je mali kru`ni otvor, ovalnog tela, uza-nog masivnog dna sa pravilnim kru`nim otvorom u sredi-ni. Ra|en je od pre~i{}ene gline, crvene boje pe~enja, saugla~anom spoljnom povr{inom.


Tip XIX/1R 1: 4

Tip XIX/2R 1: 4

Tip XIX/3R 1: 4

Mesto nalaza:– Z. P. 1971. g.; sonda 7/71, jama 4; A: 43.Datovanje: 16–17. vek.

2. Sud debelih zidova, sa ivicom oboda koja je spu{te-na ka unutra{njosti, ovalnog tela, {irokog ravnog dna. Ra-|en je od gline pome{ane sa krupnozrnim peskom, mrkeboje pe~enja. Preko spoljne povr{ine je tanak sloj belogpremaza.Mesto nalaza:– P. D. P. 1987. g.; podzid uz stenu, iznad podnice.Datovanje: 17. vek.

3. Mali predmet na unutra{nju stranu isko{enog obo-da ravne ivice, koni~nog vrata, {irokog elipsastog trbuha,

prstenastog dna sa otvorom na sredini. Ra|en je od pre~i-{}ene gline, crvene boje pe~enja. Preko spoljne povr{ineje debeo sloj belokrem premaza koji je ugla~an ravnomer-no, bez sjaja.

Mada po obliku ima mnogo sli~nosti sa mastionica-ma, odnosno sudi}ima za dr`anje boje (tip XIII/6), posto-janje ve}eg otvora pravilno oblikovanog u procesu izradesuda, upu}uje na posebnu namenu ovog predmeta.Mesto nalaza:– Z. P. 1970. g.; sonda 1a/70, VII o.s., tamnomrka zemlja sa

tragovima {uta u severo-isto~nom uglu (jama?).Datovanje: 17. vek?


Kat. br. 1R 1: 4

Kat. br. 2R 1: 4

Kat. br. 3R 1: 4

KERAMIKU IZ BEOGRADA ODLIKUJE veoma izra-èn spoj nekoliko, manje ili vi{e, razli~itih proizvod-nih stilova koji se ispoljavaju kroz tehnolo{ki procesizrade i oblike posuda. I pored nastojanja da se sviobjedine u produkciji osmanske epohe – razdoblja16–17. veka – i na neki na~in ujedna~e na op{tem pla-nu, ti stilovi su ostali prepoznatljivi i ~vrsto vezani zakerami~ka nasle|a onih regiona u kojima su poni-kli. Tako je u ovom materijalu prisutno doma}e ke-rami~ko nasle|e, odnosno stil koji se razvijao napodru~ju srpskih zemalja u ranijim razdobljima sred-njeg veka. Pored tradicionalne, zastupljena je i pro-dukcija srednjoevropskog tipa, na odre|en na~indoma}a, budu}i da je u Beogradu postojala gotovo~itavo stole}e pre uspostavljanja turske vlasti.

Za razliku od ovih, osmanska keramika 16–17.veka predstavlja novi stil proizvodnje, mada ne i sa-svim nepoznat, budu}i da u zna~ajnoj meri oìvljavaovom podru~ju blisko nasle|e vizantijskog kultur-nog kruga, sa slojevitim proìmanjem orijentalnih izapadnomediteranskih proizvodnih stilova.

Odlikekerami~ke produkcije

95 Gradska keramika Beograda D 16–17. vekD Odlike kerami~ke produkcije D

NASLE\E KERAMIKE SRPSKIH ZEMALJA

Ovo je skupina proizvoda koja se, na osnovu oblikaposuda i dekorativnih stilova, moè dovesti u bliskuvezu sa produkcijom kakva je postojala na podru~juSrbije u razdoblju poznog srednjeg veka. Ona je pot-puni identitet stekla kroz delovanje zanatlija u radi-onicama Moravske Srbije i kasnije Dràve srpskihdespota. Ujedno predstavlja i grn~arsku tradiciju ko-ja nastavlja svoje trajanje i u vreme ugarske vlasti uBeogradu, kada je bila mala po obimu, ali prepozna-tljiva me|u novom keramikom srednjoevropskogstila. Zbog toga se za grn~ariju iz ove skupine moèutvrditi kontinuitet proizvodnje u trajanju od neko-liko stole}a i ista}i oni oblici posuda, kao i elementiukrasa koji u gotovo neizmenjenom vidu traju i uosmanskom razdoblju. Materijal koji odraàva navikei ukus starosedelaca na podru~ju Beograda nije bro-jan, ali pruà dobar uvid u karakter grn~arije, pre sve-ga posuda za svakodnevnu upotrebu, iz skupine ku-hinjske keramike. Pored posuda srpsku produkcijuilustruje i nekoliko predmeta napravljenih od pe~enegline, kao {to su igra~ke (male posude) i sve}njaci.

Oblici posuda i dekorativni stilovi

Budu}i da je ovo produkcija koja je, u pogleduporekla, zasnovana jednim delom na slovenskoj, adrugim delom na vizantijskoj tradiciji, va`nu osobinupredstavlja ukras, kao tehnolo{ka i stilska kategori-ja. Prema tim osobinama, prevashodno bliskosti saproizvodima vizantijskog kulturnog kruga, srpskogrn~arsko nasle|e bi}e analizirano po dekorativnimkategorijama koje }e je na najbolji na~in prikazati. Umaterijalu iz Beograda javljaju se ~etiri osnovne sku-pine, iste koje su postojale i u hronolo{ki ranijim eta-pama: negle|osana, jednobojno gle|osana, slikana isgrafito keramika.

A. Negle|osana keramikaSkupina negle|osane keramike daleko je ilu-

strativnija od svih drugih, zbog raznovrsnosti oblika

i brojnosti posuda u okviru pojedinih tipova. Re~ je oprete`no kuhinjskoj keramici – posudama koje sukori{}ene za pripremu i kuvanje hrane na ognji{tu, ato su zdele i lonci, zajedno sa poklopcima. Poredovih osnovnih, javlja se jo{ nekoliko oblika koji suzastupljeni malim brojem tipova i primeraka posu-da: }up, kao reprezent recipijenta za ~uvanje zrna-stih namirnica, zatim pehar, kao i mala posuda spe-cifi~ne namene. Produkciju odlikuju veoma dobropripremljene smese gline, pome{ane sa sitnozrnimpeskom, a posude nakon pe~enja imaju mrku boju,crvenkaste i sive nijanse, dok su crveno pe~eni sudo-vi veoma retki (II/4, II/13). Pored ovih, postoji i ne-koliko primeraka za ~iju izradu je upotrebljena glinapome{ana sa sitno tucanim kre~njakom (II/7, II/16,IV/8) i liskunskim prahom (I/20). Mada generalnopredstavljaju zanatski kvalitetan proizvod, ove posu-de su masivne i imaju srazmerno debele zidove, uodnosu na iste oblike u drugim skupinama.

Zdele – ~inije za pripremanje hrane, mo`da i po-sluìvanje pojedinih jela, me|usobno su veoma sli~-ne ne samo po dimenzijama, ve} i po karakteristi~-nom ukrasu na ivici oboda, u vidu udubljenja izve-denih prstima ili noktima, dok se na recipijentu ne-kada javlja po jedna aplicirana dekorativna traka(I/20). Izgled ovih zdela, prevashodno njihova pro-filacija i vrsta ukrasa, veoma podse}aju na primerkeiz poznog 15. i prvih decenija 16. veka koji su otkrive-ni u Beogradu.52 Jedina razlika u odnosu na starijezdele uo~ava se u na~inu izrade koji je na no`nomgrn~arskom vitlu, zbog ~ega se one u punoj merismatraju tipom posude ~ija se proizvodnja bez pre-kida odvija i u novim uslovima.

Ognji{ne lonce predstavljaju najbrojnije zastup-ljeni tipovi iz ove funkcionalne skupine – II/7 i II/2.Lonci II/7 su deo klasi~ne produkcije ognji{ne kera-mike, a generalno jednostavna profilacija sa nekolikobliskih oblika recipijenta, {irina otvora i stabilnostposuda, ~ini ih u potpunosti prilago|enim osnovnoj


D 52 Biki} 1994: sl. 31/3, str. 83.

nameni (sl. 1). Iako u formalnom pogledu ~ine ra-znorodnu grupu, tehnolo{ke osobine su ujedna~enei sli~ne svim drugim proizvodima iz ove skupine.Me|utim, uo~ava se da je ve}i broj posuda ra|en odgline koja u sastavu ima sitno tucani kre~njak, {to ni-je uobi~ajeno za ve}inu drugih proizvoda. Sli~ankvalitet imaju i poklopci IV/8 – jedan od oblika kojisu ih zatvarali, {to najbolje potvr|uju nalazi iz ku}e 2u Donjem gradu, a uz njih, verovatno, i oni tipaIV/13. Pored nazna~enih osobina, posebnost ovih lo-naca i odgovaraju}ih poklopaca IV/8 ~ine reljefneoznake koje predstavljaju radioni~ki ili majstorskiznak. Me|u njima uo~avamo krst u krugu, veomastaro obele`je ~ije trajanje doseè i do osmanskograzdoblja, uz tzv. solarni simbol i druge sli~ne, sa ta-ko|e radijalnim ukrasom.

Ukoliko bi se lonci posmatrali kroz osnovne ele-mente, a to su {irina otvora i recipijenta, loptast obliktela i {iroko dno, analogije sa istovremenim materi-jalom morale bi biti znatno {ire shva}ene nego {toima varijanti u okviru na{eg tipa. Me|utim, u pogleduukupnog izgleda koji obuhvata i tehnolo{ke osobinepored formalnih, sli~ne posude na drugim nalazi{ti-ma sre}u se sasvim sporadi~no.53 To nije slu~aj sa plo-~astim poklopcima koji su na podru~ju Srbije stilskii tehnolo{ki dosta ujedna~eni.54 U profilaciji ovih lo-naca, kao i u na~inu njihove izrade, ogleda se jakaautohtona tradicija, koja seè duboko u pro{lost dorazdoblja trajnog naseljavanja Slovena u Podunavljui unutra{njosti Balkanskog poluostrva. Ako se, uz to,sagledaju vrste ukrasa i reljefne oznake na dnu sudo-va, sli~nost sa ranijom srednjovekovnom grn~arijomje o~igledna, posebno ako se posmatra materijal sajednog vi{eslojnog nalazi{ta, kao {to je to Beograd-ska tvr|ava.55 Tako|e, za razliku od drugih proizvo-da, lonci sli~ni i po tehnolo{kim osobinama ovim izosmanske etape su me|u brojnije zastupljenim ukulturnim slojevima poznog 15. i prvih decenija 16.veka.56

Za razliku od prethodnih, lonci trakastog obodanemaju izgled klasi~nih posuda za kuvanje na ognji-{tu, pre svega primerci sa dr{kom. Me|utim, svi koji

su otkriveni u ve}oj meri imaju jasne tragove gorenjana donjoj polovini recipijenta (II/2). Izra|uju se to-kom ~itavog osmanskog razdoblja, pri ~emu je pro-dukcija dosta stabilna, a posude ujedna~enih osobinai profilacije. Isto zapaànje odnosi se i na istovremeneprimerke sa drugih nalazi{ta u Srbiji.57 Na podru~juseverno od Beograda ovakvi lonci su sasvim retki, ta-ko da se njihova pojava u Sremskoj Mitrovici moèsmatrati izuzetno zna~ajnom za utvr|ivanje granicaprostiranja posuda koje predstavljaju direktno na-sle|e srpskog zanatskog kruga.58 Loncima trakastogoboda prema tehnolo{kim osobinama, kao i po di-menzijama otvora, odgovarali bi poklopci IV/7 iIV/1. U slu~aju koni~nih poklopaca to je potvr|enootkri}ima iz poznosrednjovekovnih slojeva u Beo-gradu,59 ali i istovremenim nalazima iz Smedereva.60

Pored ovih zapaànja, potrebno je ista}i da se koni~nipoklopci sli~ni na{ima IV/7 javljaju i na pojedinimnalazi{tima u ju`noj Ugarskoj, ali su pokrivali lonceklasi~nih srednjoevropskih oblika.61

Lonci trakastog oboda, koji ~esto imaju tunela-stu ili kolenastu dr{ku trakastog preseka, predstav-ljaju specifi~an oblik dugog trajanja na podru~juBalkana. Kao tip posude koji je nastao iz spoja auto-htone grn~arske tradicije i vizantijske naprednijetehnologije, ovi lonci imali su veliku popularnost i{iroku rasprostranjenost najpre u poznom 12. veku,a potom i u razdoblju 13–14. veka, prevashodno napodru~ju Bugarske, kada su predstavljali osnovni


D 53 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tipII/2; Kovács 1998: Fig. 3/2, 4.D 54 Cunjak 1998: T. LIII/4; Jankovi} M. 1984: sl. 8/7, 9, str.151–153; Mile{eva 1995: kat. br. 27.D 55 Biki} 1994: sl. 12/1, 2, 5–10, 23/3.D 56 Biki} 1994: sl. 29/1, 2, 4, 5.D 57 Cunjak 1998: T. LX/1; Vukadin 1988: sl. 3, str. 221–222;Pejovi} 1988: kat. br. A 111.D 58 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tipII/4.D 59 Biki} 1994: sl. 24/10–12, str. 68–69.D 60 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka, tip IV/3; Cu-njak 1998: T. LIII/3.D 61 Kovács 1998: Fig. 9/3, 5–7; Kovács 2001: Fig. 7/2, 3.

oblik kuhinjske posude za svakodnevnu upotrebu.62

Kasnije, u 15. veku, pojava ovih lonaca na na{empodru~ju je brojnija i oni tada predstavljaju prepo-znatljiv proizvod zanatskih sredi{ta Dràve srpskihdespota.63 Iako se u Beogradu ne moè utvrditi kon-tinuitet upotrebe lonaca trakastog oboda, zbog po-znatog kulturnog prekida nastalog uspostavljanjemugarske vlasti, na drugim nalazi{tima na kojima ta-kvih okolnosti nema, njihovo trajanje je neprekinu-to i nakon osmanskih osvajanja.

Me|u ostalim kuhinjskim posudama brojnijupojavu imaju jo{ lonci loptastog oblika i {irokog dna(II/16). Mada su prete`no bez ukrasa, na jednomprimerku javljaju se gusti urezi koji su neobi~ni jerpodse}aju na obradu povr{ine sudova srednjoevrop-skog kulturnog kruga. Na osnovu dosada{njeg uzor-ka materijala iz osmanske epohe, moglo bi se zaklju-~iti da je ovo usko lokalni tip, budu}i da po svemusli~ne posude postoje jo{ u susednom Smederevu.64

Lonac II/4 je u celini arhai~an zbog oboda sa `lje-bom na unutra{njoj strani, kao i stila urezane valov-nice. Po tim osobinama on podse}a na posude iz po-znog 12. veka, koje u donekle izmenjenom vidu po-stoje i u 15. i prvim decenijama 16. veka.65 Lonac na-izgled bikoni~nog oblika prema ve}ini osobina sledistandarde produkcije negle|osane keramike, ali jejedini sa gre{kom u procesu oblikovanja i zbog ta-kvog, slabijeg kvaliteta odudara od drugih proizvoda(II/3).

U pregledu materijala iz ove skupine javlja sesvega jedan veliki lonac – }up (II/13), ~ija veli~inasvakako isklju~uje drugu namenu osim za ~uvanjenamirnica u kuhinji ili ostavi. Oblik posude je sa-svim razli~it od drugih }upova iz ovog pregleda, nesamo zbog veoma uskog otvora, ve} i zbog nepostoja-nja dr{ki. Sli~ni primerci, veoma {irokog loptastogtrbuha postoje i u drugim regionima Osmanskogcarstva,66 ali ovaj }up za srpski zanatski krug, odno-sno slovensku grn~arsku tradiciju, vezuje specifi~nakombinacija dekorativnih motiva linearnog stila,kao i aplicirane dekorativne trake koje su oja~avalemasivno telo.

U skupini negle|osane keramike zna~ajno me-sto zauzimaju crepulje i vr{nici – posude koje su ko-ri{}ene za pe~enje hlebova, pita i raznih drugih jelana àru ognji{ta (sl. 2). Crepulja predstavlja plitkuposudu, {irokog ravnog dna, koja se u literaturi naj-~e{}e sre}e pod odrednicama: crpnja, podnica, }eri-nje, {irinje, jagatka, okrugla.67 Vr{nik je, u stvari, ve-liki poklopac koji je ozna~avan i drugim, u osnovisli~nim terminima, kao {to su vr{ka, vr{njak, kapak,sa~, cest, ali i crepnja, {to je uop{ten naziv za proiz-vod od gline, oblikovan i pe~en na starinski, izvornina~in.68 Crepulja je kori{}ena tako {to se prvo zagre-vala na jakoj vatri ili àru, zatim je brisana krpom, atek nakon ovih pripremnih radnji u nju je stavljansadràj koji se pekao i posuda je zatrpavana àrom ipepelom.69 Drugi na~in upotrebe podrazumevao jekori{}enje poklopca – vr{nika ili jo{ jedne crepulje,kojom je recipijent poklapan.70 Zbog ovako specifi~-ne namene, nije neuobi~ajeno da se ove, u osnovirazli~ite vrste posuda, grupi{u u okviru jedne forme,kao {to je primenjeno i u ovom radu. U istoriji grn-~arstva crepulje i vr{nici predstavljaju vrste veomadugog trajanja, sa oblicima koji ostaju u ve}oj merinepromenjeni od neolita do dana{njih dana. Najve-}a produkcija crepulja i vr{nika bila je u razdobljusrednjeg veka, kada ilustruju jaku autohtonu grn-~arsku tradiciju, mnogo jasnije nego posude drugih


D 62 Borisov 1989: Figs. 172–177, p. 164, 166, sa navedenom litera-turom; Georgieva 1974: Figs. 2, 3/1–3, 4/4; Antonova 1995: Fig.89/1, 4, 6, 8–30; Busuioc, Valceanu 1976: Figs. 1/1, 2, 4–6, 2/7, 3/7,8; Diaconu, Baraschi 1977: Fig. 36/1–4.D 63 Biki} 1994: sl. 24/1, 9, str. 68, sa navedenom literaturom;Biki} (2000); kat. br. 1025–1028; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl.3/1–2.D 64 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka, tip II/7;kvadrati K, L, M/9, horizont III.D 65 Biki} 1994: sl. 17/1, 3, 4, 28/6, 29/9, 10.D 66 Hayes 1992: Fig. 119/i 2.1 (83.44), p. 319, 322.D 67 Tomi} 1983: 76, 79.D 68 Tomi} 1976: 56; Tomi} 1983: 76–77.D 69 Filipovi} 1951: 27; Milosavljevi}, Bajalovi} – Hadì-Pe{i~,Tomi} 1982: 13.D 70 Gavazzi 1922: 333; Filipovi} 1951: 27.

formi.71 Vremenom se najvi{e menjala tehnologijaizrade, a sa usavr{avanjem grn~arskog zanata i obli-ci posuda su postajali jasnije definisani u pogledunamene, tako da je i tipologija ovih posuda bivalarazu|enija. Zbog toga se za oblike crepulja i vr{nikaiz osmanskog razdoblja moè re}i da se neposrednonadovezuju na srednjovekovnu produkciju, pre sve-ga na proizvode iz poslednje etape, sa kojima imajunajvi{e sli~nosti u izgledu i kvalitetu.

Crepulje i vr{nici ne predstavljaju brojnu skupi-nu u materijalu 16–17. veka, ali je koli~ina nalaza saBeogradske tvr|ave ipak znatno ve}a nego na dru-gim istovremenim nalazi{tima.72 Tako|e, na osnovujedanaest razli~itih oblika, od ~ega je {est crepulja apet vr{nika, moè se ste}i celovitija slika o produkci-ji ove autohtone kerami~ke skupine u novim, izme-njenim okolnostima. Na op{tem planu izdvaja se ne-koliko osnovnih karakteristika. Pre svega, uo~ava seda je ru~na izrada koja je dominirala u razdobljusrednjeg veka gotovo u potpunosti potisnuta, a daumesto nje preovla|uje oblikovanje na ru~nom grn-~arskom vitlu. Tokom procesa izrade velika pa`njaposve}uje se kvalitetu gline, oblikovanju i pe~enjuposuda, ali i dekorativnosti. Naime, ve}ina posuda jeukra{ena, i to u zoni oboda, kao i na trbuhu sa unu-tra{nje strane – urezanim linearnim motivom ili jed-nostavnim otiskom prsta. Sve navedene osobine uve}oj meri su sli~ne ranijim, srednjovekovnim proiz-vodima, a traja}e i nakon ovog razdoblja, u narodnojkeramici. U odnosu na srednjovekovne oblike jedi-nu novinu na crepuljama iz osmanskog razdobljapredstavlja mala trakasta dr{ka, koja }e ostati sastav-ni deo i na posudama naredne grn~arske etape.

Iako su sve crepulje u osnovi koni~nog oblika,me|u posudama postoje razlike u na~inu modelova-nja trbuha i nagibu zida u odnosu na dno, zatim du-bini i, naro~ito, po profilaciji oboda, {to sve predsta-vlja kriterijume za tipolo{ko opredeljenje primera-ka. Uo~ena su dva na~ina gra|enja zida trbuha: ra-van, isko{en pod ve}im ili manjim uglom u odnosu nadno (IX/1, IX/3, IX/5, IX/7) i zaobljen, sa otvoromblago povijenim na unutra{nju stranu (IX/2). Dna

su {iroka i ravna, ali ~esto blago podignuta ka unu-tra{njosti posude, {to predstavlja odliku, pre svega,crepulja IX/1. U zanatskom pogledu, modelovanjeposuda nije uvek dobro izvedeno. Naime, kod poje-dinih posuda uo~ava se nejednaka debljina suda – zi-dovi su znatno tanji od dna (IX/3, IX/10), ili su telo iobod masivniji, a javljaju se i posude kod kojih jenajve}a debljina zida na sredini trbuha, mada je ovoposlednje sasvim izuzetno. Zanatski najve{tije je iz-ra|ena crepulja tipa IX/7 koja, iako u celini masiv-na, ima zidove i dno jednake debljine.

Profilacija oboda, iako nije jedini, a ni osnovnikriterijum tipolo{kog opredeljenja, predstavlja ele-ment od najve}e va`nosti za rekonstrukciju na~inana koji su crepulje i vr{nici kori{}eni u procesu pri-preme jela, odnosno, da li su napravljeni da bi bilikori{}eni zajedno, kao recipijent i poklopac. Osimna crepuljama kod kojih je obod prstenasto profili-san i blago uvu~en prema unutra{njosti (IX/2), nasvim drugim je ravan. Ova druga skupina je znatnoraznovrsnija, jer se u njenim okvirima nalazi jedno-stavan, vodoravno postavljen obod (IX/1), kao i ne-koliko vrsta sa `ljebom. Modelovanje oboda sa `lje-bom izvedeno je na nekoliko razli~itih na~ina: ivicaje isko{ena prema unutra{njosti (IX/3, IX/5) ili jepro{irena i pretvorena u neku vrstu grani~nika(IX/5), dok je `ljeb nekada simetri~no postavljen narazgrnutom obodu (IX/7). Iz opisa osnovnih vrstaoboda, o~igledno je da na ve}ini crepulja postoji`ljeb ili grani~nik, pa se moè pretpostaviti, iako nijedna od ovih posuda nije na|ena u paru sa vr{ni-kom in situ, da su kori{}ene u paru sa poklopcem –vr{nikom. [irina ̀ ljebova na obodima kre}e se od 0,2do 0,5 cm, tj. kod nekih posuda su uski i plitki, a koddrugih {iroki i plitki i kao takvi, konstrukcijski, ne bimogli da nose teàk glineni poklopac, ve} neki tanji i


D 71 Jankovi} \. 2001, 154–157; Popovi} M. 1999: sl. 89/11–13,92/5–8, 97/1–9, 98, 118/4, 145/20–24, 148/4, 161/4, 187/6, 7,189/1–12; Tomi}, 1976, 49.D 72 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 13/1; Pejovi} 1988: kat. br. 72;Kovács 1998: Figs. 1, 2/3.

laganiji. Mo`da je bakarni sa~ u potpunosti zadovo-ljavao tu potrebu.

Jednu od karakteristika crepulja predstavlja po-stojanje kru`nog otvora u sredi{tu dna posude. Otvorje imao krajnje prakti~nu ulogu; to je bilo mesto krozkoje je izlazio dim prilikom zagrevanja posude, zbog~ega je bila manje za~a|ena, a tuda je prolazio i à-ra~, prilikom podizanja i spu{tanja crepulje na og-nji{te.73 U vezi s tim, uo~eno je da se na crepuljama ja-vljaju ili kru`ni otvori na dnu ili jedna mala tunela-sta dr{ka koja prelazi obod posude, ali nikada ovadva elementa zajedno, {to potvr|uje pretpostavku onjihovoj istovetnoj funkciji – za lak{e pomeranje re-cipijenta. To je i logi~no, jer bi bilo veoma te{ko no-siti masivne posude uz pomo} male dr{ke.

Zanimljiva je pojava plitkog i uskog `ljeba naspoljnoj strani ispod oboda jedne od crepulja (IX/3).Ovakvi, kao i ne{to {iri ̀ ljebovi koji se javljaju na cre-puljama i vr{nicima narodne keramike, u nekimpodru~jima se koriste za stavljanje obru~a ili ìce, anamena im je da oja~aju, nekada i da spre~e pucanjeili razdvajanje ve} naprsle posude.74

Vr{nik po svom izgledu i na~inu upotrebe pred-stavlja jednu vrstu velikog poklopca koji se i samo-stalno koristio. Zbog toga, pojedini autori ovu formuobja{njavaju kao privremenu pe} koja se stavlja napod ognji{ta.75 U tehnolo{kom pogledu vr{nici suidenti~ni ranije analiziranim crepuljama, s tom raz-likom {to se, pored onih oblikovanih na ru~nom vi-tlu, ovde javlja i jedan koji je ru~ne izrade. Tako|e,dekorativniji su, s obzirom da ukras predstavlja slo-ènu kombinaciju urezanih motiva i apliciranih, ta-ko|e ukra{enih traka.

Tipologija vr{nika, sli~no crepuljama, nije raz-u|ena – ograni~ena je na pli}e i dublje koni~ne i ka-lotaste oblike poklopaca, pri ~emu je mogu}e da jevisina vr{nika verovatno bila u vezi sa odre|enomnamenom. Vr{nik IX/4 jedini je primerak oblikovanrukama, i kao takav iziskuje podrobniju analizu. Na-ime, napravljen je od nekompaktne smese gline ko-joj je dodata pleva, dok je boja pe~enja crvenkasto-mrka, na prelomu zida tamnomrka, {to pokazuje od-

sustvo kiseonika u procesu pe~enja. Zbog svega togaje povr{ina vr{nika neravna i puna {upljina, a doda-vanje pleve, verovatno, nema samo ulogu ispo{}iva-~a, ve} posuda preko tih mesta (gde se nalazi pleva),bolje prima i ispu{ta vazduh. Grub na~in izrade u ne-posrednoj je vezi sa oblikom ovog vr{nika koji je ka-lotast, sa masivnom i nesrazmerno velikom dr{kom.Pored svih nazna~enih osobina, zanimljivost pred-stavlja unutra{njost ovakvih poklopaca, obloènakamen~i}ima koji su umetani pre su{enja i pe~e-nja,76 {to nije samo konstrukcijsko oja~anje zida, ve}i neka vrsta sakuplja~a (akumulatora) toplote.Osnovni oblik i tehnologija izrade ovih vr{nika veo-ma podse}aju na ranije srednjovekovne koje nisuimale dr{ku, ali je kao vaàn element postojao okru-gli otvor za protok vazduha pri vrhu tela.77 U ovoj ra-noj etapi izrade postojanje primeraka bez otvora i sadr{kom, sli~nih na{em poklopcu, pretpostavljenoje, ali ne i sigurno potvr|eno.78

Kod ostalih vr{nika, koji su oblikovani na grn-~arskom vitlu, smese gline su znatno bolje pripre-mljene, kompaktnije su, a od dodataka se naj~e{}ejavljaju krupnozrni i sitnozrni pesak, kod pojedinihi kre~njak. Zanimljivo je ista}i da kre~njak, kao do-datak, ima istu ulogu kakvu ima pleva, tj. prima i ot-pu{ta vazduh, {to nije slu~aj ni sa jednom vrstompeska.

Me|u vr{nicima oblikovanim na vitlu javljajuse dva oblika, koni~an i kalotast, a posebnu zanimlji-vost na svima predstavljaju dr{ke koje su nalepljenena razli~itim mestima. Koni~ni vr{nik ima trakastudr{ku i nalepljene trake ukra{ene otiscima prstiju,{to asocira na pojedine primerke iz srednjovekovneprodukcije (IX/6).79 Delimi~no sa~uvani vr{nik ima


D 73 Filipovi} 1951: 19.D 74 Filipovi} 1951: 20.D 75 Jankovi} \. 2001: 155.D 76 Popovi} C. 1959: 31.D 77 Popovi} M. 1999: sl. 89/11, 92/5–7, 97/6, 7, 187/6, 7.D 78 Stanojev 1996: kat. br. 3/7.D 79 Biki} 1994: sl. 24/13, str. 69.

trakaste dr{ke koje prelaze liniju oboda, {to upu}ujena mi{ljenje da nije samostalno kori{}en na ognji{tu(IX/8). Naime, zbog profilacije oboda i poloàja dr-{ki ~ini se da je ovakav poklopac preklapao crepulju,slobodno se zadràvaju}i na unutra{njoj strani priobodu, a nije se, kao ostali, uklapao u postoje}i `ljebcrepulje. Me|utim, profilacija trbuha u delu iznaddr{ki upu}uje na mi{ljenje da je ovakav poklopacmogao poklapati i neki drugi recipijent, mo`da ka-zan, ali to je te{ko utvrditi s obzirom na delimi~nuo~uvanost na{eg primerka. Dublji, kalotasti vr{niksa obodom profilisanim u vidu `ljeba (IX/9), gotovou potpunosti zadràva formu, kao i na~in ukra{ava-nja vr{nika na|enih u sloju 15. veka u Beogradskomgradu.80 Zanimljivo je ista}i sli~nost u dekoraciji vr-{nika IX/6 i IX/9, zbog identi~nih motiva koji se ja-vljaju na povr{ini posude i na nalepljenim trakama,mada u razli~itim kombinacijama. Vr{nik koni~nogoblika jednostavne profilacije po svim osobinamaasocira na poklopce ranijeg srednjeg veka, sli~nodrugim ranije pomenutim, ali se od njih razlikuje ponizu paralelnih uspravnih otvora na vrhu, {to pred-stavlja novo re{enje u modelovanju otvora za struja-nje vazduha (IX/11).

Razdoblje 16–17. veka predstavlja poslednju eta-pu kerami~ke produkcije crepulja u njihovom sred-njovekovnom vidu, dok vr{nici ostaju u ve}oj merinepromenjeni do dana{njih dana. Nova etapa pro-dukcije, poznata kao narodna keramika, donosi pro-mene pre svega u oblicima, tako da se i crepulja, u ti-polo{kom pogledu, ra{~lanjuje na nekoliko novihformi tzv. plitkih sudova, a to su: tava, prùlja i |u-ve~.81 Sve ove nove forme su sasvim jasno definisane,a za pojedine je precizno utvr|ena i namena. Tako,tava ima jednu ili dve dr{ke i koristi se za pe~enje je-la; prùlja je ovalnog oblika, plitka i ~esto sa malimizlivnikom na obodu, a prevashodno se podme}e is-pod ra`nja da se u nju cedi masno}a,82 mada se kodnekih autora pominje i kao posuda u kojoj se prènezreli je~am i p{enica,83 dok je |uve~ dublja posu-da, tako|e ovalnog oblika, nekada i sa dr{kom, kojase koristi za pe~enje jela, sli~no tavama. Sve ove po-

sude koje pripadaju poznoj produkciji 18–19. vekaimaju deblji nanos glazure preko unutra{nje povr{i-ne i generalno su veoma dobrog kvaliteta, {to najbo-lje ilustruju proizvodi iz radionice u Moha~u.84

B. Jednobojno gle|osana keramikaPosude sa jednobojno gle|osanom povr{inom,

koje se mogu dovesti u vezu sa srpskim zanatskimkrugom, javljaju se sporadi~no u materijalu iz Beo-grada. Skupinu ilustruje svega po jedan oblik lonca ipehara, pri tome ne mnogo karakteristi~nih za grn-~arski zanat ovog regiona. Jedino se za retke primer-ke lonaca II/2, koji su analizirani u kategoriji negle-|osane keramike, moè re}i da prestavljaju posudeod ve}eg zna~aja u ovoj skupini.

Lonac, ozna~en kao tip II/11, predstavlja uobi-~ajenu ognji{nu posudu jednostavne profilacije. Ve-oma je kvalitetne izrade, sa unutra{njo{}u koja je do-datno za{ti}ena slojem glazure. Ono {to, mo`da vi{eod samog oblika, upu}uje na lokalnu produkciju je-ste glazura, njena struktura i maslinasta boja koja nacrvenkastomrkoj podlozi posude dobija karakteri-sti~nu nijansu, sli~nu kao na poznosrednjovekov-nim proizvodima.

Pehar ima dosta sli~nosti sa loncem II/2, {to ga~ini derivatom ovog oblika (VII/7). Naime, profila-cija je u osnovi ista i pored toga {to je pehar {ire otvo-ren, tj. obod ima blaì nagib nego kod nazna~enih lo-naca. Oblik i poloàj dr{ke, {to je tako|e razli~ito uodnosu na lonce, ne bi trebalo da predstavlja ele-mente od ve}eg zna~aja, budu}i da kao i kod ve}inedrugih pehara prelazi liniju otvora i ~esto se premaobliku donekle razlikuje od onih na sli~nim, ve}imposudama – bokalima ili loncima. U pogledu tehno-lo{kih karakteristika ovaj pehar ima osobine koje ga~ine bliskim prethodno analiziranom loncu II/11, s


D 80 Biki} 1994: sl. 30/15, 16D 81 Tomi} 1976: 49, 51, 53, T. II/1, 2, III/1–6.D 82 Tomi} 1976: 51.D 83 Filipovi} 1951: 72.D 84 Sarosács 1972: 52–53, 117–118.

tim {to je zbog osnovne boje pe~enja pehara, koja jecrvena, glazura odaje utisak druga~ije maslinaste ni-janse. Pored na{eg primerka, ovakav oblik pehararegistrovan je i na nalazi{tima u ju`noj Ugarskoj, pri~emu jedan od tih ima slikani ukras belom bojom is-pod zelene glazure.85

C. Slikana keramikaPosude ukra{ene slikanim motivima predsta-

vljaju retku pojavu u Beogradu – u slojevima 16–17.veka otkriveno je svega {est koje se mogu pouzdanodovesti u vezu sa dekorativnim stilom srpskih radio-nica. Karakteristike ove grn~arije su ujedna~ene isli~ne proizvodima iz drugih tehnolo{kih skupina,{to nesumnjivo govori o pripadnosti istoj zanatskojtradiciji. Me|utim, ono {to ih u punoj meri defini{eje slikani ukras koji u pogledu stila predstavlja direk-tan nastavak proizvodnje dekorativnih posuda zasvakodnevnu upotrebu iz razdoblja poznog srednjegveka.

Slikani ukras javlja se na svega tri oblika lonca,me|u kojima se ranije analizirani II/2 mo`e smatra-ti standardnim za primenu ove tehnike (sl. 3). Done-

kle sli~an u formalnom pogledu jeste i lonac II/27,me|utim, ta posuda se razlikuje po kvalitetu, odno-sno izrazito tankom zidu, mada samo do mesta odkojeg je po~elo pravljenje oboda. U procesu pripre-me gline, kao i pe~enja suda tako|e je iskazana za-vidna ve{tina koju potvr|uje mala specifi~na te`ina,dok siguran crte` govori o dobrom poznavanju teh-nike slikanja na kerami~kim posudama. Nasuprotovima, postoji i lonac II/12, po profilaciji blizak bo-kalu. Iako na{ primerak nema dr{ku, ~ini se da je napojedinim posudama ona mogla postojati, kao {to jeto na jednoj iz Prokuplja.86

Jednu od najzna~ajnijih odrednica ove grn~arije,kako je napred napomenuto, predstavlja ukras kojije na svim posudama jedinstven u pogledu prime-njene tehnike i vrste motiva. Re~ je o slikanju belombojom koja je, u stvari, razmu}ena glina (upotreblja-vana naj~e{}e kao podglazurni premaz – engoba) is-pod zelene ili mrke glazure. Motivi su ograni~eni naspirale u nizu i jednostavne linearne predlo{ke koji


D 85 Gerelyes 1982: Abb. 19/2; Hatházi, Kovács 1997: Fig. 10/1.D 86 Gaj-Popovi} 1974: T. II/7, p. 52.

Sl. 1. Nasle|e keramike srpskih zemalja, negle|osana keramikaFig. 1. Serbian ceramics, unglazed pottery types

Sl. 2. Nasle|e keramike srpskih zemalja, negle|osana keramikaFig. 2. Serbian ceramics, unglazed pottery types

se naj~e{}e kombinuju u naizmeni~nom sledu. Iakojednostavna, ova tehnika ima izuzetan koloristi~kiefekat, budu}i da se oslikava povr{ina suda koja jetamnocrvena ili crvenkastomrka, {to nakon nano{e-nja prozirne bojene glazure i drugog pe~enja stvarasvetao, ali zagasit kontrast sa maslinastom pozadi-nom.

Dekorativni stil slikanja belom bojom, za koji sesmatra da je orijentalnog porekla, bio je veoma ra{i-ren u mati~nim oblastima Vizantije u 12. veku, a u13–14. veku odlikovao je proizvode iz velikih grn~ar-skih centara u Solunu i na Kipru.87 Zbog jednostavno-sti osnovne tehnike i mogu}nosti eksperimentisanjasa motivima, stil se ubrzo pro{irio na ~itav Medite-ran, zatim crnomorsku obalu i u regione u unutra-{njosti Balkana. Na podru~ju Srbije slikana kerami-ka u potpunosti zaokruèn stil ima u 14–15. veku,88

sli~no kao i u susednim oblastima koje su, tako|e,pripadale vizantijskom kulturnom krugu u ranijemrazdoblju.89 Za razliku od rane etape, u poznosrednjo-vekovnoj produkciji slikanje belom bojom i gle|osa-nje naj{ire je primenjivano na posudama za svako-dnevnu upotrebu, loncima, poklopcima, kr~azima i

bokalima, po ~emu su posebno bili poznati proizvo-di iz radionice koja se nalazila na podru~ju NovogBrda.90 Ista tendencija zadràla se, kako vidimo, i naproizvodima iz osmanske epohe.

Prethodno izlaganje o tehnolo{kim osobinamaposuda iz ove skupine, kao i o poreklu i hronologijislikanog ukrasa, omogu}ava da se jasnije sagleda de-korativni stil na proizvodima iz osmanskog razdoblja.Iako su tehnika i motivi ostali gotovo u potpunostiisti, u toku nekoliko stole}a dolazilo je do promena ustilu iscrtavanja osnovnih uzoraka, {to je izdvojiloregionalne osobenosti ove grn~arije. U tom pogledu,slikani motivi koji se javljaju na posudama iz osman-skog razdoblja ne slede direktno, a ni u punoj meri,stil jednog regiona, ve} predstavljaju zaokruènu ce-linu ukrasa slikanog belom bojom, u kojoj postoje


D 87 Biki} (2000): 193–194, sa navedenom literaturom.D 88 Biki} (2000): 219–220.D 89 Georgieva 1974: Fig. 22/2, 3, T. XLII, p. 142–143; Georgieva1980: Fig. 15, p. 53; Georgieva 1985: Figs. 58–60; Busuioc,Valceanu 1976: Fig. 7; Diaconu, Baraschi 1977: Figs. 42, 77, 80.D 90 ]orovi}-Ljubinkovi} 1962: T. II/1, VI/1, 2, 4, VII/1, 3; Biki}(2000): 226–228.

Sl. 3. Nasle|e keramike srpskih zemalja, slikana keramikaFig. 3. Serbian ceramics, painted pottery;

Sl. 4. Nasle|e keramike srpskih zemalja, zdelica i sve}njaciFig. 4. Serbian ceramics, bowl and candlestics

spirale vizantijskog i regionalnog balkanskog tipa,zatim univerzalni linearni predlo{ci, ali i pojedno-stavljeno vi|enje starih motiva, pre svega prepozna-tljivih spirala.

D. Sgrafito keramikaPosude ukra{ene u sgrafito stilu koji se moè

dovesti u vezu sa proizvodima srpskog zanatskogkruga predstavljaju sporadi~ne nalaze u Beogradu.U stvari, samo jedna takva je otkrivena u toku istra-ìvanja na podru~ju grada, {to ne dopu{ta dubljeanalize karaktera i obima produkcije, ali omogu}a-va da se ovaj zna~ajan nalaz razmotri u odnosu naproizvode na koje se, prema stilu ukrasa, direktnooslanja.

Sgrafito keramiku iz osmanskog razdoblja ilu-struje kalotasta zdela I/12 – oblik koji je detaljnoanaliziran u skupinama jednobojno gle|osane i sli-kane osmanske keramike, budu}i da ve}i broj prime-raka pripada tim kategorijama. Iz skupine primera-ka opredeljenih u ovaj tip izdvaja se jedna posuda,zbog oblika dna i stope neuobi~ajenih za osmanskuprodukciju. To je mala zdela koja profilacijom u ce-lini podse}a na proizvode iz ranijeg vremena, zbog~ega bi se mogla ozna~iti reliktom epohe srednjegveka i vizantijskog zanatskog kruga.91

I pored ~injenice da je od posude otkriven samodeo i da je gorela, {to je donekle izmenilo originalneboje pe~enja i ukrasa, ona se moè rekonstruisati savelikom sigurno{}u na osnovu sa~uvanih tragova.Unutra{njost zdelice je ukra{ena u stilu koloritnogsgrafita, sa detaljima oslikanim zelenom i mrkombojom na ùto gle|osanoj pozadini (tip I/12). Kodanalize dekora va`ne elemente predstavljaju motiviu sredi{tu, u medaljonu koji zauzima ve}i deo povr-{ine posude. Sva tri predstavljaju delove starih orijen-talnih, urezanih i slikanih motiva92 koji se, razgra-|eni na jasno definisane uzorke, sre}u na posudamavizantijskog porekla i odgovaraju}eg kulturnog kru-ga u razdoblju poznog srednjeg veka na podru~juBalkana. Tada je svaki element dekora imao kon-stantan poloàj, a zajedno su ~inili delove u potpu-

nosti osmi{ljenih ukrasa ra|enih u serijama. Me|unjima jedino ukrasna traka–bordura ostaje na origi-nalnom mestu i u dosledno izvedenom stilu. Naime,bordura ispunjena kosim linijama najpre se javlja kaomotiv u dve sgrafito kategorije koje su datovane udrugu polovinu 12. veka: na posudama koloritnog sti-la linije su slikane,93 a na primercima tzv. zase~enogstila su urezane.94 Me|utim, ve} u ranom 13. vekuurezane, kose paralelene linije u nekoj vrsti bordurepostaju prepoznatljiv detalj na champlevé posuda-ma.95 Ovaj motiv preslikan je na proizvodima regio-nalnih grn~arskih centara iz kasnijeg razdoblja sred-njeg veka, u svim ranijim vidovima i u obe tehnike,96

a sporadi~no se javlja i u osmanskom razdoblju.97

Nasuprot ukrasu prve zone, traka ispunjena ukr{te-nim linijama javlja se u drugoj polovini 12. veka ret-ko i to kao jednostavan okvir medaljona,98 da bi u po-znom srednjem veku postala veoma popularan mo-tiv koji se tada ~e{}e urezuje u uspravnom poloàju,ne samo na zdelama, ve} i na kr~azima (bokalima).99

Za razliku od ova dva uzorka, zakrivljena linija sa za-vijutkom na jednom kraju jedan je od naj~e{}e iscrta-vanih motiva na kerami~kim posudama, prevas-hodno u razdoblju od 13. do 15. veka; poznat je, naj-pre, kao dekorativna ispuna cveta lotosa i palmete, akao umnoèn na nekoj vrsti gran~ice, kori{}en je za


D 91 Hayes 1992: Figs. 76/50.7, 78/50.77, 82/51.18, 51.19, p. 133,138; Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 135, 154, 223,235, 238.D 92 Vakturskaja 1959: Figs. 8/1–2, 9/2, 11/1, 4, 12/3.D 93 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 21, 23, 25, 27;Biki} (2000): kat. br. 879–887, sl. 36.D 94 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 33. D 95 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 52; Biki} (2000):kat. br. 889–893, sl. 35.D 96 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 100; Georgieva1974: Figs. 63/1, 64/1–2, 67/2, T. XI, XIII, XIV; Diaconu, Baraschi1977: Figs. 54/3, 55/1, 2, 63/1, 7, 8.D 97 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 124.D 98 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 33.D 99 Georgieva 1974: Fig. 54/2, 59/1; Georgieva 1985: Figs. 35,39, 52, 56; Busuioc, Valceanu 1976: Fig. 10/5, 6; Diaconu,Baraschi 1977: Figs. 51/15, 62/1, 65/14, 67/4; Biki} (2000): kat.br. 967, 980.

predstavljanje drveta ìvota.100 Zanimljivo je da sena na{oj zdelici ovaj motiv ne javlja u njegovom iz-vornom obliku, ve} je razgra|en u vidu dekorativnogpredlo{ka kojim su ispunjena rubna polja medaljo-na. To bi upu}ivalo na mi{ljenje da je simbolika ovogmotiva napu{tena ili zaboravljena, i da on u 16. vekuima isti zna~aj kao i drugi linearni, odnosno, postajejedan od univerzalnih dekorativnih predloàka, ma-da sasvim retke pojave.

Kerami~ki predmeti

Kontinuitet srpske kerami~ke proizvodnje ilus-truje i mali broj predmeta koji se nalaze me|u igra~-kama i sve}njacima. Skroman broj nalaza ne prika-zuje u dovoljnoj meri raznovrsnost ovog dela pro-dukcije, ali su predmeti veoma karakteristi~ni za za-natsku delatnost regiona, pre svega centralne Srbije.

Igra~keZdelica u formalnom pogledu predstavlja hi-

bridni oblik, odnosno spoj kalotastih, po profilacijirecipijenta, i zdela u obliku zvona, zbog ravnog, vi-sokog dna (XIII/8, sl. 4). Oba ova oblika poreklomsu iz produkcije srednjeg veka, s tim {to je zvonolikazdela po hronologiji poznija, iz razdoblja 13. i 14. ve-ka. Ipak, neizvesno ostaje da li je prilikom oblikova-nja zdelice namera bila da se napravi posuda sli~nana{ima I/1 i XIII/10 ili modifikuje zdela u oblikuzvona, skra}ivanjem donjeg dela suda.101 Budu}i dapredstavlja nov oblik, ne sasvim pouzdano definisa-nog porekla, ovaj sudi} mogao je biti kori{}en kaoigra~ka, zatim kao slanik, a mo`da i kao recipijent zarazmu}ivanje pigmenata, sli~no pojedinim ve}imprimercima iz ranijeg razdoblja – poznog srednjegveka.

Sve}njaciMnogo jasniju asocijaciju na isto razdoblje pru-

àju sve}njaci na visokoj {upljoj stopi, pre svega je-dan, sa drà~em za sve}u koji je sme{ten unutar

okapnice (XV/4, sl. 4).102 U odnosu na ranije, sve}-njaci iz osmanske epohe razlikuju se u manjim deta-ljima, kao {to su ve}a visina drà~a za sve}u i zvono-lika stopa umesto koni~ne.103 Me|utim, stopu goto-vo identi~nu srednjovekovnim primercima, ali {iru,sre}emo na drugom tipu sve}njaka, na primerku sakalotastom okapnicom (XV/1, sl. 4). Iako je u pita-nju oblik koji ne bi mogao predstavljati odrednicusrpskog zanatskog kruga, zbog profilisanog drà~aza sve}u, inspiracija je svakako potekla iz tog kruga.Naime, tipi~ni sve}njaci ovog oblika imaju kra}ustopu i prete`no koni~nu okapnicu i znatno se ~e{}ejavljaju u razdoblju 16–17. veka od primeraka koji sunapravljeni prema srednjovekovnim modelima.104

SREDNJOEVROPSKA KERAMIKA

Prepoznatljivu skupinu u pregledu gradske kerami-ke predstavljaju posude ~ije se poreklo nalazi u sred-njoevropskoj produkciji. Iako se u formalnom i teh-nolo{kom pogledu zna~ajno razlikuje od grn~arijekoja predstavlja doma}i (lokalni) proizvod, ona nijenepoznata, budu}i da na podru~ju Beograda postojigotovo ~itavo stole}e pre osmanskog osvajanja. Pri-sustvo grn~arije karakteristi~ne za srednjoevropskikulturni krug neposredna je posledica prethodne ve-like promene – priklju~ivanja Ugarskoj dràvi, u ~i-jim je okvirima grad bio u razdoblju 1427–1521. godi-ne. U toj poslednjoj srednjovekovnoj etapi ona je go-tovo u potpunosti potisnula za ovu oblast tradicio-nalnu grn~ariju, {to je predstavljalo sastavni deo po-liti~kog programa ugarskog dvora. Dolaskom Tura-ka srednjoevropsko grn~arsko nasle|e nije sasvim


D 100 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 222, 264; Geor-gieva 1974: Fig. 78/1; Biki} (2000): kat. br. 973, 974, 982.D 101 Biki} (2000): sl. 36, kat. br. 894a, 894b, str. 186, sa navede-nom literaturom.D 102 Popovi} M. 1978: ill. 4.D 103 Cunjak 1998: T. LXVII.D 104 Hayes 1992: Fig. 130/n 5.2 (75.18); Mile{eva 1995: kat. br.104; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 19/1.

nestalo, mada je koli~ina proizvoda, kao i raznovrs-nost oblika posuda znatno umanjena. Tako|e, proiz-vodnja je modifikovana – prilago|ena je novim potro-{a~ima, i to primenom jednostavnih re{enja, kao {toje izrada u tehnologiji koja je sli~na osmanskoj grn-~ariji, sa {irokom upotrebom za{titnih bojenih gla-zura. Na podru~ju Beogradskog grada kerami~keproizvode srednjoevropskog tipa ilustruju posude,kao i nekoliko vrsta predmeta specifi~ne namene.


Keramika sa osobinama srednjoevropskog zanat-skog kruga koja je pravljena u osmanskom razdoblju(16–17. veku) ne moè se posmatrati nezavisno odtih proizvoda ra|enih u srednjem veku, budu}i da sepo oblicima i osobinama na nju neposredno i gotovou potpunosti nastavlja. Ta keramika, koja je postoja-la u Beogradu u razdoblju ugarske vlasti, obuhvatalaje nekoliko tehnolo{kih kategorija u okvirimaosnovnih skupina svakodnevno kori{}ene – kuhinj-ske (ognji{ne) i stone grn~arije. U skladu sa tim, zapojedine oblike posuda podrazumevala se pripremaposebnih smesa glina i pe~enje na odre|enim tempe-raturama. Tada su posude za svakodnevnu upotrebuprete`no ra|ene od gline pome{ane sa peskom, sitneili krupne strukture, a boje posuda nakon pe~enja bi-le su beloùta, crvena narandàste nijanse i svetlijasiva, dok su luksuzne ra|ene od pre~i{}ene gline, presvega bele (beloùte) ili od peskovite, crvene boje pe-~enja, pri ~emu su obe vrste imale prepoznatljivu sli-kanu dekoraciju linearnog stila.105 Me|utim, u pro-dukciji 16–17. veka ta nekada{nja jasna tehnolo{kapodela ostala je u drugom planu, dok je u prvi planistaknut proizvod kao formalno-stilska kategorija.Tako je ponuda i potra`nja robe srednjoevropskogporekla svedena na sasvim odre|ene oblike posuda,koji se izra|uju od glina razli~itog kvaliteta. Ipak, na-sle|ena podela na vrste prema osobinama gline i tret-manu povr{ine posuda predstavlja i dalje osobine re-levantne za razlikovanje skupina u okviru produkci-

je. Zbog toga je keramika srednjoevropskog tipa uovom pregledu razmatrana na na~in koji omogu}avabolje razumevanje karaktera celokupne produkcije,analizom tri osnovne skupine proizvoda: negle|osa-ne, jednobojno gle|osane i slikane keramike.

A. Negle|osana keramikaSrednjoevropsko kerami~ko nasle|e je u pro-

dukciju 16–17. veka ugra|eno na veoma specifi~anna~in, {to se dosta dobro uo~ava na proizvodima izskupine negle|osane keramike. Upravo je na ovommaterijalu u prvi plan istaknut veoma zanimljiv spojosobina koji objedinjuje o~uvanje tradicionalnihobele`ja i ugra|ivanje naprednije tehnologije. Sku-pinu ~ine prete`no kuhinjski–ognji{ni lonci sa od-govaraju}im poklopcima, kao i nevelika koli~inastonih bokala, kr~aga i pehara. Da bi se jasnije sagle-dao karakter ovog segmenta produkcije, posude sugrupisane u dve kategorije, prema primenjenom teh-nolo{kom procesu izrade koji, u osnovi, podrazume-va odre|ene vrste gline, visinu temperature u pe}i-ma koja odre|uje boje proizvoda i njihov kvalitet i,posebno, tretman povr{ine suda.

Odliku prve proizvodne kategorije ~ini glinaspravljena dodavanjem peska, zbog ~ega posude ima-ju zrnastu povr{inu. Posude su oblikovane na no`-nom vitlu, tehnikom koja ostavlja karakteristi~an,rebrasti trag prstiju na unutra{njoj strani recipijen-ta. Posude su pe~ene na visokim temperaturama, o~emu svedo~i mala specifi~na teìna i ujedna~enaboja primeraka, koja je, uz to, u svetlijim tonovimacrvene, sive ili mrke. Ovo su tradicionalni tehnolo-{ki standardi za kuhinjsku keramiku sasvim odre|e-ne namene, za kuvanje nad otvorenim plamenomognji{ta. Oblici posuda ra|enih od gline peskovitefakture tako|e ~ine standard produkcije, ali i nasle-|e koje se u punoj meri zadràlo u razdoblju 16–17.veka (sl. 5). To su, pre svega, {iroko otvoreni lonci,vre}astog recipijenta (II/15) ili loptastog oblika, koji


D 105 Biki} 1994: 73–100, sa navedenom literaturom.

imaju malu dr{ku (II/14). Iako predstavljaju klasi-~an proizvod srednjoevropskog stila, ovakvi lonci uBeogradu nisu ~esti, sli~no kao i na mati~nom pod-ru~ju gde je njihov broj mali, gotovo zanemarljiv.106

Me|utim, zanimljivo je da se sli~ne posude spora-di~no javljaju i u Carigradu, mada su primerci tog re-giona ra|eni u druga~ijoj tehnologiji i sa malim iz-livnikom na obodu.107 I za lonce sa uzanim vratom(II/18) moè se zaklju~iti sli~no, i to na osnovu koli~i-ne objavljenih nalaza na istraènim lokalitetima.108

Uz ovakve ili neke druge lonce manjeg otvora, kori-{}eni su poklopci IV/14, mo`da i IV/2, a koji ipak ni-su u potpunosti odgovarali, zbog `ljeba napravljenogda bi u potpunosti nalegli na isto oblikovan obodlonca. Me|utim, sude}i po kerami~kom sadràjuslojeva na pojedinim ugarskim nalazi{tima, ovo nijemoralo biti pravilo kod upotrebe poklopaca,109 bu-du}i da lonaca, kao i drugih posuda sa `ljebom naobodu, ima izrazito malo u razdoblju 16–17. veka.

Lonci nazna~enih oblika koji su me|u tipi~nimpredstavnicima srednjoevropske kerami~ke produk-cije, predstavljaju postojano nasle|e tog regiona izrazdoblja poznog srednjeg veka i goti~kog zanatskog

kruga. Tada je produkcija istih oblika ovih posudabila velikog obima, o ~emu svedo~i veoma veliki brojnalaza u kulturnim slojevima na svim nalazi{tima.110

To govori da su predstavljali ne samo osnov produk-cije kuhinjskih posuda, nego su naj~e{}e i kori{}eniza tu namenu. Razlog za veliku popularnost, prevas-hodno vre}astih posuda, sasvim je opravdana zbogoblika koji je skupom svih tehnolo{kih i formalnihosobina u potpunosti prilago|en upotrebi prilikomkuvanja jela na ognji{tu.

Pored ognji{nih, prvoj skupini negle|osane kera-mike pripada nekoliko stonih posuda (sl. 6). Jedna


D 106 Holl 1963b: Fig. XVI/4; Frolik, Sigl 1990: Fig. 3; Szatmári1999: Fig. 2/1, 2; Belényesyné Sárosi 2002: Fig. 29/1, 2, 6.D 107 Hayes 1992: Pl. 49/f (e 9.1), p. 287.D 108 Szatmári 1999: Fig. 7/3.D 109 Szatmári 1999: Fig. 4/2–5; Kovács 2001: Fig. 7/1.D 110 Biki} 1994: sl. 9/3– 5, 7, 28/1–6, str. 75, 77; Stanojev 1996:kat. br. 1/1, 4/18, 4/26, 4/35, 11/4; Holl 1963a: Figs. 1–2, 10–11,66/2, 5, 69/3; Gerevich 1966: Figs. 32/2, 6, 10, 33/1, 2, 37/1,92a/22, 92b/5, 128/1, 151a/1–6, 154b/1–3, 168/2–6; Miklos 1986:Abb. 7/2, 4, 5; Nekuda, Reichertová 1968: Fig. 37/1–3, Pl. IV/1, 3;Ho{{o 1983: Abb. 3/1, 5, 4/1, 6/2, 3; Cech 1987: Taf. 6/A 21, A 22,10/A 58, B 177–178.

Sl. 5. Srednjoevropska keramika, negle|osane posudeFig. 5. Middle European ceramics, unglazed pottery

Sl. 6. Srednjoevropska keramika, negle|osane posudeFig. 6. Middle European ceramics, unglazed pottery

od njih je pehar koji je po svim osobinama veoma sli-~an prethodno analiziranoj grupi nalaza (VII/14). Ia-ko profilacijom asocira na formu lonca, pehar je bezdirektnih paralela sa ve}im posudama iz ovog pre-gleda. Me|utim, velika sli~nost postoji sa primerci-ma koji su ra|eni pred kraj 15. i u ranim decenijama16. veka.111 Ovaj podatak, kao i stratigrafski kontekstnalaza na{eg pehara, pruàju obja{njenje za prisu-stvo te vrste proizvoda me|u nalazima iz osmanskeepohe. Naime, pehar je otkriven u otpadnoj jami ko-ja pripada prvom turskom horizontu, to jest, vreme-nu kori{}enja prostora palate u razdoblju 16. veka. Tobi, ukoliko se predloèni hronolo{ki okvir produkcijeovakvih posuda prihvati kao pouzdan, produìlovreme njegove upotrebe za nekoliko decenija.

Kr~azi, tako|e, ~ine jasne predstavnike ove pro-izvodne grupe, iako su zbog izrade od pre~i{}ene gli-ne donekle druga~iji od ostalih posuda. Unekoliko surazli~iti i po osnovnoj boji pe~enja koja prete`no imazagasit crveni ton, kao i po ve}oj specifi~noj teìni idebljini zidova, {to su odlike ve}eg broja primeraka.Svi oni su opredeljeni u jedinstven tipolo{ki oblik –III/3 koji obuhvata tri, vi{e ili manje, bliske varijan-te u pogledu profilacije recipijenta i oblika dr{ke.Osim u Beogradu, ovakvi kr~azi brojnije su zastup-ljeni u Smederevu, Budimu i ve}im utvr|enjima uju`noj Ugarskoj.112 U regionima udaljenim od ma-ti~ne oblasti, pojava ovakvog oblika kr~aga je izuzetnai neznatno izmenjena, zbog dve naspramno postavlje-ne dr{ke, kao {to je na primercima iz Carigrada.113

Ovi kr~azi nisu pretrpeli ve}e izmene u odnosu napo~etni poznosrednjovekovni oblik, ali se u zavisno-sti od regiona, posude izra|uju od razli~itih vrsta gli-ne114 ili se pojedinim elementima prilago|avaju sti-lu ostalih kerami~kih izra|evina, {to dobro ilustrujucarigradski primerci.

Na proizvodima druge kategorije uo~ava se jedanvid promena koje su na specifi~an na~in ugra|ene utradicionalno srednjoevropsko nasle|e. Posude oveskupine imaju osobine sli~ne prethodno analizira-nim kr~azima III/3, kao {to su izrada od pre~i{}enegline, identi~na nijansa crvene boje posle pe~enja i

velika specifi~na teìna gotovih proizvoda, {to je uvezi sa visinom temperature u pe}ima, odnosno ko-li~inom vode koja tada ispari iz gline. Me|utim, ono{to ove proizvode ~ini u velikoj meri razli~itim od po-suda prethodne kategorije jeste nanos belog (svetlo-krem) premaza na povr{inama sudova.

Zanimljiv je, tako|e, i izbor posuda na kojima jekonstatovan beli premaz, pogotovo {to se od ~etirioblika uo~ena u Beogradu, tri javljaju u pojedina~-nim primercima (sl. 7). To je, najpre, lonac sa dr{-kom (II/23) koji se na drugim istovremenim nalazi-{tima u susedstvu ~e{}e javlja u tradicionalnoj teh-nolo{koj kategoriji.115 Pored ovog, postoji i lonac sadve dr{ke (II/30), zbog ~ega je bliè odre|en kao}up, mada je po zapremini pribli`niji loncima kori-{}enim za kuvanje jela. U identi~noj tehnologiji ra-|en je i jedan poklopac (IV/12), koji je odgovarao ne-kom od ovih ili drugih lonaca, mo`da sa trakastimobodom, u ~iji je `ljeb nalegao i tako ga gotovo her-meti~ki zatvarao. Za razliku od navedenih pojedi-na~nih nalaza, bokali su me|u brojnijima te forme ucelokupnom materijalu iz Beograda (VI/8). Velikakoli~ina posuda, kao i mno{tvo varijanti u okviru je-dinstvenog tipolo{kog oblika govori o velikom obi-mu proizvodnje ovih posuda, a verovatno i velikojpotra`nji. îni se da je to delom zbog njihove dvoja-ke namene, jer su pored prevashodne upotrebe ufunkciji bokala kori{}eni i kao posude u kojima sekuvalo, sude}i po nagoreloj povr{ini na pojedinimprimercima. Iako po profilaciji podse}aju na pojedi-ne tipove lonaca koji su ra|eni na podru~ju SrednjeEvrope,116 direktne paralele nalazimo jedino u podu-


D 111 Ho{{o 1983: Abb. 6/9; Miklos 1986: Abb. 9/1.D 112 Cunjak 1998: T. LIX/3, 4; Gerevich 1966: Figs. 25 a/4, 25 b/9,25 c/5, p. 31; Kovács 1998: Fig. 2/5; Sremska Mitrovica, Tipologi-ja keramike 16–18. veka: tip III/6.D 113 Hayes 1992: Fig. 134/j 3.3 (71.36), p. 299, 301.D 114 Miklos 1986: Abb. 6; Nekuda, Reichertová 1968: Pls. LIX/2,LX, LXI/4; Cech 1987: Taf. 57/C 17, C 18, B. 191; Felgenhauer-Schmiedt 1977: Taf. 29/9.D 115 Gerelyes 1987: Figs. 3/3, 4, 6/4; Kovács 2001: Fig. 2/6.D 116 Gerelyes 1987: Fig. 4/4; Sremska Mitrovica, Tipologija ke-ramike 16–18. veka: tip V/6.

navskom regionu Austrije, gde je oblik najverovatni-je i ponikao.117

Posude iz druge kategorije negle|osane kerami-ke ~ine zna~ajan deo srednjoevropskog nasle|a, zbogoblika ~ija je sli~nost sa uzorima i dalje velika, iakosu u odnosu na polazne, donekle modifikovani. Pro-mene se uo~avaju, na primer, na loncu II/30 koji tra-dicionalno nema dr{ke,118 tako da pojava dve dr{ke,sli~no kao na }upovima, predstavlja izuzetnu poja-vu. Bokal VI/8 je, kao {to je ranije nagove{teno, iz-dvojen iz poznosrednjovekovnih tipova lonaca i, zarazliku od njih, ima uè dno i duù dr{ku,119 ali nijeu potpunosti standardizovan, niti je tim promenamajasno nagla{ena druga~ija namena za koju su takveposude predvi|ene. Kada se razmatra srazmerno ma-la koli~ina posuda ove proizvodne kategorije, trebalobi imati na umu da bi jednu od osnovnih prepreka zamasovniju upotrebu predstavljala njihova svetla po-vr{ina; ona nije podesna za odràvanje, ne samozbog posnog premaza koji nije dobrog kvaliteta, presvega na bokalima–loncima VI/8, ve} i zato jer se tra-govi nagorevanja ne mogu ukloniti.

B. Jednobojno gle|osana keramikaMe|u proizvodima koji predstavljaju srednjoev-

ropsko kerami~ko nasle|e svakako najbrojniju vrstu~ine jednobojno gle|osane posude. One na najboljina~in ilustruju jedan specifi~an stil proizvodnje kojije puni razvoj imao u 15. veku i koji je, bez prekida ivelikih promena, opstao u razdoblju osmanske vla-sti. Me|utim, uporedo je stvarana i po tehnologijiunekoliko druga~ija keramika koja je odgovarala za-htevima novih potro{a~a i zakonitostima novousta-novljenog trì{ta. Su{tinu i karakter keramike sred-njoevropskog tipa mogu}e je sagledati putem pojedi-na~ne analize dve nazna~ene proizvodne kategorije.

Prvu odlikuje izrada posuda od kaolinske glinekoja je bele ili svetlokrem boje (sl. 8). Smesa gline jenapravljena dodavanjem prosejanog peska, tako dadobija finu zrnastu strukturu, sli~no kao za negle|o-sane posude, ili je veoma dobro pre~i{}ena, glatka,{to je ipak re|i slu~aj. U celini posmatrana, ova pro-

dukcija je postojana, jer je, pored ostalog, zasnovanana specifi~noj tehnici oblikovanja posuda na brzomgrn~arskom vitlu, kojom je postizana i tanko}a zido-va suda. Ista tehnika ostavlja karakteristi~an trag re-braste povr{ine, spoljne ili unutra{nje, a posude zbogtoga izgledaju, na prvi pogled, jednoobrazno. Utiskume|usobne sli~nosti doprinosi i ~esta upotreba plit-kih, gustih i veoma precizno izvedenih paralelnihureza (`ljebova), {to veoma dobro ilustruje ve}a ko-li~ina materijala. Tako|e, posude su pe~ene na viso-koj temperaturi, {to je uticalo da gotov proizvod bu-de u velikoj meri vodonepropustiv i da ima malu spe-cifi~nu teìnu. Sve posude imaju dodatnu za{titu uvidu debljeg nanosa glazure koja je prete`no tamno-ùta (ùtooker). Pored ùte javlja se i zelena gle|, ta-ko|e tamnog tona, a sasvim izuzetno i svetlomrka imaslinasta.

Me|u posudama preovla|uju oblici prilago|e-ni kuvanju na ognji{tu, koji ~ine veoma zanimljivuskupinu, pre svega zbog pojave zdela izdignutih natri noìce, sa {upljom valjkastom ru~kom. Nazna~e-na namena ovih zdela je nesumnjiva, budu}i da jeve}ina u potpunosti promenila boju, u tamnosivu ilicrnu, zbog ~este upotrebe nad plamenom. Pojedinesu velike, imaju `ljeb na obodu kao leì{te za osla-njanje poklopca, a katkada i mali izlivnik i klasi~nudr{ku, {to je olak{avalo izlivanje sadràja (I/13). Po-red ovih, javljaju se i manje posude, razli~ito obliko-vanog recipijenta (I/22, I/26), koje su tako|e sluìleza kuvanje ili podgrevanje manjih koli~ina jela. Zarazliku od zdela, lonci ~ine dosta ujedna~enu for-malnu skupinu i pored jasnih razlika, prevashodno,u obliku oboda i {irini recipijenta. Proizvodna linijaovih, uslovno nazvanih, vre}astih lonaca bila je raz-granata, {to veoma dobro ilustruje i materijal iz Beo-grada, to jest, posude ozna~ene tipovima II/6, II/8 iII/21, kao i pehar VII/8 koji predstavlja umanjenu


D 117 Cech 1987: 188, Taf. 51/A 341, A 342.D 118 Kovács 2001: Fig. 2/9.D 119 Nekuda, Reichertová 1968: Fig. 39/1; Cech 1987: Taf. 51/A341, A 342, B. 188.

verziju lonca II/6. Pored svih drugih, ranije pome-nutih osobina, na loncima se javlja i mala dr{ka, aponekad i izlivnik, sli~no modelovan kao na pojedi-nim bokalima VI/8 i zdelama I/13. U ovoj proizvod-no-stilskoj skupini, veoma neobi~an je lonac II/24koji zbog {irine otvora, vrste dna, kao i mesta gde jepostavljena dr{ka, vi{e podse}a na {olju. Ipak i on,sli~no svim drugim loncima, ima nagorelu spoljnupovr{inu, {to nesumnjivo govori da je upotrebljavanza kuvanje.

Oblici posuda iz ove skupine, iako veoma razno-vrsni, mogu se posmatrati i kao dve formalne skupi-ne, pri ~emu jednu ~ine zdele sa ru~kom (dr{kom), adrugu vre}asti lonci. One su, generalno, brojne nanalazi{tima {irom Srednje Evrope u 16–17. veku, ma-da se sli~an izbor robe, ipak, javlja na uèm podru~-ju. Tako, zdele iz Beograda imaju najvi{e sli~nosti samaterijalom iz neposrednog susedstva, iz Smederevai ju`ne Ugarske.120 Lonci najbrojnije vrste – vre}astisa trakastim obodom, kao osnovni tip kuhinjske po-sude srednjoevropskog stila, javljaju se na svim istra-ènim nalazi{tima na podru~ju Ugarske,121 a u ma-njoj meri su zastupljeni i u ê{koj.122

Karakter produkcije kuhinjskih posuda – oblicii tehnolo{ke osobine, u celini predstavlja kerami~konasle|e koje nije pretrpelo ve}e promene, prvenstve-no u odnosu na razdoblje poznog srednjeg veka i po-znogoti~ki zanatski stil. Odrednice tog stila predsta-vljaju upravo dve opisane vrste ognji{nih posuda,


D 120 Cunjak 1998: T. LI/1; Tipologija keramike 16–17. veka: tipI/1; Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tipoviI/8, I/17, I/20; Kovács 1998: Fig. 16; Szatmári 1999: Figs. 2/4, 3/1. D 121 Gerevich 1966: Figs. 12/3, 25 b/2, p. 31; Gerelyes, Feld 1986:Fig. 5/6, 7; Gerelyes 1987: Figs. 3/3, 4, 4/5, 5/9, 10, 6/3; Hatházi,Kovács 1997: Figs. 10/2, 5, 13/3; Kovács 1998: Fig. 15/B 2, B 4;Kovács 2001: Figs. 2/6, 3/5, 5/1, 2, 4; Sremska Mitrovica, Tipolo-gija keramike 16–18. veka: tipovi II/3, II/6 i IV/1.D 122 Himmelova, Procházka 1990: Fig. 4/4.D 123 Holl 1963a: Abb. 39, 78/5; Nekuda, Reichertová 1968: Pls.XXIX/4–7, LIII/7, 8, LVII/4, 5; Ho{{o 1983: Abb. 6/6; Miklos1986: Abb. 6, 8/1, 9/1; Cech 1987: Taf. 74/H 4–8, B. 193–194.D 124 Biki} 1994: sl. 9/3– 5, 7, 28/1–6, str. 75, 77; Stanojev 1996:kat. br. 1/1, 4/18, 4/26, 4/35, 11/4; Holl 1963a: Abb. 10, 11, 36/2, 5,69/3; Gerevich 1966: Figs. 32/2, 6, 10, 33/1, 2, 37/1, 92a/22,92b/5, 128/1, 151a/1–6, 154b/1–3, 168/2–6; Nekuda, Reichertová1968: Fig. 37/1–3, Pl. IV/1, 3; Ho{{o 1983: Abb. 3/1, 5, 4/1, 6/2, 3;Felgenhauer-Schmiedt 1977: Taf. 3/1–6, 15/1–3; Cech 1987: Taf.6/A 21, A 22, 10/! 58, 47/A 320, 48/A 325, 50/A 336, A 339, B.177–178, 188.

Sl. 7. Srednjoevropska keramika, posude sa belim premazomFig. 7. Middle European ceramics, wares with white coating

Sl. 8. Srednjoevropska keramika, jednobojno gle|osane posudeFig. 8. Middle European ceramics, glazed pottery

zdele sa ru~kama123 i lonci vre}astog oblika.124 Poredovih, kao druga~iji po profilaciji, i lonci II/8 ostajutako|e ~vrsto vezani za poznosrednjovekovnu pro-dukciju.125

Stonih posuda koje imaju osobine prve proiz-vodne grupe srazmerno je malo, tako da pa`nju pri-vla~e, pre svega, one koje se javljaju u ve}em brojuprimeraka. To su bokali VI/12, kao i kr~azi–testijeIII/1 koji su, osim u ovoj, zastupljeni i u drugim teh-nolo{kim skupinama, mada u manjoj meri. Bokalise po svim osobinama, kao i u pogledu profilacije, upotpunosti uklapaju u stil prve proizvodne skupine.Izraàjnom profilacijom i veoma kvalitetnom izra-dom oni se znatno izdvajaju od svih ostalih, tako dase moè re}i da predstavljaju pravi primer stone po-sude srednjoevropskog tipa (sl. 9). Ipak je te{ko neuo~iti da pojedini od njih dosta podse}aju na pret-hodno analizirane, kao i neke druge sli~ne lonce, po-gotovo zbog poloàja dr{ke. Nastojanje da se postig-ne formalna ujedna~enost proizvoda uo~ava se i na{olji, koja ima obod i dr{ku oblikovane kao na lonci-ma i uzdignuta je na noìce, isto kao kod ognji{nezdele (VII/12).126 Pregled tehnolo{ki ujedna~enih

posuda, ra|enih od kaolinske gline, zaokruùje veli-ki bokal koji je zeleno gle|osan, pri ~emu je jasno}aboje poja~ana zbog svetle podloge suda (VI/7). Iakogornji deo posude nedostaje, ~ini se da je otvor biotalasasto modelovan, sli~an proizvodima iz italijan-skih radionica, dok se u specifi~nom suàvanju reci-pijenta prepoznaje poznogoti~ki stil radionica napodru~ju Ugarske.

Na za~elju prve proizvodne skupine su kr~azi-–testije, zbog toga {to delimi~no odstupaju od stan-darda (III/1). Naime, ra|eni su od nekoliko vrstagline, a razli~iti su me|usobno i po osnovnoj boji pe-~enja koja je svetlooker, crvena ili siva. Pored toga{to su naj~e{}e ùto gle|osani, sporadi~no se na po-vr{ini javlja i tanak nanos zelene glazure, a sasvim iz-uzetno se rade i u kategoriji sivo gla~ane keramike.Iako je tehnolo{ka raznovrsnost na{ih primerakaznatno ve}a nego {to je to slu~aj na drugim nalazi{ti-ma, oni su otkriveni u veoma fragmentarnom stanjukoje ne omogu}ava prepoznavanje varijanti u pogle-


D 125 Biki} 1994: sl. 9/8; Miklos 1986: Abb. 7/2, 4, 5. D 126 Miklos 1986: Abb. 9/3.



du profilacije, ~ime bi slika o proizvodnom stilu ovihtestija bila potpunija. Osim toga, sve druge osobinesu uo~ene i na susednom podru~ju ju`ne Ugarske,mada su tamo, ipak, ~e{}i kr~azi ~ija povr{ina nijegle|osana.127 I ovo je jedan od proizvoda koji, gotovou celini, zadràva karakteristike ustanovljene u pro-dukciji poznog srednjeg veka na podru~ju Ugarske.Razlike u odnosu na ranije proizvode postoje, a ogle-daju se u manjem broju varijanti osnovnog oblika,kao i ~e{}oj upotrebi glazura umesto, na primer, gla-~ane povr{ine ili gla~anog ukrasa geometrijskog sti-la koji je odlikovao primerke iz 15. veka.128 Njihovaproizvodnja je nastavljena u 16–17. veku, a brojni na-lazi posuda govore o popularnosti ovog oblika, kakome|u doma}im stanovni{tvom, tako i me|u osvaja-~ima.129 Razlog za veliku potra`nju ovih kr~aga poje-dini autori obja{njavaju stanovi{tem da on, u for-malnom i tehnolo{kom pogledu, predstavlja spoj lo-kalne-ugarske produkcije i stila ~iji su koreni u pret-hodnoj grn~arskoj etapi na slovensko-balkanskometni~kom prostoru.130 Tom uop{tenom formulaci-jom isti~e se, smatramo, njihovo delimi~no orijen-talno poreklo, koje je u ve}oj meri ugra|eno u kera-mi~ku proizvodnju Balkana nakon osmanlijskihosvajanja, na {ta bi direktno upu}ivao, pored osta-lih, i ovaj oblik testije.

Druga tehnolo{ka kategorija zasnovana je na iz-radi posuda od pre~i{}ene gline i na procesu pe~enjapri kojem keramika dobija crvenu boju, a gotov pro-izvod zadràva teìnu. Tako|e, glazura je providna,prete`no zelene boje, a u manjoj meri i maslinaste,pri ~emu se nanosi direktno na povr{inu suda. Sa-svim su retki primerci koji su pre glaziranja celi po-topljeni u rastvor bele gline i gle|osani samo okootvora, kao {to su to pojedini lonci (II/1, II/32, sl. 7).Za razliku od prethodno analizirane, u ovoj kategori-ji znatno je vi{e stonih posuda od ognji{nih. Za to nepostoji valjano obja{njenje, mada bi pregled oblikamogao navesti na neke pretpostavke.

Kada je re~ o ognji{nim loncima, i ovde su to po-sude sa dr{kom koje se prema profilaciji mogu ozna-~iti kao manje ili vi{e udaljene varijante tipa II/23,

pogotovo {to su sve ra|ene u istoj tehnologiji. Me|u-tim, ako se detaljnije uporede pojedini elementi,mo`da ipak postoji ve}a me|usobna sli~nost izme|ulonaca II/1 i II/23 koji su, pri tome, ~e{}i na sused-nom podru~ju ju`ne Ugarske,131 dok lonci sa ma-njom, druga~ije postavljenom dr{kom pre asocirajuna udaljeniju produkciju ê{ke.132

Zasebnu i veoma osobenu skupinu predstavlja-ju bokali i pehari kod kojih postoji izlivnik (sl. 10).On je u vidu piska, apliciranog na rame suda, kao {toje na posudama tipa VI/9, ili je otvor talasasto obli-kovan, sa blaè ili o{trije nagla{enim mestom za izli-vanje te~nosti, kao na bokalu VI/10 i peharima VII/6i VII/11. Postojanje piska na bokalima nije uobi~aje-no, iako kod posuda sa okruglim otvorom to predsta-vlja prakti~no re{enje za ograni~avanje te~nosti pri-likom sipanja, tako da retke analogne primerke na-lazimo me|u posudama od majolike, koje pripadajuprodukciji prve polovine 15. veka.133 Masivnih boka-la, tako|e sa piskom, ima i me|u svakodnevnom ke-ramikom iz istog kulturnog kruga i istog razdoblja,ali su ti oblici u ve}oj meri razli~iti od na{ih.134 Dru-ga vrsta, sa talasastim otvorom, ~e{}e ozna~avanimkao otvor u vidu kljuna, uobi~ajen je na ve}ini oblikabokala, a najbolji pregled srednjoevropske luksuznekeramike svakako pruàju primerci od majolike.135

Mada su ra|eni u tehnologiji koja je sasvim razli~ita


D 127 Parádi 1963: Fig. 8; Gerevich 1966: Fig. 25 b/1, p. 31;Gerelyes, Feld 1986: Fig. 10/4, 5; Kovács 2001: Fig. 9/3.D 128 Biki} 1994: sl. 34/7, 8, 10, str. 90–91, sa navedenomliteraturom; Stanojev 1996: kat. br. 4/18; Gerelyes 1990: 274.D 129 Parádi 1963: Fig. 8; Gerevich 1966: Fig. 25/b 1, p. 31; Mini}1979: sl. 5/1; Irásné Melis 1984: Figs. 2, 3, 8/1, 2, 4; Gerelyes, Feld1986: Fig. 10/4, 5; Gerelyes 1990: Abb. 3/3; Kovács 2001: Fig. 9/3.D 130 Gerelyes 1990: 274.D 131 Gerelyes 1987: Figs. 3/3, 4, 6/4; Kovács 2001: Fig. 2/6.D 132 Frolik, Sigl 1990: Fig. 4; Himmelova, Procházka 1990: Fig.6/3; Szatmári 1999: Fig. 5/1.D 133 Rackam 1940: Pls. 2/23, 24, 3/2, 16/60, 61, 90.D 134 Cech 1987: Taf. 70/E 1–E 3, b. 193.D 135 Rackam 1940: Pls. 5/29, 12/53, 77, 79, 16/99, 19/182, 183,24/142, 25/145; Cunja 2001: Cat. Nos. 9, 20, 21; Mile{eva 1995:kat. br. 58, 60.

od majolike, nesumnjivo je da je uzor ponikao u po-menutoj italijanskoj produkciji. Na{i oblici su ma-nje ili vi{e udaljeni od polaznih, ali to je u osnovi je-dan kulturni krug. Da li je i zanatski, ostaje da seutvrdi, zato jer ne postoje izri~iti podaci o proizvod-nji posuda u druga~ijoj tehnologiji od originalne umati~nim radionicama za izradu majolike, ali se ta-kvi proizvodi pojavljuju sporadi~no na podru~juBalkana i u ju`noj Ugarskoj.136 Me|utim, zanimljivoje ista}i, da bokali iz Beograda, iako predstavljaju

svakodnevne posude i sli~no drugima iz ove skupinejednobojno su gle|osane, imaju na zavr{etku dr{kedekorativno ispup~enje, kakvo je karakteristi~noupravo za posude od majolike.

Bokal okruglog otvora VI/5, naizgled jednosta-van, odaje rad veoma inventivnog zanatlije. Primerakje ra|en sa posebnom pa`njom, a njegovu neobi~nost


D 136 Pejovi} 1988: kat. br. A 71, A 103; Irásné Melis 1984: Fig.6/2; Kovács 2001: Fig. 9/1, p. 202.

Sl. 11. Srednjoevropska keramika, slikane posudeFig. 11. Middle European ceramics, painted pottery

Sl. 12. Srednjoevropska keramika,slikane posudeFig. 12. Middle European ceramics,painted pottery

isti~e elegantna, duga dr{ka kojom je postignuto iz-vanredno odràvanje ravnoteè suda prilikom sipa-nja te~nosti. Me|utim, ostaje nedoku~iva odluka da seglazura nanese samo u vidu nepravilne trake, zbog~ega bokal, ako po svemu kvalitetan, ostavlja utisaknedovr{enosti. Me|u posudama za ispijanje te~nostipa`nju privla~e krigle koje se javljaju u dve veli~ine,odnosno zapremine (VII/3, VII/13). Mada se u ka-snom 16. i u 17. veku javljaju u kerami~kom materi-jalu me|usobno veoma udaljenih regiona,137 ~ini seda je poreklo oblika ipak u srednjoevropskom zanat-skom krugu, gde su zabeleèni najranije datovani pri-merci.138 O univerzalnosti pojedinih oblika svedo~ei pehari–{olje VII/5 i VII/10, koji se javljaju u materi-jalu poznog 16. i 17. veka na lokalitetima u ju`nojUgarskoj,139 kao i u Carigradu.140 Ovo zapaànje do-bija jo{ sna`niju potvrdu, kada se na nalazi{tima evi-dentiraju pojedini dekorisani primerci, kao {to jepehar sa ukrasom u vidu sa}a, ~ije poreklo moè bitiu oba nazna~ena regiona. Pregled posuda druge teh-nolo{ke skupine gle|osane keramike dopunjuje je-dan primerak bokala VI/8, koji ima mrko gle|osanuunutra{njost.

C. Slikana keramikaSrednjoevropsko kerami~ko nasle|e i stil deko-

racije tog kulturnog kruga na najbolji na~in ilustrujuslikane posude (sl. 11, 12). Re~ je o specifi~noj tehnicikoja podrazumeva slikanje crvenim (cinober) pig-mentom na podlozi svetlooker ili beloùte boje, {to~ini veoma efektan kontrast. Ova osnovna dekorativ-na tehnika ~esto se dopunjuje mrljama zelene i masli-naste glazure, nanesenim u nepravilnom rasporedu.Zbog mestimi~nog gle|osanja celokupan proizvoddobija druga~iji izgled, iako je i dalje u osnovi jedin-stvenog stila. U materijalu iz Beograda javljaju se obevrste proizvoda koje se me|usobno razlikuju po kva-litetu, kao i po oblicima posuda na kojima se tehnikaslikanja primenjuje, na pomenute na~ine.

Jednostavnija primena slikarske tehnike, direkt-no na povr{ini suda, uo~ena je na primercima koji sura|eni prete`no od gline pome{ane sa sitnozrnim

peskom (II/33, III/1, IV/2). Slikano je cinoberom(rumenicom) – crvenim pigmentom koji je naprav-ljen mrvljenjem ìvinog sulfida, a ukras ~ine motiviu vidu mreè, sastavljeni od preklopljenih uspravnihi vodoravnih linija. Ovakav vid dekoracije na posu-dama nazna~ene tehnolo{ke skupine u potpunostiodgovara srednjovekovnom standardu, tako da oveposude predstavljaju verne replike proizvoda iz togranijeg razdoblja.141

Sloèni proces izrade uo~ava se na kr~azima kojisu grupisani u tip III/21 – u Beogradu su otkrivena triprimerka ~iji se oblik moè delimi~no rekonstruisati,kao i jo{ nekoliko ulomaka od sli~nih posuda (sl. 12).Iako je za pravljenje ovih posuda upotrebljena odli~-no pre~i{}ena svetlokrem glina, sve posude imajugust, kvalitetan premaz naparavljen od iste vrste gli-ne, ali ù}kaste nijanse, preko cele spoljne povr{ine.Mreàsti motivi, grupisani u trapezna polja, nekadaoboga}eni kosim crticama i spiralama u razdeonimzonama, izvedeni su cinoberom koji je nijansiran odjasne crvene do crvenkastomrke i, sasvim retko, mr-ke. Preko slikanog ukrasa nanesena je zelena ili masli-nasta glazura u vidu nepravilno raspore|enih mrlja.Proces izrade ovakvih posuda sigurno je bio dugotra-jan i iziskivao je veliko ume}e, kako spravljanja pre-maza i nijansiranja pigmenata, tako i odli~no pozna-vanje tehnologije pe~enja. Naime, posuda je moralabiti pe~ena najmanje dva puta, uz kontrolu i pode{a-vanje vatre, da bi se premaz, pigment i glazura kon-solidovali, a da ne do|e do pucanja suda.

Crveno slikani kr~azi, kao i ranije analizirane po-sude iz ove skupine, poreklo imaju u poznosrednjo-vekovnoj produkciji, a poznati su prevashodno po


D 137 Gerevich 1966: Fig. 25 c/4; Kovács 1998: Fig. 10/3; Hayes1992: Fig. 116/h 21.1, h 21.2 (78.44).D 138 Nekuda, Reichertová 1968: Pls. XXXII/6, XXXIII/1, 6, 9, 10.D 139 Na| 1961: T. IV/3, XII/3, str. 96, nap. 49; Hatházi, Kovács1997: Fig. 10/1.D 140 Hayes 1992: Fig. 116/e 1.4 (79.8), p. 286–287, 315.D 141 Holl 1963a: 390; Nekuda, Reichertová 1968: Pls. XXII/6–9,XXIII/4–9, XXIV–XXVI, LXXIX–LXXX; Ho{{o 1983: 225–227, Abb.4/3, 8, 5/1–5, 8–11.

materijalu iz ê{ke i Moravske, gde su izra|ivani udugom razdoblju, od 13. sve do po~etka 17. veka.142

Nekoliko primeraka iz srednje etape proizvodnje –15. veka, koji se dovode u vezu sa delatno{}u budim-skih grn~ara, otkriveno je i u toku istraìvanja na Be-ogradskoj tvr|avi.143 Zahvaljuju}i tim nalazima umogu}nosti smo da utvrdimo razli~itosti u tehnolo-{kom procesu, kao i oblicima iz dve etape produkci-je. Komplikovaniji proces izrade odlikuje kr~age izrazdoblja 16–17. veka, dok je na ranijim primercima,iz druge polovine 15. veka, slikanje izvo|eno direktnona povr{ini suda. Pored ovoga, umesto krupnih lini-ja ukr{tenih pod pravim uglom, na kr~azima iz oveetape linije se seku obrazuju}i sitne romboide, a ceomotiv je uokviren uspravnim linijama. Tako|e, ukra-{avanje specifi~nim slikarskim stilom uo~eno je is-klju~ivo na orijentalnim oblicima kr~aga, dok je uprethodnoj etapi primenjivano na srednjoevropskomoblicima. Ovako stroga podela nije uo~ena na posu-dama sa ma|arskih nalazi{ta, na kojima se u obe eta-pe produkcije slikanje javlja na oblicima koji porekloimaju u oba zanatska i kulturna kruga,144 zbog ~egamaterijal iz Beograda pruà donekle neuobi~ajenusliku. Sli~no Beogradu, u Sremskoj Mitrovici javljajuse, tako|e, samo orijentalni oblici kr~aga,145 mada seovo ipak ne moè uzeti kao kona~an podatak s obzi-rom na malu koli~inu do sada otkrivene gra|e.

Kerami~ki predmeti

Pored posuda, u vezu sa nasle|em srednjoevrop-skog zanatskog kruga mogu se dovesti i pojedinipredmeti specifi~ne namene. Me|u njima ima neko-liko malih sudova koji su kori{}eni kao igra~ke, za-tim nekoliko pe}njaka i predmeta za pobolj{anjeakustike u gra|evinama, koji su ~e{}e ozna~avanikao akusti~ni lonci.

Igra~keIgra~ke su u potpunosti sli~ne pojedinim posu-

dama iz ovog pregleda, s tom razlikom {to njihove

male dimenzije isklju~uju namenu istovetnu ve}im,standardnim primercima. Iako su opredeljene kaopredmeti za igru, ovako male posude mogle su sluì-ti i kao recipijenti za drànje mastila.

Jedan od sudi}a ima oblik pehara (XIII/5) i pod-se}a na ranije analizirane VI/5 i VI/11, dok drugipredstavlja donekle hibridni oblik koji se moè opi-sati kao bokal sa obodom lonca ili kao lonac po pro-filaciji sli~an bokalu (XIII/9). Oba primerka su ura-|ena sa jednakom pa`njom kao i ve}e posude, takoda imaju i zeleno gle|osanu povr{inu iznutra i deli-mi~no spolja, zbog ~ega je i pretpostavljeno da sumogla imati i neku drugu namenu.

Pe}njaciOd ve}eg zna~aja u ovoj skupini su, svakako, pe}-

njaci (sl. 13). Nazna~enu produkciju predstavljaju~etiri oblika, a njihova pojava u kulturnim slojevimaiz vremena osmanske okupacije ukazuje, posredno,na vreme stradanja zidanih pe}i. Naime, svi primercipe}njaka poti~u iz otpadnih jama, gde su predstavlja-li pojedina~ne nalaze, {to bi upu}ivalo na mi{ljenjeda je ve}ina zidanih pe}i o{te}ena prilikom opsade izauzimanja grada 1521. godine ili malo kasnije, sva-kako do kraja 16. veka. To bi zna~ilo da su pe}i sazi-dane u ranijem razdoblju, verovatno u poznijim de-cenijama 15. veka, na {ta bi ukazivala i tehnologijaizrade ovih pe}njaka. Naime, svi su napravljeni odpre~i{}ene gline i imaju crvenu boju pe~enja, a samomali broj ima zeleno gle|osanu unutra{njost.

Me|u pe}njacima srednjoevropskog tipa razli-kuju se tri vrste: kvadratni (XVI/2, XVI/5), koni~ni(XVI/12) i cilindri~ni (XVI/13). Tako|e, dubokipe}njaci, koni~ni i cilindri~ni, na~inom oblikovanja,sa karakteristi~nim kanelurama du` unutra{nje po-vr{ine, u potpunosti podraàvaju ranije proizvode, iz


D 142 Nekuda, Reichertová 1968: 137–150.D 143 Biki} 1994: sl. 34/1, 6, 9, str. 88–89. D 144 Holl 1963a: Abb. 30–32, 44–45, 79/8–12, 80/9; Franti{ek,Jan 1983: 125–126, 137.D 145 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tip III/7.

razdoblja 15. veka, koji su imali zrnastu strukturu.146

Sli~no se moè re}i i za druge pe}njake, pre svega ~e-tvrtaste koji se javljaju u slojevima osmanskog perio-da i na drugim nalazi{tima ovog regiona.147

Predmeti za pobolj{anje akustikeTehnolo{ke osobine identi~ne pe}njacima imaju

i retki primerci akusti~nih lonaca, prevashodno zbogvrste gline i rebraste profilacije tela (XVIII/1, sl. 13).Oni se ni po ~emu ne razlikuju od poznosrednjove-kovnih, sude}i po nalazima iz Beograda, gde su aku-sti~ni sudovi iz obe epohe otkriveni u zatvorenim ce-linama kula.148

OSMANSKA KERAMIKA

Keramika koju u 16. veku donose poslednji u nizuosvaja~a Beograda – Turci Osmanlije, pripada {iro-kom krugu orijentalne zanatske umetnosti i, shodnotome, veoma je brojna i stilski raznovrsna. Njen raz-voj traje punih devet stole}a i prati se na tri konti-nenta, drugim re~ima, te~e paralelno sa ja~anjem i

{irenjem turske dràve. Iako je nastanak produkcijebio inspirisan tehnolo{ki naprednom kineskom ke-ramikom, dalji razvoj obeleàva izvanredna sposob-nost apsorbovanja uticaja iz svih kultura sa kojimasu Turci dolazili u dodir, osvajanjima teritorija iliputem trgovine. Najzna~ajnija iskustva, svakako, susakupljena iz kultura dràva koje su bile na visokomstupnju umetni~kog i tehnolo{kog razvoja zanata –Kine, Persije i Mesopotamije.149 Osvajanjima naevropskom tlu – mati~nih vizantijskih teritorija, Vla-{ke, Bugarske i Srbije – u orijentalnu keramiku ugra-|eni su stilovi sa Krima i Balkana. Preko tih regionauspostavljena je posredna veza i sa srednjoevropskomkeramikom, od ranije delimi~no ugra|enom u bal-kansku produkciju. Svi navedeni uticaji ~ine sastav-ne elemente koji su u razdoblju srednjeg veka poste-peno ugra|ivani, da bi bili objedinjeni u osmanskojkeramici, koja kao formalno i stilski nov proizvoddospeva u Beograd.

Posmatrana u celini, ona predstavlja zanatskiproizvod veoma dobrog kvaliteta, {to ilustruju oso-bine najve}eg dela materijala: ujedna~ene smesegline, velika ve{tina oblikovanja na usavr{enom no-`nom vitlu, kao i dobro poznavanje tehnike pe~enjasudova. Retki su primerci nesimetri~nih posuda,zatim slabije pe~enih i onih sa kojih se gle| ljuspa.Ume}e je iskazano i u ukra{avanju zdela i tanjira,prvenstveno onih iz grupe sa urezanim motivima,ali i slikanih sudova. Uz sve ovo, glazure su kom-paktne, sjajne i dobro nijansirane, a boje imaju po-stojane tonove.

Veoma dobar kvalitet, uz {iroku primenu gle|o-sanja na svim formama u jednakoj meri, ovu grn~a-riju ~ini veoma komplikovanom za analizu, pre svega


D 146 Feld, Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989: Fig. 17; Biki}1994: sl. 42/1–9; Stanojev 1996: kat. br. 11/2.D 147 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip VI/2;Feld, Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989: Fig. 18/1–4, p. 207;Szatmári 1999: Fig. 6/2, 3; Kovács 2001: Fig. 16. D 148 Biki} 1994: sl. 45/6, 7, str. 108–109.D 149 Lane 1947: 5–9, 17–19, 25–32.

Sl. 13. Srednjoevropska keramika, pe}njaci i akusti~ni sudoviFig. 13. Middle European ceramics, stove tiles and acoustic resonators

najbrojniju, jednobojno gle|osanu skupinu. Uz to,pokazalo se da je klasi~na podela na kuhinjsku i trpe-znu keramiku veoma nesigurna, po{to bi se na{li prednedoumicom {ta od ovog ujedna~enog, ali general-no neatraktivnog materijala predstavlja kvalitetnijiproizvod i da li je takva razlika uop{te postojala. înise da nije, budu}i da je u pitanju kerami~ki sadràjtvr|ave i naselja ~ije je postojanje u potpunosti bilopodre|eno vojnim potrebama. Pre bi se on mogaoposmatrati kao svakodnevni, koji objedinjuje kuhinj-sku i stonu namenu. Svakako, postoje izuzeci – pri-merci koji zbog visokog zanatskog kvaliteta i izraènedekorativnosti predstavljaju vrednije posude, name-njene specijalnim prilikama, ali takvih, u odnosu naukupnu koli~inu materijala, nema mnogo.

Pored posuda, osmanska produkcija obuhvata idruge predmete ra|ene od pe~ene gline. Ovu razno-rodnu skupinu ~ine: glinene lule, mastionice, pred-meti za igru, posude za {tednju, sve}njaci, muzi~kiinstrumenti, kostruktivni delovi zidanih pe}i, no}neposude – predmeti koji omogu}avaju da se u ve}ojmeri sagleda na~in ̀ ivota, potreba za komforom i hi-gijenske navike ljudi tog vremena, a delom i kvalitetdru{tvenog ìvota.


Osmanska keramika 16–17. veka po mnogim oso-binama predstavlja tradicionalnu produkciju, ~vrstoutemeljenu na zanatskim dostignu}ima iz ranijihrazdoblja srednjeg veka. Otuda poti~e i njena gene-ralna sli~nost sa proizvodnjom kakva je postojala uokvirima Vizantijskog carstva, u kojoj su bila objedi-njena iskustva svih ranijih, kao i istovremenih sused-nih grn~arskih stilova. To nasle|e imalo je logi~annastavak u zemljama vizantijskog kulturnog krugana Balkanu, pre svega u regionalnim produkcijamaSrbije i Bugarske, na koje se osmanska keramika do-brim delom neposredno oslanja i u hronolo{komsmislu nastavlja. Tako|e, u formalnom pogledu onau potpunosti ima srednjovekovni karakter, mada supojedini oblici delimi~no modifikovani, a pojavljujese i mno{tvo novih. Me|utim, stare tehnike konsoli-dacije i ukra{avanja posuda, koje predstavljaju najz-na~ajniju karakteristiku ove grn~arije, direktan sunastavak vizantijskih, i pored toga {to su dekorativnimotivi u zna~ajnoj meri preina~eni u skladu sa no-vim stilom ukrasa. Iz tih razloga, osmanska kerami-ka je ovde analizirana po skupinama ~iji se nazivi po-


Sl. 14. Osmanska keramika, negle|osanaFig. 14. Ottoman pottery, unglazed pottery

Sl. 15. Osmanska keramika, negle|osanaFig. 15. Ottoman pottery, unglazed pottery

dudaraju sa onima koji odre|uju vizantijske posude,dok je za jednu novu kategoriju termin ustanovljen uskladu sa proizvodnim osobinama te vrste. Prema po-menutim kriterijumima izdvojeno je pet tzv. tehno-lo{kih skupina koje obuhvataju negle|osanu, jedno-bojno gle|osanu, slikanu, urezanu (jednostavni ikoloritni sgrafito) i sivo gla~anu (metaliziranu) ke-ramiku. Prve ~etiri su osnovne kerami~ke kategorijena ~itavom podru~ju Osmanske dràve, dok posled-nja navedena predstavlja sasvim novu vrstu, koja jeustanovljena u razdoblju 16–17. veka u ovom regionu– na severnoj granici dràve.

A. Negle|osana keramikaSkupina negle|osane keramike osmanskog

proizvodnog kruga, iz razdoblja 16–17. veka, ima od-re|ene specifi~nosti koje je ~ine razli~itom od dru-gih istovremenih, ali i od starijih produkcija, na ~ijimje uzorima nastala. Pre svega, ovakvih posuda je sra-zmerno malo u odnosu na sve druge vrste, zbog ~egase pretpostavlja da celokupna produkcija nije bilavelikog obima. Tako|e, ~ini se da nije postojao sa-svim jasan koncept o tome koje vrste posuda se radeu ovoj tehnologiji. Mada se za ovu vrstu prevashodnovezuju ognji{ni lonci, koli~ina tih posuda je neuobi-~ajeno mala, a obja{njenje za slabije kori{}enje kera-mi~kih recipijenata (lonaca i ve}ih zdela) je, najve-rovatnije, u vezi sa navikom da se kuva u metalnim,tj. bakarnim posudama – kotli}ima.150 Pored ognji{-nih, skupinu negle|osane keramike ~ine recipijentiza pripremu i skladi{tenje namirnica – zdele, cedilj-ke i }upovi. Tako|e, javljaju se kr~azi, i to u srazmer-no velikom broju, {to predstavlja sasvim neuobi~aje-nu pojavu.

Negle|osane posude su u zanatskom pogleduveoma dobrog kvaliteta, i pored ~injenice da pred-stavljaju jednostavan i neatraktivan deo produkcije(sl. 14, 15). Glina od koje su sudovi ra|eni prete`no jesolidno pre~i{}ena ili sa dodatkom sitnozrnog peska.Sasvim retko se dodaju druge primese, kao {to su pe-sak krupnije strukture ili sitno tucani kre~njak. U za-visnosti od boje gline i temperature pe~enja preovla-

|uju posude crvene boje, u nijansama od bledocrve-ne do mrkocrvene, dok su tamnooker, mrkosive i si-vo pe~ene znatno re|e. Ukras je slabo zastupljen, bi-lo da je funkcionalan ili dekorativan. Zdele imajuoko dna nekoliko urezanih koncentri~nih krugova.Na jednom loncu postoji reljefna oznaka na dnu uobliku rozete u krugu,151 koja se u istoj stilizaciji jav-lja u vidu re{etke na peharima iz skupine sivo gla~a-ne keramike i na jednom pe}njaku (XVI/9).

U materijalu iz Beograda uo~eno je svega ~etiritipa, ali je njima obuhva}eno nekoliko osnovnihfunkcionalnih skupina. Najpre, postoje duboke zde-le koje, osim u ovoj, postoje i u kategoriji sa ukrasomurezanim u stilu jednostavnog sgrafita (I/25). Ova-kve zdele su kori{}ene za pripremu namirnica, a ve-rovatno i kao recipijenti u kojima je hrana grejanaili, mo`da i pe~ena, budu}i da imaju tragove gorenjana spoljnoj povr{ini. Na tu namenu se pomi{lja izbog blago konveksnog dna, koje se ~esto javlja naposudama za pe~enje na àru ognji{ta – crepuljama.Duboke zdele ne predstavljaju brojno zastupljenuvrstu na nalazi{tima, ali su poznate u evidencijiosmanske keramike na {irem podru~ju i u razdobljudruge polovine 16. i 17. veka.152 Me|utim, ovo je tipposude koji se ne dovodi isklju~ivo u vezu sa orijen-talnim na~inom ishrane, niti je karakteristi~an samoza ovo razdoblje, ve} postoji i u keramici srednjoe-vropskog stila iz razdoblja poznog srednjeg veka.153

Za razliku od pomenutog regiona, na podru~ju Bal-kana one nisu zastupljene u ve}em broju, budu}i dau ovoj produkciji postoje crepulje, me|u kojima supojedine dublje posude mogle imati namenu sli~nuovakvim zdelama.

[iroko otvoreni plitki lonci su jedina isklju~ivoognji{na vrsta posuda (II/9). U pogledu profilacije


D 150 Ovo potvr|uju nalazi ne samo bakarnih posuda, nego ipribora koji se upotrebljava u toku pripreme jela: velikih ka{ika,kutla~a, re{etki i dr.D 151 Birta{evi} 1956: T. I/20.D 152 Striker, Kuban 1975: Fig. 21/3; Hayes 1992: Fig. 109/a 20.1(73.78), a 21.1 (83.43), a 21.2, a 22.2; Gerevich 1966: Fig. 12/b 4.D 153 Biki} 1994: sl. 26/1, 2, 4–6, str. 73–74.

oni su potpuno nov proizvod na podru~ju Beograda,iako sli~na vrsta oboda postoji na posudama iz neko-liko prethodnih srednjovekovnih etapa. Lonci iden-ti~ni na{ima javljaju se jo{ u Smederevu i SremskojMitrovici, u kulturnim slojevima oba turska hori-zonta, {to odgovara razdoblju 16. i prve polovine 17.veka.154 Zna~ajan je podatak da su primerci lonacasa ovih nalazi{ta veoma sli~ni me|usobno, ne samou pogledu profilacije, nego i po vrsti tzv. masne glinekoja je pome{ana sa komadi}ima kre~njaka (kalci-ta).155 Zbog identi~nosti osobina na svim poznatimprimercima pomi{lja se na to da su pravljeni u istomgrn~arskom centru, koji je mogao biti na podru~jujednog od tri pomenuta sredi{ta.

Jedini primerak cediljke u ovoj skupini je u vidulonca koji je prepravljen probijanjem niza malihotvora u visini ramena suda (X/2). Ovo nije usam-ljen slu~aj da su pored specifi~nih, jasno definisanihoblika, cediljke pravljene intervencijom na drugimoblicima posuda. Poznate su i one u vidu kr~aga, nakojima se otvori nalaze neposredno iznad dna,156 {toupu}uje na njihovu vi{estruku namenu u procesupripreme hrane.

Najzna~ajniju pojavu u negle|osanoj keramicipredstavljaju kr~azi, opredeljeni u pet tipova, {toovu grupu ~ini raznovrsnom i u dovoljnoj meri ilu-strativnom za analizu. Tako|e, svi primerci posudau okvirima navedenih tipova javljaju se gotovo is-klju~ivo u ovoj kategoriji, {to ih ~ini osobenim nala-zima u okviru osmanskog materijala. Samo na jed-nom od njih se javlja mrka gle| oko otvora, koja semoè tuma~iti pre dekorativnim detaljem negofunkcionalnom za{titom otvora, kao {to je to, na pri-mer, na peharima. Me|u njima se po ve}em brojuposuda izdvajaju kr~azi III/9 i III/23 (sl. 15), kojiimaju nekoliko zajedni~kih karakteristika. Tehno-lo{ke osobine su im identi~ne: ra|eni su od pre~i{}e-ne gline, oker-crvene boje pe~enja, masivni su i ima-ju veliku specifi~nu teìnu. Pored dr{ke, koja je apli-cirana na istom mestu, i pisak je postavljen uvek nasredini trbuha u gotovo uspravnom poloàju. Obaova elementa su predimenzionirana u odnosu na ve-

li~inu recipijenta, pri ~emu dr{ka nekada nije du-ga~ka, ali je uvek {iroka i te{ka. Zna~ajnom smatra-mo okolnost da se oba nazna~ena tipa posuda javlja-ju istovremeno – neposredno nakon uspostavljanjaturske vlasti, a i ostaju naj~e{}e kori{}eni recipijentiza vodu tokom 16. i prve polovine 17. veka.157 Za ovopostoji nekoliko obja{njenja. Jedno je, svakako, uvezi sa krajnje obi~nim, neatraktivnim izgledom,kao i serijskom proizvodnjom, zbog ~ega se pretpo-stavlja da je njihova cena morala biti pristupa~na.Drugo je da izgled kr~aga u celini veoma podse}a naposude iz ranijeg razdoblja, tako da {ire prihvatanjeu novim okolnostima predstavlja logi~an izbor pre-poznatljivog proizvoda u obilju novih oblika. Posled-nje, ali ne i manje zna~ajno, odnosi se na tvrdnje po-jedinih autora da su negle|osani kr~azi, pre svegaprimerci sa duga~kim, profilisanim piskom, upotre-bljavani za polivanje prilikom umivanja, odnosno,ritualnog pranja.158 Nezavisno od neutvr|ene name-ne ovih kr~aga, izvesno je da oba tipa vode poreklood orijentalnih oblika koji su rano prihva}eni napodru~jima Srednje Evrope i Balkana. Stariji kr~azi,od kraja 13. do prelaza 14. u 15. vek nisu imali pro{i-renje na vratu – tzv. jabuku, ve} rebro (koje se u iz-vornom obliku zadràlo i na ve}ini primeraka izovog poznijeg razdoblja), ali su drugi elementi biliveoma sli~ni, pre svih razli~ite vrste oboda i oblik tr-buha.159 Jabuka na vratu pojavljuje se na kr~azima


D 154 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip II/1;kvadrati E, F/1, horizonti II, III; Sremska Mitrovica, Tipologijakeramike 16–18. veka; ovaj oblik lonca je imao oznaku II/2,me|utim, prilikom revizije tipologije, koja je ura|ena u 2002.godini, posuda nije prona|ena u kerami~kom materijalu.D 155 Masna glina se, ina~e, veoma retko koristi za izradu ognji-{nih posuda, jer na vatri puca, tako da je dodavanjem ovihprimesa postignuta ve}a otpornost sudova. Popovi} C. 1959:30–31.D 156 Hayes 1992: Fig. 125/p 3.2 (87.54), p. 298, 312.D 157 Fehér 1960: T. I/9; Smederevo, Tipologija keramike 16–17.veka: tip III/4; kv. L/6, horizont II.D 158 Tomi} 1983: 133, 137.D 159 Georgieva 1974: Figs. 15–16; Georgieva 1985: 135–136, Fig.10–11; Cech 1987: Taf. 54/C 1, C 3, 55/C 2, 56/ C 4, C 12, 69/D 2, D3, b. 191–193; Gyýrky 1982: Abb. 9/8.

pred kraj 15. veka, kada je tipologija ovakvih kr~agau ve}oj meri razu|ena, a nekoliko posuda iz pome-nutog vremena je otkriveno i u Beogradu.160 Razvojoblika i{ao je, verovatno, u nekoliko pravaca, budu}ida u skupini negle|osane keramike postoji jo{ jedansli~an kr~ag koji se u Beogradu javlja u kulturnimslojevima iz ne{to kasnijeg razdoblja – druge polovi-ne 17. veka. Re~ je o bardaku elegantnih proporcija(III/11), ~ije prete~e iz 16. veka – posude koje su iz-duènije i imaju razu|eniju profilaciju,161 na jo{ bo-lji na~in ilustruju formalnu bliskost izme|u dva na-zna~ena tipa kr~aga.

Pa`nju privla~i kr~ag sa izlivnikom u vidu klju-na, veoma {irokog trbuha, sa duga~kom dr{kom(III/8), jer podse}a na anti~ke kr~age sa trolisnimotvorom. Iako je sasvim osoben po strukturi gline ijarkoj crvenoj boji pe~enja, {to ga pribliàva ugar-skim proizvodima poznog 15. veka, on prema oblikuotvora i postojanju sita za pre~i{}avanje vode u vrhuvrata, kao i ukrasu izvedenom to~ki}em, ipak imave}e formalne sli~nosti sa posudama iz grupe sivogla~ane keramike. Na malom kr~agu koji je veoma

jednostavne profilacije (III/15), neobi~na je pojavamasivne dr{ke, uve}ane u odnosu na recipijent.

Skupina negle|osane keramike, skromna po bro-ju nalaza, pruà i neuobi~ajenu sliku, utoliko {to stan-dardnih kuhinjskih posuda ima izrazito malo. Pri-kazani karakter te tehnolo{ke skupine u materijaluiz Beograda nije pravilo u osmanskoj produkciji ovograzdoblja, ve} izuzetna pojava, budu}i da podaci sadrugih nalazi{ta govore da kuhinjske posude, presvega lonci, predstavljaju uobi~ajen sadràj kultur-nih slojeva 16–17. veka.162 Tako|e, na osnovu razno-vrsnosti i broja kr~aga koji su otkriveni u Beogradu,realno je pretpostaviti da je i ognji{nih posuda treba-lo biti daleko vi{e. Zbog toga, ove rezultate ne smatra-mo kona~nim, ve} preliminarnim, s tim da detaljnijaanaliza ove skupine tek predstoji u budu}nosti, naosnovu ve}eg uzorka stratificiranih nalaza.


D 160 Biki} 1994: sl. 32/11, str. 85.D 161 Stanojev 1996: kat. br. 4/23.D 162 Hayes 1992: Figs. 115–117, 134/71.21, 71.22, 71.24, 141/91.28,135/73.34, 73.35, 73.42.

Sl. 16. Osmanska keramika, jednobojno gle|osanaFig. 16. Ottoman pottery, glazed pottery

B. Jednobojno gle|osana keramikaJednobojno gle|osane posude predstavljaju da-

leko najbrojniju skupinu osmanske keramike otkri-vene u Beogradu. Ova tehnika je primenjena na go-tovo svim formama i na najve}oj koli~ini nalaza,prevashodno kao za{tita povr{ine posuda, a u ma-njoj meri gle|osanje ima i dekorativnu ulogu. Uz to,za veliki broj tipova posuda utvr|eno je jednobojnogle|osanje kao jedina ili dominantna tehnika, a ko-li~ina je jo{ i ve}a, ako se u obzir uzme pojava na pri-mercima drugih tipova, gde je ona alternativna ilisporadi~na.

Skupina obuhvata posude kod kojih je povr{inanakon prvog pe~enja crvene boje, od jarko crvene domrkocrvene. Glazura je prete`no nanesena prekosloja belog ili krem premaza, koji je u ve}ini slu~aje-va vidljiv, jer ga glazura ne pokriva u celini sa spoljnestrane, ali nije neuobi~ajeno da se nanosi i direktnona povr{inu posuda. Najvi{e je upotrebljavana gla-zura zelene boje, svetle ili tamne nijanse, koja zavisiod gustine pripremljene gle|i, ali i od toga da li je onananesena preko premaza ili direktno na povr{inu su-da. Pored zelene, u manjoj meri javljaju se tamnoù-ta (ùtooker), maslinasta i mrka gle|, pri ~emu su

poslednje dve, ipak, re|e kori{}ene. Kod posuda sa {i-re otvorenim recipijentom, kao {to je ve}ina oblika,unutra{njost je potpuno gle|osana, a spolja{njostnaj~e{}e do sredine suda, re|e u celini (cediljke, po-klopci, slanici) ili samo oko oboda (lonci, poklopci ipojedini pehari). Sa druge strane, kr~azi imaju gle-|osanu spolja{njost, delimi~no – gornju polovinu ilidve tre}ine, a sasvim retko i u celosti, dok se na unu-tra{njoj povr{ini gle| javlja samo oko oboda. I boka-li i pehari, sli~no kr~azima, imaju delimi~no gle|o-sanu spoljnu povr{inu, a unutra{njost oko oboda, re-|e u celini.

Daleko najbrojniji jednobojno gle|osani mate-rijal predstavljaju zdele – kod 14 tipova to je osnovnatehnika obrade povr{ine, a pored drugih javlja se najo{ devet, u ve}oj ili manjoj meri (sl. 16–18). Prete`nosu to zdele razli~itih veli~ina, na niskoj stopi, a za ve-}i broj oblika se moè re}i da predstavljaju uobi~aje-ne nalaze na ~itavom podru~ju osmanske produkci-je. U ovoj raznolikoj grupi vidljiva je brojnija zastu-pljenost nekih tipova posuda, {to je delimi~no u vezisa dugim trajanjem pojedinih oblika, nasuprot novihkoji imaju retku ili sporadi~nu pojavu. Oblici koji semogu ozna~iti kao tradicionalni imaju najvi{e analo-




gija u materijalu iz zale|a Beograda, odnosno iz sre-di{njih i ju`nih oblasti Balkana, i to su, pre svega:I/9,163 I/10,164 I/15,165 I/28,166 I/30167 i I/31,168 dok sezdele I/6 i I/7 javljaju i u materijalu iz Vi{egrada i Bu-dima.169 Uz ove, zdela sa tzv. kragnom (I/17) postoji iu materijalu iz Budima, i taj primerak ima izlivnikna obodu,170 {to predstavlja izuzetnu pojavu u okvi-rima osmanske keramike. I me|u dominantnim zde-lama I/1 i I/2, tako|e, postoje brojni primerci koji sujednobojno – zeleno gle|osani (sl. 18),171 ali su ovi ti-povi posuda prevashodno karakteristi~ni po sgrafitoukrasu, zbog ~ega }e u celini biti analizirani u okviri-ma te skupine.

Ve}ina od prethodno nazna~enih tipova zdelasmatra se osnovnim u osmanskoj etapi, delom i zbogtoga {to su one u direktnoj vezi sa produkcijom sred-njeg veka, odnosno, vizantijskim posudama iz razdo-blja od kraja 11. do prvih nekoliko decenija 13. veka.Najve}u sli~nost sa starijim, vizantijskim posudamaimaju prevashodno primerci zdela I/6,172 I/7,173

I/28,174 I/30175 i I/31,176 tako da one predstavljaju ti-pove veoma dugog, neprekinutog trajanja na {iro-kom prostoru. Nekoliko drugih tipova poreklo ima uprodukciji istog razdoblja, ali su oni donekle modifi-kovani u odnosu na po~etne oblike. Taj proces je za-po~eo ve} u poznovizantijskoj produkciji, kada supromene bile srazmerno male i nisu bitno naru{ava-le ukupan formalni stil proizvoda. U narednoj etapipromene su zaokruène i tipovi posuda su uobli~eniugra|ivanjem mno{tva novih elemenata, koji supredstavljali spoj uticaja i iskustava iz prethodnih,kao i susednih grn~arskih produkcija. Na na{im pri-mercima jednobojno gle|osanih zdela ove promeneiskazane su na nekoliko na~ina: pro{irenjem `ljebana obodu (I/9),177 dodavanjem `ljebova/rebara(I/10, I/29)178 ili plasti~ne trake (I/17)179 na gornjojpolovini suda. Pored toga, uo~ava se generalna pro-mena proporcijskih odnosa – izme|u {irine i dubi-ne, kao i visine gornjeg i donjeg dela recipijenta, ta-ko da su zdele ovog razdoblja dublje od njihovihsrednjovekovnih prete~a, a ne retko su i znatno ve}ezapremine.

Pored analiziranih osnovnih tipova, u okvirimaove skupine trebalo bi detaljnije razmotriti najprejo{ nekoliko kalotastih zdela, budu}i da je me|u nji-ma znatno ve}i broj primeraka jednobojno gle|osan,u odnosu na one sa slikanim ili sgrafito ukrasom.Duboka zdela I/3 predstavlja zanimljivu vrstu koja uboljoj meri nego mnoge druge pruà uvid u karakterproizvodnje posuda. Ona je tipi~an primer serijskogkerami~kog proizvoda, {to podrazumeva jedan pre-poznatljiv element, u ovom slu~aju obod sa kalota-stim recipijentom, i nekoliko razli~itih re{enja do-njeg dela suda, koji je u vidu {irokog ravnog dna ili jepostavljen na stopu razli~itog oblika i visine. Naovim zdelama povr{ina je ~e{}e okerùto gle|osana,a pored ove javlja se i zelena glazura. Pojava zdela I/3u Beogradu srazmerno je brojna u odnosu na mno-{tvo drugih oblika, i to u razdoblju 17. veka. Njihovapopularnost potvr|ena je nalazima na {irem pod-


D 163 Hayes 1992: Fig. 142/92.1.D 164 Cunjak 1998: XLV/1; Mile{eva 1995: kat. br. 49.D 165 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 6/2.D 166 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 129.D 167 Hayes 1992: Fig. 107/5.1; Bakirtzis 1980: Pl. V/1; ByzantineGlazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 131, 133.D 168 Hayes 1992: Figs. 107/9.1, 144/97.15.D 169 Hayes 1992: Fig. 107/a 4.1 (73.25, p. 203; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. No. 119; Cunjak 1998: T. XLVII/2; Gerelyes1987: Fig. 5/1; Bakirtzis 1980: Pl. IV/3; Ze~evi}, Radi~evi} 2001:sl. 10/4, 5, 8/1; Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18.veka: tip I/9; Gerelyes 1990: Abb. 2/10.D 170 Gerelyes 1990: Abb. 2/12.D 171 Fehejr 1963: Fig. 1; Hayes 1992: Figs. 110/b 8, 111/b 10–b17, p. 282–283.D 172 Hayes 1992: Fig. 89/57.4, p. 146; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. Nos. 16, 148, 155.D 173 Hayes 1992: Figs. 72/44.9, p. 128, 82/51.16, 17, p. 138–139,90/58.3, p. 148; Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 16,25, 42, 46.D 174 Hayes 1992: Fig. 73/45.4, p. 128–129.D 175 Hayes 1992: Figs. 83/51.28, 84/51.46, p. 138, 141.D 176 Hayes 1992: Fig. 88/55.2, p. 145.D 177 Hayes 1992: Fig. 87/53.8, p. 144.D 178 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 3, 11, 84, 85, 90,92, 93, 95, 101; Hayes 1992: Fig. 78/50.75, p. 133, 136.D 179 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 54.

ru~ju, a produkcija razli~itog intenziteta traje od sre-dine 16. sve do kraja 18. veka.180 I na zdelama I/12 vi-sina stope varira, mada su u razdoblju 16–17. veka ka-rakteristi~ne, pre svega, po visokoj koni~noj stopi.Ove zdele su bile dosta traène, {to potvr|uje velikakoli~ina otkrivenih primeraka na brojnim nalazi{ti-ma, prevashodno u prestonici i severnim oblastimaOsmanskog carstva.181 One su jednobojno gle|osanei slikane i predstavljaju standardizovan proizvod.Kao takve prisutne su u nekoliko dekorativnih sku-pina; a istovremeno su i najbrojnije. U vreme najve-}eg obima produkcije, u toku 17. veka, ove zdele se iz-ra|uju sa stopama razli~ite visine i oblika, kao i ve}i-na drugih, mada se samo za ve}e zdele–~inije na vi-sokoj koni~noj stopi moè re}i da u pravoj meri po-kazuju estetiku tog razdoblja. Zdele I/14 su skladnihproporcija uprkos {irini recipijenta, a eleganciju ve-}ih posuda mo`da i vi{e isti~e blago izvijena stopa.Mada se ~e{}e javljaju u veli~ini ~inije, pravljeni su iprimerci malih dimenzija, predvi|eni za sluènjesosova ili za~inskih trava. Sli~no prethodno analizi-ranim, i ovakve zdele brojnije su na nalazi{tima izvremena osmanske vlasti, sa najve}om koli~inomprimeraka u razdoblju 17. veka.182

Za produkciju 16–17. veka karakteristi~ne su ibikoni~ne zdele, koje u ovom pregledu imaju ozna-ku I/5. Zanimljivo u vezi sa ovim zdelama je vrstastope koja je identi~na kao na ranije obra|enim ka-lotastim I/12, {to je tako|e jedan od pokazatelja se-rijskog tipa proizvodnje kerami~kih posuda. One suu Beogradu srazmerno brojne, ali se u okviru ukupneosmanske produkcije njihova pojava moè ozna~itikao sporadi~na, sude}i prema objavljenoj gra|i.183 Upotpunosti standardizovana je i mala zvonolika zde-la (I/24), ali je njena pojava ipak veoma retka. Izrazi-ta debljina zida recipijenta na ve}ini primeraka, uodnosu na gracilnu stopu, kao i pojava urezaneoznake na dnu, verovatno vlasnika, ~ini ih veomaosobenim me|u zdelama u celosti. Sude}i po nekoli-cini analogija, postoje dve varijante u profilaciji ovihzdela. Jedna je kao na{a i njoj sli~ni primerci iz Sme-dereva i \ur|evih stupova,184 dok bi drugoj varijanti

pripadale posude uspravno izvu~enog oboda i nastopi koja je masivna.185

I za ovu grupu zdela se, tako|e, moè utvrditi ve-za sa srednjovekovnom produkcijom vizantijskogkulturnog kruga, ali ta veza nije o~igledna kao {to jebila za osnovne tipove. U tom ranijem razdoblju ve-}ina nazna~enih zdela ra|ena je u malim serijama,pri ~emu su se utopile u neke druge srodne oblike,zbog formalno ujedna~ene produkcije zasnovane navrstama ukrasa. Tako zdela I/3 ima prete~u u ve}imposudama iz kasnog 12. veka, kod kojih je obod biomestimi~no u{tinut prstima,186 a I/5 predstavlja do-nekle modifikovane male posude, zdele ili pehare, izprve polovine 10. veka.187 Kod poku{aja utvr|ivanjageneze tipa I/12 najsigurnije elemente nalazimo uokvirima poslednje dve etape vizantijske produkcije(kasnog 12. i 13–14. veka), gde postoje male serijerazli~ito ukra{enih kalotastih zdela sa izraènomtendencijom zatvaranja recipijenta.188 Mada je naovim ranijim zdelama stopa prete`no niska, predkraj produkcije uo~ava se pojava visokih koni~nihstopa, koje }e se na ovim zdelama uobi~ajeno prime-njivati ve} na ranijoj osmanskoj keramici, u 15. i pr-


D 180 Fehejr 1963: Fig. 14; Hayes 1992: Figs. 114/7.1, p. 280,140/85.19 (a 12/13), p. 280–281, 142/92.1, p. 336; ByzantineGlazed Ceramics 1999: Cat. No. 298; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl.6/7, 8; Cunjak 1998: T. XLVII/5; Gerelyes 1990: Abb. 2/7; Kovács1998: Fig. 11/2.D 181 Hayes 1992: Figs. 104/2.1, 2.3, 114/c 2.4; Ze~evi}, Radi~evi}2001: sl. 8/2; Fehejr 1963: Fig. 10; Gerelyes 1990: Abb. 2/5;Gerelyes, Feld 1986: Fig. 6/5; Kovács 1998: Fig. 11/4; Gerelyes1987: Fig. 5/2, 5.D 182 Bakirtzis 1980: Pl. VI/2; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 6/4, 5;Kuzev 1976: T. V/3; Cunjak 1998: T. XLVII/3, 4; SremskaMitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tip I/10; Gerelyes1990: Abb. 2/8; Gerelyes, Feld 1986: Fig. 4/5; Kovács 1998: Fig.11/1, 5, 12/2.D 183 Gerelyes 1990: Abb. 2/1, 4; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 9/2.D 184 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka, tip I/11;Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 11/4. D 185 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 299, 301.D 186 Hayes 1992: Fig. 87/53.8, p. 144.D 187 Hayes 1992: Fig. 58/37.7, 37.8, p. 114.D 188 Hayes 1992: Fig. 82/51.19, p. 138–139; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. Nos. 57, 154, 200.

voj polovini 16. veka.189 I zdela I/14 ima poreklo u ka-snovizantijskoj produkciji tzv. Zeuxippos posuda,190

od kojih se razlikuje po ve}im dimenzijama i narec-kanoj ivici oboda. Za duboke zdele I/24 pretposta-vlja se da vode poreklo od koni~nih posuda o{treprofilacije, koje su u razdoblju srednjeg veka imale{ire otvoren recipijent.191

Nakon pregleda zdela na stopi, potrebno je spo-menuti i jedan tip duboke zdele ravnog dna (I/32).Iako su ovakve posude prete`no zeleno gle|osane, iz-nutra i spolja oko otvora, postoji jedan primerak i ugrupi slikane keramike, tako da se moè re}i da nazdelama I/32 jednobojno gle|osanje predstavlja do-minantnu tehniku. Ove posude se srazmerno retkojavljaju i, s obzirom na veli~inu, mogu}e je da su ko-ri{}ene kao ~inije iz kojih je hrana na trpezi presipa-na u manje posude, ili kao recipijenti za grejanje ikuvanje (pe~enje) hrane, sli~no pojedinim zdelamaI/3 iz ove i posudama tipa I/25 iz skupine negle|osa-ne keramike. Oblik ove zdele je dugog trajanja – po-stojao je i u srednjem veku, pri ~emu su pojedini pri-merci vizantijske produkcije poznog 12. veka bili ze-leno gle|osani.192

Na za~elju pregleda zdela nalazi se nekoliko ti-pova za koje se moè pretpostaviti da su nastali pre-ma modelima iz skupine luksuzne keramike. Tako,mala zdela I/11 oblikom veoma podse}a na izra|evi-ne od kineskog porcelana, pre svega zbog oblika sto-pe,193 a namera da se kopira proizvod visokog kvali-teta vidljiva je u poku{aju da se napravi posuda tan-kih zidova. Za jo{ dva tipa, I/19 i I/27, pretpostavljenje uzor u istoj tehnolo{koj grupi, u zdelicama izvije-nog oboda,194 mada su ove posude ra|ene u stilu sva-kodnevne osmanske keramike, sa karakteristi~nomtalasastom ivicom oboda i stopom sli~nom drugimzdelama.

Sli~ne osobine zdelama imaju tanjiri, me|u ko-jima tri tipa pripadaju skupini jednobojno gle|osanekeramike. Svi oni se direktno oslanjaju na vizantijskeoblike iz komninske etape, kada su predstavljali osno-vu proizvodnje koja je bila velikog obima. Iste vrste suserijski ra|ene i kasnije, sve do kraja 17. veka, tako da

ostaju standardne i u osmanskoj etapi produkcije ke-rami~kih posuda. Me|utim, i pored ~injenice da suregistrovani u svim regionima Osmanske dràve,ipak se ~e{}e javljaju u mati~nim oblastima u kojimase proizvodnja serijskog tipa i razvila. Jedan od tanji-ra, bikoni~nog oblika, ra|en je u nekoliko pribli`nihveli~ina (V/3), pri tom i u ve}em obimu {to potvr|u-ju, osim Beograda, i nalazi iz Carigrada,195 kao i sa lo-kaliteta na Balkanu i u ju`noj Ugarskoj.196 Velika ras-prostranjenost, kao i broj primeraka, verovatno su uvezi sa dugim trajanjem ovog tipa, koji gotovo neiz-menjen postoji jo{ od 11. veka,197 s tim {to je u pozno-


D 189 Hayes 1992: 285.D 190 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 74D 191 Vakturskaja 1959: Fig. 8/41, 42, 46; Hayes 1992: Fig. 81/51.3,51.13, 51.15; Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 146, 150.D 192 Hayes 1992: Fig. 86/52.11, p. 142–143.D 193 Hayes 1992: Figs. 94/1, 2, 96/27 (83.71), 97/19, 20.D 194 Hayes 1992: Fig. 99/6, 13, 16.D 195 Hayes 1992: Figs. 197/74.20 (a 2.1, a 3.1), p. 306, 135/73.48,73.49 (a 4, a 5), p. 303–304.D 196 Bakirtzis 1980: Fig. 9, Pl. III/4; Kuzev 1976: T. V/4; Cunjak1998: T. XLVII/1; Gerelyes 1987: Fig. 5/1, 6.D 197 Hayes 1992: Figs. 67/41.3, 68/42.4, 42.5, 69/43.5, 72/44.1,p. 121–122, 124, 128.


srednjovekovnim produkcijama Srbije i Bugarskezastupljen jedino u grupama jednostavnog i kolorit-nog sgrafita.198 Uz ovaj, javlja se i tanjir koni~nog ob-lika koji, u stvari, predstavlja pli}u verziju napredanaliziranih zdela I/6 (V/7). Kao i zdele ovakve pro-filacije, tanjiri u punoj meri ilustruju srednjovekov-no nasle|e vizantijskog kulturnog kruga.199 Tako|e,javljaju se na ~itavom prostoru Osmanske dràve,mada u manjem broju nego u ranijim epohama.200

Tanjiri} V/6, koji je verovatno kori{}en za sluènjenekih za~inskih trava ili sosova, ima reljefni ukras umedaljonu, {to je veoma retko na posudama 16–17.veka. Sli~ne tanjiri}e, ali bez ukrasa, nalazimo jo{ uCarigradu, u kulturnim slojevima iz prve polovine17. veka.201

U skupini jednobojno gle|osanih posuda posto-ji i ~etiri tipa kr~aga, {to predstavlja srazmerno maliuzorak u odnosu na celinu materijala (sl. 19). Za kr-~ag–testiju kru{kolikog grla (tip III/10) nismo pro-na{li analogije me|u keramikom 16–17. veka sa dru-gih nalazi{ta, {to se moè pripisati, pre svega, sra-zmerno slabom obimu objavljene gra|e sa nalazi{tau Srbiji i Bugarskoj. Ipak, smatramo da ovo ne bi tre-balo da bude usko lokalni tip posude, budu}i da je ja-sno definisan i ra|en u dve veli~ine, odnosno zapre-mine. U dve veli~ine ra|en je i kr~ag III/17, za koji setako|e moè re}i da predstavlja sasvim odre|en,standardizovan proizvod. Kr~azi ovog oblika ~e{}ese vezuju za umetni~ku keramiku ra|enu u tehnolo-giji fajansa,202 a istovremeno sa tim skupocenim ra-|eni su sli~ni, jeftiniji, namenjeni svakodnevnojupotrebi. Iako su pravljeni po uzoru na odre|enimodel, jednostavniji kr~azi nisu po svim osobinamajednaki i to dobro ilustruju primerci iz Beograda,kao i iz obli`njeg Smedereva.203 U proporcijskim od-nosima izme|u visine i {irine delova posude, vrstidna i dekorisanoj dr{ci ve}i kr~ag u potpunosti slediparametre fajansnih primeraka, dok se manji une-koliko razlikuje, upravo po proporcijama nazna~e-nih delova.

Pored analiziranih, postoje jo{ dva kr~aga kojisu bliè odre|eni kao ibrici – III/4, III/24. Iako u po-

gledu profilacije potpuno razli~iti, njihovu zajedni~-ku osobinu ~ini ukras u vidu kosih zareza izvedenihnoktom, koji se nalaze na dekorativnoj traci na vratuili, kao na na{oj posudi, neposredno iznad dna.204

Broj otkrivenih primeraka ovih kr~aga je srazmernomali, a zbog nazna~enog ukrasa, koji je nekada kom-binovan sa urezanim motivima linearnog tipa, po-mi{lja se i na izradu pojedinih posuda i po porud`bi-ni. Time bi se moglo objasniti postojanje dekorativ-nih modela iz starije, srpske keramike na klasi~nimorijentalnim oblicima. Uz to, kr~ag III/24 je u celiniveoma sli~an posudama iz prethodne epohe, razdo-blja druge polovine 15. veka.205


D 198 Biki} (2000): tip 2.1/b.D 199 Hayes 1992: Fig. 89/57.4, p. 146; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. Nos. 16, 148, 155.D 200 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 10/4, 5; Cunjak 1998: T.XLVII/2; Gerelyes 1987: Fig. 5/1.D 201 Hayes 1992: Fig. 111/a 16.1, 1 18.1 (85.11), p. 281, 324.D 202 Aslanapa 1965: Abb. 91.D 203 Cunjak 1998: T. LXI/3.D 204 Cunjak 1998: T. LVIII/2, 3; Smederevo, Tipologijakeramike 16–17. veka, tip III/3, kvadrati E, F, G/4, II horizont.D 205 Biki} 1994: sl. 38/1, str. 96–97.


Bokali su prete`no zeleno gle|osani i to prekotankog sloja belog premaza koji je nemarno nanesen,tako da se slivao na ve}ini posuda, na pojedinim svedo dna (sl. 20). Dva tipa pripadaju ovoj skupini, pri~emu je VI/4 daleko najbrojniji me|u bokalima u ce-lini. U okviru osmanske produkcije poznog 16. i 17.veka ovo je jedan od osnovnih serijskih proizvoda,ali sa vi{e varijanti nego {to je to bilo u ranijim perio-dima.206 I drugi bokal (VI/1) podse}a na prethodni,ali se zbog druga~ijeg proporcijskog odnosa, u visinii {irini vrata i tela, moè smatrati njegovom veomaudaljenom varijantom. Iako je u Beogradu otkrivensamo jedan primerak, on nije jedini u gra|i i litera-turi koja nam je bila dostupna. Postoji jo{ jedan, uobli`njoj Sremskoj Mitrovici, i on je veoma sli~anna{em po obliku i po tehnolo{kim osobinama.207

Osnovni tip obuhvata nekoliko bliskih varijanti po-suda skladnih proporcija sa blago isko{enim obo-dom, dnom u vidu stope i izvijenom dr{kom, koji jeponikao u produkciji posuda od fajansa iz 13. ve-ka.208 Uporedo sa dugom proizvodnjom u toj tehnolo-giji, u poznom srednjem veku ra|ene su jednostavnekopije fajansnih koje su bile {ire prihva}ene na pod-ru~ju Bugarske,209 a pred kraj 15. i na po~etku 16. vekaone su zabeleène kao nalaz i u Beogradu.210

Forma pehara, koja obuhvata jo{ i {olje i krigle,~ini zanimljivu skupinu manjih stonih posuda iz ko-jih se pilo i kojima se te~nost razmeravala. Od ~etirijednobojno gle|osana, pehar VII/4 prisutan je u ma-terijalu iz Beograda najve}im brojem primeraka, pri~emu se javlja ne samo u ovoj, nego i u skupini slika-ne keramike, mada sporadi~no. On predstavljaumanjenu verziju bokala VI/4, sa kojim se i premadrugim osobinama gotovo u potpunosti podudara,osim {to je na ovim manjim posudama ~e{}a pojavadelimi~nog gle|osanja, tj. u maloj meri oko otvora.Shodno tome, hronologija u okvirima osmanske pro-dukcije, kao i poreklo oblika se u velikoj meri podu-daraju sa bokalima te profilacije. Najstariji primercipehara zabeleèni su u Carigradu u prvoj polovini16. veka,211 dok je njihovo datovanje u Beogradu i napojedinim nalazi{tima u severnim oblastima pod

osmanskom okupacijom ne{to poznije, u razdoblju17. veka.212 Sli~no bokalima, i pehari imaju poreklo uprodukciji poznog 12. ili ranog 13. veka, verovatno izPersije, a veoma sli~ne posude postoje me|u proiz-vodima od fajansa.213 U produkciji poznog srednjegveka na Balkanu smatra se proizvodom koji predsta-vlja spoj vizantijske i orijentalne tradicije. Veliku po-pularnost ovi pehari su imali na podru~ju Bugarske,gde su u toku 14. veka proizvo|eni u va`nijim regio-nalnim kerami~kim centrima.214 U 15. veku, kako jeranije pomenuto, posude ovakve profilacije ra|enesu u dve veli~ine, sa namenom pehara i bokala, ali jeprodukcija bila manjeg obima nego u prethodnomstole}u.215 U razdoblju 16. i 17. veka proizvodnja jeponovo velika, a veli~ina posuda standardizovana,pri ~emu je napravljena jasna razlika u zapreminipehara i bokala. Ovo u potpunosti potvr|uju nalaziiz Beograda, gde se javljaju obe forme – pehar VII/4 ibokal VI/4, koje su me|u najbrojnijima u okviru ka-tegorije posuda za te~nosti. Donekle blizak njima je iVII/9, ne toliko po profilaciji, koliko po na~inu na-no{enja zelene glazure i tehnolo{kim osobinama ucelini, te bi se moglo re}i da svi oni pripadaju jednojtipolo{koj-stilskoj grupi posuda. U pogledu kvalite-ta, istoj grupi moè se priklju~iti i jedan od peharaVII/1 sa elipsastim trbuhom, budu}i da je ovo tip po-sude na kojoj se jednobojno gle|osanje javlja u jed-nakoj meri kao i oslikavanje. Sli~no drugim posuda-ma iz ove skupine, ovaj oblik je ra|en i u veli~ini bo-


D 206 Hayes 1992: Fig. 121/h 10.3, h 10.4 (83.51), p. 290, 324;Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip IX/1, kvadratiL, M/4, horizonti II, III; Belényesyné Sárosi 2002: Abb. 31/6,34/2, 41/6.D 207 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka, tip V/3.D 208 Lane 1947: Pl. 83 B; Aslanapa 1965: Abb. 92.D 209 Georgieva 1974: Figs. 12/2–4, 53, 56.D 210 Biki} 1994: sl. 32/9, 10, str. 85.D 211 Hayes 1992: Fig. 122/h 14.4 (73.40), p. 303.D 212 Kovács 1998: Fig. 10/3.D 213 Lane 1947: Fig. 21.D 214 Georgieva 1972: Fig. 12/3, 4. D 215 Biki} 1994: sl. 32/9, 10, str. 85.

kala.216 Druga dva se u ve}oj meri razlikuju. PehariVII/2 sa karakteristi~nom izvijenom dr{kom, imajusporadi~nu pojavu u slojevima osmanskog perioda,pogotovo primerci dubljeg recipijenta. îni se da suproizvo|eni u manjem obimu i u kra}em razdoblju,na prelazu 16. u 17. vek, s obzirom na pribli`no dato-vanje na{ih i carigradskih posuda.217

Sa kr~azima i bokalima celinu su ~inili mali po-klopci, u stvari zapu{a~i, koji su me|usobno veomasli~ni, pre svega zbog ra~vastog oboda i dugmetastedr{ke. Me|u njima se po broju primeraka izdvajajuoni tipa IV/3, ~ija je pojava uo~ena i na drugim nala-zi{tima, i to prete`no u slojevima 17. veka, mada sesporadi~no javljaju i u prvim decenijama narednogstole}a.218 Zapu{a~ IV/11, koji je veoma malih dimen-zija – prilago|en otvoru kr~aga, postoji i u materija-lu iz Smedereva, gde je ve}i i verovatno je zatvaraoneki od bokala.219 Iako predstavljaju specifi~an pro-izvod osmanske epohe, poklopci ra~vastog obodaporeklo imaju u ranijoj vizantijskoj produkciji, gdese pojavljuju, verovatno, pod uticajima orijentalnogzanatstva – grn~arije ili, mo`da pre, umetni~ke obra-de metala.220

Deset tipova lonaca, koji se javljaju isklju~ivo uskupini jednobojno gle|osanih posuda, predstavljajumaterijal veoma zanimljiv za analizu, zbog ~injeniceda su u pitanju prete`no lonci sa dve dr{ke – }upovi.Iako je, generalno, re~ o recipijentima namenjenimza ~uvanje hrane, od veli~ine }upova zavisilo je koje}e se vrste namirnica pakovati u pojedine posude.Tako su ve}i lonci kori{}eni za ~uvanje zrnastih na-mirnica, kiseljenje povr}a, previranje gro`|a ili na-dolaènje testa, dok su manje posude upotrebljavaneza ki{eljenje mleka, ~uvanje pekmeza, meda i onehrane koja je bila predvi|ena za brù upotrebu. Upogledu namene, oni su paralelni velikim posudamaiz ranijih epoha – srednjovekovnim i kasnoanti~kimpitosima, ali su posude u ve}oj meri razli~ite, najprezbog manje zapremine i ravnog dna, kao i zbog posto-janja duìh izvijenih dr{ki, {to sve upu}uje na mi{-ljenje da su }upovi ovog vremena predstavljali reci-pijente u kojima su i preno{ene razli~ite namirnice.

Me|u njima, }up vre}astog oblika donekle podse}ana prete~e, ne samo oblikom trbuha, ve} i zbog kole-nastih dr{ki (II/5). U evidenciji drugih nalazi{ta, }u-povi vre}astog recipijenta tako|e postoje, ali se pri-merci razlikuju u pojedinim detaljima. Tako se naposudama iz Beograda javlja urezan ukras – talasa-sta linija izme|u vodoravnih, kod onih iz tvr|ave Válu ju`noj Ugarskoj obod je trougaon a ukras je u vidudva paralelna ureza u korenu vrata,221 dok }upovi izCarigrada imaju veoma izvijen trakasti obod.222 Iakose, generalno, lonci sa dve dr{ke smatraju proizvo-dom osmanskog tipa, ~ini se da su u razli~itim obla-stima prilago|avani tradicionalnim grn~arskim teh-nikama i dekorativnim stilovima. Sli~no zapaànje upogledu ukrasa odnosi se i na dva bliska oblika }upo-va, II/28 i II/29. Na posudama II/28, pored ureza-nog223 javlja se ukras slikan tehnikom slivanja ispodzelene glazure,224 ali i aplicirane trake, nekada deko-rativne, kao {to je slu~aj u Smederevu.225 Za }upII/29, koji je sli~an prethodnom, moè se re}i da uve}oj meri predstavlja formalno ujedna~en, standar-dizovan proizvod, i po obliku i po stilu ukrasa.226 Po-red ovih, brojniju pojavu u Beogradu imaju i lonci sadugim izvijenim dr{kama (II/26) koji su u pogleduprofilacije, kao i kvaliteta i boje gle|i sli~ni prethod-no analiziranim, tako da svi oni ~ine jednu dostaujedna~enu proizvodnu skupinu. Tako|e, javljaju seu Beogradu, kao i na drugim nazna~enim nalazi{tima


D 216 Szatmári 1999: Abb. 8/3.D 217 Hayes 1992: Fig. 122/h 14.5 (81.22), p. 317–318.D 218 Hayes 1992: Fig. 129/m 2.4 (78.26), m 2.6, p. 296; Striker,Kuban 1975: Fig. 21/2; Cunjak 1998: T. LIV/1; Mile{eva 1995: kat.br. 46; Pajer 1990: Fig. 5/1–6.D 219 Cunjak 1998: T. LIV/5.D 220 Hayes 1992: Fig. 64/40.16, p. 117–118.D 221 Hatházi, Kovács 1997: Figs. 9/4, 12/4.D 222 Hayes 1992: Fig. 140/83.67, p. 319, 323.D 223 Hatházi, Kovács 1997: Figs. 9/3, 12/3.D 224 Hayes 1992: Fig. 124/i 3.1 (83.29), p. 321.D 225 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip II/9,kvadrat L/15, horizont II.D 226 Gerelyes 1990: Abb. 3/7, 4/1; Sremska Mitrovica,Tipologija keramike 16–18. veka: tip II/7.

istovremeno, u razdoblju poslednjih nekoliko dece-nija 16. i prve polovine 17. veka.227 Uz neznatne pro-mene u obliku tela, koje postaje loptastije, kao i stiluukra{avanja, ovakvi }upovi izra|uju se sve do kraja19. veka, a produkciju tog poznijeg razdoblja najboljeilustruju proizvodi iz radionice u Moha~u, u ju`nojUgarskoj.228 Zbog svega ovoga pomi{lja se na jedin-stveno regionalno, mo`da i radioni~ko poreklo tihnekoliko srodnih vrsta proizvoda.

Pored }upova sa dr{kama, javljaju se i oni bezdr{ki, mada veoma retko, {to i potvr|uju svega dvatipa, odnosno, primerka u na{em pregledu. Pri tom,iako na ve}em }upu dr{ke nisu uo~ene (II/17), one sumogle postojati, na primer tunelastog oblika, a mo-gli su biti i u celosti gle|osani, kao {to su pojedini izCarigrada.229 Ovo je jedan od oblika dugog trajanja ijedinstvene namene, ~ije je orijentalno poreklo goto-vo sigurno. Sli~no veoma ranim }upovima, ovakveposude su na podru~ju nekada{nje Mesopotamijeslikane crnim ili mrkim pigmentom i u razdoblju 12. iprve polovine 13. veka, dok su u 14. veku u Siriji onebile tirkizno gle|osane.230 Zbog rane upotrebe tirki-zne glazure za za{titu povr{ine lonaca, mo`da bismoi lonce II/20 i II/25, o kojima }e u daljem tekstu biti

vi{e re~i, mogli dovesti u vezu sa orijentalnom, od-nosno osmanskom produkcijom, iako za nazna~eneoblike u toj produkciji nema paralela. Sli~no drugi-ma, i manji }up predstavlja nov oblik na podru~juBeograda (II/19), a uz to je i bez paralela u osmanskojgrn~ariji 16–17. veka. Me|utim, u severoisto~noj Bu-garskoj i u regionu Dobrud`e ovakve posude postoja-le su sporadi~no u 14. veku, pri ~emu su ti stariji pri-merci bili ve}ih dimenzija, zbog ~ega je izvesno da subili namenjeni za skladi{tenje zrnastih namirnica.231

U osmanskoj produkciji javlja se i jedan veomaspecifi~an oblik }upa, i to zbog {iroko otvorenog bi-koni~nog recipijenta, kao i dekorativnog uzorka(II/10). Naime, pojedina~ni elementi ovog ukrasa postilu i na~inu izvo|enja karakteristi~ni su, pre svega,za kr~age iz skupine sivo gla~anih posuda (III/7,III/26, III/27). Takvi linearni motivi urezani ~e{ljemjavljaju se na svega nekoliko primeraka lonaca, dokje ve}ina samo tamnozeleno ili maslinasto gle|osa-na.232 Me|u ovim posudama pa`nju privla~i jedna,specifi~na po obliku i veli~ini. Iako opredeljena ufunkcionalnu kategoriju lonca, ~ime je pretposta-vljena i njegova osnovna namena, posuda je moglabiti kori{}ena i kao tegla, budu}i da je prema dimen-zijama bliska primercima ove forme.

Raznovrsnost formi koje se javljaju u okviru jed-nobojno gle|osane keramike iz Beograda dopunjujuslanici, cediljke i tegle. Slanici su u vidu malih posu-da na stopi koje su u potpunosti zeleno gle|osane(VIII/1). Njihovo prisustvo u materijalu iz druge po-lovine 17. veka potvr|eno je nalazom iz ku}e 2 u Do-njem gradu, koja je iz pomenutog razdoblja, ali nijeisklju~eno da su u osmanskom periodu oni bili ra|e-ni i u drugim materijalima, kao ni to da su postojali i


D 227 Hayes 1992: 319; Hatházi, Kovács 1997: 210.D 228 Sarosácz 1972: Figs. 18–20, 66–69.D 229 Hayes 1992: Fig. 119/g 5.1 (75.11), p. 288–289, 309.D 230 Lane 1947: Figs. 22, 28.D 231 Georgieva 1974: Fig. 28; Diaconu, Baraschi 1977: Fig. 10/1, 2.D 232 Striker, Kuban 1975: Fig. 20/2; Hayes 1992: Fig. 115/d 2.1,d 2.2 (83.18); Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tipII/3, kvadrati E, F/1, horizont II; Kovács 1998: Fig. 10/3.


neki druga~iji oblici. Ova pretpostavka je proiza{laiz pregleda materijala iz etnolo{kih zbirki, gde slani-ci ovakvog oblika postoje kao izra|evine prete`no oddrveta, a me|u kerami~kim ima i onih oblika plitke,dvojne posude, sli~no anti~kim, ali i savremenimporcelanskim i staklenim.233

Me|u kuhinjskim posudama cediljke su sra-zmerno brojno zastupljene. Sve su velikih dimenzijai imaju veliku specifi~nu teìnu, a gle| zelene ili ma-slinaste boje prekriva unutra{njost i spoljnu ivicuotvora (sl. 21). Utvr|ena su dva oblika, me|usobnorazli~ita najvi{e po obliku dna, koje je zaobljeno(X/1) ili ravno (X/3). Pored ovih oblika, postojale sui cediljke sa dve dr{ke, trakastog oboda na kojem sudva mala naspramno postavljena izlivnika, kakve suregistrovane u Sremskoj Mitrovici,234 i one oblikaduboke zdele–~inije na niskoj stopi, kao {to su u Ca-rigradu.235 Pojava cediljki, kao forme, u osmanskojkerami~koj produkciji dosta je pozna, u razdoblju odsredine 17. do sredine 18. veka, pri ~emu su najranijedatovane posude iz Beograda, dok su primerci sadrugih nazna~enih nalazi{ta proizvod kasnijeosmanske epohe.236

U tipologiji oblika posuda gradske keramike16–17. veka zapaèno mesto imaju tegle, kao recipi-jenti za ~uvanje manjih koli~ina ka{aste hrane: dè-ma, meda, kvasca, kiselog mleka i sli~nih namirni-ca. One su gle|osane iznutra, prete`no zeleno ili ma-slinasto, a spolja do sredine trbuha, retko do nepo-sredno iznad dna (sl. 22). Od {est, tri su oblika sli~namalim loncima i peharima (XI/3, XI/4, XI/6) i stoganjihovo izdvajanje u formu tegle predstavlja stvarkonvencije. Preostale tri se profilacijom umnogomerazlikuju od drugih poznatih formi i, ve} na prvi po-gled, pretpostavljaju druga~iju namenu: ve}a posu-da izrazito profilisanog recipijenta (XI/1), zatimmala cilindri~nog oblika (XI/2) i kru{kolika (XI/5).U slojevima osmanskog perioda, na drugim nalazi-{tima, posude manjih dimenzija i sli~ne profilacijese tako|e javljaju, me|utim, paralele sa na{ima nisubrojne: u Sremskoj Mitrovici postoji tegla jajolikogoblika, veoma sli~na na{oj XI/3,237 a me|u nalazima

iz grn~arske radionice na nalazi{tu Didymoteichon uGr~koj, otkrivena je cilindri~na tegla koja se moèporediti sa tipom XI/2, ali za razliku od na{eg pri-merka ima profilisano dno.238

Iako je prisustvo tegli u kulturnim slojevima16–17. veka zna~ajno, njihova pojava je daleko broj-nija u ne{to kasnijem razdoblju, poznom 17. i 18. ve-ku.239 To je u vezi sa preobraàjem osnovnih tipovasvakodnevne kuhinjske keramike i stvaranjem obli-ka sa jasno odre|enom namenom, koji }e ostati unarodnom grn~arstvu sve do dana{njih dana. Tada}e se i za ozna~avanje osnovnih oblika tegli, cilin-dri~nih i ovalnih, koristiti razli~iti termini kojima se~esto isti~e i druga~ija namena.240 Tegla je u oblasti-ma pirotsko-belopalana~ke, ju`nomoravske i novo-pazarske grn~arske grupe obi~no termin za dublje


D 233 Tomi} 1976: T. IV/16.D234 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tip XI/2.D 235 Hayes 1992: Figs. 141/91.27, p. 335, 146/7.D 236 Hayes 1992: Fig. 114/1, p. 298, 334.D 237 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tip VI/2.D 238 Bakirtzis 1980: Fig. 15, Pl. IV/15.D 239 Sarosácz 1972: Figs. 85–88, p. 58.D 240 Tomi} 1983: 44, 96, 206.


posude, koje su mogle imati dve naspramne u{ice ipoklopac, a kori{}ene su za ~uvanje dèma i meda. UVojvodini, gde su ovakve posude proizvo|ene i upo-trebljavane vi{e nego u ostalim krajevima Srbije, te-gle su sli~ne oblicima srednjovekovnih pehara, po-nekad sa kolenastom dr{kom koja polazi od vrata izavr{ava se na sredini trbuha. U tom podru~ju te-gla–lonac, }upica, ko~egov, köcög, predstavljaju po-sude za ~uvanje pekmeza, {vapskog sira, kiselogmleka, a kori{}ene su i kao recipijenti iz kojih se pilovino i voda.

Iz tehnolo{ki ujedna~enog okvira skupine jed-nobojno gle|osane keramike izlaze dva lonca kojiimaju osobine potpuno razli~ite od svih ostalih po-suda: ra|eni su od ù}kaste gline i imaju tirkiznuglazuru preko spoljne i delimi~no unutra{nje povr{i-ne (II/20, II/25). Lonci pripadaju specifi~noj kera-mi~koj vrsti – kamenini – koju odlikuje pe~enje navisokoj temperaturi (pribli`no 1200 stepeni), ~imese postiè izuzetna ~vrsto}a i potpuna vodonepropu-stivost, {to su osobine potrebne za kuhinjske–ognji-{ne posude. Zbog toga kamenina prete`no nije gle-|osana, a ako jeste, ona ima isklju~ivo dekorativnuulogu. Iako su oblici ovih lonaca veoma rusti~ni, po-stojanje grudvica gline u strukturi, kao i tirkizne gla-zure navodi na pomisao da mo`da nisu bili kori{}enikao kuhinjske posude, a budu}i da me|u do sada ob-javljenim nalazima posude sli~ne po tehnologiji ni-su uo~ene, pitanje njihove namene, kao i poreklaostaje i dalje otvoreno. Me|utim, u istovremenommaterijalu iz Budima nai{li smo na jedan primerakpehara sli~ne profilacije, ali ta posuda ima karakte-ristike koje upu}uju na poreklo u srednjoevropskomzanatskom krugu.241

C. Slikana keramikaVeoma zanimljivu i srazmerno brojnu skupinu

osmanske keramike ~ine slikane posude. U ovojprodukciji termin slikanje obuhvata nekoliko stilo-va i tehnika koji se primenjuju na povr{ini posudanakon su{enja, a pre prvog pe~enja. Pigmenti i gla-zure koji su kori{}eni u postupku izrade, na gotovim

proizvodima opisanim u katalo{kom odeljku, pru-àju donekle druga~iju koloritnu sliku, {to samo uprvom trenutku moè da stvori zabunu kod prepo-znavanja tehnike, ali ne i kada se utvrdi model pokojem su ra|ene. Od nekoliko postoje}ih tehnika istilova, na materijalu iz Beograda naj~e{}e je prisut-no slikanje belom bojom, nakon ~ega je povr{ina de-limi~no ili potpuno za{ti}ena glazurom u boji. Ovaboja je pravljena razmu}ivanjem bele gline u vodi,~ime se dobijao ujedna~en redak rastvor koji je ~e{-}e kori{}en kao podloga za bojenu glazuru (premaz,slip, engoba ili angoba). Za razliku od premaza, sli-karska bela boja je gu{}a, {to je stvaralo jasnije ni-jansiranje crteà i, u ve}ini slu~ajeva, blago reljefnupovr{inu.

Slikanje belom bojom obuhvata tri tehnike i istotoliko stilova, me|u kojima je, svakako, naj{ire pri-menjivana tehnika slivanja i trakasti stil. Slikano jedebljom ~etkom, tako {to je po~etak trake bio pravi-lan, da bi se pribli`no od sredine suda vi{ak boje sa~etke pu{tao prema dnu uz blago pomeranje posude.To je ostavljalo krivudavi trag i {iru mrlju na zavr{et-ku ukrasa, odnosno na dnu, pa je upravo zbog raspli-nutog izgleda ukras i ozna~en kao slikani tehnikomslivanja. Pomenuti na~in oslikavanja primenjivan jena zdelama, kr~azima i bokalima, pri ~emu je ukrasmanje ili vi{e pravilno i strogo izveden, {to je zavisi-lo od forme posude. Tako su krivudave trake nejed-nake debljine ~e{}e na zdelama, dok na kr~azima ibokalima one imaju prili~no ujedna~enu debljinu ipravac, a ~esto se umesto traka javljaju i izduène lati-ce u nizu – sloèniji motiv koji je uo~en jedino na kr-~azima. Op{te zapaànje odnosi se i na poloàj ukra-sa, koji je ujedna~en, uzdu`nog pravca, a na zdelamaradijalnog rasporeda.

Osmanska tehnika slivanja nastala je modifiko-vanjem ukrasa iz ranijih epoha srednjeg veka. Uzorje preuzet sa kineske T’ang trpezne keramike, a sli-kanje uspravnih linija {irokim potezima ~etkom


D 241 Belényesyné Sárosi 2002: 481, Abb. 31/5.

me|u prvima su kopirali umetnici iz Mesopotamijei Persije u razdoblju 9. veka, kada je ono izvo|eno ve-oma pravilno i prevashodno na dubljim zdelama.242

U kasnijem razdoblju srednjeg veka ova tehnika sejavlja sporadi~no i ne kao samostalna, ve} u kombi-naciji sa, naj~e{}e, urezivanjem u sgrafito stilu. Di-rektan uzor za ovaj ukras – i tehniku i kolorit, nalazi-mo na Zeuxippos posudama iz 13. veka, na kojima sutrake (kao zraci) slikane na spoljnoj strani tanji-ra.243 Nakon tog vremena, tek }e se u okviru kerami-ke 16–17. veka slikana roba ove vrste pojaviti u viduserijske proizvodnje, sa mno{tvom varijanti osnov-nog stila.

Skupina posuda na kojima se javlja isklju~ivotehnika slivanja obuhvata zdele I/4, kr~age III/20,bokale VI/2 i VI/3, kao i jedan }up II/31 (sl. 23, 24).Ovih pet oblika ~ine robu istog stila prema vrsti glineod koje su posude oblikovane, boji slikanog ukrasa iglazure. Naime, slikarska boja je bela ili svetlokremnijanse, a gle| je tamnije ùte boje, tako da je na sli-kanim trakama dobila nijansu okera, a na mestimagde je nanesena direktno na povr{inu posude imamrkocrvenkastu nijansu (sli~no boji drveta kru{-ke). Me|utim, na pojedinim primercima, pre svegame|u kr~azima III/20 i bokalima VI/3, uo~ava se ipojava zelene za{titne glazure preko slikanog ukra-sa, {to ipak predstavlja re|u pojavu u odnosu naosnovnu koloritnu shemu. Kao specifi~na grupa, po-sude nazna~enih oblika srazmerno su ~este na pod-ru~ju Beograda, pri ~emu se za kr~age III/20 moère}i da su me|u najbrojnijima u okviru te forme. Ti-polo{ke odlike ovog kr~aga dosledno su izvedene nasvim primercima, a ~ine ih identi~ne vrste oboda,grla, dr{ke i piska koji je elegantan, tanak i izvijen.Me|utim, telo je oblikovano na razli~ite na~ine i tose, tako|e, moè ozna~iti kao generalna osobenostovog oblika na ~itavom podru~ju osmanske produk-cije.244 Slobodno oblikovanje posuda na osnovu jed-nog tipolo{kog predlo{ka nije neuobi~ajeno, pogoto-vo kod oblika dugog trajanja, kao {to je ovaj kr~ag.245

Tako|e, na osnovu datovanja nalaza tih kr~aga usta-novljen je i hronolo{ki okvir produkcije posuda

ukra{enih tehnikom slivanja, od kasnih decenija 16.sve do kraja 17. veka. Najraniji primerci registrovanisu u Beogradu i Carigradu,246 a najmla|i iz manasti-ra Mile{eva,247 dok su kr~azi iz manastira Studeni-ce248 i \ur|evih stupova,249 kao i oni iz Sremske Mi-trovice,250 okvirno datovani u razdoblje 17. veka. Ta-ko|e, identi~an oblik kr~aga postoji me|u posuda-ma iz grn~arske radionice u Kru{evcu, me|utim,ukras je na tom primerku urezan u stilu sgrafita,251

dok je jedan kr~ag iz Budima bez ukrasa.252 Za razli-ku od kr~aga, identi~no ukra{ene zdele I/4 prete`nosu grupisane na podru~ju koje predstavlja tada{njeokruènje Beograda – ima ih u Smederevu253 i u Bu-dimu,254 a otkriveni su i u manastiru \ur|evi stupo-vi.255 Za bokale gotovo da nema paralela na drugimnalazi{tima iz osmanskog perioda, tako da jedinaposuda sli~na na{oj VI/2 postoji u Sremskoj Mitrovi-ci, ali nije oslikana.256 Ni za srazmerno ~est bokalVI/3 analogija u istovremenom materijalu nema,me|utim, zanimljivo je da se u Korintu sli~an javljau horizontu 14. veka, ne kao slikana, ve} kao tamno-zeleno gle|osana posuda,257 {to govori o dugom tra-


D 242 Lane 1947: Pls. 7 B, 90/A, p. 12–13.D 243 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. No. 75.D 244 Striker, Kuban 1975: Fig. 21/1; Hayes 1992: Figs. 127/k 4.1(82.13), k 4.2 (72.13), 128/k 10.1 (78.34), k 13.1 (78.46); Bakirtzis1980: Pl. VI/5; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 21/2; Cunjak 1998: T.LVIII/1, 2; Fehejr 1963: Fig. 1; Gerevich 1966: Fig. 25 a/2, 6;Gerelyes 1990: Abb. 4/3.D 245 Hayes 1992: 301–302, 312, 314, 318–319; Gerevich 1966: 31.D 246 Hayes 1992: Fig. 127/k 13.1 (78.46), k 5.1, k 4.4 (83.53), p.294, 312, 319, 322.D 247 Mile{eva 1995: kat. br. 105.D 248 Jankovi} M. 1986: sl. 3/3, 7, str. 14; Pejovi} 1988: kat. br. 115.D 249 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 16/1, 2.D 250 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tipIII/2.D 251 Mini} 1979: sl. 4/3, str. 159.D 252 Belényesyné Sárosi 2002: Abb. 35/2.D 253 Cunjak 1998: T. XLIII/2.D 254 Gerelyes 1990: Abb. 2/9.D 255 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 10/1, 2.D 256 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tip V/1.D 257 Williams, Zervos 1992: Pl. 38/23.

janju oblika ~ije je poreklo, najverovatnije, u sred-njoevropskoj ili italijanskoj produkciji. Pored ovihosnovnih, ista slikarska tehnika, izvedena u identi~-nom koloritu, javlja se na jo{ nekolicini zdela drugihoblika (I/1, I/3, I/5, I/12, I/24), kao i na pojedinimkr~azima, i to onima koji su po profilaciji sli~ni po-sudama III/20 (III/2).

Zelena boja, dominantna na kerami~kim proiz-vodima osmanske epohe, javlja se i na manjem bro-ju slikanih posuda. Uo~ene su dve vrste, pri ~emujednu odlikuje zelena glazura, a drugu slikanje zele-nim pigmentom i za{titna glazura zelene boje. Prvaje u pogledu procesa izrade identi~na prethodnom`uto-mrkom efektu, i to po kvalitetu i boji gline, kao


Sl. 23. Osmanska keramika, slikanaFig. 23. Ottoman pottery, painted pottery




i po beli~astoj slikarskoj boji, ali se potapanjem ugust rastvor zelene glazure ovde postiè druga~ijiefekat. To su tamne posude kod kojih slikane trakeimaju svetlije zeleni ton, dok je pozadina postala za-gasite zelene nijanse. Kada se razmatra primena ze-lene gle|i za ukra{avanje slikanih posuda, mora seista}i da se ona ne moè dovesti u vezu sa odre|enimoblikom, kao {to je to bilo u slu~aju ùto gle|osanihslikanih posuda. Naime, uo~ava se svega nekolikozdela i kr~aga koji ilustruju ovu koloritnu grupu(I/5, III/2, III/13), a pregled dopunjuje jedan }upkoji je po profilaciji sli~an posudama iste namene izskupine jednobojno gle|osane keramike (II/31).

Druga vrsta je unekoliko razli~ita: posude su na-kon su{enja potapane u redak rastvor beli~aste gli-ne, ponovo su prosu{ene i na tako pripremljenoj po-vr{ini slikane su trake i mrlje zelenim pigmentom,nakon ~ega su posude zeleno gle|osane i po drugiput pe~ene. Na gotovom proizvodu ukras je tamno-zelene nijanse, gotovo crn, a ostatak povr{ine imasvetliju nijansu. Ovih posuda je, sli~no prethodnojpodvrsti, srazmerno malo i to su prevashodno zdele(I/12, I/5).258 Efekat sli~an ovoj vrsti dekoracije uo-~en je i na jednom primerku poklopca–zapu{a~a ko-ji je slikan beli~astom i zelenom bojom i nakon togaùto gle|osan (IV/3).

Poslednju vrstu u okvirima tehnike slivanja pred-stavlja slikanje zelenim pigmentom i za{titna glazu-ra koja je bezbojna ili svetlomrka. Posude ukra{eneovakvim bojama imaju blag kontrast – tamnozelenetrake na pozadini mrke boje koja je sli~nog intenzite-ta podlozi posude, tj. boji gline posle prvog pe~enja.Ovakav kolorit primenjen je samo u jednom slu~aju,na loncu–}upu (II/19), od kojeg je otkriven samomanji ulomak.

Drugi slikarski stil izveden je tehnikom prska-nja, a ukras je u vidu mrlja razli~itog oblika i veli~i-ne. Preciznije, stil predstavlja kombinaciju dve teh-nike: prskanja, ~ime se na povr{ini stvaraju mrlje, anakon toga se vi{ak boje razliva postupkom koji jeidenti~an tehnici slivanja (sl. 25). Tako|e, kori{}e-njem ~etki razli~ite debljine postizane su manje i ve}e

mrlje, njihov raspored i gustina. Iz opisa postupkajasno je da oblik mrlja nije mogu}e kontrolisati, takoda svaka posuda ukra{ena u ovom stilu predstavljaunikat. Ovo je stara tehnika, koja se u literaturi ~e{}eozna~ava terminom mermerna, ~ime se isticao deko-rativni efekat sli~an povr{ini mermera.259 Iako jed-nostavna za izvo|enje i, pri tome, efektna na goto-vom proizvodu, ova vrsta slikanja ipak nije {ire pri-menjivana na posudama 16–17. veka.260 Uo~eno jenekoliko kombinacija boja za ukras i pozadinu, sli~-no kao kod tehnike slivanja: bela razmu}ena glina itamnoùta glazura – na gotovom proizvodu to je ù-to-mrka kombinacija (I/14, V/7), zatim na podlozi odbeli~astog premaza zelene mrlje i za{titna bezbojnaglazura (I/32) i kombinacija dve razli~ite boje na be-loj podlozi: mrlje zelene boje i bezbojna glazura ilimrke tufne i ùta gle| (I/34). Ve}ina oblika iz ove sli-kane skupine analizirana je u okviru jednobojno gle-|osane keramike, tako da se samo zdela I/34 moèsmatrati predstavnikom stila, u formalnom i tehno-lo{kom pogledu. Iz ovoga ne proizilazi zaklju~ak dasu bikoni~ne zdele ravnog dna isklju~ivo ukra{avaneslikanjem u tehnici prskanja, ve} je zapaànje naosnovu pregleda dosada{nje gra|e iz Beograda. Nai-me, postoje indicije da su ovakve zdele mogle biti ijednobojno gle|osane, sude}i prema primercimasli~nog oblika iz Beograda (tip I/10) i manastira\ur|evi stupovi u jugozapadnoj Srbiji.261

Tre}i stil predstavlja slikanje u pravom smislure~i – tankom ~etkom i preciznim potezima izvedenisu linearni ukrasi i motivi (sl. 26). Jednostavni line-arni ukrasi, kao {to su oni na kr~azima, peharima iigra~ki oblika kr~aga izvedeni su zelenom bojom napodlozi od beli~aste gline i ùto su gle|osani, odno-sno, belom glinom i delimi~no su zeleno gle|osani(III/2, VII/1, VII/4, XIII/3). Kratke linije u razli~itimsmerovima slikane su i mrkom bojom, ali se ~ini da je


D 258 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 10/1.D 259 Biki} (2000): 187–188, sa navedenom literaturom.D 260 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 6/6, 7, 10/4.D 261 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 12/4.

to bila re|a pojava i u materijalu iz Beograda je uo~e-na na samo jednoj posudi (III/2). Belom bojom sli-kani su jednostavni motivi u vidu srpa–polumeseca(tip III/13), pri ~emu je povr{ina, po pravilu, zelenogle|osana. Floralni ukras, kakav je delimi~no sa~u-van na zdelama I/3, slikan je slobodnom rukom, nabeli~astoj podlozi zelenom bojom, a za povr{inu jeodabrana ̀ uta gle| zelene nijanse. Iako ra|en na raz-li~ite na~ine, dekor sastavljen od spiralnih i talasa-stih linija i kruì}a u borduri, uz listove sa linijama uvidu treplji u sredi{tu, javlja se jedino na ovim zdela-ma I/3, i to u nekoliko srodnih varijanti262 koje sunastale slobodnom interpretacijom predlo{ka odstrane nekoliko majstora. Tip posude i sloèni de-kor, posmatran u celini, ne odstupaju mnogo odpredloàka uobi~ajenih za keramiku ovog razdoblja,ali sam ukras, o~igledno, objedinjuje nekoliko srod-nih poznosrednjovekovnih slikarskih stilova. înise da je ovde ispoljen sublimirani mediteranski stilkoji, pored vizantijskog-isto~nomediteranskog, sa-ìma i dekorativno nasle|e zapadnog Sredozemlja,pre svega [panije.263 U ovoj grupi izuzetan je jedanod tanjira sa motivom krupnih spirala, na kojem jeizvedena kombinacija slikanja beli~astom bojom itamnoùtom glazurom (V/3). Primerak je zanimljivzbog stila slikanja spirala, koji je veoma sli~an proiz-vodima 13–14. veka, na primer radionica u Nikeji.264

Pehari predstavljaju, tako|e, zna~ajne nalaze, pre sve-ga zbog ~injenice da se sli~ni na{ima VII/1 javljaju ime|u proizvodima od majolike, sa tako|e slikanimtrakama, ali plave boje, ispod prozirne glazure.265

D. Urezana keramika – jednostavnii koloritni sgrafitoKarakteristi~an deo osmanske keramike, svaka-

ko, predstavlja skupina posuda ukra{enih ureziva-njem u sgrafito tehnici. Ona u Beogradu nije brojnapo koli~ini otkrivenih posuda, ali je zna~ajna zbogoblika na kojima se javlja, kao i pojave nekoliko raz-li~itih dekorativnih stilova. Nisu u pitanju samo onikoji proizilaze iz osnovne podele na jednostavni i ko-loritni sgrafito, nego je prevashodno re~ o stilovima

u okviru tehnike koloritnog sgrafita koji, uz to, ilu-struju razli~ito kerami~ko nasle|e. Zbog toga je stvo-rena i mogu}nost detaljnije analize kerami~ke pro-dukcije 16–17. veka na uzorku iz jednog od najzna~aj-nijih sredi{ta u grani~nom podru~ju Osmanskogcarstva.

U pogledu formi na kojima se ova tehnika javljato je raznorodna grupa – ~ine je prete`no zdele i ta-njiri, kao i kr~azi, mada u veoma maloj meri. Oblikaje srazmerno malo, ali se gotovo svi mogu ozna~iti kaokarakteristi~ni predstavnici u pregledu kerami~kihposuda nazna~enog razdoblja. Kalotasta zdela na ni-skoj stopi, koja je pomenuta u skupini jednobojnogle|osane keramike, u Beogradu predstavlja dalekonajbrojniji proizvod u okviru te forme, ali i me|u po-sudama u celini (I/1). Osim u standardnim veli~ina-ma, posude ovog oblika rade se i u sasvim malim di-menzijama koje su mogle biti kori{}ene za sluènjesosova ili za~ina, ili mo`da kao igra~ke (XIII/10).Tako|e, ona ~ini nezaobilazan deo sadràja kultur-nih slojeva i na nalazi{tima sa kojih je keramika u ce-lini ili delimi~no objavljena, pre svega u srednjojAziji266 i prestonici Carigradu,267 kao i u evropskomdelu Carstva, na Balkanu268 i u ju`noj Ugarskoj.269

Ovako {iroka rasprostranjenost, kao i koli~ina nala-za, svedo~e o produkciji velikog obima u svim regio-


D 262 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 7/3.D 263 Gelichi, Gu{tin 2001: kat. br. 5, 15, str. 134–136, sanavedenom literaturom.D 264 François 1997a: Fig. 8/79, 87.D 265 Mile{eva 1995: kat. br. 30.D 266 Vakturskaja 1959: Fig. 43/56, 58.D 267 Hayes 1992: Figs. 110/8.4, 111/b 14.1, 15.1, p. 282–283;François 1997: 232, Fig. 2/7, 9, 10.D 268 Bakirtzis 1980: Fig. 9, Pl. IV/3; Byzantine Glazed Ceramics1999: Cat. Nos. 112, 116, 294, 295, 297, 300, 302; Ze~evi}, Radi~evi}2001: sl. 11/1–3; Jankovi} M. 1986: sl. 5/5, str. 18; Jankovi} M.1984: sl. 8/6; Mini} 1979: sl. 5/4; Cunjak 1998: T. XLI/1, 2, XLII/1,2; XLIII/4; Kuzev 1976: T. II/2.D 269 Sremska Mitrovica, Tipologija keramike 16–18. veka: tipI/3; Na| 1961: T. XI/3, XII/2; Gerevich 1966: Fig. 25a/1, 5, p. 31;Gerelyes 1990: Abb. 2/2, 6, 11, 13; Gerelyes 1987: Figs. 3/1, 4/1, 2;Kovács 1988: Fig. 11/3; Szatmári 1999: Fig. 7; Belényesyné Sárosi2002: Abb. 34/1b, 35/1b.

nima Osmanskog carstva. To ne treba da ~udi, budu-}i da kalotasta zdela na stopi predstavlja oblik veomadugog trajanja. Tokom ~itavog razdoblja srednjeg ve-ka ona je prisutna u materijalu srednje Azije,270 apredstavlja osnovni proizvod vizantijske,271 kao i re-gionalnih produkcija Bugarske272 i Srbije.273 Pri to-me, jednostavna profilacija recipijenta jednaka je usvim oblastima, dok u obliku i visini stope postojerazlike koje nisu u neposrednoj vezi ni sa hronologi-jom nalaza, niti sa regionom izrade. Me|utim, pri-me}uje se da osmanske zdele imaju stopu koja je poobliku i na~inu apliciranja na recipijent sli~na proiz-vodima iz pozne srednjovekovne etape proizvodnje,mada bi ovo zapaànje trebalo proveriti na mnogove}em uzorku od onog koji je u ovom trenutku naraspolaganju.

I koni~na zdela na niskoj stopi predstavlja oblikposude koji je zna~ajno brojno zastupljen u materi-jalu iz Beograda, a pored ove javljaju se jo{ u skupinijednobojno gle|osane keramike (I/2). U pogledukvaliteta gline, zatim vrste stope, kao i kolorita i stilaukrasa, sli~ne su prethodno analiziranim kalota-stim zdelama, zbog ~ega smatramo da predstavljajuneodvojiv deo standardne produkcije osmanske de-korisane keramike. U prilog ovom mi{ljenju govorilabi i slika disperzije nalaza, koja obuhvata sve nazna-~ene regione u Aziji274 i Evropi.275 Ve}i broj varijantikoni~nih zdela na niskoj stopi proizvo|en je u sra-zmerno velikom obimu u svim regionima jo{ u raz-doblju srednjeg veka, a ukoliko bi se posmatrale ucelini – oblik posude, tehnologija i vrsta ukrasa – onesu u bliskoj vezi sa proizvodima vizantijskog kultur-nog kruga,276 dok sli~nost sa keramikom srednjeAzije generalno postoji, ali ne u motivima i stilu ure-zivanja i slikanja.277

Pored osnovnih oblika, u materijalu sa sgrafitoukrasom iz Beograda postoje jo{ samo dve zdele oso-benih formi. Mala zdela cilindri~nog oblika, sa ivi-com oboda blago izvijenom na spoljnu stranu, vero-vatno je imala nisku koni~nu stopu (I/16). Sgrafitoukras, koji je postojao na dnu suda, bio je slobodnoiscrtan u polju, ali se ne moè ni naslutiti kakav je

motiv u pitanju, budu}i da ve}i deo nedostaje. Drugazdela je ve}ih dimenzija i dublja, zbog ~ega se moèozna~iti i kao ~inija, koni~nog oblika (I/25). Oblikse ~e{}e javlja u kategorijama negle|osane i jedno-bojno gle|osane keramike, dok su u sgrafito skupiniizuzetno retki.278 U stvari, primerak iz Beograda jejedini nama poznati u do sada objavljenoj literaturi.

Za tanjire urezani ukras u sgrafito tehnici i stilupredstavlja osnovnu karakteristiku. Iako je tanjirageneralno malo (izdvojeno je svega sedam tipova), ovisa sgrafito ukrasom su zna~ajno brojniji od drugih.Svi imaju nisku stopu koja se, iako je koni~nog oblika,~e{}e ozna~ava terminom prstenasta, zbog male vi-sine i zato jer podse}a na okruglo postolje, {to dobroilustruju tipovi V/2, V/4 i V/5. Oblici tanjira su jasnodefinisani, {to podrazumeva veoma doslednu izradupo modelima. Tanjir koni~nog oblika predstavljastandard produkcije od poznog 15. do kraja 17. veka,sa najve}im brojem nalaza u Carigradu (V/1).279 Ovoje jedan od oblika ~ija se izrada direktno nastavlja na


D 270 Vakturskaja 1959; Figs. 8, 18/35, 36, 36/123–126; Lane1947: Fig. 24.D 271 Hayes 1992: Figs. 61/38.9, 70/43.33, 78/50.77, 81/51.1, 51.2,p. 116, 124, 126, 133, 136, 138–139; Byzantine Glazed Ceramics1999: Cat. Nos. 15, 23, 32, 44, 52, 63, 64, 80, 81, 83, 96, 100, 106;Soles, Davaras 1992: Pl. 104/b, c. D 272 Georgieva 1974: Fig. 97/1, 11, 12, 18.D 273 Biki} 1994: sl. 25/1; Biki} (2000): tip 1.1/a.D 274 Vakturskaja 1959: Fig. 43/33, 46, 47; Striker, Kuban 1975:Fig. 19/2, p. 317; Hayes 1992: Figs. 109/b 8.12, 110/b 8.3, 8.6, 8.7,8.10, 135/33, 138/75.9, 139/77.25, p. 282,; François 1997: 232, Fig.2/11.D 275 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 113, 114, 125,127, 128, 303, 305; Mile{eva 1995: kat. br. 48; Cunjak 1998: T. XLI/4,XLV/3; Kuzev 1976: T. V/1; Sremska Mitrovica, Tipologijakeramike 16–18. veka: tip I/1; Na| 1961: T. XI/2; Gerelyes 1987:Fig. 3/2; Hatházi, Kovács 1997: Fig. 11/5; Kovács 1998: Fig. 12/1;Belényesyné Sárosi 2002: Abb. 39/4.D 276 Hayes 1992: Figs. 83/51.30, 31, p. 138, 140, 90/58.7, p. 148,91/61.2, p. 149; Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 1, 22,31, 37–40, 47, 196; Georgieva 1974: Fig. 97/11, 19; Biki} 1994: sl.25/2; Biki} (2000): tip 1.2/a.D 277 Vakturskaja 1959: 316, 318, Figs. 27, 29, 36/98, 108, 123.D 278 Hayes 1992: 281.D 279 Striker, Kuban 1975: Fig. 19/1, p. 317; Hayes 1992: Fig.107/7.3 (78.2), p. 312.

proizvode vizantijskih grn~ara u identi~noj tehnolo-giji, {to se najbolje uo~ava na primercima koji su ù-to gle|osani (kao {to je jedan od tanjira iz Beograda),zato jer je u pitanju nijansa karakteristi~na za sred-njovekovnu produkciju. Koni~an tanjir na niskojstopi bio je jedan od osnovnih u vizantijskoj produk-ciji po~ev od 10. veka, kao i u zemljama tog kulturnogkruga u razdoblju od 13. do 15. veka.280 Drugi osnov-ni tip je tanjir kalotastog oblika na prstenastoj stopi(V/2). On pripada produkciji 16. veka i kao njen ti-pi~ni predstavnik ima povr{inu za{ti}enu zelenomglazurom tamnije nijanse.281 U severnom grani~-nom podru~ju Carstva ovi tanjiri su srazmerno retkii kao nalaz se javljaju, za sada, jo{ samo u Smedere-vu.282 Koni~ni tanjir vodoravnog oboda izuzetan jeme|u tanjirima iz nekoliko razloga: ima veliku spe-cifi~nu teìnu, debeo zid suda, kao i glazuru masli-naste boje koja je neuobi~ajena za trpezne posude izove skupine (V/4). Primerci ovog oblika slabo su za-stupljeni u osmanskom materijalu, ali su nalazi da-tovani u razdoblje od tridesetih godina 16. do kraja17. veka,283 {to upu}uje na produkciju malog obima iograni~enog trajanja. I za ovaj oblik uzore nalazimou proizvodima vizantijskih radionica u dugom raz-doblju, od po~etka 11. do 14. veka, kada su bili boga-to ukra{eni razli~itim sgrafito tehnikama.284 Bikoni-~an tanjir (V/5) pripada kasnoj etapi produkcije, tojest, 17. i prve polovine 18. veka,285 sude}i prema ob-javljenim nalazima. Sli~no drugim standardnim ti-povima i on ima poreklo u ranijoj vizantijskoj pro-dukciji, od sredine 11. do kraja 12, ali se izra|uje i urazdoblju 14. veka, na podru~ju koje je predstavljalomati~ni deo Carstva, kao i u regionalnim radionica-ma na sredi{njem Balkanu.286

Pored osnovnih oblika, zdela i tanjira, tehnikasgrafito ukra{avanja javlja se na jo{ dva kr~aga. Jedanod njih, jajolikog trbuha, opredeljen je u tip III/2, za-to jer je bilo indicija da je imao grlo sli~no drugimatog oblika, koji su oslikani na nekoliko na~ina. Oddrugog sgrafito kr~aga otkriven je mali ulomak, naosnovu kojeg nije mogu}e pouzdano re}i kakav jeoblik u celini imao (III/14). Ipak bi trebalo pomenu-

ti da u potrazi za analogijama, nismo uo~ili posudukoja bi imala recipijent sli~an na{em primerku.

Izbor oblika posuda je od velikog zna~aja kodopredeljivanja za sgrafito kao dekorativnu tehniku.Umetnici-zanatlije se prvenstveno odlu~uju za otvo-rene forme, kao {to su tanjir i zdela, zbog toga {to sute povr{ine pristupa~nije za rad. Me|utim, oblik po-sude ne uti~e na izbor tehnike koja }e biti primenje-na, tako da je u celokupnoj produkciji podela zasno-vana na stilovima koji u osnovi imaju urezivanje nasgrafito na~in. Od pet standardnih, na materijalu izBeograda utvr|ena su dva sgrafito stila: jednostavnii koloritni. Pored dekorativnih stilova, u materijaluiz Beograda postoji i jedna posuda sa urezanim tek-stovima na turskom jeziku od koje je, na àlost, ot-kriven samo deo.

Pod terminom jednostavni sgrafito podrazume-va se ukras izveden urezivanjem na podlozi od belogili krem premaza, tj. gline rastvorene u vodi, ispod gla-zure koja je jednobojna, ùta ili zelena.287 Odnosno,stil je jednostavan prevashodno zbog primene jednetehnike, a ne jednostavnosti motiva. Linije urezanepomo}u {estara i floralni motivi, izvedeni slobodnomrukom, predstavljaju dekorativnu osnovu ovog stila,a posude ukra{ene na ovaj na~in su i me|u brojnijimau skupini sgrafito keramike. Ovo su ujedno i vrstekoje se kao osnovne javljaju na keramici iz Beograda.


D 280 Hayes 1992: Figs. 7/11, p. 22–23, 64/40.7, p. 117–118;Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 54, 58, 198, 233; Biki}(2000): tip 1.2/a.D 281 Hayes 1992: Fig. 107/a 2.1 (74.20), a 4.1 (73.25), p. 303, 307.D 282 Cunjak 1998: T. XL/1.D 283 Hayes 1992: Fig. 107/a 6.3 (73.29), a 1.1 (81.11), p. 303–304,317.D 284 Hayes 1992: Fig. 8/4, p. 23; Byzantine Glazed Ceramics1999: Cat. Nos. 17, 76, 225, 295.D 285 Hayes 1992: Figs. 107/a 6.2, 147/1, p. 334; Smederevo,Tipologija keramike 16–17. veka: tip XI/1, kvadrati L, M/4,horizonti II, III.D 286 Hayes 1992: Figs. 70/43.28, 81/51.1, 51.2, p. 124–125,138–139; Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 261, 268;Biki} (2000): tip 1.3/c.D 287 Biki} (2000): 167–169, 207, sa navedenom literaturom.


Sl. 27. Osmanska keramika, sgrafitoFig. 27. Ottoman pottery, sgraffito pottery

Na zdelama i tanjirima krugovi se urezuju nadonjem delu recipijenta – dvostruki ili jednostruki uvidu medaljona na dnu, a naj~e{}e i po jedan ili dvana sredini trbuha (V/1, V/2, V/4, I/1, I/2, I/12). Po-stoje, mada veoma retko, i tri koncentri~na kruga nadnu posude (I/25). Pored rasporeda krugova, karak-teristiku predstavlja i sama linija koja je deblja – jasnovidljiva, ali ponekad i udubljena, i to u slu~ajevimakada je glazura nanesena u tankom sloju. Posude suprete`no zeleno gle|osane, ali se javljaju i glazure ̀ u-te, maslinaste i mrke boje. Ovo je bio veoma ra{irenstil ukra{avanja, sa tehnikom koja je ostala ista u to-ku ~itavog trajanja produkcije sgrafito keramike.Naime, promene su bile u ve}oj meri u koloritu –smenjivale su se ̀ uta i zelena glazura, donekle i u ob-licima, dok je na~in urezivanja krugova ostao nepro-menjen vekovima. Iako je u ranijoj – vizantijskoj eta-pi prisutan od najranije datovanih primeraka, sa po-~etka 11. veka, naj~e{}e je primenjivan na posudamaizra|enim u razdoblju od kraja 12/po~etka 13. do 14.veka, odnosno skupini koja je ozna~ena nazivomZeuxippos posude.288 Radioni~ko poreklo ove vrstenije pouzdano utvr|eno, ali rezultati najnovijih is-traìvanja upu}uju na nekoliko proizvodnih centarau isto~nom Mediteranu i na obalama Crnog mora,mo`da ~ak i Italiji, pre svega za poznije serije proiz-voda, pre po~etka 14. veka.289 Ono {to je u ve}oj merirazli~ito u odnosu na vizantijski sgrafito stil je kon-cepcija sredi{njeg medaljona, na kojem se umestourezanih motiva javljaju jednostavna re{enja – ukra-si izvedeni to~ki}em ili utiskivanjem.

U celosti sa~uvan floralni motiv javlja se na sa-mo jednoj zdeli (I/1), dok je na jo{ nekoliko ulomakavidljivo urezivanje sli~ne vrste, ali se za te primerkene moè pouzdano re}i da li pripadaju ovom ili kolo-ritnom sgrafito stilu. Motiv predstavlja cvet sa ~etirilatice i {rafirana polja, uslovno re~eno, pozadine. De-koracija je urezana nemarno i nije dosledno izvede-na, tako da se krive linije javljaju kao ukras delimi~-no na laticama i na pozadini, {to razbija simetriju iznatno umanjuje kvalitet proizvoda. Sa druge strane,vidljiva je sigurnost poteza koja odaje rad iskusnog

majstora. Samostalan floralni ukras ove vrste veomaje redak na posudama koje su jednobojno gle|osane,dok se u stilu koloritnog sgrafita javlja u brojnim va-rijantama.290 Kod svih tih proizvoda osnovnu karak-teristiku predstavljaju oblik latice i nepravilni kruì-}i ili krive linije na njima. To su, ujedno, i elementina osnovu kojih se prepoznaje model ukrasa – njego-vo hronolo{ko i regionalno poreklo. Najranija poja-va krivih linija u vidu kruì}a, kao samostalnog de-korativnog motiva, vezuje se za produkcijuZeuxippos posuda, na prelazu iz 12. u 13. veke, a potomkao sastavni element na trolisnim i ~etvorolisnimcvetovima na proizvodima solunskih i bugarskih ra-dionica u razdoblju 13–14. veka.291 Ispunjavanje lati-ca linijama razli~itih oblika, verovatno, predstavljapodse}anje na dekoraciju cvetova lotosa koja je u sli-kanoj formi bila veoma ra{irena na umetni~kim pro-izvodima srednjoazijske provenijencije od 9/10. do14. veka.292

Naziv koloritni (slikani) sgrafito u punoj meri obja-{njava dekorativni stil koji predstavlja kombinacijudve tehnike: urezivanja i slikanja pigmentima. Naime,na podlozi od belog premaza motivi su prvo urezani,potom su konture i pojedini detalji oslikani zelenomi mrkom bojom, a na kraju je povr{ina za{ti}ena ù-tom glazurom.293 Ovo je paleta boja uobi~ajena uosmanskoj produkciji, zbog ~ega ve}ina posuda imabledoùtu boju pozadine i fino nijansiran ukras. Me-


D 288 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 13, 14, 17, 70,78, 257, 258, p. 22; François 1997a: Nos. 39, 40, Figs. 3, 4, p. 422,427; Stern 1999: Fig. 7, p. 262.D 289 Rezultati su saop{teni na VII internacionalnom kongresuza srednjovekovnu mediteransku keramiku, koji je odràn u Solu-nu, oktobra 1999. godine, up.: A. H. S. Megaw, P. Armstrong, H.Hatcher, Zeuxippus Ware, An Analythical Approach to theQuestion of Provenance.D 290 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 293, 298;Antonova 1995: Fig. 98/34, 35.D 291 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 71, 72, 230, 231;Georgieva 1974: Figs. 45, 46, 48, T. I; Diaconu, Baraschi 1977: Fig.48/1.D 292 Vakturskaja 1959: Figs. 8/1, 18/33, 40, 29/5, 32/1, 36/96, 117.D 293 Biki} (2000): 176–178, 210, sa navedenom literaturom.

|utim, ima primeraka na kojima je, zbog ve}e upotre-be urezanih {rafura, time i oslikanih povr{ina,osnovni motiv pre{ao u drugi plan, i to su upravo onikomadi gde se ispoljava zadivljuju}i umetni~ki efe-kat i ume}e majstora. Urezana linija je prete`no tan-ka, osim za okvire bordura ili razdeonih polja, a sli-kano je ~etkama razli~itih debljina, mada ~e{}e ta-njim, da bi se postigla ve}a preciznost kod izvla~enjaosnovnih kontura ukrasa.

Na sgrafito keramici koloritnog stila iz Beogra-da javljaju se isklju~ivo floralni motivi. Tako|e, nave}ini primeraka postoji zajedni~ki imenitelj, to je li-stoliki motiv (naj~e{}e ozna~avan kao palmeta, listili cvet) koji je na nekoliko razli~itih na~ina ukom-ponovan u celinu ukrasa. Finalni izgled dekoracije salistovima moè se posmatrati u okvirima {est vrsta,koje su sli~ne i u pogledu kolorita (sl. 27–31). Iako sviu {ematizovanom vidu imaju izgled lista, oni pred-stavljaju dve floralne vrste: izduèni listovi sa {iljatimvrhom su upro{}ena predstava ~empresa, a sitniji,srcolikog oblika odaju motiv lotosa. Na keramiciislamskog sveta bili su veoma omiljeni, pri ~emu seizuzetan pregled ovih motiva, izvedenih u slikarskojtehnici, nalazi na proizvodima 16. i ranog 17. veka izIznika.294 U produkciji iz Iznika oni su ozna~avanispecifi~nim nazivima: rumi za izduène listove ihatayi za cvet lotosa.295 Na koloritnoj sgrafito kera-mici stilizacija pomenutih listova je identi~na, a obli-ci su ukomponovani tako da ~esto ~ine rozetu, {toove motive u ve}oj meri udaljava od njihovog prvo-bitnog zna~enja. Pored ovih, postoji jo{ jedna, sed-ma floralna vrsta koja je u ve}oj meri druga~ija.

Najjednostavniji me|u ukrasima je krupna ro-zeta u krugu, sa tri ili ~etiri izduène latice – listova{rafiranih talasastim linijama (sl. 27). â{ica ovihcvetova u vidu dvostrukog kruga sa kruì}em u cen-tru, ~esto ima mrke ta~ke, a nekada se du` latica ja-vlja nekoliko mrko slikanih linija. Iste elemente i sli-karska re{enja vidimo i na drugoj vrsti, sa ~etiri sitni-ja, srcolika lista radijalno raspore|ena oko kruga ko-ji opisuje dno posude.296 Nekada se javlja i {est listi-}a, a na pojedinim zdelama ovaj motiv kombinovan je

sa uspravnim bordurama u naspramnim poljima.297

Sve ove varijante {rafiranih listova karakteristi~nesu za proizvode osmanskog perioda. Me|utim, ideja olistu kao samostalnom ukrasu ili delu dekora prisut-na je na keramici veoma dugo. Najpre su kori{}enistilizovani list i cvet lotosa,298 a od sredine 12. vekaon je zamenjen izduènim listom sa peteljkom –predstavom ~empresa, koji se javlja na kompozicija-ma iz solunskih radionica 13–14. veka.299 Sli~ni listo-vi prisutni su i na proizvodima regionalnih radioni-ca na podru~jima Bugarske i Rumunije, koji su izistog razdoblja.300 Tako|e, ima ih i na proizvodima izskupine protomajolike, poreklom iz ju`ne Italije i saSicilije, koji su nalaèni i u regionu isto~nog Medite-rana.301 îni se da u osmanskoj stilizaciji list sa talasa-stom {rafurom predstavlja spoj upravo ova dva mode-la, lotosa i ~empresa, koji su zbog krajnje {ematskogprikaza izgubili prvobitna simboli~ka zna~enja. Ma-da, i dalje se javljaju dve varijante, izduèn ovalan naprvoj i srcolikog oblika na drugoj vrsti, {to moè dauputi na ispravnost predloène pretpostavke o pred-lo{cima. Tako|e, potrebno je pomenuti da bi se i radi-jalni raspored krupnijih ukrasa mogao dovesti u ve-zu sa istim proizvodnim krugom, ali samo kao idejaza organizaciju dekora na povr{ini suda.302


D 294 Akar 1988: Figs. 18–21, 36–39.D 295 Rumi ima zna~enje rimski i odnosi se prvo na Vizantijskocarstvo, a kasnije na evropske delove Osmanskog carstva. Hatayizna~i centralnoazijski i odnosi se na tursku administrativnuoblast na ju`noj obali Male Azije – Hatay. Akar 1988: VIII–IX;Vakturskaja 1959: Fig. 12/3, p. 297.D 296 Gardin 1957: Fig. I/a, b, No. 1.D 297 Belényesyné Sárosi 2002: Abb. 34/1, 35/1.D 298 Vakturskaja 1959: Fig. 12/3, p. 286, 297.D 299 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 92–95, 141,142, 205, 213, 217–219, 222, 223.D 300 Georgieva 1974: T. IV, XVI, XVIII, XX, Figs. 68/8, 10, 11,69/3, 5, 7–9; Antonova 1995: Figs. 101/7, 102/1, 3; Diaconu,Baraschi 1977: Fig. 54/6, 64/2, 3, 5–8, 10–12.D 301 Johns 1934: Pl. LIV/1; Stern 1999: Fig. 9, p. 263–265.D 302 Roman~uk 2000: Figs. 98/1, 2, 99/1; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. Nos. 238–240; Georgieva 1974: Figs. 53/1,60/5, 66; Antonova 1995: Fig. 100/30; Diaconu, Baraschi 1977:Figs. 48/2, 50/1–2, 56/4.

Izduèni {rafirani listovi, ovalnog oblika, pred-stavljaju sastavni element tre}e vrste ukrasa (sl. 28).Za ovaj dekor upotrebljena su dva lista postavljenanaspramno oko malog medaljona u sredi{tu, a svakije uokviren polukrugom. Povr{ina izme|u polukru-gova ispunjena je malim ovalnim laticama, a rubovive}ih segmenata ukra{eni su nizovima linija. Iako jedekor ove vrste dosta ujedna~eno izveden na ve}iniprimeraka, postoji i jedan izuzetak, koji se moèsmatrati varijantom, na isti na~in kako je to bilo uprethodnoj vrsti. On, u stvari, predstavlja spoj ele-menata iz dva stila, utoliko {to je organizacija srcoli-kih listova izvedena kao u drugoj vrsti, a polukru`napolja oko listova, koja obrazuju ve}i cvet sa tri latice,kao i {rafirani segmenti izme|u, pripadaju ovoj tre-}oj vrsti. Listi}i ovde dosta podse}aju na lotos, zbogdekorativnog re{enja unutra{njosti. Na obe varijan-te ove vrste ukrasa do{lo je do izraàja poigravanje sa{estarom za ograni~avanje polja, dok su listovi i {ra-fure ra|eni slobodnom rukom. Posmatran u celini,ovako izveden dekor veoma je efektan, a u isto vremedeluje lako i prozra~no, najvi{e zbog toga {to je ùtaglazura smanjila intenzitet tamnih boja. Moè se is-ta}i da karakteristiku tre}e vrste dekora predstavlja-ju {rafirani lu~ni segmenti, koji poreklo imaju u ra-nijoj produkciji vizantijskog zanatskog kruga. Kaozanimljiv samostalan detalj, mala trougaona poljakoja ispunjavaju povr{ine izme|u osnovnog motivaimala su brojniju pojavu na ve} pominjanimZeuxippos posudama iz prve polovine 13. veka.303 Napoznovizantijskim proizvodima, pre svega radioni-ca u Solunu i Seru, potom i severne Bugarske, ovajdetalj je bio znatno uve}an, u vidu motiva koji je do-bio zapaèno mesto u dekoraciji.304 Da je u pitanjupreuzimanje kompletne dekorativne sheme sa kera-mike 13–14. veka najbolju potvrdu pruà izuzetannalaz iz palate u Trnovu.305

Listovi ~etvrtog stila su veoma neobi~ni, ne sa-mo zbog oblika, ve} i zbog njihovog rasporeda na po-vr{ini suda (sl. 29). Naime, okrugla povr{ina sudapodeljena je linijama na ~etiri polja i u svakom je pojedan list, koji izgleda kao na peteljci. Me|utim, i ovde

su uo~ene dve razli~ite varijante: prvu ~ine polovineizduènih listova koje su prislonjene uz rastavne li-nije, dok drugu predstavljaju listovi lunulastog obli-ka na peteljkama. Jasna ugaona podela dekora naposudama ima ve}u o{trinu, a jednostavnost naru-{avaju slikane ta~ke i mrlje preko {rafura na listovi-ma. Iako je primenjena ista paleta boja kao i kodostalih vrsta, crte` ostavlja utisak ve}e teìne. Ovo jejedan od retkih ukrasa koji nema bliske paralele sadekoracijom ranije, srednjovekovne epohe, pogoto-vo lunulasti listovi. Nagove{taj uzora donekle posto-ji u pojedinim proizvodima 13–14. veka, prvenstvenozbog na~ina podele povr{ine suda,306 ali se ostatakdekora ne moè uzeti kao siguran putokaz za utvr|i-vanje nastanka osmanskog predlo{ka.

Motivi prva ~etiri stila imaju mnogo zajedni~kihelemenata koji se na posudama prepli}u ili stapaju.Tako|e, element koji povezuje sve ove grupe je i radi-jalna shema dekora, tj. podela povr{ine na ~etiri iliosam polja, sa ukrasom sastavljenim od listolikihmotiva. Ovakav stil dekora je tek na proizvodima vi-zantijskog kulturnog kruga u potpunosti osmi{ljen,zaokruèn i dosledno primenjivan u svim regionima,pri ~emu se ve}a sli~nost uo~ava me|u nalazima uoblasti Mediterana.307 Me|utim, u poku{aju konkret-nijeg utvr|ivanja uzora za dekorativne predlo{ke naj-sli~nije ovim osmanskim, smatramo da bi istraìva-nja trebalo usmeriti prema oblasti Krima i proizvo-dima koji su ponikli u radioni~kom centru Hersona.Tamo je u razdoblju 13. i prve polovine 14. veka, upo-redo sa drugim, uobi~ajenim za vizantijski kulturnikrug tog vremena, nastala grupa posuda sa dekoraci-jom od listolikih motiva, jednostavnih i {ematizova-


D 303 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 71, 74, 213.D 304 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 109, 276, 281;Georgieva 1974: T. XIX, XX.D 305 Georgieva 1974: T. XVIII.D 306 Johns 1934: Pl. LI/3, p. 141–142; Byzantine GlazedCeramics 1999: Cat. Nos. 227–229, 239; Georgieva 1985: T. 11, 12.D 307 Waagé 1934: Figs. 5, 6, 9, 12, 13, p. 132–134; Johns 1934: Pls.LI/3, LII/1, LIV/1, LV/3, LVI/4, p. 137–142.

nih do geometrijske preciznosti,308 {to bi mo`dauputilo na pravi region porekla, kao i uspostavljanjepouzdanije geneze ove osmanske ukrasne {eme.

Peti stil ukrasa predstavlja kompletno osmi{lje-nu dekoraciju najvi{eg zanatskog ume}a (sl. 30, 31).Organizacija ukrasa, kvalitet izvo|enja urezanih mo-tiva i slikanih povr{ina, kao i glazura, koja je odli~nopripremljena i veoma sjajna na povr{ini suda, najbo-lje prikazuju domet grn~ara u poslednjoj etapi razvo-ja sgrafito stila. Dekor na posudama ove skupine imatzv. koncentri~nu shemu – bordura ve}e ili manje {iri-ne ispod otvora, traka u sredini i krupan medaljon usredi{tu. Polje izme|u bordure i medaljona ve}inomostaje bez ukrasa, ~ime se uspostavlja ravnoteà kom-pletne dekoracije. Sa druge strane, na primercima sa{irom bordurom ovo je deo koji ima najve}u krivinui zbog toga je polje najmanje pregledno. Na pojedi-nim posudama ipak postoji diskretan motiv koji, naneki na~in, uokviruje medaljon, ali je on druga~ijegtipa od od onih u osnovnim poljima.

Na osnovu sgrafito tehnike, floralnih i linearnihmotiva razlikuju se dve vrste proizvoda. Prvu odliku-je urezivanje tankom alatkom – bordura sa nizomcvetova lotosa i {ematski izvedena rozeta u medaljo-nu i po linijama–{rafurama sli~na je prethodno ana-liziranim stilskim grupama. Nov element predstavljajedino krupna rozeta koja se, vi{e ili manje bri`ljivo,urezuje i oslikava na borduri ili, kao na na{em pri-merku, unutar medaljona, po ~emu su u razdoblju16. veka bili osobeni proizvodi radionice u Trikali.309

Drugu vrstu karakteri{e urezivanje debljom alatkom– trougaona polja ili okrugli listovi u borduri i stilizo-vani list u medaljonu. Oba pomenuta elementa, teh-nika urezivanja i izbor motiva, pokazuju blisku vezusa produkcijom vizantijskog kulturnog kruga i to uznatno ve}oj meri nego drugi stilovi. Naime, najpreje u 12. veku to bila bordura ispunjena nizom spiralarazli~ite o{trine, sa talasastim linijama izme|u, dabi u produkciji 13–14. veka, upotrebom kosih linija,do{lo do jasne trougaone sheme istog motiva, kao iokruglih listova.310 Uz to, pretpostavljamo da jeokrugli list u stvari {ematizovani motiv lista ili drve-

ta u medaljonu, koji je u stilizaciji 16.–17. veka upro{-}en do talasastih linija dekorativnog karaktera. Naizuzetnom primerku zdele, od koje je sa~uvan manjideo, postojao je i ukras sastavljen od krivih linija(zvezda?) koji je uokvirivao medaljon na dnu suda.Me|utim, kako je posuda bila dekorisana i sa spoljnestrane, bordura sa trougaonim poljima urezana jeneposredno iznad dna, a ispod otvora se ponavljatraka sa medaljonima, {to sve predstavlja krajnje ne-uobi~ajenu pojavu.

Pored analiziranih, u ve}oj meri sli~nih listolikihmotiva, postoji jo{ jedan, sasvim jednostavan, aliprepoznatljiv zbog toga {to je dosledno kopiran saneposrednog starijeg uzora. To je {ematizovano drvo– ~empres, u izduènom medaljonu sa dvostrukimokvirom koji se ponavlja oko tela posude (III/14, sl.30). Na kr~agu iz Beograda on se nalazi u obrnutojpoziciji, sa granama koje se spu{taju, {to je neuobi~a-jeno, i nije uo~eno na primercima sa istim motivom.Tako|e, ne moè se ustanoviti da li je i na drugimproizvodima 16. veka motiv ~empresa identi~an, jernam nalazi istovremeni na{em nisu poznati. Me|u-tim, o~igledno je da na ovaj na~in upro{}en modelpredstavlja nasle|e vizantijskog kulturnog kruga,pre svega iz solunskih radionica13–14. veka, od kojihse razlikuje jedino po postojanju medaljona.311 Pritom, na{ nalaz je po stilizaciji najsli~niji proizvodi-ma iz Trnova, koji su iz istog razdoblja kao pomenu-ti sa podru~ja Soluna.312

Sedmi stil koloritnog sgrafita ilustruje floralnimotiv urezan na telu kr~aga od kojeg je otkriven ma-nji deo, tako da se celina ukrasa ne moè sagledati(III/2). Odlikuje ga urezivanje tankom alatkom i,


D 308 Roman~uk 2000: Figs. 102/1, 112/2, 6, 113/1, 2, 114/1, 2.D 309 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 302–306.D 310 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 10, 11, 14, 31,33, 87, 150, 270; Georgieva 1974: Fig. 61/5; Diaconu, Baraschi1977: Fig. 54/10.D 311 Byzantine Glazed Ceramics 1999: Cat. Nos. 215–220, 223;Georgieva 1974: Fig. 69/2, 5, 72/7; Antonova 1995: Figs. 102/4,103/15.D 312 Georgieva 1974: Fig. 694

mo`da i vi{e, specifi~an na~in izvo|enja konturemotiva talasastim linijama i ta~kicama. Za sgrafitokeramiku ovakva stilizacija je krajnje neuobi~ajena,tako da me|u objavljenim primercima iz 16–17. ve-ka, kao i u materijalu iz razdoblja srednjeg veka, nijemogu}e utvrditi uzor. Me|utim, ~ini se da on posto-ji i to u jednoj drugoj skupini osmanske keramike –me|u posudama od fajansa. Duga~ka izvijena stablji-ka sa cvetom, koji podse}a na ru`u, ima sli~nosti safloralnim motivima na grupama proizvoda radioni-ca u Izniku, koje su datovane u razdoblje 16. veka.313

E. Sivo gla~ana (metalizirana) keramikaSasvim novu vrstu proizvoda, do dolaska Osman-

lija nepoznatu u Beogradu, predstavlja tzv. metalizi-rana keramika. Re~ je o posudama izra|enim od od-li~no pre~i{}ene gline, ~ija je osnovna boja pe~enjasiva, a povr{ina glatka, srebrnastog odsjaja. Tako|e,ve}ina ima ukras raspore|en u zonama, koji se ure-zuje uzanom ~e{ljastom alatkom direktno na povr{i-nu posude ili se utiskuje cev~icom, {to se koristi zamotive sastavljene od malih krugova. Dekoracija jelinearnog tipa, a ~ine je raznovrsne talasaste i vodo-ravne linije, koje teku oko recipijenta ili su ispreki-dane u vidu snopova. Pored ovih, ~esto se, prevas-hodno na kr~azima, javljaju dekorativne trake, sakratkim uspravnim i kosim linijama.

Gla~ana keramika metalnog sjaja predstavljaproizvod visokog zanatskog ume}a (sl. 32). Posudesu simetri~no oblikovane, sa tankim zidovima jed-nake debljine, a tragovi obrade ostaju vidljivi jedinona unutra{njoj strani dr{ki i samo na pojedinim pri-mercima. Zbog kvaliteta i atraktivne povr{ine posu-da, pomi{lja se na komplikovanu tehnologiju izrade.


D 313 Akar 1988: Figs. 5, 7, 18, p. 33; Hayes 1992: Pls. 31/1, 32/52, 57.

Sl. 31a, b. Osmanska keramika, sgrafitoFig. 31a, b. Ottoman pottery, sgraffito pottery

îni se, me|utim, da je ona veoma jednostavna i dapodrazumeva arhai~an na~in pe~enja u okrugloj pe-}i koju okruùje zemlja. Otvor pe}i je bio dobro za-tvoren, tako da su posude, pri pe~enju na temperatu-ri od 800–900 stepeni, bile okruène i dimom, koji imje davao osobenu sivu nijansu.314 Tako|e, uo~ava seda slaganje kr~aga u pe}ima nekada nije obavljanosa potrebnom pa`njom, tako da siva boja na pojedi-nim primercima nema ujedna~en ton, ve} postojemestimi~no svetlije fleke, verovatno, na onim mesti-ma gde su posude bile prislonjene jedna uz drugu.Me|utim, postoje indicije da je u procesu izrade ko-ri{}en i grafit, zbog kojeg povr{ina sudova ima sivka-sti odsjaj, ali proces izdvajanja prirodnog grafita utoku pe~enja, kao i njegovo nano{enje na posudu, ni-je u dovoljnoj meri obrazloèno,315 tako da se taj po-datak ne moè prihvatititi kao pouzdan.

Ovu specifi~nu kerami~ku skupinu najbolje ilu-struju kr~azi i poklopci–zapu{a~i kojima su bili za-tvarani, dok se zdele, lonci, bokali i pehari tako|e ja-vljaju, ali u znatno manjoj meri. Iako su terminomkr~ag obuhva}ene sve posude sa vi{e ili manje uza-nim otvorom i dugim vratom, postoji nekoliko razli-~itih varijanti te forme koje se mogu bliè odreditipojedinim konkretnijim nazivima. Oni sa pojavomosmanske keramike ulaze u upotrebu i ostaju kao pri-hva}ene odrednice i u narodnom grn~arstvu savre-menog doba.316 Za nekoliko tipova kr~aga moè sere}i da su me|u brojnije zastupljenim u ovoj skupi-ni. Pre svega to su kondiri III/7 koji su po obliku iz-me|u kr~aga i bokala, ne samo zbog talasastog otvo-ra, ve} i zbog {irine otvora i grla. Njima bliski, ali saokruglim otvorom, su i III/16, na kojima je uo~en ispecifi~an ukras na trbuhu, u vidu uspravnih elipsa-stih udubljenja. Brojniji su i nalazi kr~aga sa duga~-kim uzanim vratom – ibrika (III/12). Ovi tipovi po-suda, prevashodno III/7 i III/12, prakti~no predsta-vljaju osnovne proizvode sivo gla~ane keramike, pot-puno nove u formalnom pogledu, a sli~ne sre}emo ina pojedinim nalazi{tima u ju`noj Ugarskoj, madasasvim sporadi~no.317 Ve}ina drugih podse}a na pro-izvode kakvi su postojali u ranijim razdobljima, ali u

druga~ijoj tehnologiji. To su, najpre, oblici koji pod-se}aju na standardne, prete`no jednobojno gle|osa-ne posude iz ranijih razdoblja srednjeg veka (III/26,III/27).318 Testije koje su ranije bile ra|ene od crve-no pe~ene gline i imale slikanu, trakasto gla~anu ilisamo prigla~anu povr{inu, u osmanskom razdobljuostaju u formalnom pogledu gotovo identi~ne (III/1,III/5).319 Sa druge strane, kr~azi, kao i bardaci, veo-ma dobro ilustruju orijentalne oblike (III/18, III/26,III/6),320 a uz ranije pomenute pruàju celovitiji uvidu sivo gla~anu keramiku osmanskog razdoblja. Za-pu{a~i koji se dovode u vezu sa metaliziranim kr~a-zima, sli~ni su pojedinim oblicima iz drugih tehno-lo{kih skupina,321 i svi imaju lu~no profilisan obod isitnu dugmetastu, profilisanu dr{ku (IV/5, IV/6,IV/15, IV/16). Iako u osnovi sli~nih oblika, tek zaje-dno sa posudama oni dobijaju na atraktivnosti, {tose mo`da u ve}oj meri uo~ava na slikanim predsta-vama dekorativnih kr~aga, koje sre}emo na proizvo-dima radionica u Izniku.322 Me|utim, kao i kr~azi, ioblici zapu{a~a sa dugmetastim dr{kama porekloimaju u produkciji poznog srednjeg veka, o ~emu naj-bolju potvrdu pruàju nalazi iz palate u Trnovu.323

Pored srazmerno brojnih kr~aga, postoji i neko-liko bokala koji se, mada fragmentarno otkriveni,mogu posmatrati u okviru jednog tipolo{kog oblika(VI/6).324 Oni ostavljaju utisak masivnih posuda,


D 314 Sarosácz 1972: 28–30, 117.D 315 Fehér 1975: 28.D 316 Klasifikacija je izvr{ena prema: Tomi} 1976: 56–61.D 317 Fehejr 1963: Fig. 2; Gerelyes 1990: Abb. 4/2; Gerelyes, Feld1986: Fig. 6/3.D 318 Stillwell MacKay 1967: Pl. 65/40, 41, 49, 50; Williams,Zervos 1992: Pl. 38/19.D 319 Biki} 1994: sl. 34/7, 8, 10, str. 90–91; Fehér 1960: T. I/8, 12,13; Fehejr 1963: Figs. 4, 5; Gerelyes 1990: Abb. 3/3; Sarosácz 1972:Figs. 6a–9a, 12a.D 320 Hayes 1992: Fig. 128/k 15.1; Gerevich 1966: Fig. 25 a/3, p. 31.D 321 Hayes 1992: Fig. 129/m 1.4, 1.5, 1.6, p. 295–296; Smederevo,Tipologija keramike 16–17. veka: tip IV/1; Cunjak 1998: T. LIV/6.D 322 Akar 1988: Figs. 60–61.D 323 Georgieva 1974: Figs. 30, 31/1–3, 6.D 324 Fehér 1960: T. II/3.

zbog gotovo simetri~nog odnosa izme|u gornjeg idonjeg dela posude, kao i zbog {irokog, stabilnog dna.I bokali, sli~no pojedinim kr~azima, imaju paraleleu istovremenom materijalu iz drugih tehnolo{kihgrupa, pre svega, me|u jednobojno gle|osanom kera-mikom.325 Isto zapaànje odnosi se i na koni~ne zdele(I/33) koje, zbog zelene glazure, imaju tamnu i sjaj-nu povr{inu.326 Duboka zdela valjkastog oblika, zakoju je pretpostavljeno da je imala nisku prstenastustopu (I/21), ne pripada uobi~ajenom inventaruosmanlijske keramike, kao ni mali lonac (II/22). Ustvari, lonac predstavlja izuzetnu pojavu, budu}i dau do sada objavljenom materijalu nismo nai{li na po-javu forme lonca u skupini sivo gla~ane keramike.

Nekoliko posuda, koje su ozna~ene kao pehari,~ine skupinu koja u materijalu iz Beograda privla~inajvi{e pa`nje (VII/15, VII/16, VII/17). Delom je tozbog samog oblika, ali je, mo`da pre, zbog nedoumi-ce u vezi sa njihovom osnovnom namenom, kojuizaziva upravo specifi~na profilacija tih sudova. Uosnovi to jesu posude oblika pehara sa dr{kom, aliono {to ih ~ini razli~itim u odnosu na druge primer-ke te forme jeste stubi} koji se iz dna uzdiè u sredi-{tu recipijenta. Na stubi} je naknadno oslonjena de-korativna re{etka, u vidu rozete. Ovakve posude uBeogradu, svakako, predstavljaju zna~ajnu pojavu,ne samo u okvirima sivo gla~ane keramike, negoprodukcije u celini. U toku dosada{njih istraìvanjaotkriveno je svega nekoliko posuda – tri koje ilustru-ju oblike i jo{ dve ili tri posude, sude}i prema sa~uva-nim delovima dekorativnih re{etki. U odnosu nadruge ra|ene u istoj tehnologiji, pre svega pehare, oviprimerci su pravljeni sa velikom pa`njom, posebnodekorativni motivi floralnog stila na re{etkama. Pre-poznatljivost ovih pehara isti~u dva osnovna detalja– stubi} i re{etka. Tako|e, ovi elementi se javljaju nasvega nekoliko oblika recipijenata koji su, vi{e ilimanje, sli~ni na{im primercima, ali su jedino na{eposude ra|ene u tehnologiji sivo gla~ane keramike.

Veoma mali broj istraìva~a se upu{tao u anali-zu specifi~nog oblika ovih posuda, tako da su zbogsli~nosti u profilaciji one, naj~e{}e, analizirane u

okvirima kr~aga, boca ili pehara.327 Pomi{ljalo se i na~ajnike, ~ak i na posude za mirise, sli~no dana{njimosveìva~ima prostora. Najkonkretnija pretpostav-ka iznesena je povodom otkri}a broda, potopljenognedaleko od ju`ne obale Sinajskog poluostrva, ~iji suinventar ~inile prete`no posude sli~ne na{ima. To jedo sada najve}i broj primeraka na|en na jednommestu, pa je A. Raban izneo pretpostavku da su kori-{}ene za prenos odre|enih supstanci, kao {to su: ha-{i{, opijum, za~ini ili parfemi.328 Me|utim, rezultatihemijskih analiza opovrgli su ovo domi{ljanje i po-sude sa dekorativnom re{etkom oslonjenom na stu-bi} ostale su u okvirima kr~aga ili pehara. Kako ni jed-na od izloènih pretpostavki nije imala zna~ajnijupotvrdu, tako je jedino izvesno ostalo zapaànje daovi sudovi nisu uobi~ajeni i da je njihova pojava sra-zmerno retka u odnosu na druge tipove.

I pored nere{enog pitanja konkretne nameneposuda sa stubi}em, navedena otkri}a i pretpostavkepruàju smernice u traganju za poreklom ovog spe-cifi~nog oblika. Naime, o~igledna sli~nost svih dosada poznatih primera navode na pomisao da su oneuklju~ene u kerami~ku proizvodnju osmanske epo-he kao jasno definisan proizvod, tj. tip posude. Pritom, nije neobi~no {to su u pojedinim regionima ko-ri{}ene razli~ite smese gline za njihovu izradu, zatojer je ista pojava utvr|ena i za mnoge druge kerami~-ke oblike. Tako|e, u toku druge polovine 16. veka sli~-ne posude su ra|ene i od skupocenih materijala, kao{to je, na primer, pehar napravljen od crnog kame-na, sa floralnim ukrasom izvedenim u filigranskoj


D 325 Hayes 1992: Figs. 121/ h 10.2 (83.50), h 10.4 (83.51), 122/h4.3, p. 289, 319; Mile{eva 1995: kat. br. 55.D 326 Hayes 1992: Fig. 108/a 15.1, p. 281.D 327 U tipologiji keramike sa Beogradske tvr|ave ovi nalazi subili izdvojeni u zasebnu formu, kao posude za mirise, sa oznakomXIV. Ovom prilikom one su priklju~ene peharima, jer su u svimdrugim pregledima materijala iz razdoblja 16–18. veka ovakveposude opredeljene kao pehari ili bokali, shodno veli~inirecipijenta. Up.: Raban 1971: 152; Hayes 1992: Figs. 120/h 3.1(77.8), h 3.3 (85.26), 139/h 13.1, p. 311, 324.D 328 Raban 1971: 154.

tehnici, od zlatnih niti i sa rubinima u poljima, kojiima poklopac sa safirom u sredini329 ili jedan srebr-ni sa razvijenim iskucanim motivima.330 Svi iznese-ni podaci su, kako vidimo, krajnje uop{teni i ne pru-`aju elemente za utvr|ivanje oblasti porekla ovogspecifi~nog oblika. Do sada je jedino pretpostavljenoda su pehari i bokali ovog tipa mogli nastati u Egiptuili u zemljoradni~kim oblastima Bliskog Istoka.Pretpostavka je izvedena posredno, na osnovu po-menutih ostataka jedne isporuke koja je otkrivena upotopljenom brodu.331 U vezi sa tim nalazom zani-mljivo je jo{ ista}i i da posude nisu bile zatvorene ke-

rami~kim poklopcima ve}, verovatno, komadomko`e, zbog ~ega je i bila istaknuta mogu}nost da su unjima transportovane odre|ene supstance. Kako jeproblem porekla oblika i namene posuda jo{ uveknere{en, sada{nji nivo saznanja dopu{ta jedino daradioni~ko poreklo primeraka iz Beograda razma-tramo u kontekstu skupine sivo gla~ane keramike,kojoj po tehnolo{kim osobinama i pripadaju.


D 329 Sözen, Güner 1988: 280–281.D 330 Rogers 1995: Cat. No. 115.D 331 Raban 1971: 142–154.

Sl. 32. Osmanska keramika, sivo gla~anaFig. 32. Ottoman pottery, grey-polished pottery

Sivo gla~ana keramika, sa povr{inom metalnogsjaja, predstavlja specifi~nu pojavu i njenu jedin-stvenost ni malo ne umanjuje ~injenica da se obliciposuda javljaju, donekle, i u drugim tehnolo{kim sku-pinama. Na osnovu objavljene gra|e ima se utisak daona ne predstavlja brojno zastupljenu vrstu. Poredtoga, registrovana je na srazmerno malom podru~ju,u oblasti ju`ne Ugarske,332 i dalje samo do Beogradai Smedereva, koji predstavljaju ju`nu granicu njenepojave. Zbog toga se pregled oblika posuda iz Beo-grada moè smatrati najpotpunijim i po koli~ininajzna~ajnijim, mada bi nazna~eni areal rasprostra-njenosti nalaza, svakako, trebalo uzeti sa rezervom, sobzirom na to da izu~avanje keramike osmanskograzdoblja u dràvama na Balkanskom poluostrvu jo{uvek nije ozbiljno zapo~elo.

Nastanak sivo gla~anih proizvoda – poreklo uzo-ra i region izrade – nije detaljnije razmatran u savre-menoj literaturi. Iako je u jednom od najranijih pre-gleda materijala iz zbirke Muzeja grada Beograda ovobila jedina skupina nalaza koja je ilustrovana,333 onanije privukla pa`nju doma}ih istraìva~a, uostalom,kao ni osmanska keramika u celini. Za evidencijunalaza sa podru~ja dana{nje Srbije, vrednim dopri-nosom smatra se objavljivanje nalaza iz Ba~a, budu-}i da su tom prilikom nazna~eni i drugi lokaliteti uVojvodini na kojima je registrovana sivo gla~ana ke-ramika, kao {to su Zrenjanin i Vr{ac.334 Kasnije, povo-dom nalaza u ku}i 2 u Donjem gradu, uo~eno je da sutestije iz te celine veoma sli~ne ugarskim posudama,mada u druga~ijoj tehnologiji, {to je bio zaklju~ak odvelikog zna~aja.335 U Ma|arskoj, gde je objavljivanjekerami~kih i metalnih nalaza iz vremena osmanlij-skih osvajanja zapo~elo mnogo ranije nego kod nas,u~injeni su poku{aji da se pruè obja{njenja za pore-klo specifi~ne sivo gla~ane keramike. Me|u prvimaje to u~inio O. Soproni, koji je izneo pretpostavku dasu kerami~ki kr~azi nastali po uzoru na metalne, od-nosno bakarne.336 Sa druge strane, iznesena je teza olokalnoj izradi ovih posuda, zbog delimi~ne sli~no-sti sa ranijim ugarskim, i u vezi sa tim u~e{}a sloven-skog stanovni{tva sa Balkana u kreiranju te produk-

cije, koja je argumentovana istovremenom pojavomsivo gla~ane i sgrafito keramike.337

Sva navedena zapaànja, iako ovde krajnje su-marno izloèna, predstavljaju smernice za izu~ava-nje ovih specifi~nih kerami~kih proizvoda, ali su ne-dovoljna za razre{enje problema porekla vrste, budu-}i da evidencija o mestima nalaza poti~e sa veomamalog podru~ja, dok za druge oblasti, pre svega naBalkanu, podaci gotovo da ne postoje. Ipak, smatra-mo potrebnim da postoje}e podatke detaljnije obra-zloìmo u kontekstu materijala iz Beograda, kojipruà do sada najpotpuniju sliku o produkciji sivogla~ane keramike. Na~in proizvodnje ove kerami~kevrste podrazumeva postupak kojim posude dobijajuvizuelni efekat veoma sli~an onom na bakarnim pro-izvodima kalajisane povr{ine, {to im je davalo siviodsjaj. Me|utim, u kolikoj meri su, na op{tem pla-nu, oblici metalnih posuda posluìli kao uzor za ke-rami~ke, jo{ uvek je preuranjeno govoriti, s obziromna veoma slab? poznavanje kerami~kih formi kojipripadaju produkciji sivo gla~ane keramike. Pouz-daniji zaklju~ci mogu, zbog toga, biti samo delimi~-ni i ograni~eni na one oblike kr~aga koji su otkriveniu celosti.

Osnovu za analizu predstavljaju orijentalni kr~a-zi, kao najbrojnije zastupljeni i u ve}oj meri poznati.Ako zanemarimo ~injenicu da kerami~ki kr~aziuglavnom nemaju pisak, druge karakteristi~ne ele-mente posuda mogu}e je upore|ivati sa metalnim,pre svega one na vratu, kao i oblike dr{ki. Ipak, naj-bolji pokazatelj veze kerami~kih i metalnih posudajeste {iroko elipsasto telo koje se nastavlja u tako|e{iroko dno. Me|utim, za razliku od ve}ine poznatihmetalnih i njima sli~nih kerami~kih kr~aga koji


D 332 Fehér 1960: T. II/8, 12–15, III/1, 2, 8, V/5–13.D 333 Simi}-Milovanovi} 1954: sl. 7.D 334 Na| 1961: T. XI/1, XII/1, str. 95.D 335 Marjanovi}-Vujovi} 1973: 214.D 336 Soproni 1961: Tav. XIIIa/20–23, p. 28–29.D 337 Sarosácz 1972: 177–178; Fehér 1975: 28–29; Kovács1990–1991: 174, fns. 48, 49.

imaju zaobljenu ivicu dna, a pored toga su prete`noizdignuti na koni~nu stopu,338 svi sivo gla~ani kr~aziiz Beograda imaju veoma {iroko dno sa o{tro pro{ire-nom ivicom. Upravo vrsta dna, koje je na identi~anna~in napravljeno na svim kr~azima, upu}uje nami{ljenje o jednom regionu izrade ove specifi~neskupine proizvoda. Prema rezultatima istraìvanjama|arskih autora, sivo gla~ani proizvodi nastali su uju`noj Ugarskoj, a kao jedan od najzna~ajnijih grn-~arskih sredi{ta pominje se grad Moha~ (Mohács)na Dunavu, koji ne{to kasnije, u 18–19. veku, postajevode}i zanatski centar i sredi{te za distribuciju sivogla~ane i gle|osane keramike u susedne oblasti.339 Ublizini grada, na njivi êle, nalazilo se i glavno glini-{te, a izvori{te gline za ovu vrstu keramike nalazilo sena dubini izme|u 18 i 20 metara, do koje se dolazilobunarom iskopanim specijalno za te potrebe.340

Nastanak proizvodnje ove specifi~ne kerami~kevrste nije u dovoljnoj meri razja{njen – o~igledna jejedino ~injenica da pripadaju produkciji iz razdobljaosmanske vladavine 16–17. veka. Uzroci nastanka,kao i region porekla tehnologije ostaju, za sada, ne-razja{njeni. Nedoumicu stvaraju dve regionalno,hronolo{ki i tehnolo{ki razli~ite skupine posuda,kojima je zajedni~ko to {to nastaju po uzoru na me-talne posude orijentalnog stila. Naime, raniji pri-merci posuda koje poti~u iz regiona isto~nog Krimai Azovskog mora, nastali su u razdoblju od 12. do 14.veka prema direktnom uzoru na metalne i po oblici-ma i po dekoraciji, ali su ra|eni u sasvim druga~ijojtehnologiji – od crveno pe~ene gline i u dekorativnimtehnikama sgrafito i champlevé.341 Nekoliko vekovakasnije u ju`noj Ugarskoj se pojavljuje sivo gla~anakeramika istog orijentalnog stila, tehnolo{ki i deko-rativno u potpunosti druga~ija, ali sa sli~nim oblici-ma kr~aga.342 Pri tome, pojedini oblici velikih testijapostoje ve} u poznosrednjovekovnoj keramici, u teh-nologiji koja je karakteristi~na za ugarsku produkci-ju, {to na ovom prostoru predstavlja jedini putokaz ure{avanju sloènog porekla vrste. îni se najverovat-nijim, da je u produkciji sivo gla~ane keramike pri-sutna inspiracija iz nekoliko izvora, me|u kojima

najja~i predstavljaju metalne i kerami~ke posudeorijentalnog stila. Uz to, dolazi do izraàja lokalna-ugarska i, donekle, srednjoevropska tradicija koja seogleda u izduènim telima testija i talasastom otvorumanjih kr~aga sli~nih bokalima. Ukras linearnog ti-pa, sa raznovrsnim valovnicama, moè se ozna~itikao izvesno prilago|avanje ukusu doseljenika sapodru~ja ju`no od Dunava, zbog ~ega je, verovatno, iistaknuta teza o u~e{}u balkanskih Slovena u kreira-nju ove produkcije.

Kerami~ki predmeti

Osmanska proizvodnja keramike obuhvata, po-red posuda kori{}enih u ishrani, i druge predmetekoji su imali zna~ajno mesto u svakodnevnom ìvo-tu tada{njih ljudi. U ovoj raznorodnoj skupini nala-ze se predmeti koji su upotpunjavali dru{tveni ìvot(lule, igra~ke, svirale, kasice), zatim elementi ambi-jenta u ku}ama i javnim gra|evinama (sve}njaci, pe}-njaci, posude za pobolj{anje akustike), kao i oni zali~nu upotrebu (no}ne posude). Svi oni dopunjujusaznanja ne samo o {irini upotrebe kerami~kih pro-izvoda u razdoblju 16–17. veka, nego i o poreklu pred-meta koji su ostali u upotrebi do dana{njih dana.

Lule za duvanKarakteristi~ne i brojne nalaze u kulturnim slo-

jevima iz osmanskog razdoblja predstavljaju glinenelule. Nema sumnje da su to bile lule za duvan, budu-}i da neki od najranijih primeraka imaju natpise ko-ji pominju dühane, a ostaci duvana otkriveni su u ne-


D 338 Fehér 1962: Fig. 64/1–9; Karamehmedovi} 1980: sl.194–202, 216, 217; Kovács 1984: Fig. 3/1–4; Akar 1988: Figs. 13–17,21; Hayes 1992: Figs. 120–121, 122/h 14.1–h 14.5.D 339 Fehér 1962: 28; Kovács 1990–1991: 174, fn. 50; Sarosácz1972: 177.D 340 Sarosácz 1972: 177.D 341 Rice 1953: Pls. X–XXII; Kramarovskij 1996: Figs. 2/1–7,4/1, 4, p. 99, 102–102, 111.D 342 Sarosácz 1972: Figs. 1–6, 10, 12–21, 31–32.

koliko lula na|enih u Beogradu, kao i u kvartu Sara~-hane u Istanbulu.343 Konzumiranje duvana, koji je uTursku stigao 1605. godine, u neposrednoj je vezi saobi~ajem pu{enja na lulu. I pored brojnih poku{ajazabrana, zasnovanih na obrazloènju da je protivnoreligiji i nije dobro za zdravlje, do toga da predstavljaop{tu opasnost zbog mogu}nosti izbijanja poàra,konzumiranje duvana pro{irilo se na sve slojeve dru-{tva.344 I francuski putopisac @. Dimon, koji je 1690.godine posetio jednu od uglednih ku}a, obja{njavada na sofama koje se pruàju du` ~itavog zida … Tur-ci sede po ~itav dan i ~itavu no} pu{e}i duvan i piju}i ka-fu bez ikakve druge zabave osim {to katkad igraju pilja-ka, triktraka ili gusaka.345 Budu}i da je pu{enje na lu-lu postalo dru{tveni fenomen {irokih razmera, dobi-lo je zapaèno mesto i u umetnosti, tako da obilje po-dataka i o oblicima lula nalazimo na starim minija-turama, crteìma i gravirama.346 Likovni izvori takopokazuju da je duìna puta do nekog odredi{ta odre-|ivana vremenom pu{enja lule duvana. Pored toga,trgovci su je koristili za razmeravanje koli~ine sitnogsemena – kupusa, crnog luka, paprika i patlidàna,pri ~emu je ta~na zapreminska vrednost zavisila odveli~ine recipijenta lule.347

Glinene lule, u vidu u kojem ih nalazimo prili-kom arheolo{kih iskopavanja, ne predstavljaju celovitpredmet, ve} njegov zavr{ni deo, na koji je stavljanadr{ka u vidu cev~ice, a ~esto je postojao i maleni pro-filisani deo, naj~e{}e od }ilibara, koji je naslanjan di-rektno na usne. Izrada lula predstavljala je samosta-lan zanat, odvojen od grn~arskog, a izrada je podra-zumevala niz specijalnih postupaka, pri ~emu je gli-neni deo pravljen od specijalnih smesa gline, obliko-van je u kamenim kalupima, a ukra{avanje je ~esto vr-{eno i ru~nim utiskivanjem ili urezivanjem orname-nata.348 Glinene lule ~ine kompleksnu gra|u, po ob-licima i dekoraciji veoma razu|enu, budu}i da seproizvodnja odvijala uporedo u nekoliko regiona uEvropi i Aziji. Velika raznovrsnost primeraka, zatimstilovi dekoracije i, posebno, pe~ati majstora u viduminijaturnih monograma, iziskuju specifi~na istra-ìvanja koja u velikoj meri prevazilaze okvire ovog

rada. Tako|e, upotreba glinenih lula proteè se do u19. vek, tako da je karakter produkcije, a sa tim u veziregionalno i radioni~ko poreklo primeraka, mogu}eu punoj meri pratiti tek na osnovu celovitog sagleda-vanja proizvoda iz svih perioda.349 Iz tih razloga,ovom prilikom }e biti prikazana samo preliminarnatipologija oblika glinenih lula, ograni~enih na raz-doblje 17. veka.

Glinene lule, otkrivene na podru~ju Beograda, upogledu koli~ine primeraka i raznovrsnosti oblikapredstavljaju izuzetno zna~ajnu skupinu. Me|utim,one najve}im delom poti~u iz nasipnih slojevaokvirno datovanih u razdoblje 17–18. veka, {to pred-stavlja oteàvaju}u okolnost za preciznije vremen-sko opredeljenje ve}ine oblika. Tako|e, ~injenica dasu do nedavno smatrane nalazima manjeg zna~aja,kao i grn~arija tog vremena generalno, uticala je napovr{no vo|enu dokumentaciju vezanu za njihovoprisustvo u kulturnim slojevima. Iz tog razloga, tipo-lo{ki pregled sadrì dvanaest oblika lula, za koje jeutvr|en pouzdan stratigrafski kontekst. Naime, sviprimerci su otkriveni u netaknutim slojevima unu-tar gra|evina, pri ~emu je u ve}ini tih celina utvr|eni kontinuitet stanovanja ili kori{}enja prostora, {toje omogu}ilo izdvajanje onih ~ija je hronologija uokvirima 17. veka. Najraniji nalaz poti~e iz vi{e putapominjane ku}e 2 u Donjem gradu, u kojoj se ìvotodvijao u prvoj polovini 17. veka, dok vreme njenog


D 343 Hayes 1992: 391.D 344 Robinson 1985: 151–152.D 345 Samardì} 1961: 252.D 346 Robinson 1985: Pls. 33–43, p. 155.D 347 Vlajinac 1968: 555.D 348 Lule su pravljene od gline koja je pripremana na specija-lan na~in, specifi~nim postupkom ispiranja i pre~i{}avanja i, zarazliku od ve}ine posuda i drugih predmeta, oblikovane su udvodelnim kamenim ili metalnim kalupima. Nakon prvog pe~e-nja usledilo je nano{enje premaza koji je gla~an filcanom tkani-nom, posle ~ega je usledilo drugo pe~enje na niskoj temperaturi.Up.: Stan~eva 1975–1976: 131–135; Robinson 1985: 156–157.D 349 Predvi|eno je da se glinene lule sa podru~ja Beograda ucelosti obrade i sistematizuju u vidu tipologije oblika, koja }e ubliskoj budu}nosti biti predstavljena javnosti.

stradanja u poàru odre|uje novac cara Leopolda iz1683. godine (XII/1).350 Primerak drugog tipa otkri-ven je u kuli V Severoisto~nog bedema Donjeg grada,u drugom turskom horizontu, ~ija je gornja hronolo-{ka granica kraj istog, 17. veka (XII/2). U novije vre-me, preciznije stratigrafsko razgrani~enje nivoa ihorizonata iz osmanskog razdoblja pruìla su istra-ìvanja palate – mitropolitske rezidencije, izgra|eneu podno`ju Dunavske padine. Glinene lule, otkrive-ne u ovoj gra|evini, predstavljaju nalaze koji su pou-zdani u pogledu hronologije, pri ~emu najve}i brojprimeraka poti~e iz podruma objekta (XII/1, XII/3,XII/4, XII/6–XII/12), dok je mala lula (XII/4) otkri-vena u hodniku koji je zasut i tako zatvoren za komu-nikaciju pred kraj 17. veka.351 Lula sa XII/5 pripadaskupini proizvoda ranog 17. veka, koja je napravljenapo istom modelu, ali najverovatnije u nekoliko kalu-pa, sude}i po dekoraciji ~ibuka i razli~itim tekstovi-ma. I primerci iz Carigrada razlikuju se me|usobno,ali i od na{eg, u pojedinim detaljima, pre svega nat-pisima ~iji je sadràj razli~it.352 Tako se na carigrad-skim lulama tekstovi prete`no odnose na duvan, dokna na{oj natpis govori o susretu sa Bogom (Muhame-dom).

Na podru~ju Balkana konzumiranje duvana po-mo}u lula prevashodno se vezuje za orijentalni obi-~aj, a proizvodnja predmeta za osmanske zanatlije.Me|utim, izrada lula odvijala se paralelno i u Evro-pi, po ~emu su bili poznati holandski majstori kojisu tradiciju i visok kvalitet odràli do dana{njih da-na. Shodno tome, razlikuju se dve varijante lula: is-to~na i zapadna, me|usobno razli~ite po uglu podkojim je ~ibuk apliciran na recipijent, ali i po veli~i-ni i obliku recipijenta, {to predstavlja osnovu kododre|ivanja regionalnog porekla oblika. Me|u izdvo-jenim tipovima iz Beograda, deset po obliku predsta-vlja tipi~ne osmanske proizvode, sa recipijentimaovalnog–vre}astog oblika (XII/1, XII/4, XII/6, XII/7,XII/8, XII/9, XII/12), zatim loptastog (XII/3, XII/11)i bikoni~nog oblika (XII/5). Svi ovi oblici javljaju se{irom Osmanskog carstva, pri ~emu su im i karakte-ristike konstantne. To prevashodno vaì za lule u vidu

{koljke ili cveta–lotosa (XII/3), koje su naj~e{}e pra-vljene od bele gline i imaju zeleno gle|osanu povr{i-nu,353 dok lule heksagonalne profilacije prete`noimaju crveno bojenu i gla~anu povr{inu (XII/6).354

Visokim kvalitetom kalupa i proizvoda u celini,posebno se izdvaja lula XII/5, ra|ena od svetlosivegline, sa prigla~anom povr{inom. Ovakve lule ra|enesu po jasno odre|enom standardu u pogledu vrstegline i, posebno, dekoracije sa~injene od listi}a nakojima su detalji izvedeni izvanrednom precizno{}upoteza.355 Tako|e, na pojedinim primercima javlja-ju se i tekstovi na arapskom jeziku, ispisani pravilno,gotovo kaligrafski. Osobinama se izdvaja i mala lulaloptastog oblika, napravljena u tehnologiji sivo gla-~ane keramike, sa ukrasom koji asocira na dekora-tivne predlo{ke sli~ne onima na bakarnim posudama(XII/11).356 Lule vre}astog oblika, koje predstavljajunajraznovrsniju i po koli~ini najve}u skupinu nala-za, ujedno su i manje atraktivni primerci. One su ra-|ene u nekoliko boja, pri ~emu je na svim primerci-ma povr{ina neznatno ugla~ana, a retko koji ima slo-èniju dekoraciju (XII/4, XII/7, XII/8, XII/9,XII/12).357 Me|u njima pa`nju privla~i jedna, zbogukrasa u vidu krina – motiva koji je nije uobi~ajen zaukra{avanje ove vrste predmeta.

Me|u glinenim lulama, otkrivenim u podrumupalate, izdvajaju se dve, za koje je ustanovljeno dapripadaju zapadnom tipu proizvoda. Jedna od njih,iako je po obliku zapadnog porekla, ne moè se u pot-


D 350 Marjanovi}-Vujovi} 1973: sl. 22, str. 214, 216.D 351 Rezultati istraìvanja su u pripremi za publikovanje;podaci u vezi sa stratigrafijom kulturnih slojeva stavljeni su namna raspolaganje ljubazno{}u rukovodioca istraìvanja, dr MarkaPopovi}a, na ~emu se i ovom prilikom zahvaljujemo.D 352 Hayes 1992: Pl. 50/i, p. 393.D 353 Robinson 1985: Cat. Nos. C 6–C 9, A 4; Hayes: type IX.D 354 Hayes 1992: type XVIII.D 355 Hayes 1992: type I.D 356 Robinson 1985: Pl. 61/A 3, p. 194.D 357 Robinson 1985: Pls. 61/A 5, p. 194, 56/C 93, C 94, C 96, C98, p. 186–187; Brusi} 1986–1987: T. I/1, VII/3, 6; Il~eva 1975: T.I/1–2, II/16, str. 134–136, 181.

punosti ozna~iti i kao proizvod radionice iz tog regi-ona, zbog dekoracije orijentalnog stila na ~ibuku i,mo`da vi{e, motiva koji ~ine ~aure maka na stablji-kama i zrnca u poljima izme|u osnovnih vegetabil-nih ukrasa. Sli~no se uo~ava i na lulama napravlje-nim od morske pene–mer{ama (Meerschaum), nakojima se pored dekorativnih motiva, nekada javlja-ju i natpisi na arapskom jeziku, kao {to je na jednomod na{ih primeraka (XII/10).358

Glinene lule, otkrivene na podru~ju Beograda,pruàju veoma dobar uvid u karakter proizvodnjetih predmeta u razdoblju 17. veka. Oblici iz ovog pre-gleda predstavljaju osnovu te produkcije, dosta ujed-na~enu i ne mnogo atraktivnu u dekorativnom po-gledu. To su prete`no recipijenti za konzumiranjeduvana kao takvi, a ne i predmeti luksuza, u smisluvlasni~kog obele`ja. O~igledno je da su ovo proizvo-di prete`no namenjeni {irokoj potro{nji, ra|eni uve}im serijama. Me|u njima se kvalitetom izdvajasvega nekoliko primerka, onaj dekorisan ~auramamaka i lule sa natpisima. Kada su u pitanju tekstovi,zna~ajnim smatramo to {to su na dve po tipu razli~i-te lule oni veoma sli~ni po sadràju i po tipu slova.Me|utim, na sada{njem stepenu istraìvanja nijemogu}e utvrditi ni region porekla pojedinih oblika,niti radioni~ke centre u kojima su na{e lule naprav-ljene. Poku{aj utvr|ivanja regiona izrade putem ana-logija nije pouzdan, jer su radionice za pravljenje lu-la osim u administrativnim centrima, postojale i umanjim gradovima.359 Sve one su pravile glinene lulepo standardima utvr|enim na podru~ju ~itave drà-ve. Tako|e, poznato je da su vremenom i lokalne za-natlije preuzimale zanat od osmanskih majstora, anisu bili retki slu~ajevi i da su grn~ari u manjim sre-dinama pravili male serije lula za lokalne potrebe.

Obi~aj konzumiranja duvana, zajedno sa lulamakao recipijentima za duvan, na podru~je Balkana iSrbije doneli su Turci. Me|utim, vojska i slobodnostanovni{tvo nisu bili jedini potro{a~i, pu{enje nalulu bila je navika koju su upra`njavali i robovi. Utom smislu zanimljivo je opaànje fransuskog puto-pisca A. Pulea, koji je 1658. godine boravio u Beogra-

du: … Imaju stalno lulu sa duvanom u ustima, ~u~e po~itav dan na kolenima i pri~aju pri~e ili s prekr{tenimrukama stoje pred svojim gospodarima.360

Male posudeRaznorodnu skupinu nalaza predstavljaju i ma-

li predmeti koji se ~esto ozna~avaju terminom mini-jaturne posude. Iako ve}ina predstavlja posude u naj-{irem zna~enju tog pojma, smatrale smo da }emoodrednicom predmeti bolje ista}i njihovu osnovnunamenu. Naime, me|u njima pa`nju privla~i razno-vrsna skupina sudi}a u kojima su dràni pigmentiili, mo`da pre, mastilo za pisanje (sl. 33). Mastionicese javljaju u tri vida, kao posude specifi~nog oblika –uzanog otvora zaobljene ivice i {irokog tela (XIII/4,XIII/6 i XIII/7).361 Ve}ina primeraka ovakvih sudi}agle|osana je i iznutra, a pojedini imaju vrlo kvalite-tan beli~asti premaz, ugla~ane povr{ine. I za sudi}koji ima profilaciju sli~nu loncu (XIII/1), pretposta-vljena je ista namena kao za prethodno navedene,prvenstveno zbog srazmeno debelog dna u odnosuna zid trbuha.

Za razliku od prethodnih, sudi}i oblika kr~aga,najverovatnije, predstavljaju igra~ke (XIII/3).

SviraleU kerami~kom materijalu iz Beograda, me|u

predmetima specifi~ne namene izdvaja se svirala(XIV/1, sl. 33). Iako usamljen, ovo je nalaz od izuzet-nog zna~aja, zato jer primeraka muzi~kih instrume-nata me|u arheolo{kim nalazima gotovo da nema.Koliko nam je poznato, ovo je jedna od dve do sadaobjavljene kerami~ke svirale. Druga je otkrivena u


D 358 Brusi} 1986–1987: T. VI/7–9.D 359 Stan~eva 1975–1976: 129–130; Robinson 1985: 152–153.D 360 Samardì} 1961: 209.D 361 Posude sli~ne na{ima XIII/6, mada malo ve}e, nalazimo ime|u keramikom Srednjeg Istoka iz razdoblja 14. veka, gde suopredeljene u kasice (Lane 1947: Pl. 50/B). Ovakvo opredeljenjenije prihvatljivo, budu}i da su posude za {tednju ve}e i imajusasvim jasnu profilaciju i razvojnu liniju koja je veoma udaljenaod ovih sa okruglim otvorom.

Carigradu i tako|e je iz istog vremena, iz 17. veka,362

i ima identi~no postolje u vidu diska i profilisan deokoji ima ulogu rukohvata. Me|utim, za razliku odna{e, carigradska je u obliku ptice, zbog ~ega se po-mi{lja da su tada svirale mogle biti pravljene i u vidupojedinih ìvotinja, kao predmeti za zabavu.

Sve}njaciSve}njaci, kao nezaobilazan sastavni deo kultu-

re stanovanja, predstavljaju relativno ~esto nalaènepredmete u kulturnim slojevima iz osmanskog raz-doblja. Poznato je da me|u kerami~kim svetiljkamapostoje dve osnovne skupine, u osnovi razli~ite zbogvrste materijala koji odràva plamen fitilja: uljanelampe i stoje}i sve}njaci. Za razliku od uljanih lam-pi, poznatih jo{ od antike, kojih na nalazi{tima ovograzdoblja ima veoma malo, sve}njaci predstavljajuuobi~ajenu pojavu.363 Pored kerami~kih, za osvetlja-vanje prostora pravljeni su i metalni sve}njaci, u vi-du ~iraka, zatim zidnih svetiljki i vise}ih u vidu lu-stera. I ovaj pregled kerami~kih svetiljki otkriva, ve}na prvi pogled, ~injenicu da u Beogradu, prema na-{im saznanjima, nije zabeleèn ni jedan primerakuljane lampe, budu}i da svi primerci imaju oblikeprilago|ene vo{tanim sve}ama.

Sa osmanskom produkcijom kerami~kih sve}-njaka mogu se dovesti u vezu ~etiri oblika (sl. 33), pri~emu je primerak kalotaste okapnice, sa tragom dr-{ke na postolju (tip XV/5), otkriven u veoma frag-mentarnom stanju koje onemogu}ava rekonstrukci-ju izgleda. Za drugi tip koji ima profilisanu stopu, vi-sina, kao i oblik okapnice i dr{ke, tako|e nisu moglibiti pouzdano utvr|eni (XV/3). Najbrojniju pojavuimaju niski sve}njaci, jednostavno profilisani, sa ve-oma fino izvijenom dr{kom (XV/2). Ovi oblici di-rektne paralele imaju u materijalu iz Carigrada, gdese javljaju i u varijanti sa profilisanim postoljem.364

Ipak, najve}u pa`nju, svakako, zasluùju dva oblikasve}njaka, i to zbog sli~nosti sa njihovim poznosred-njovekovnim prete~ama. Jedan od njih dovodi se uvezu sa pomenutim starijim zbog profilacije drà~aza sve}u (XV/7), dok se kod drugog sli~nost ogleda u

obliku postolja (tip XV/1). U na{em materijalu 16–17.veka on predstavlja usamljeni nalaz, bez preciznijehronologije, kao i u susednom Smederevu.365

Pe}njaciZagrevanje prostora kaljevim pe}ima, zidanim

od kerami~kih pe}njaka povezanih malterom ili le-pom, po~elo je da se primenjuje u periodu poznogsrednjeg veka. U Beogradu je pojava ovakvih pe}i ar-heolo{ki potvr|ena tek u poslednjoj etapi tog razdo-blja, u 15. veku.366 Tada su one prete`no bile strogofunkcionalne, zidane od pe}njaka jednostavnog ob-lika, dok su luksuzne, sa reljefnim–dekorativnimpovr{inama, pravljene za imu}nije gra|ane, kao i zadvor despota Stefana Lazarevi}a. Dolaskom Osman-lija i pretvaranjem utvr|enih delova Beogradskoggrada u vojnu tvr|avu i zidane pe}i imaju stroìjifunkcionalni karakter. Pe}njaci su u potpunosti dru-


D 362 Hayes 1992: Fig. 129/p 6.1 (85.27), p. 324.D 363 Hayes 1992: 296.D 364 Hayes 1992: Figs. 141/24, 143/95.6, 95.7, 147/15.D 365 Cunjak 1998: T. LVIII.D 366 Biki} 1994: 103–108.

Sl. 33. Osmanska keramika: mastionice, svirala, sve}njaciFig. 33. Ottoman pottery: inkstands, flute, candlestics

ga~iji, ne samo po obliku, ve} i po izgledu, ~emu naj-vi{e doprinosi zeleno gle|osana unutra{njost. I de-korativnost je druga~ijeg stila, u vidu ukrasnih re{et-ki kroz koje prolazi topao vazduh.

Pe}njaci koji su ugra|ivani u konstrukciju pe}imogu se posmatrati u okvirima ~etiri formalno–stil-ske grupe (sl. 34). Prvu brojnu skupinu ~ine plitkipe}njaci, bikoni~nog ili koni~nog oblika, vodorav-nog trakastog oboda (XVI/1, XVI/4, XVI/19).367 Pri-bli`ni po brojnosti su i duboki koni~ni pe}njaci, kojisu prethodnima sli~ni i po trakastom obodu, kao i porebru apliciranom na telu (tipovi XVI/3, XVI/5).368

Njima su, kao podvrsta, bliski primerci sa dekorativ-nom re{etkom koja je, za razliku od drugih istog ob-lika, oslonjena na ravan obod (XVI/9). Cilindri~nipe}njaci postoje i u varijanti sa zatvorenim dnom itrakastim obodom koji je identi~an koni~nim prveskupine (XVI/7). Pored ovih osnovnih skupina, jav-ljaju se i primerci koni~nog oblika sa ispup~enomgornjom povr{inom i rebrom koje odvaja polovinerecipijenta, ali tako da ne ostavlja sumnju da su dvadela zasebno pravljena i na kraju procesa oblikova-nja spojena (XVI/11).369 Pored nazna~enih oblika,postojali su specifi~ni pe}njaci koji su u konstrukci-

ji imali mesto na vrhu zidane pe}i, tako da su imali idekorativnu ulogu. U materijalu iz Beograda postojedva takva primerka. Jedan od njih, ovalnog tela sakupastim vrhom (XVI/6), imao je brojniju pojavu utoku 16. veka,370 dok je drugi, ve}ih dimenzija, cilin-dri~nog tela sa ravnom ukra{enom plo~om, karakte-risti~an za naredno stole}e (XVI/10).371

Sobne posudeNa za~elju pregleda kerami~kih proizvoda nala-

ze se posude sa dve dr{ke (sl. 35). Tipologija ovih, pokoli~ini veoma brojnih sudova nije razu|ena, tako da


D 367 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip VI/5,kvadrat L, M/4, horizont II, III; Sremska Mitrovica, Tipologijakeramike 16–18. veka: tip X/5; Gerelyes 1987: Fig. 5/7; Hatházi,Kovács 1997: Fig. 11/1–4; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 18/2.D 368 Cunjak 1998: T. LXV/5, 6; Sremska Mitrovica, Tipologijakeramike 16–18. veka: tip X/5; X/4; Na| 1961: T. XV/5–10;Gerelyes 1990: Abb.3/4; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 18/1;Mile{eva 1995: kat. br. 33. D 369 Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 18/3, 4.D 370 Parádi 1963: Fig. 19/6; Ze~evi}, Radi~evi} 2001: sl. 18/5, 6;Mile{eva 1995: kat. br. 64.D 371 Marjanovi}-Vujovi} 1973: 214–215, T. V/4; Gerelyes 1990:Abb. 3/9.

Sl. 34. Osmanska keramika: pe}njaciFig. 34. Ottoman pottery: stove tiles

Sl. 35. Osmanska keramika: sobne posudeFig. 35. Ottoman pottery: chambre pots

su razlike me|u tri oblika veoma male (XIX/1, XIX/2,XIX/3). Tako|e, svi primerci imaju ujedna~ene ka-rakteristike – veoma su masivne i imaju debeli na-nos mrke glazure koji pokriva unutra{njost. Njihovaspecifi~nost podrazumeva upravo navedene osobine– jasno definisan oblik i tehnolo{ke osobine, {toupu}uje na mi{ljenje o posebnom postupku izrade.Zbog svega ovoga, u savremenoj literaturi su pode-

ljena mi{ljenja u vezi sa namenom ovakvih predme-ta,372 a u ovom radu je prihva}eno mi{ljenje da su upitanju sobne posude.373 Naime, smatramo da zna-~ajnu okolnost za odre|ivanje namene, pored oblika itehnolo{kih osobina, predstavljaju i mesta nalaza,budu}i da ve}i broj nalaza poti~e iz kvadratnih, du-boko ukopanih jama prekrivenih drvenim talpama,koje predstavljaju septi~ke jame, odnosno nu`nike.


D 372 Jedan broj istra`iva~a smatra su to specijalni lonci zapripremu paprika{a ili nekog drugog jela za koje je potrebnadu`a priprema.Hayes 1992: Fig. 105/1.5–1.10, p. 286.D 373 Bakirtzis 1980: Fig. 17, p. 148.

KERAMIKA SA PODRU^JA BEOGRADA, iz prvograzdoblja osmanske vlasti (1521–1688), ozna~ena jekao gradska, jer se prevashodno koristi u okvirimaurbanog sredi{ta – {ehera. Takvo odre|enje nije sa-mo formalno, ve} je i su{tinsko, jer na najbolji na~inobja{njava specifi~an karakter otkrivenih kerami~-kih izra|evina. Pre svega, to je razvijena produkcijaserijskog tipa i velikog obima, kao i ujedna~eno do-brog kvaliteta. Po tim kriterijumima ona u potpuno-sti sledi op{ti zanatski trend tog vremena. U pogleduoblika i dekoracije, ova keramika ~ini deo zanatskeumetnosti raznorodnog porekla. Re~ je o robi koja jepravljena u prostranom Osmanskom carstvu, u ~i-jim se okvirima steklo nekoliko razli~itih umetni~ko--zanatskih stilova. Iz tog razloga i pored mno{tva za-jedni~kih osobina, keramika svakog regiona ima iposebnosti, na primer izradu i upotrebu nekih odre-|enih vrsta proizvoda i oblika posuda, kao i primenurazli~itih dekorativnih stilova. Upravo u tom pogle-du materijal iz Beograda ima neosporan zna~aj, jerpru`a dobar uvid u produkciju jedne od zna~ajnih

Zaklju~narazmatranja

157 Gradska keramika Beograda D 16–17. vekD Zaklju~na razmatranja D

oblasti Osmanske dràve, tj. njenog pograni~nog de-la na severu. Iako razdoblje turske vlasti oslikava po-java druga~ije keramike, ona nije sasvim nova i ne-poznata na podru~ju Beograda, ve} se pre moè re}ida je velikom koli~inom potisnula ostale proizvode.Prodor ove nove vrste ostvaren je mnogo pre osman-skog osvajanja, {to je predstavljalo logi~nu posledicuop{tih tendencija u proizvodnim procesima, kojimaje bilo obuhva}eno i stvaranje hibridnih oblika, kaoi dekorativnih predloàka. Zbog toga se ova keramikane moè striktno ograni~iti na razdoblje prve osman-ske vlasti – od 1521. do 1688. godine, nego bi je trebaloposmatrati u okviru jedne etape, ~ije je okvirno i opti-malno vreme trajanja od poslednje ~etvrtine 15. dokraja 17. veka. Celokupnim karakterom ona predsta-vlja prelaznu etapu izme|u produkcije poznog sred-njeg veka i keramike novog doba, koja objedinjujestare modele, razvijene oblike i naprednu tehnologi-ju. Po stilu ostaje u ve}oj meri srednjovekovna, jer sle-di tradicionalne kriterijume u pogledu ve}e zastuplje-nosti pojedinih oblika, kao i po profilaciji posuda.

Formalnu i estetsku raznorodnost keramike napodru~ju Beograda odredilo je veoma specifi~no,dvojako zale|e – ju`no balkansko, kao geografsko itradicionalno, i severno srednjoevropsko, koje je urazdoblju neposredno pred osmansko osvajanje bilopoliti~ko i ekonomsko. Su~eljavanje i me|usobnoproìmanje ovih razli~itih kerami~kih vrsta je ne sa-mo od izuzetne va`nosti za analizu materijala otkri-venog u Beogradu, nego i za vrednovanje keramikesa drugih nalazi{ta iz neposrednog susedstva, koja suimala istu sudbinu i sli~an razvoj. Iz tih razloga, da bise keramika 16–17. veka iz Beograda analizirala i pri-kazala u kontekstu osmanske produkcije ovog raz-doblja bilo je potrebno, pre svega, izdvojiti ono {to je~ini specifi~nom u odnosu na materijal iz drugih re-giona. Poznato je da odrednicu ovog materijala ~ini,u stvari, raznoliko kerami~ko nasle|e srednjeg veka,poreklom iz Kine i Persije, zatim mati~nih oblasti Vi-zantije i drugih regiona na Balkanu koji su pripadalitom kulturnom i zanatskom krugu, kao i zapadnogMediterana – Italije i [panije. Mada je ono, sa svim

prepoznatljivim elementima, o~uvano i u modifiko-vanom vidu ugra|eno ve} u ranoj etapi osmanskekeramike, iz 14–15. veka, produkcija u pograni~nompodru~ju na severu Osmanske dràve u potpunostije zaokruèna tek pred kraj ovog vremena, dodava-njem mno{tva izvornih oblika, koji su neposrednopreuzeti iz poznosrednjovekovnog kerami~kog na-sle|a srpskih zemalja i Srednje Evrope, pre svegaUgarske. Na~ini preuzimanja svih tih elemenata istvaranja novog vida produkcije sa ve}om jasno}omse uo~avaju najpre ra{~lanjivanjem na njene pojedi-na~ne segmente, {to vodi ka pouzdanijoj interpreta-ciji celokupnog materijala. Redosledom izlaganja po-{tovan je hronolo{ki sled pojave pojedinih delovaove kerami~ke produkcije na podru~ju Beograda, paje tako na prvom mestu razmatrana keramika iz na-sle|a srpskih zemalja, zatim ona srednjoevropskogtipa i na kraju izvorna osmanska.

Analiza grn~arije koja pripada srpskom zanat-skom krugu pokazala je da proizvodi predstavljajuhomogenu skupinu, prepoznatljivu u raznovrsnommaterijalu osmanske epohe. Ona pokazuje o~igled-no odràvanje tradicionalnih standarda u tehnologi-ji pripreme gline i rastvora glazura, zatim na~inu ob-likovanja i ukra{avanja posuda, kao i predmeta.Osnovne tehnolo{ke odlike predstavljaju gotovo re-dovno prisustvo peska u smesama gline, zatim obli-kovanje na ru~nom, re|e i no`nom grn~arskom vitlu,mrki tonovi osnovne boje pe~enja (odnosno, tzv. pe-~enje sa redukovanim kiseonikom i niska tempera-tura u pe}ima), kao i ujedna~ene boje i kvalitet gla-zura, me|u kojima preovla|uju gust rastvor ùte itransparentna maslinasta gle|. U pogledu oblika po-suda, ovo je produkcija ~vrsto oslonjena na autohtonemodele koji su potpuno zaokruèn vid dobili u raz-doblju 12. veka, inspirisani naprednijom vizantij-skom tehnologijom. Tada ustanovljeni kriterijumi,iskazani kerami~kim proizvodom u celini – njego-vom tehnolo{kom, formalnom i dekorativnom poja-vom – zadràni su u potonjim srednjovekovnim epo-hama i preneseni su, u velikoj meri, u nove zanatskei ekonomske uslove.


Iako se za materijal u celini moè, bez rezerve,re}i da asocira na grn~ariju iz razdoblja srednjeg ve-ka, uzori za kategorije posuda poti~u iz razli~itih eta-pa u okviru te produkcije. Negle|osana-ognji{nagrn~arija sli~nija je ranijoj etapi, zbog jasno izraè-nog slovenskog stila ukrasa, a donekle i oblika sudo-va (II/4, II/7, II/13, sl. 1). Ti tradicionalni modeli suu ve}oj meri opstali i u poznijoj srpskoj produkciji,dok su u razdoblju ugarske vlasti, bar kada je Beo-grad u pitanju, oni zna~ajno redukovani i svedeni naretke tipove lonaca. Tako|e, crepulja i vr{nika tadagotovo da nije bilo, me|utim, u vreme osmanske vla-sti ova vrsta grn~arije se proizvodi u zna~ajnoj koli~i-ni, kako arhai~ni oblici, tako i modifikovani, uz pri-menu naprednije tehnologije izrade – na no`nomgrn~arskom vitlu (IX/1–IX/11, sl. 2). Sa druge stra-ne, slikana i sgrafito keramika direktno sledi uzoreiz poznosrednjovekovne produkcije u celovitom iz-gledu posuda (II/2, II/12, II/27, sl. 3).374 Uz to, jediniu ve}oj meri sa~uvan nalaz sgrafito zdele i jeste, ustvari, proizvod tog ranijeg razdoblja, svojevrsni re-likt epohe u kojoj je nastao, a najverovatnije je, zbogneutralnog stila ukrasa, kori{}en i izvesno vreme na-kon turskog osvajanja (I/12). Za razliku od ukra{e-nih, kod jednobojno gle|osanih posuda se uo~ava iz-vesno prilago|avanje novim zanatskim kriterijumi-ma, mada bi ovo zapaànje trebalo uzeti sa rezer-vom, zbog veoma malog uzorka materijala.

Za celovitije sagledavanje karaktera produkcijekeramike iz srpskog nasle|a zna~ajne su i posude sadrugih nalazi{ta i, u tom smislu, areal rasprostranje-nosti analognih nalaza pruà zanimljivu sliku. Presvega, nalazi ovih posuda se sre}u u susednom Sme-derevu i na podru~ju dana{nje centralne Srbije, {toje logi~no, s obzirom na jedinstvenost kulturnog kru-ga i u ranijem, srednjovekovnom razdoblju. Me|u-tim, sli~nih ognji{nih posuda (lonaca, poklopaca, vr{-nika i crepulja) ima, istina u veoma malom broju, i uju`noj Ugarskoj – regionu koji je za Beograd predsta-vljao zale|e u poslednjem stole}u njegove srednjove-kovne istorije. Pojava sli~nog materijala na tom pod-ru~ju se obja{njava kao posledica migracija Srba

pred opasno{}u od Turaka, ali se i dovodi u vezu saosmanskom politikom naseljavanja hri{}anskog sta-novni{tva sa Balkana u oblasti preko Dunava.375 Ovose moè prihvatiti, ali kao delimi~no obrazloènje,pri ~emu ne bi trebalo zanemariti ni razmenu robakoja se odvijala me|u tvr|avama i naseljima u ovomgrani~nom podru~ju, pogotovo {to je veoma razvije-na i ̀ iva trgova~ka aktivnost u regionu postojala ~ita-vo stole}e, pre dolaska osmanskih osvaja~a.376

Zna~ajna ujedna~enost grn~arije srpskog zanat-skog kruga u tehnologiji, oblicima i stilu ukrasa isti-~e va`nost pitanja radionica u kojima su posude ra-|ene, pre svega specifi~ne vrste, kao {to su one sa sli-kanim ukrasom. Na to pitanje nije mogu}e dati od-govor na dana{njem nivou poznavanja keramike izosmanske epohe. Pre se moè govoriti o utisku, za-snovanom na malom uzorku materijala koji nam jebio dostupan za li~ni uvid i onom koji je objavljen,ali i na saznanjima u vezi sa srednjovekovnom proiz-vodnjom keramike. Naime, utisak usmerava na dvamogu}a regiona iz kojih su posude mogle biti brzo ibezbedno distribuirane zainteresovanim kupcima.Prvi je centralna Srbija, zbog pretpostavke da je u sta-rim radionicama, pre svih onoj u blizini centra Kru-{evac–Stala}, mogla biti obnovljena grn~arska delat-nost.377 Drugi je podunavski region ju`ne Ugarske,kao logi~niji, zbog realne mogu}nosti da su grn~arikoji su emigrirali iz Srbije uzeli u~e{}e u proizvodnjikeramike u novom prebivali{tu. Uz to, postoji i kon-tinuirana veza izme|u ovog i materijala iz razdobljaugarske vlasti, koju jasno pokazuje jedan deo nalaza,a to su osnovni tipovi kuhinjske grn~arije ra|eni unaprednijoj tehnologiji (II/7, II/16, sl. 1).378

Karakter keramike srednjoevropskog stila i teh-nologije, koja je generalno sli~na na ~itavom podru-~ju Srednje Evrope, kako u poznom srednjem veku,

D 374 ]orovi}-Ljubinkovi} 1962: 167–170, T. II–IX.D 375 Kovács 1990–1991: 172–173; Kovács 1998: 179–180. D 376 Biki} 1994–1995: 85–98.D 377 Mini} 1979: 153–164.D 378 Biki} 1994: sl. 29/1–5, str. 79.


tako i u kasnijem razdoblju 16–17. veka, u punoj merise uo~ava tek kada se sagleda celovitost materijala izmati~ne oblasti, koju zaokruùju podru~ja Austri-je,379 Poljske,380 ê{ke 381 i nama teritorijalno najbli-è Ugarske. Me|utim, ona je i van mati~ne oblasti za-stupljena raznovrsnim formama i oblicima posuda,u ve}oj meri nego ukupnom koli~inom robe, {topredstavlja veoma dobar i slikovit uzorak, solidnuosnovu da se dopune neki op{ti zaklju~ci o statusu ikarakteru te proizvodnje u poslednjoj etapi koja je ubliskoj vezi sa po~etnim uzorima. U tom pogledu,analiza materijala iz Beograda pruà veoma zna~aj-ne i, donekle, specifi~ne podatke.

Prvo {to se uo~ava je napu{tanje strogog stan-darda u pogledu kvaliteta – op{teg izgleda posuda.Iako zna~ajna koli~ina proizvoda i dalje ima osobinekoje su direktno preuzete iz srednjovekovnog kera-mi~kog nasle|a tog regiona, primetno je prilago|a-vanje navikama doseljenika, {to najbolje pokazujunove tehnolo{ke osobine grn~arije. Naime, vi{e serade posude od pre~i{}ene gline, koja posle pe~enjadobija nekoliko bliskih nijansi crvene boje, teè su i~esto masivne (sl. 7). Sve ove promene o~igledne su,pre svega, na proizvodima koji su u ranijoj etapi pri-padali skupini kaolinskih posuda, tankih zidova imale specifi~ne teìne, kao {to su pojedini lonci(II/1, II/23, II/32). Zna~ajno je, me|utim, da je i po-red svih navedenih osobina nove tehnologije, dodat-no u~injen poku{aj stvaranja efekta sli~nog kaolin-skim sudovima, {to je postignuto potapanjem u belurazmu}enu glinu. Isti postupak primenjen je i kodizrade jo{ nekoliko primeraka koji su ra|eni od glineistog kvaliteta kao i pomenuti lonci (II/30, VI/8).Jednu od tako|e zna~ajnih novina, u odnosu na pro-izvode iz prethodnog razdoblja, predstavlja brojnijegle|osanje unutra{njosti posuda, tako da su sve zde-le, kao i pojedini lonci, bokali i pehari, prete`no ù-tooker, ali i zeleno gle|osani (sl. 8–11).

Nezavisno od razli~itog kvaliteta gline, na svimzdelama, ve}ini lonaca i bokala i dalje postoji speci-fi~an element profilacije – obod u vidu trake, usprav-ne, kose ili jako izvijene u vidu kragne, koja je ravna

ili blago zaobljena, dok se prstima modelovana, tala-sasta ivica javlja sasvim sporadi~no (II/6, II/21).Ono {to se isti~e kao osobenost profilacije je gotovouspravan, tako|e trakasti obod, napravljen tako daobrazuje `ljeb sa unutra{nje strane, verovatno kaooslonac za poklopac. Ova vrsta oboda odlikuje pojedi-ne zdele sa ru~kom, lonce i bokale – upravo one tipo-ve posuda koji u najve}oj meri ilustruju srednjoev-ropski kerami~ki stil (I/13, II/14, II/15, VI/8). Kr~azisu prepoznatljivi po tome {to imaju {iri otvor, zbog~ega i oblici u celini umnogome podse}aju na boka-le i ostavljaju utisak stabilnih i masivnih posuda.

I pored uniformnosti produkcije srednjoevrop-skog tipa, grn~arija svakog pojedina~nog regiona imaspecifi~nosti koje podrazumevaju, pored tehnolo-{kih karakteristika (kvaliteta i boje gline) i ve}u za-stupljenost pojedinih oblika, a to su upravo osnoveza prepoznavanje radioni~kog porekla vrsta. Slede}ite kriterijume, za prethodno analiziranu skupinuposuda iz Beograda utvr|eno je da ima odlike iden-ti~ne grn~ariji izra|ivanoj u ju`noj Ugarskoj.382 Ovoje, za sada, samo pretpostavka, jer mesto proizvodnjeposuda iz skupine svakodnevne keramike jo{ uveknije pouzdano utvr|eno. Me|utim, na osnovu poda-taka koje pruàju ma|arski istraìva~i, ~ini se da sta-ra grn~arska sredi{ta neometano nastavljaju proiz-vodnju, uz delimi~ne promene standarda, o kojima jebilo re~i.383 Tako|e, ve} na po~etku 17. veka ve}uprodukciju ostvaruju i novoustanovljeni radioni~kicentri u Sárkôz-u i Mohács-u, pri ~emu }e Moha~ naj-ve}u aktivnost dosti}i u 18–19. veku, kada }e predsta-vljati sredi{te kerami~ke proizvodnje u regionu iimati veoma {iroku distribuciju svojih proizvoda.384


D 379 Felgenhauer-Schmiedt 1977: Taf. 11–16, 20, 23–25, 27–33;Cech 1987: Tafn.6, 13–31, 46–69.D 380 Frolik, Sigl 1990: Figs. 2–8.D 381 Himelova, Procházka 1990: Figs. 3–6, 9–10;.D 382 Irásné Melis 1984: 222; Gerelyes 1987: Figs. 5/9–10, 7/1–4,p. 179; Feld, Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989: 206–207;Gerelyes 1990: 284; Kovács 2001: 198, 202.D 383 Kovács 1990–1991: 174.D 384 Sarosács 1972: 177.

Od svih kerami~kih vrsta, jedino se za crvenoslikane kr~age dosta pouzdano moè odrediti radio-ni~ki centar u kojem su izra|ivani. Naime, ove speci-fi~ne posude su proizvod budimskih radionica, kojesu prethodno imale dva stole}a dugu tradiciju u raz-voju i unapre|enju stila ove kerami~ke vrste, ali igrn~arije uop{te.385 Najve}a proizvodnja slikanihkr~aga bila je u razdoblju druge polovine 15. veka,kada je po~elo i eksperimentisanje sa primenom gle-|i na oblicima koji su tradicionalno smatrani ugar-skim. Ve} u tom razdoblju jedna od specijalizovanihradionica, koja je snabdevala kraljevsku palatu luk-suznim trpeznim sudovima, radila je i male probneserije kr~aga sa crveno slikanim ukrasom i zelenomglazurom.386 Izrada ovakvih kr~aga, u ve}oj meri mo-difikovanih u testije, nastavljena je i u vreme osman-ske vlasti, u vidu standardne proizvodnje i u ve}emobimu, {to je podrazumevalo i raznovrsniji izbor obli-ka (III/21, sl. 12). U kontekstu srednjoevropskog ke-rami~kog nasle|a oni, o~igledno, predstavljaju veomaneobi~ne proizvode koji su sa stanovi{ta savremeneestetike te{ko prihvatljivi, jer mrlje sjajne zelene gla-zure delimi~no prekrivaju mat slikane motive. Iakorazlozi za ovako neskladno izvedenu promenu stilaukrasa ostaju nedoku~ivi, oni mogu biti, bar delimi-~no, u vezi sa potrebom da se proizvod u~ini pribli-`nijim kerami~koj robi koju koristi novodoseljenostanovni{tvo i tako bolje plasira na trì{tu.

I pored ~injenice da koli~ina keramike srednjo-evropskog stila u Beogradu u razdoblju 16–17. vekanije velika, njen zna~aj je neosporan. Pre svega, zbogtoga {to su kuhinjske posude – zdele i lonci, me|u naj-~e{}e upotrebljavanim proizvodima u svakodnevnomìvotu. Tako|e, broj slikanih kr~aga govori da oni idalje predstavljaju veoma cenjenu luksuznu robu,~emu je svakako doprineo i njihov delimi~an, for-malni i stilski, preobraàj. U celini posmatrano, dugatradicija u pogledu kvaliteta i prilago|enost posudaosnovnoj nameni, koje je produkcija u potpunostizadràla, u~inili su da proizvodi srednjoevropskog ti-pa i u osmanskom razdoblju opstanu, i to kao vaàn~inilac u ukupnom kerami~kom materijalu epohe.

Keramika koju na podru~je Beograda donoseTurci Osmanlije u znatnoj meri je potisnula druge dvevrste. Velika koli~ina raznovrsnih proizvoda – posudai drugih predmeta – trebalo je da podmiri potrebevojne posade i mno{tva civila, koji su bili njihovaobavezna pratnja, kao i da omogu}i stvaranje uslovaza ìvot u razru{enoj tvr|avi. Me|utim, tek sa preo-braàjem srednjovekovnog grada u {eher, {to je usle-dilo ubrzo po osvajanju, do{lo je do jasnog odre|enjai vrsta kerami~kih proizvoda koje ~ine njegov sadràj.Karakter materijala iz Beograda, kao dela kerami~keprodukcije Osmanske dràve 16–17. veka, jednim de-lom jeste uslovljen strate{kom i ekonomskom ulo-gom grada, ali istovremeno ima specifi~nosti koje suodredili njegov geografski poloàj, odnosno, zanat-sko i umetni~ko okruènje.

Osmanska kramika 16–17. veka je ra|ena u na-prednoj tehnologiji i po tipu je serijska, {to je u jed-nakoj meri odlika kako luksuzne, tako i svakodnevnekeramike. Zbog toga su osobine koje pruàju uvid utehnolo{ki karakter produkcije u velikoj meri ujed-na~ene i mogu se saèti u nekoliko osnovnih. Glinaje posna, uglavnom solidno pre~i{}ena i srazmernoretko ima primesa, pre svega sitnozrnog peska i sit-no tucanog kre~njaka, dok se sasvim izuzetno spra-vljaju i specifi~ne smese, kao {to je tzv. masna glina,od koje se prave pojedine ognji{ne posude. Nakonsu{enja i prvog pe~enja proizvodi dobijaju crvenuboju u nekoliko bliskih nijansi, od jarke crvene (sli~-no boji cigle) do mrke. Ovakve nijanse osnovne bojesudova ukazuju na visoku temperaturu u pe}ima,me|utim, svi proizvodi imaju veliku specifi~nu teì-nu, koja je, verovatno, posledica skra}enog postup-ka pe~enja, {to posebno dobro ilustruju kr~azi izskupine negle|osane keramike. Pigmenti i glazuresu postojani i kvalitetno spravljeni, me|utim, koloritje sveden, po ~emu se u potpunosti uklapa u nazna~e-ni tip produkcije. Zelena, ùta i mrka boja, zavisno

D 385 Holl 1963a: 390–392; Kovács 1990–1991: 171.D 386 Holl 1963a: 390.


od toga da li je re~ o pigmentu ili glazuri, jednakih sunijasi, a intenzitet se posti`e razli~itom gustinomrastvora, odnosno, na~inom apliciranja (direktnona posudu ili preko podloge). Sve navedene karakte-ristike ukazuju na to da keramika iz Beograda pred-stavlja u ve}oj meri homogenu skupinu solidnogkvaliteta, namenjenu {irokoj potro{nji. U takvomujedna~enom mno{tvu izdvajaju se jedino posude sasivo gla~anom (metaliziranom) povr{inom, koje utehnolo{kom pogledu ~ine proizvod vrhunskog za-natskog ume}a.

Osobine serijske proizvodnje odaje i tipologijakeramike: srodna profilacija u okvirima svih oblikaposuda i predmeta, sa nekoliko bliskih varijanti uokviru tipova, zatim dve do tri veli~ine najbrojnijihtrpeznih posuda – zdela i kr~aga, odnosno, ujedna-~ena zapremina kuhinjskih sudova – cediljki i tegli,kao i pojedinih }upova. Me|utim, jedan od jasnijihpokazatelja serijske produkcije predstavljaju skupi-ne posuda istog stila. Formalni stil dobro ilustrujunajbrojniji tipovi me|u bokalima i peharima (VI/4,VII/4, VI/1, VII/9, sl. 20), zatim pojedine zdele i tanji-ri, koji imaju identi~nu ili veoma sli~nu profilaciju(I/6 i V/7, I/14 i V/5), kao i nekoliko srodnih tipova}upova (II/26, II/28, II/29, II/31). Tako|e indikativ-nu osobinu predstavlja stopa na zdelama i tanjirima,koja je ra|ena u malom broju varijanti, u pogleduoblika i visine. U manjem broju razli~itih vrsta ra|e-ni su i izlivnici u vidu piska na kr~azima i testijama.Serijski tip produkcije jasno pokazuje i dekoracijakoja se u razli~itim vidovima izvodi na primercimajednog tipa posude. Tako se slikani ukrasi i motivi,izvedeni u sgrafito tehnici i stilu, javljaju uporedo sajednobojnim gle|osanjem na osnovnim tipovimazdela i tanjira, kao i na manjem broju kr~aga (I/1,I/2, I/3, III/2).

Pored posuda, ve}ina predmeta, a pre svega onibrojnije pojave, kao {to su pe}njaci i no}ne posude,uklapa se u potpunosti u sve prethodno navedeneosobine, s tom razlikom {to su, u skladu sa njihovomjasno odre|enom namenom, varijante ograni~enena manja odstupanja u visini ili {irini primeraka.

Ovo se, pre svega, odnosi na pe}njake koji u pogleduprofilacije ~ine veoma raznovrsnu skupinu, tako|e imaterijal zanimljiv za analizu (sl. 34). Iako u Beogra-du nisu otkrivene konstrukcije pe}i, prema oblicimaotkrivenih primeraka ~ini se da su one bile ra|enepo odre|enom standardu u pogledu vrste, a verovat-no i dimenzija. Tako|e, mo`e se re}i i da su prevas-hodno bile funkcionalne, veoma jednostavne a nedekorativne, kao {to su to bile goti~ke zidane pe}i izprethodnog razdoblja.387 Me|utim, zajedni~ko svimvrstama je visok kvalitet pe}njaka, pre svega gustasjajna tamnozelena glazura koja je, najverovatnije,bila spravljana namenski, po recepturi predvi|enojjedino za ovu vrstu proizvoda.

Op{ti trend serijske proizvodnje ujedna~enogstila velikim delom potvr|uje i tipologija lula, budu}ida se na razli~itim tipovima javlja nekoliko identi~-nih re{enja, na primer, dekoracije ~ibuka. Neke dru-ge sli~nosti, mada se mogu izdvojiti, nisu pouzdane,budu}i da se proizvodnja ovih predmeta odvijala uokviru samostalnog zanata, nezavisnog od grn~ar-skog, koji je podlegao druga~ijim proizvodnim krite-rijumima.

Pregled keramike odaje jo{ neke podatke, zna-~ajne za sagledavanje celokupne produkcije. Njenosnov ~ini razu|ena tipologija zdela i kr~aga, dok jedrugih oblika znatno manje, pre svega tanjira, ~ak iako se uzmu u obzir i oni primerci koji su zbog ve}edubine recipijenta opredeljeni u zdele. Tako|e, neu-obi~ajeno je malo ognji{nih lonaca. Za to postoji de-limi~no obja{njenje koje je u vezi sa navikom kuva-nja jela u bakarnim kotli}ima. Oblike kuhinjskihposuda najbolje ilustruju }upovi, namenjeni skladi-{tenju raznovrsnih namirnica, sli~no pitosima iz ra-nijih epoha. Oni predstavljaju sasvim novu pojavu ukerami~koj produkciji na ovom podru~ju, pre svegazbog neobi~nog izgleda. Imaju u osnovi profilacijelonaca, koji su zbog ravnog dna bili pogodni za sme-


D 387 Metodolo{ke postavke izu~avanja pe}njaka, zasnovanena poznogoti~kom materijalu, postavio je Imre Holl. Up.: Holl1958; Holl 1971; Holl 1980; Holl 1983.

{taj u ostavama ili kuhinjama, dok su dve masivneduga~ke dr{ke omogu}avale njihovo lak{e preno{e-nje. Cediljke i tegle, koje se u jasno definisanim obli-cima javljaju tako|e kao nove vrste u ovom razdo-blju, ukazuju na razvijene navike u pogledu ishrane,koje podrazumevaju i specifi~ne vidove pripremezaliha namirnica.

Relativno mali broj primeraka u okviru pojedi-nih oblika i tipova kerami~kih posuda, pre svega izskupina kuhinjske i stone namene, delom je odraz~este upotrebe metalnog – bakarnog posu|a sa kala-jisanom povr{inom. Velika proizvodnja bakarnihposuda i predmeta u Osmanskoj dràvi odvijala seuporedo sa produkcijom keramike, tako da se ovadva zanata me|usobno prepli}u i dopunjuju. Takosu pored zdela, kako na stopi, tako i onih sa ravnimdnom, zatim ibrika i bardaka, poklopaca, zapu{a~a icediljki, od bakra pravljene i duboke zdele (sanovi) iduboki tanjiri za obedovanje, zatim tepsije, |uve~i,avani, kotli}i, posluàvnici (sinije), kao i drugi pred-meti koji su u izvornim oblicima opstali u upotrebi ido na{ih dana.388

Analiza kerami~ke robe – posuda i drugih pred-meta, jasno je pokazala da osmanska keramika 16–17.veka predstavlja spoj izme|u kultura srednjeg veka isavremenog doba i, kao takva, pokazuje jake korenepre|a{nje i osnove za stvaranje potonje kerami~keprodukcije.389 U tom smislu, za jedan deo materijalamoè se utvrditi kontinuitet proizvodnje koji seèduboko u ranija razdoblja srednjeg veka, dok drugideo predstavlja novu pojavu – sublimaciju svih rani-jih grn~arskih iskustava u proizvodnim tehnologija-ma i dekorativnim stilovima, na podru~jima islam-skih dràva i njihovom neposrednom susedstvu.

U celini posmatrana, ona je o~igledno srednjo-vekovna po karakteru, ~vrsto vezana za kerami~konasle|e vizantijskog zanatskog kruga, ali ne samo izpoznosrednjovekovnog razdoblja, nego dobrim de-lom i iz starijeg, stvorenog u vreme vladavine carevaiz dinastije Komnina (1081–1185). Zbog ovoga se onamoè smatrati i posrednim naslednikom keramikerimske epohe, budu}i da je proizvodnja vizantijskog

razdoblja predstavljala kariku koja ih povezuje. ^vr-stu vezu izme|u ove dve, vremenski veoma udaljenekerami~ke produkcije, kao i njihovog posrednika,~ini zasnovanost na sli~nim oblicima posuda, tj. zde-lama, tanjirima, kr~azima i recipijentima za skladi-{tenje namirnica, kao i tipovima zdela i tanjira, kojiu gotovo neizmenjenoj profilaciji, u vidu prototipo-va, postoje i u materijalu 16–17. veka.390 Sve ovo, ustvari, pokazuje da je osnova osmanske produkcijeuobli~ena kada i istoimena dràva, i da su u daljemtrajanju u nju ugra|ivana i savremena iskustva izrazli~itih regiona, tako da se arhai~ni oblici sa no-vom keramikom prepli}u sve do kraja 17. veka, kojiozna~ava u velikoj meri prekid sa srednjovekovnomtradicijom. Zbog toga je, u pore|enju sa keramikomranijih srednjovekovnih epoha, produkcija 16–17. ve-ka raznorodnija i ìvopisnija, jer objedinjuje mno-{tvo iskustava – orijentalno-vizantijskog, medite-ranskog, srednjoevropskog i lokalnog, Balkanskog.Gra|a iz Beograda u velikoj meri ilustruje zanatsku iumetni~ku kompleksnost keramike ovog razdoblja ipored generalnog utiska o njenoj ne velikoj atraktiv-nosti, odnosno svakodnevnoj nameni. Tako|e, ona upunoj meri potvr|uje da termin osmanska keramika,kao deo {ire – islamske produkcije, podrazumevaukupnu aktivnost pravljenja kerami~ke robe u okvi-rima Osmanskog carstva, nezavisno od nacionalno-sti zanatlija koji u njenom stvaranju u~estvuju.391

Iznena|uju}a uniformnost keramike u svim re-gionima Osmanske dràve proisti~e, prevashodno, izdve zna~ajne ~injenice – velike pokretljivosti zanatli-ja i razgranate trgovine. To je omogu}ilo razmenu


D 388 Fehér 1962: Figs. 64/1–23, 65/1–22; 66, 67; Fehér 1975:Figs. 57–60; Kovács 1984: Figs. 3–5, 7; Hatházi, Kovács 1997: Figs.4–8; Radojkovi} 1965: sl. 13–16; Trajkovi} 2002: kat. br. 24, 30–32,45–47, 138–143, 150–162, 168–216, 275–340, 377–423.D 389 Tomi} 1983: 48–50.D 390 Hayes 1992: Fig. 74/49.37, p. 132; Nikoli}-\or|evi} 2000:tipovi I/5, I/6, I/23, I/24, I/31, I/37, I/38, I/45, I/59, I/60, I/64,I/72, I/114, I/10, III/3, III/10, III/12, III/16, III/22, III/31, III/43,III/44, III/49.D 391 Kyriazopoulos 1978: 100.

uticaja i {irenje stilova i tehnika u veoma udaljenapodru~ja, koja je neizbe`na kada su u pitanju umet-ni~ki i zanatski tokovi u jedinstvenoj, ure|enoj drà-vi.392 Zbog toga, ako je osmanska keramika u vremenastanka bila po stilu orijentalna, ona u vreme najve-}e ekspanzije dràve doìvljava preobraàj i postajeu ve}oj meri mediteranska, upravo zahvaljuju}i ak-tivnoj razmeni roba i kulturnih uticaja izme|u isto-ka i zapada, u kojoj su italijanski trgovci iz \enove iVenecije imali najzna~ajniju ulogu.393 Kako je veo-ma malo nalazi{ta, po zna~aju sli~nih Beogradu, sakojih je keramika do danas u celini objavljena, te{koje govoriti o karakteru ovog materijala u odnosu nacelinu kerami~ke produkcije u Osmanskoj dràvi.Ukoliko se reprezentom te produkcije iz 16–17. vekasmatra materijal otkriven u kvartu Sara~hane u Cari-gradu, onda materijal iz Beograda ima generalne sli~-nosti sa keramikom iz mati~ne oblasti Carstva.394

Ipak, ta sli~nost je pre formalna nego su{tinska, zatojer je ograni~ena na isti tip proizvodnje u tehnolo-{kom pogledu, dok je u pogledu zastupljenosti obli-ka koji ~ine osnovu te produkcije, veza sa izvori{temipak veoma udaljena. Paralele u pogledu tehnologi-je, oblika i dekorativnih tehnika postoje u ve}oj me-ri na {irem balkanskom podru~ju, mada su i one sa-mo okvirne i to u materijalu koji je na tradicijama vi-zantijskog zanatskog kruga. Tako|e, sli~nog materi-jala ima i u susednim oblastima, pre svih na Krimu,jer je osmanska keramika deo istorijsko-umetni~kepojave i zanatstva {irokog regiona.395 Keramika izsvih ovih oblasti, iako u finalnom izgledu razli~ita, cr-pela je inspiraciju na istom izvoru, a to je maloazijska(persijska) umetnost, {to je od velike va`nosti za raz-umevanje srazmerno lakog me{anja zanatskih teh-nika i stilova, kao i brzog i {irokog prihvatanja novihproizvoda na pomenutim podru~jima.

Me|utim, iako na prvi pogled dosta ujedna~e-na, keramika o~igledno ima regionalne osobenostikoje se stvaraju uporedo sa op{tim tokovima. Speci-fi~nost jednog regiona odre|uju geografski poloàj iekonomske potrebe, tako da se kerami~ka produkci-ja uobli~ava proìmanjem kako aktuelnih zanatskih

i umetni~kih stilova iz neposrednog okruènja, takoi uticaja iz kulturnog nasle|a. Zbog toga se keramika16–17. veka iz Beograda ne moè po automatizmu od-rediti kao osmanska, iako materijal te proizvodneskupine ~ini njen zna~ajni, ~ak dominantni deo. Ta-ko|e, vojni i ekonomski zna~aj ovog sredi{ta odredioje, pored ostalog, i karakter kerami~kih proizvodakoji }e se u njemu koristiti. Prema ovim kriterijumi-ma, keramika iz Beograda pripada proizvodnomkrugu koji je u potpunosti uobli~en u 16–17. veku nasevernoj granici Osmanske dràve, u regionu ju`neUgarske.396 Na ~vrstim osnovama, koje datiraju izprethodnog razdoblja, ustanovljena je specifi~naprodukcija ~iji je karakter odredila kosmopolitskasredina, a koju su odràli emigranti iz razli~itih pod-ru~ja Balkanskog poluostrva, kao i trgovina Duna-vom i carigradskim drumom.397

Keramika otkrivena na podru~ju Beograda jefunkcionalna, predvi|ena da vrstama i oblicima po-suda i predmeta omogu}i zadovoljenje osnovnih ì-votnih potreba. Zbog toga preovla|uju forme name-njene svakodnevnoj upotrebi: lonci i velike zdele satri noìce ({erpe) za kuvanje hrane, zatim zdele raz-li~itih oblika i veli~ina, od ~inija za posluìvanje jelai obedovanje do zdelica za za~ine, kao i recipijenti zate~nosti (kr~azi, testije, bardaci, ibrici, bokali, peha-ri i ~a{e) – prakti~no sve vrste posuda koje su svedo-~anstvo o intenzivnom ìvotu na prostoru tvr|ave. Uzto, zna~ajna je koli~ina }upova, raznovrsnih po obli-cima i veli~inama. Oni su jasna potvrda da je Beo-grad u razdoblju prve osmanske vlasti imao redovno


D 392 Lane 1947: 2; Kyriazopoulos 1978: 78, fn. 3; Samardì}1984: 2–5.D 393 Radojkovi} 1965: 121–124; François 1998: 43–44.D 394 Pored materijala iz Carigrada i keramika sa atinske Agoreje u dobroj meri ilustrativna na isti na~in. Uporedi: Frantz 1942:Figs. 8, 9/3, 6, 10, 11, 12/3, 13–15, 17/4, 5, 20/2, 3, 21/4, 22, 23,25–27, 30. D 395 Mini} 1979: 162–163; Kuzev 1976: 134; Belinskij, Maslovskij1998: 33–36, Figs. 1, 2/2, 4; Perevoz~ikov 1998: 165, Figs. 1/8,2/1–16; François 1998: 42–44.D 396 Fehér 1960: T. I–X.D 397 Samardì} 1974: 366–368; Samardì} 1984: 4–5.

snabdevanje ìvotnim namirnicama i bio, poredostalog, i veliko skladi{te hrane.398 Kao jedno odnajzna~ajnijih sredi{ta u ovom regionu, pre svegazahvaljuju}i dvojakom zale|u i re~nim tokovima,Beograd je ve} od 1541. godine preuzeo trgovinu uovom delu Podunavlja.399 Preko njega se odvijala raz-mena roba i namirnica me|u tvr|avama koje su za-poseli Turci, kao i naseljima u okolini, pa je i sam gradpretvoren u veliki trg. U dinami~nom poslovanju napijacama i trgovima namenu su na{le i kerami~keposude, kojima se razmeravalo ìto, raznovrsno se-me, ali i vino i rakija. Iako u ve}ini slu~ajeva nisuprecizirane ta~ne mere koje ove posude odre|uju,kao ni njihov izgled i oblik, podaci iz pisanih doku-menata zna~ajno doprinose i sagledavanju vi{estru-kog zna~aja keramike u ovom razdoblju. Naime, po-znato je da se iz zale|a Beograd snabdevao obiljemìtarica, povr}a i vo}a, meda i drugih potrep{tina,koje su kolima dopremane na podru~je grada, gde sunamirnice razmeravane i prema potrebama delomupu}ivane u druga odredi{ta.400 Tako saznajemo i dasu zdelom (~ankom, kupom) merene sve vrste p{e-nice, pirina~, kao i neki ~vrsti proizvodi (najverovat-nije ka{a), bokali, kupe, vr~evi i kr~aì}i su kori{}e-ni za odmeravanje vina, dok su za razmeravanje sit-nog semena – kupusa, luka, paprike i patlidàna,naj~e{}e kori{}ene lule.401 Uz to, u otpadnim jama-ma, zajedno sa kerami~kim recipijentima, nalaènisu i ostaci lju{tura puèva, ljuske od jaja, zatim uglje-nisana p{enica i ovas, kao i ko{tice {ljiva i kajsija, {topruà potvrdu o raznovrsnoj ishrani Turaka koju po-sredno otkrivaju pisani dokumenti. Ove podatke do-punjuju i zapaànja francuskih putopisaca, u ~ijimbele{kama nalazimo da su im omiljena jela bili slat-ki{i i seckano meso sa mnogo luka, tako|e i pirina~ imed, a od pi}a me{avine spravljane od {ljiva, meda iukuvanog gro`|a, ~ak i vino, koje su konzumirali ivojnici pred polazak u borbu.402

U ku}ama, napravljenim prete`no od drveta ibondruka, postojale su zidane pe}i, jednostavne istrogo funkcionalne, a tragove istih takvih pe}i nala-zimo i u javnim zdanjima – karavan sarajima, amami-

ma i retkim zidanim objektima. Tako|e, kerami~kipredmeti sluìli su za osvetljavanje prostora, madaskroman broj sve}njaka od pe~ene gline upu}uje naprevashodnu upotrebu vo{tanih sve}a, budu}i da jevosak redovno isporu~ivan iz ju`nog zale|a,403 a uluksuznijim objektima i bakarnih ~iraka. Neke dru-ge izra|evine, koje pripadaju raznovrsnoj skupinili~nih predmeta, otkrivaju i druge svakodnevne ak-tivnosti tada{njih ìtelja Beograda – ra{irenu pojavupu{enja duvana, zatim kori{}enje mastila za pisanjei postojanje obi~aja {tednje. Ukopane septi~ke jamei velika koli~ina sobnih posuda upu}uju na organi-zovanu komunalnu slu`bu. I na osnovu nalaza nekihdrugih posuda, pre svega se misli na pojedine negle-|osane kr~age, kao i bokale, mogu se pretpostaviti iodre|ene higijenske navike, i pored utiska evropskihsavremenika da su ìtelji tvr|ave po pitanju ìvota ijela … dosta prljavi i ne~isti.404

Po svom celokupnom stilu i kao reprezent regio-nalne produkcije u okvirima Osmanskog carstva,keramika iz Beograda pokazuje nekoliko op{tih odli-ka: ra|ena je u naprednoj tehnologiji, po tipu proiz-vodnje je serijska i u velikoj meri ujedna~ena. Istovre-meno, ona predstavlja i veoma uspe{nu sublimacijuisto~nja~kog, mediteranskog i balkanskog nasle|a –novi oblici su razvijeni na osnovama srednjovekov-nih, orijentalni tipovi su prilago|eni evropskim mo-delima. Taj novi formalni stil najbolje ilustruju poje-dini tipovi testija, bokala i pehara. U ve}oj meri tra-dicionalan duh zadràn je jedino na sgrafito posuda-ma, mada je stil dekora donekle modifikovan. To je uve}oj meri izraèno na pojedinim primercima ukra-{enim u stilu jednostavnog sgrafita. Naime, na zde-lama i tanjirima uo~ena je sasvim druga~ija koncep-


D 398 [abanovi} 1974a: 323–334; Samardì} 1974: 366–367.D 399 Samardì} 1974: 367–369.D 400 Samardì} 1974: 366–368.D 401 Vlajinac 1964: 145, 160, 164, 221; Vlajinac 1968: 429, 454, 487,493, 555, 575; Vlajinac 1974: 717, 754.D 402 Samardì} 1961: 287.D 403 Samardì} 1974: 367–368.D 404 Samardì} 1961: 287.

cija sredi{njeg medaljona – umesto urezanim okvi-rom i motivom unutar njega, okvir je re{en u vidu kru-ga izvedenog to~ki}em, koji ostavlja utisak reljefnepovr{ine, dok samo polje medaljona ostaje bez deko-racije (V/1) ili je ispunjeno jednostavnim otiskomkomada tkanine (V/2). Me|u sgrafito posudama ne-obi~nu i na {irem prostoru izuzetnu pojavu predsta-vlja deo zdele sa isprepletanim profanim tekstovimai floralnim motivima (I/2). Ovakav, moè se re}i lir-ski sadràj, odraàva istu sveìnu kao i druga dela togvremena – knjièvnost, likovna umetnost, umetni~-ka obrada metala i slikana keramika.405 Za razlikuod jednostavnog, motivi iz skupine koloritnog sgra-fita oslonjeni su na stil iz poznosrednjovekovne pro-dukcije, sa krupnim floralnim predlo{cima i stro-òm, gotovo geometrijskom podelom polja. I ova ke-rami~ka vrsta, sli~no svim drugima, ima gotovo upotpunosti ujedna~ene tehnolo{ke osobine, pre sve-ga, boje pigmenata i glazura, {to upu}uje na jedin-stveno radioni~ko poreklo svih primeraka. Poredna{ih, nalaza posuda ukra{enih u identi~nom stiluima jo{ u Smederevu i na pojedinim nalazi{tima uju`noj Ugarskoj.406 Mesto izrade ovakve sgrafito ke-ramike do danas nije utvr|eno, ali je u savremenojnauci ostalo prihva}eno mi{ljenje da su proizvodnjute vrste u ju`noj Ugarskoj oìveli emigranti i asimilo-vano stanovni{tvo sa Balkana – Srbi i Bugari, pri ~e-mu se prepoznatljiv stil, inspirisan balkanskim na-sle|em, odrào i u potonjem razdoblju na istomovom podru~ju, u radionicama Sárköz i Mohács.407

Ina~e, sgrafito keramika 16–17. veka u ~itavom ovomregionu predstavlja zna~ajnu pojavu, jer odre|ujegranice osmanskih osvajanja, izvan kojih tih nalazanema.

Sasvim novu vrstu, prepoznatljivu u keramiciosmanske epohe, ~ini sivo gla~ana-metalizirana ke-ramika (sl. 32). Proizvodnja ovih izuzetno kvalitet-nih posuda, koja je ustanovljena i stilski uobli~ena uregionu ju`ne Ugarske u razdoblju 16–17. veka,408 uvelikoj meri se razlikuje od svih drugih vrsta kojeproisti~u iz kerami~kog nasle|a tog regiona. Naime,sivo gla~ana keramika ima orijentalni karakter, anjeni predstavnici i po koli~ini posuda najbrojnijiproizvodi su recipijenti za presipanje te~nosti – ibri-ci, kondiri i kr~azi (III/6, III/7, III/12, III/16, III/18,III/28). Posebno zna~ajnim smatramo to {to, po for-malnim i estetskim kriterijumima, ova proizvodnaskupina ima direktne paralele u istovremenoj pro-dukciji bakarnih posuda, kojima su kerami~ke sli~-ne i po efektu sjajne povr{ine i svedenom, prete`nourezanom ukrasu.409 Me|utim, u istoj ovoj tehnolo-giji rade se i pojedine posude koje veoma podse}ajuna ugarske modele (III/1, III/27), {to smatramo ja-snim pokazateljem jedinstvenog regionalnog pore-kla ove dve tehnolo{ke kategorije.

Keramika sa podru~ja Beograda iz razdoblja16–17. veka pruà sliku o produkciji namenjenoj {i-rokoj potro{nji, kakva je pravljena za potrebe sli~nihvojnih i ekonomskih upori{ta. Me|utim, ona je znat-no udaljena od stila keramike u gradovima levant-skog tipa, budu}i da je njen karakter odredio specifi-~an geografski poloàj. U Beogradu, na mestu su~e-ljavanja civilizacija, dràva i kultura, i keramika ob-jedinjuje sve specifi~ne osobine iz nasle|a istoka izapada, preobraènih u aktuelnom duhu epohe. Ipored njenog u osnovi svakodnevnog karaktera, onau punoj meri odraàva kosmopolitsku sredinu u ko-joj je uobli~ena i kojoj je namenjena.


D 405 Radojkovi} 1965: 121–124.D 406 Smederevo, Tipologija keramike 16–17. veka: tip I/2, I/7,XI/1; Gerelyes 1987: Fig. 4/2; Gerelyes 1990: Abb. 2/1–3.D 407 Soproni 1961: 26–27; Gerelyes 1985: 247; Kovács 1998:179–180.D 408 Soproni 1961: 28–29; Kovács 1990–1991: 174.D 409 Rice 1953: Figs. 5, 7, Pls. X, XII; Fehér 1962: Fig. 64/1–9;Kovács 1984: Fig. 3/1–4.

Akar 1988: A. Akar, Treasury of Turkish Designs, 670 Mo-tifs from Iznik Pottery, Dover Publications Inc. – New York1988.

Antonova 1995: V. Antonova, [umen i [umenskata kre-post, [umen 1995.

Aslanapa 1965: O. Aslanapa, Türkische Fliesen und Kera-mik in Anatolien, Türk kültürünü arastirma enstitüsüyayinlari 10, seri V, sayi 1, Istanbul 1965.

Bajalovi} – Hadì-Pe{i} 1981: M. Bajalovi} – Hadì-Pe{i},Keramika u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1981.

Bajalovi} – Hadì-Pe{i} 1984: M. Bajalovi} – Hadì-Pe-{i}, Nalazi turske keramike iz Iznika u Srbiji, in: V. Han (ed.),Gradska kultura na Balkanu (XV–XIX vek), knjiga 1, Zbornikradova, Balkanolo{ki institut Srpske akademije nauka iumetnosti, Pos. izdanja 20, Beograd 1984, 311–329, sl. 1–17.

Bakirtzis 1980: Ch. Bakirtzis, Dydimoteichon: un centrede céramique post-byzantine, Balkan Studies 21.1 (1980),147–153.

Bibliografija

167 Gradska keramika Beograda D 16–17. vekD Bibliografija D

Bariìta 1988: H. Ö. Bariìta, Turkish Handicrafts, Ministryof Culture and Tourism: Art Book Series 11, Ankara 1988.

Belényesyné Sárosi 2002: E. Belényesyné Sárosi, Régé-szeti kutatások a középkori Buda Szentpétermártir kýlváro-sában: Garády Sándor kutatásai 1940–42. I., BudapestRégisegei XXXV (2002), 469–533.

Belinskij, Maslovskij 1998: I. V. Belinskij, A. N. Maslov-skij, Importnaja polivnaja keramika Azaka (XIV v.), in:Istoriko-kulturnye svjazi Pri~ernomorja i Sredizemno-morja X–XVII vv. po materialam polivnoj keramiki (Tezisydokladov nau~noj konferencii, Jalta 25–29 maja 1998 go-da), Semfiropolj 1998, 33–36.

Benda 2002: J. Benda, A Szent György tér déli oldalán közép-kori kút leletanyaga, Budapest Régisegei XXXV (2002),535–548.

Biki} 1994: V. Biki}, Srednjovekovna keramika Beograda,Arheolo{ki institut, Posebna izdanja, knjiga 25, Beograd1994.

Biki} 1994–1995: V. Biki}, Trgovinski promet u Beograduu 15. veku, Starinar XLV–XLVI/1994–1995 (1995), 83–99.

Biki} (2000): V. Biki}, Vizantijski import i uticaji me|uarheolo{kim nalazima iz naselja i nekropola u Srbiji (11–15.vek), doktorska disertacija u rukopisu, Beograd 2000.

Birta{evi} 1956: M. Birta{evi}, Pe~ati na slovenskoj kera-mici u nekim muzejima Srbije i Vojvodine, Rad vojvo|an-skih muzeja 5 (1956), 159–162.

Birta{evi} 1970: M. Birta{evi}, Srednjovekovna keramika,Muzej grada Beograda, Zbirke i legati, Katalog II, Beograd1970.

Bjelajac 1978: Lj. Bjelajac, Srednjovekovna keramika saDor}ola, Godi{njak Muzeja grada Beograda XXV (1978),133–144.

Borisov 1989: B. D. Borisov, Djadovo 1: Mediaeval Settle-ment and Necropolis (11th–12th Century), Tokyo 1989.

Brusi} 1986–1987: Z. Brusi}, Dio tereta s la|e iz 17. stolje-}a potonule kod otoka Bisaga u Kornatskom arhipelagu, Pri-

lozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 26/1986–1987,473–490.

Busuioc, Valceanu 1976: E. Busuioc, D. Valceanu, Cera-mica din asezarea medievala de la Basarabi–Calafat (sec. alXIV–lea), Studii si cercetari de istorie veche 27/4 (1976),495–516.

Byzantine Glazed Ceramics 1999: Byzantine Glazed Ce-ramics. The Art of Sgraffito (ed. D. Papanikola-Bakirtzi),Greek Ministry of Culture – Museum of Byzantine Culture,Athens 1999.

Cech 1987: B. Cech, Die mittelalterliche Keramik aus demKamptal und dem Horner Becken, Arcaeologia Austriaca 71(1987), 173–302.

Cunja 2001: R. Cunja, Italijanska majolika iz Celja, in: M.Gu{tin (ed.), Srednjeve{ko Celje, Archaeologia historica Slo-venica 3, Ljubljana 2001, 97–123.

Cunjak 1998: M. Cunjak, Smederevska tvr|ava, novija is-tra`ivanja, Smederevo 1998.

]orovi}-Ljubinkovi} 1962: M. ]orovi}-Ljubinkovi}, Srp-ska srednjovekovna gle|osana keramika (Srednjovekovnakeramika sa Novog Brda), Zbornik Narodnog muzeja u Be-ogradu III (1962), 165–186, T. I–IX.

Diaconu, Baraschi 1977: P. Diakonu, S. Baraschi, Pacuiullui Soare II: Asezarea medievala (secolele XIII–XV), Bucure-sti 1977.

Fehejr 1963: G. Fehejr, K’m v’prosa za periodizacijata naturskite zanajat~ijski pametnici v Mad`arsko ot XVI i XVII v,Izvestija na Etnografskija institut i muzej VI (1963),187–204.

Fehér 1960: G. Fehér, A Pécsi Janus Pannónius múzeumhódoltságkori török emlékei, A Janus Pannónius mýzeumÉvkýnyve 1959 (1960), 103–149, T. I–XII.

Fehér 1962: G. Fehér, Vases de cuivre Turcs dans le Muséenational Hongrois, Folia Archaeologia XIV (1962), 153–167.

Fehér 1975: G. Fehér, Craftsmanship in Turkish-ruledHungary, Magyar Helikon – Corvina 1975.


Feld, Gerelyes, Gere, Gyýrky, Tamási 1989: I. Feld, I.Gerelyes, L. Gere, K. Gyýrky, J. Tamási, Újabb késö középko-ri leletegyýttes az Ozorai várkastélyból, Communicationesarchaeologicae Hungariae 1989, 177–207.

Felgenhauer-Schmidt 1977: S. Felgenhauer-Schmidt,Das Fundmaterial des Hausbergs zu Gaiselberg, NÖ, Arcae-ologia Austriaca 61/62 (1977), 209–336.

Filipovi} 1951: M. S. Filipovi}, @enska keramika kod Bal-kanskih naroda, Etnografski institut, knjiga 2, Srpska aka-demija nauka posebna izdanja, knjiga CLXXXI, Beograd1951, 1–185.

François 1997: V. François, Sur la circulation des cérami-ques byzantines en Méditerranée Orientale et Occidentale,La céramique médiévale en Mediterranée, Actes du VIe

Congres de L’AIECM2, Aix-en-Provence, 13–18 novembre1995, Aix-en-Provence 1997, 231–236, Pls. I–II.

François 1997a: V. François, Les ateliers de céramiquebyzantine de Nicée/Iznik et leur production (Xe–début XIVe

siecle), Bulletin de correspondance hellénique 121 (1997),411–442.

François 1998: V. François, L’arrivée de l’islam en Anatolie,un vecteur de diffusion de la céramique chinoise, Les annalesislamologiques 32 (1998), 41–47.

Franti{ek, Jan 1983: G. Franti{ek, S. Jan, K vyvoji vyrob-nich okruhu~ervene malovane keramiky v severnich ^ec-hach, Archaeologia Historica 8 (1983), 119–138.

Frantz 1942: A. Frantz, Turkish pottery from the Agora,Hesperia XI (1942), 1–28.

Frolik, Sigl 1990: J. Frolik, J. Sigl, Soubor pozdnestredove-ke keramiky z Chrudimi – Husovy ulice, in: Z. Smetánka, J.@egklitz (ed.), Studies in postmediaeval archaeology 1, Pra-gue 1990, 269–284.

Gaál 1983: A. Gaál, A Szekszárdi múzeum hódoltságkorirézedeényei, Communicationes archaeologicae Hungariae1983, 163–186.

Gaj-Popovi} 1974: D. Gaj-Popovi}, Ceramic vessels in whichwere found medieval coins, Balcanoslavica 3 (1974), 49–58.

Gardin 1957: J. C. Gardin, Poteries de Bamiyan, Ars Ori-entalis II (1957), 227–245.

Gavazzi 1922: M. Gavazzi, Iz materijalne kulture, Narodnestarine I, sveska 3, Zagreb 1922, 330–334.

Gelichi, Gu{tin 2001: S. Gelichi, M. Gu{tin, Keramika{panske proizvodnje v Sloveniji, in: M. Gu{tin (ed.), Sred-njeve{ko Celje, Archaeologia Historica Slovenica III, Ljub-ljana 2001, 125–138.

Georgieva 1974: S. Georgieva, Keramikata ot dvoreca naCarevec, in: Carevgrad T’rnov, Sofija 1974, 7–186.

Georgieva 1980: S. Georgieva, Srednovekovna keramika otMelni{kata krepost (predvaritelno s’ob{tenie), Arheologija2/1980, 47–54.

Georgieva 1985: S. Georgieva, Gr’n~arstvo, in: Srednove-kovnijat ^erven, Tom 1: Citadelata na grada, Sofija 1985,133–165.

Gerelyes 1985: I. Gerelyes, Adatok tabáni török diszkerá-mia keltezéséhez és etnikai hátteréhez, Folia ArchaeologiaXXXVI (1985), 223–247.

Gerelyes 1987: I. Gerelyes, Török kerámia a Visegrádialsóvárból, Communicationes archaeologicae Hungariae1987, 167–179.

Gerelyes 1990: I. Gerelyes, Die balkanverbindungen dertürkischen Keramik von der Budaer Burg, Acta Archaeolo-gica Academiae Scientiarum Hungaricae 42 (1990),269–285.

Gerelyes, Feld 1986: I. Gerelyes, I. Feld, Hódoltság korileletegyûttesek az Ozorai várkastélybol, Communicationesarchaeologicae Hungariae 1986, 161–182.

Gerevich 1966: L. Gerevich, A Budai vár feltárása,(Akadémiai Kiadó), Budapest 1966.

Gyürky 1982: K. Gyürky, Forschungen auf dem Gebietedes mittelalterlichen Buda: ein unbekanntes Wohnhausund der Unsprung eines Destillierkolbens, Acta Archaeolo-gica Academiae Scientiarum Hungaricae 34/1–4 (1982),177–211.


´

´

Hatházi, Kovács 1997: G. Hatházi, G. Kovács, A post-me-dieval assemblage from Vál, Acta Archaeologica Academi-ae Scientiarum Hungaricae 49 (1997), 195–225.

Hayes 1992: J. W. Hayes, The Pottery: Excavations at Sa-raçhane in Istanbul, Vol. 2, Princeton University Press andDumbarton Oaks Research Library and Collection, Prin-ceton, New Jersey 1992.

Himmelova, Procházka 1990: Z. Himmelova, R. Pro-cházka, On the characteristic of some components of mate-rial culture and public health care of the town Brno in the16th–17th century, in: Z. Smetánka, J. @egklitz (ed.), Studiesin postmediaeval archaeology 1, Prague 1990, 127–162.

Holl 1958: I. Holl, Középkori kályhacsempék magyarorszá-gon I, Budapest Régisegei XVIII (1958), 211–300.

Holl 1963a: I. Holl, Középkori scerépedenyek a Budaivárpalotabol, Budapest Régisegei XX (1963), 335–394.

Holl 1963b: I. Holl, Magyarországi pénzleletes középkoricserépedények, Archaeologiai Értesitô 90/2 (1963), 205–251.

Holl 1971: I. Holl, Középkori kályhacsempék magyaror-szágon II, Budapest Régisegei XXII (1971), 161–207.

Holl 1980: I. Holl, Regensburgi késöközépkori kályhacsem-pék magyarországon, Archaeologiai Értesitô 107/1 (1980),30–43.

Holl 1983: I. Holl, Középkori kályhacsempék magyaror-szágon III, Archaeologiai Értesitô 110/2 (1983), 201–230.

Ho{{o 1983: J. Ho{{o, Prehlad vyvoja stredovekej keramikyna Slovensku, Archaeologia Historica 8 (1983), 215–231.

Il~eva 1975: V. Il~eva, Glineni luli ot Veliko T’rnovo, Godi{-nik na muzeite ot severna B’lgarija 1 (1975), 179–199, T. I–VII.

Irásné Melis 1984: K. Irásné Melis, XV.–XVI. Századi dis-zedények a Budai királyi palotából, Communicationesarchaeologicae Hungariae 1984, 205–222.

Jankovi} \. 2001: \. Jankovi}, O tradicionalnom srpskomgrn~arstvu u poznom srednjem veku, Etnografski zbornik1901–2001, 141–161.

Jankovi} M. 1984: M. Jankovi}, Arheolo{ka istra`ivanja umanastiru Trono{i, Saop{tenja Republi~kog zavoda za za-{titu spomenika kulture XVI (1984), 141–170.

Jankovi} M. 1986: M. Jankovi}, Zatvorene arheolo{ke celi-ne manastira Studenice, Saop{tenja Republi~kog zavoda zaza{titu spomenika kulture XVIII (1986), 7–22.

Johns 1934: C. N. Johns, Medieval slip-ware from Pilgrims’castle, ‘Atlit (1930–1), Quarterly of Department of Antiqui-ties, Palestine III (1934), 137–144, Pls. XLIX–LVII.

Karamehmedovi} 1980: M. A. Karamehmedovi}, Umjet-ni~ka obrada metala, Veselin Masle{a – Sarajevo 1980.

Kovács 1984: G. Kovács, Törok rézedények Szolnok megyé-bõl, Archaeologiai Értesitô 111.1 (1984), 78–91.

Kovács 1990–1991: G. Kovács, 16th–18th century Hunga-rian pottery types, Antaeus Communicationes ex InstitutoArchaeologico Academiae Scientiarum Hungaricae 19/20(1990–1991), 169–180, Pls. I–X.

Kovács 1998: G. Kovács, A barcsi török palánkvár kerámi-aleletei, Communicationes archaeologicae Hungariae1998, 155–180.

Kovács 2001: G. Kovács, Ceramic finds from the Bajcsa fort(1578–1600), Acta Archaeologica Academiae ScientiarumHungaricae 52 (2001), 195–221.

Kova~evi} 1985: E. Kova~evi}, Muhimme defteri: Doku-menti o na{im krajevima, Monumenta Turcica III, 1/1,Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 1985.

Kramarovskij 1996: M. G. Kramarovskij, Tri gruppi po-livnoj keramiki iz Severnogo Pri~ernomorja, in: Vizantija i vi-zantijskie tradicii (Me`dunarodnij kongress vizantistov,Kopenhagen, 18–24 avgusta 1996 goda), Sankt–Peterburg1996, 96–116.

Kuzev 1976: A. Kuzev, Gr’n~arnica za glazirana keramikaot XVII v. v’v Varna, Izvestija na Narodnija muzej Varna XII(1976), 131–136, T. I–VI.

Kyriazopoulos 1978: V. D. Kyriazopoulos, The Contribu-tion of the Christians in Asia Minor pottery, Balkan Studies19 (1978), 77–103.


Lane 1947: A. Lane, Early Islamic Pottery: Mesopotamia,Egypt and Persia, London 1947.

Marjanovi}-Vujovi} 1973: G. Marjanovi}-Vujovi}, Ku}aiz druge polovine XVII veka otkopana u utvr|enom podgra-|u Beogradskog grada – Donjem gradu, Godi{njak Muzejagrada Beograda 20 (1973), 201–228.

Megaw, Armstrong, Hatcher 2003: A. H. S. Megaw, P.Armstrong, H. Hatcher, Zeuxippus Ware, An AnalythicalApproach to the Question of Provenance, in: VIIe CongresInternational sur la céramique médiévale en Méditerra-née, Thessaloniki, 11– 16 Octobre 1999, Actes, edites parCh. Bakirtzis, Athenes 2003, 91– 100.

Miklos 1986: Z. Miklos, 15. századi telekasomok vácott aSzéchenyi utcában, Archaeologiai Értesitô 113/2 (1986),237–254.

Mile{eva 1995: O. Kandi}, D. Mini}, E. Pejovi}, ManastirMile{eva – istraìvanje i obnova, Katalog izlo`be, Beograd–Prijepolje 1995.

Milosavljevi}, Bajalovi} – Hadì-Pe{i}, Tomi} 1982: P.Milosavljevi}, M. Bajalovi} – Hadì-Pe{i}, P. Tomi}, Grn-~arstvo u Srbiji, Katalog izlo`be, Galerija Srpske akademi-je nauka i umetnosti – Etnografski muzej u Beogradu, Be-ograd 1982.

Mini} 1979: D. Mini}, Grn~arska radionica iz Kru{evca,Saop{tenja Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kul-ture XXVIII–XXIX (1979), 154–165.

Na| 1961: [. Na|, Tvr|ava Ba~ – Rezultati arheolo{kih istra-ìvanja 1958. i 1959. godine, Rad vojvo|anskih muzeja 10(1961), 89–115.

Nekuda, Reichertová 1968: V. Nekuda, K. Reichertová,Stredoveká keramika v êchach a na Morave, Brno 1968.

Nikoli}-\or|evi} 2000: S. Nikoli}-\or|evi}, Anti~ka ke-ramika Singidunuma, in: M. Popovi} (ed.), Singidunum 2,Beograd 2000, 11–244.

Pajer 1990: J. Pajer, A hoard find of pottery from the area ofthe Habaner /Anabaptist/ court at Strachotin, in: Z. Sme-

tánka, J. @egklitz (ed.), Studies in postmediaeval archaeolo-gy 1, Prague 1990, 169–202.

Parádi 1963: N. Parádi, Magyarországi pénzleletes közép-kori cserépedények (XI–XVII. Század), Archaeologiai Érte-sitô 90/2 (1963), 205–232.

Pejovi} 1988: E. Pejovi}, Katalog nalaza, u: V. J. \uri},Blago manastira Studenice, Katalog izlo`be, Galerija Srpskeakademije nauka i umetnosti 63, Beograd 1988.

Perevoz~ikov 1998: V. I. Perevoz~ikov, Nekotorye dannyo polivnoj keramike Azaka, in: Istoriko-kulturnye svjazi Pri-~ernomorja i Sredizemnomorja X–XVII vv. po materialampolivnoj keramiki (Tezisy dokladov nau~noj konferencii,Jalta 25–29 maja 1998 goda), Semfiropolj 1998, 160–165.

Popovi} C. 1959: C. \. Popovi}, Tehnika primitivnog lon-~arstva, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Etnologija,n.s. XIV (1959), 25–59.

Popovi} M. 1978: M. Popovi}, M. Popovi}, La résidence dudespote Djuradj Brankovi} dans le chatelet de la fortresse deSmederevo, Balcanoslavica 7 (1978), 101–112.

Popovi} M. 1982: M. Popovi}, Beogradska tvr|ava, Arheo-lo{ki institut, Posebna izdanja, knjiga 18, Beograd 1982.

Popovi} M. 1999: M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Arheolo{kiinstitut, Posebna izdanja, knjiga 34, Beograd 1999.

Raban 1971: A. Raban, The Shipwreck off Sharm-el-Sheikh,Archaeology 24 (1971), 146–155.

Rackam 1940: B. Rackam, Catalogue of Italian MaiolicaI–II, Victoria and Albert Museum, Department of Cera-mics, London 1940.

Radojkovi} 1965: B. Radojkovi}, Tursko-persijski uticajna srpske umetni~ke zanate XVI i XVII veka, Zbornik za li-kovne umetnosti 1 (1965), 117–142, sl. 1–29.

Rice 1953: D. T. Rice, Studies in Islamic Metal Work II, Bri-tish School of Athens XV/1 (1953), 61–79.

Robinson 1985: R. C. W. Robinson, Tobacco Pipes of Co-rinth and of the Athenian Agora, Hesperia 54.2 (1985),149–203, pls. 33–64.


´

Rogers 1995: J. M. Rogers, Empire of the Sultans, Ottomanart from the collection of Nasser D. Khalili, Musée d’ d’art etd’histoire, Geneva 1995.

Roman~uk 2000: A. I. Roman~uk, O~erki istorii i arheolo-gii v vizantijskogo Hersona, Ekaterinburg 2000.

Samardì} 1961: R. Samardì}, Beograd i Srbija u spisimafrancuskih savremenika (XVI–XVII vek), Gra|a za istorijuBeograda, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1961.

Samardì} 1974: R. Samardì}, Beograd u me|unarodnojtrgovini XVI i XVII veka, in: V. ûbrilovi} (ed.), Istorija Beo-grada 1, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenjeistorijskih nauka, Beograd1974, 359–375.

Samardì} 1984: R. Samardì}, O gradskoj civilizaciji naBalkanu XV–XIX veka, in: V. Han (ed.), Gradska kultura naBalkanu (XV–XIX vek), knjiga 1, Zbornik radova, Balkano-lo{ki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Pos. iz-danja 20, Beograd 1984, 1–17.

Sarosácz 1972: G. Sarosácz, A Mohácsi kerámia és történe-te, Dunántúli dolgozatok 6, Pécs 1972.

Simi}-Milovanovi} 1954: Z. Simi}-Milovanovi}, Beogradkroz muzejski materijal, Godi{njak Muzeja grada Beograda1 (1954), 9–44.

Soles, Davaras 1992: J. S. Soles, C. Davaras, Excavationsat Mochlos 1989, Hesperia 61/4 (1992), 413–445, Pls.89–104.

Soproni 1961: O. Soproni, Leadglazed Turkish and Hun-garian pottery from the time of the Turkish occupation ofHungary, Faenza 47/1–2 (1961), 26–31.

Sôzen, Gýner 1988: M. Sôzen, S. Gýner, Arts in the Age ofSinan, Istanbul 1988.

Stan~eva 1960: M. Stan~eva, Turski fajans ot Sofija, Izve-stija na arheologi~eskija institut 23 (1960), 111–143.

Stan~eva 1975–1976: M. Stan~eva, O proizvodnji kera-mi~kih lula u Bugarskoj, Zbornik Muzeja primenjenihumetnosti u Beogradu 19–20/1975–1976, 129–138.

Stanojev 1996: N. Stanojev, Srednjovekovna naselja u Voj-vodini, Novi Sad 1996.

Stern 1999: E. J. Stern, Ceramic Ware from the CrusaderPeriod in the Holy Land, in: S. Rozenberg (ed.) Knights ofthe Holy Land, The Crusader Kingdom of Jerusalem, TheIsrael Museum, Jerusalem 1999, 259–265.

Stillwell MacKay 1967: T. Stillwell MacKay, More Byzanti-ne and Frankish Pottery from Korinth, Hesperia 36/3(1967), 249–320, Pls. 62–69.

Striker, Kuban 1975: C. L. Striker, Y. D. Kuban, Work atKalenderhane Camii in Istanbul: Fifth preliminary report(1970–74), Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), 311–318.

Szatmári 1999: I. Szatmári, A Sarkadi var középkori lele-tei, Communicationes archaeologicae Hungariae 1999,171–192.

[abanovi} 1964: H. [abanovi}, Turski izvori za istorijuBeograda, knjiga 1, sveska 1: Katastarski popis Beograda iokoline 1476–1566, Istorijski arhiv Beograda, Beograd1964.

[abanovi} 1974a: H. [abanovi}, Politi~ka istorija od 1521.do 1688, in: V. ûbrilovi} (ed.), Istorija Beograda 1, Srpskaakademija nauka i umetnosti, Odeljenje istorijskih nau-ka, Beograd 1974, 323–334.

[abanovi} 1974b: H. [abanovi}, Beograd kao upravno sre-di{te smederevskog sandàka, in: V. ûbrilovi} (ed.), Istori-ja Beograda 1, Srpska akademija nauka i umetnosti, Ode-ljenje istorijskih nauka, Beograd 1974, 335–336.

[abanovi} 1974c: H. [abanovi}, Gradska privreda, in: V.ûbrilovi} (ed.), Istorija Beograda 1, Srpska akademijanauka i umetnosti, Odeljenje istorijskih nauka, Beograd1974, 349–358.

Tomi} 1976: P. Tomi}, Tipolo{ko-terminolo{ka klasifikacijazbirke narodnog grn~arstva, Glasnik Etnografskog muzeja39–40 (1976), 45–83.

Tomi} 1983: P. Tomi}, Grn~arstvo u Srbiji, Zbirke I, Etno-grafski muzej u Beogradu, Beograd 1983.


Trajkovi} 2002: I. Trajkovi}, Metalno poku}stvo i posu|e,Katalog zbirke, Narodni muzej u Ni{u, Ni{ 2002.

Tri~kovi} 1992: R. Tri~kovi}, Beograd pod turskom vla{}u1521–1804. godine, Zbornik za orijentalne studije I, Beo-grad 1992, 93–137.

Vakturskaja 1959: N. N. Vakturskaja, Hronologi~eska klas-sifikacija srednevekovoj keramiki Horezma (IX–XVII vv.),in: S. P. Tolstov i M. G. Vorobjeva (red.), Keramika Hore-zma, Moskva 1959, 261–342.

Vlajinac 1927: M. Z. Vlajinac, Iz putopisa Hansa Den{va-ma, Brastvo XXI, Dru{tvo sv. Save, Beograd 1927, 56–104.

Vlajinac 1961: M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera u tokuvekova I, ed: \. Sp. Radoji~i}, M. Begovi}, Srpskaakademija nauka i umetnosti, Posebna izdanja, knjigaCCCXLIX, Odeljenje dru{tvenih nauka, knjiga 40, Beo-grad 1961.

Vlajinac 1964: M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera u tokuvekova II, ed: \. Sp. Radoji~i}, M. Begovi}, Srpskaakademija nauka i umetnosti, Posebna izdanja, knjigaCCCLXXII, Odeljenje dru{tvenih nauka, knjiga 47, Beo-grad 1964.

Vlajinac 1968: M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera u tokuvekova III, ed: \. Sp. Radoji~i}, M. Begovi}, Srpska akade-mija nauka i umetnosti, Posebna izdanja, knjiga CDXVIII,Odeljenje dru{tvenih nauka, knjiga 63, Beograd 1968.

Vlajinac 1974: M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera u tokuvekova IV, ed: M. Begovi}, S. ]irkovi}, Srpska akademijanauka i umetnosti, Posebna izdanja, knjiga CDLXXII,Odeljenje dru{tvenih nauka, knjiga 74, Beograd 1974.

Vukadin 1988: O. Vukadin, Arheolo{ka istra`ivanja crkveSvetih Arhan|ela u Stala}u, Ra{ka ba{tina 3, Kraljevo 1988,219–222.

Waagé 1934: F. O. Waagé, Preliminary report on the medie-val pottery from Corinth, Hesperia III (1934), 129–139.

Williams, Zervos 1992: C. K. Williams, O. H. Zervos, Fran-kish Corinth: 1991, Hesperia 61/2 (1992), 133–191, Pls. 33–45.

Williams, Zervos 1993: C. K. Williams, O. H. Zervos, Fran-kish Corinth: 1992, Hesperia 62/1 (1993), 1–52.

Ze~evi}, Radi~evi} 2001: E. Ze~evi}, D. Radi~evi}, Kera-mika \ur|evih Stupova, Novopazarski zbornik 25 (2001),23–68.


AT THE END OF AUGUST 1521, when Suleiman theMagnificent received the keys of Belgrade, a newchapter was opened in the city’s history. The conse-quences of that event were profound, far reachingand comprehensive, in many ways not only directingthe course of the economy and culture, but also theirurban and civil forms. The re-establishment of linkswith the natural hinterland of Serbia by the admini-strative act of proclaiming Belgrade the new centreof the Smederevo sanjak certainly represented a sig-nificant change. By the advance of the Turks towardsnorthern Europe, the Ottoman border moved furthernorth, but the city still remained Beograd Dar ul Jihad– House of the Holy War. Although distant from waroperations, the status of the great fortress of Belgra-de lasted into the subsequent decades. Right up untilthe end of the 17th century it remained the startingpoint of military takeover campaigns against Austria– the main military winter quarters and store for armsand supplies. As a result, the former primary milita-rily strategic role was taken over by an economic one,

Summary

175 Belgrade ceramics in the 16th–17 th centuryD Summary D

trade and skills becoming necessary activities, pre-dominantly for military supplies. In periods of calm,when the army trickled into Belgrade with their lootand slaves, the role of merchants and craftsmengreatly exceeded military needs and they changedthe character of the Ottoman state and culture in itsentirety by their trade and manufacture of variousitems. Thus the transformation of a military fortressinto a city was achieved by the national and econo-mic needs of the Ottoman Empire, established in aperiod of greatest conquest. Belgrade, like other sig-nificant centres, also became a great market-placeduring the period of Turkish rule, in which culturalsyncretism presented the genuine force of the citydwellers’ life.

During this dynamic period, in which great fort-ification works followed sieges and changes of army,the fortress of Belgrade changed its appearance. Be-side new bastion lines, the shape of the reliefs werealso changed. By extensive earth works the centralpart of the Upper Town was levelled, as was the baseof the Danube slope in the Lower Town. Excavatedearth had covered the once rocky cliff and filled inthe whole river bank area with high embankments.All this had been followed by the destruction of cul-tural strata, which had been laid from Antiquity inthese areas. The cultural layer of the 16th to 17th cen-tury Ottoman period, as the most recent, sufferedthe greatest damage. Nonetheless, in the significantinvestigated areas with undisturbed stratigraphy, itwas nevertheless possible to notice its structure andto study its rich cultural contents. Even in areaswhere the once cultural layers had been disturbed, anumber of clearly recognizable materials of thisepoch were discovered. In our consideration thesewere of special significance in the investigation ofthe wide excavated surface in the Lower Town(quadrant E/I–VII, D/III–VII and C/III–5), as wellas findings from the enclosed whole from the areanear the north-eastern fortress wall, and the Palaceat the base of the Danube slope. In the Upper Town,beside findings from the preserved layers alongside

the fortress wall, findings from pits are especiallyprecious. A significant quantity of truly non-stratifiedmaterial also stems from the investigated surface ofthe Castle (Inner Town).

Considered as a whole, the cultural horizontalof the Ottoman era in the Belgrade fortress is charac-terized by strong layers of a number of various arche-ological materials. In its structure can be noticedtraces of timbered buildings, frequently burnt andeasily destroyed, which affected the study of manyextensive ruined layers. A number of pits excavatedin the older layers or fertile subsoil are especiallycharacteristic of this stratum. In our view these wereof special significance as an enclosed whole. Incomparison with the cultural stratification of theBelgrade fortress, the horizontal of the Ottoman eracan be distinguished by its quantity and variety ofmaterial and in this sense it can only be compared tothe Roman strata.

The many archaeological findings of the inve-stigated area of the Belgrade fortress and individualsites of the territory of county towns provide datathat completes any study of the cultural history ofthe city at the time of Ottoman rule, especially itsolder prosperous period from 1521 to 1688. Besidesthis, preserved articles from this time also contributeto a better understanding of our not-so-distant past,whose remains exist today. The discovery of resident-ial buildings, along with various articles traded andused daily by the then residents, have unquestiona-ble cultural value – both artistically and practically.However, from the abundance of these buildings,clear documentary evidence was carefully collected,the greater part remaining unpublished and buriedfar from the public eye, as a result of which only alittle is known about the material culture of the 16th

and 17th centuries.The theme of this study is 16th–17th century

pottery, or to be precise, pottery from the period 1521to 1688, a period of continuous Turkish rule in Bel-grade. This comprises material from one of the mostsignificant eras in the city’s history, which continued


from the Middle Ages, and preceded the stage inwhich the characteristics of contemporary Belgradebegan to be formed. Pottery of that time, perhaps toa greater extent than all other findings, illustrates this,in many ways transient, period. Although firmlydependant on the legacy of the Middle Ages withregard to the nature of its manufacture, vessel shapeand decorative style, it presents a step further in thedevelopment of pottery skills and, more significantly,in the transformation of traditional forms, or thecreation of new forms, to suit particular needs.

In agreement with the results of all research todate of pottery of this era, a typological examinationof the shape of vessels and articles was carried out,bringing some new advances regarding definedforms and individual vessel shapes. The typology of16th–17th century pottery includes nineteen diffe-rent forms, of which eleven are vessels, and eightother items, which in different ways complementedevery day life of Belgrade residents of that time. Insignificantly detail, the shape of ceramic vessels usedfor preparation, cooking and baking food was analy-zed, as well as those for storage and serving dishesand drinks, bearing in mind that they were suppliedas basic ceramic production, due to a long traditionof production as well as intensive study. Apart fromvessels, within the framework of the collection sort-ed in the recommended way there appear a greaternumber of other articles such as pipes, inkstands,toys, moneyboxes and flutes. Numerous and variedmaterial is represented by articles which form thematerial part of interiors, such as candlesticks, stovetiles, and objects to improve acoustic space. Likewise,there are also articles for personal use – chamberpots (which were customary in other regions ofEurope at that time). At the back of the cataloguethere are three shapes whose purpose has not beenestablished, but it is presumed that two of theseformed the material of a more complicated item,perhaps nargile (water pipes).

As is customary in the examination of ceramicmaterial, different forms are categorized and desig-

nated by Roman numerals, while a larger or smallernumber of different types are classified and markedwith Arabic numerals. Variations with regard toprofile or other differences, where they exist, are notindividually numbered, but are given in commentsfollowing each type of vessel. Bearing in mind thatany typology formation of pottery forms neverthe-less represents an individual creation, and that everyresearcher follows their own criteria when establish-ing such an examination of site material, an expla-nation of the applied methodological procedure isgiven in the catalogue, in the texts introducing eachindividual vessel and article.

Pottery from the 16th–17th century representsthe transitional period of production between theMiddle Ages and the pottery of the modern age, notonly chronologically but also by its characteristicmaterial. In the context of all Ottoman pottery, whichhistorically lasted as long as the Kingdom itself(1300–1920), it represents another period, develo-ped in the phase of greatest ascent, so called clas-sicism, which is predominantly shown throughpure and applied art. As this production was formedcompletely in the twilight of the Middle Ages, in itsfirst four centuries it remains in close connectionwith the mediaeval pottery legacy, certainly aestheti-cally, and to a great deal by the shapes of the vesselsand their technological characteristics. On the otherhand, this second period of ceramic manufacture isalso connected with changes which wouldcompletely surround it in the subsequent period,through domestic pottery of territories entering theOttoman state. Workmanship on a fast-movingpotter’s wheel did not become customary until the17th century, for pottery of everyday use, and fromtraditional forms new forms would develop whichwould remain until present times. In fact, the com-plexity of 16th and 17th century pottery is reflected inthe confrontation of traditional and new, wherematerial of the mediaeval style experienced its finalboom, but slowly retreated before the uniformityintroduced by the serial production of pottery of the


modern age. For this reason we feel it necessary toemphasize these links, and by categorizing individu-al forms to give a parallel term for these vessels intheir epoch of national pottery.

Pottery from the Belgrade area from the firstperiod of the Ottoman rule is termed urban, since itwas predominantly used in reference to urban centers– sehirs. However, such specification is not simplyformal, but also actual, since in the best way itexplains the specific character of discovered potteryitems. Above all, this represents the developed pro-duction of serial types in large numbers and unifiedgood quality, as was the general manufacturingtrend of those times. In addition, from the point ofview of shape and decoration, this pottery forms apart of craftsmanship of various origins. There aregoods made in the extended Ottoman Empire,within whose borders several different artistic craftstyles were developed. Beside the multitude of com-mon characteristics, the pottery of each region hasits own special quality, for example making andusing some specific kind of product and form ofvessel, such as the use of different decorative styles.In this regard, material from Belgrade has indispu-table significance, as it offers a good insight into theproduction of one of the most important regions ofthe Ottoman state, its northern border.

Although the period of Turkish rule features theappearance of different pottery, it was not comple-tely new or unknown in the Belgrade region, but canbe said to have to a great extent been suppressed byother products. The penetration of these new typeshappened long before the Ottoman conquest, whichrepresented a logical consequence of the generaltendencies in production processes, including thecreation of hybrid forms, and also decorativepatterns. As a result, this pottery cannot be strictlylimited to the first period of Ottoman rule (1521 to1688), but rather should be considered as a specialphase, whose limits and optimal duration was fromthe last few decades of the 15th to the end of the 17th

century. By its character it represents a transitional

phase between mediaeval production and pottery ofthe new age, which united old models, developedforms and advanced technology. However, by its styleit remained to a great extent mediaeval, since itfollowed traditional criteria from the point of view ofgreater representation of individual forms andvessel profiles.

The various formal and aesthetic origins of pot-tery in the Belgrade region were determined veryspecifically by the double hinterland: Southern Bal-kan, geographic and traditional, and North CentralEuropean, political and economic in the period justprior to the Ottoman conquest. Confrontation andmutual permeation of these varying ceramic types isnot only extremely important for the analysis ofpottery discovered in Belgrade, but also for theappraisal of ceramics from different sites in theneighbourhood which shared the same fate andsimilar development. For these reasons, to analyze16th–17th century Belgrade pottery and to show it inthe context of Ottoman production of that period, itwas necessary, above all, to identify how it variedfrom material from different regions. It is knownthat this material was, in fact, determined by a variedmediaeval ceramic legacy, originating from Chinaand Persia, then from the main regions of Byzan-tium and other areas in the Balkans which belongedto this cultural and craft circle, and from the WesternMediterranean – Italy and Spain. Although it ispreserved with all recognizable elements and in itsmodified form in the early stage of Ottoman potteryfrom the 14th and 15th century, production in theNorthern borders of the Ottoman state was notcompleted until the end of this period, by theaddition of a multitude of basic shapes, directlyadopted from the late mediaeval ceramic legacy ofSerbian countries and Central Europe, especiallyHungary. The manner of adoption of all theseelements and the creation of a new kind of produc-tion can be seen with greater clarity by its divisioninto specific segments, leading towards a morereliable interpretation of the complete material.


The exhibit order forms a respectable chronologicalseries of the appearance of individual works ofceramic production from the Belgrade area. Thus,pottery from the Serbian inheritance is consideredfirst, followed by the Middle European type, and thatof Ottoman origin at the end.

The analysis of pottery belonging to Serbiancraftmanship showed that the products represent ahomogeneous collection, recognizable in a variety ofmaterial from the Ottoman epoch. It obviouslyretains traditional standards of clay and glaze solu-tion preparation, as well as the way in which vesselsand other articles are shaped and decorated. Thebasic technological characteristics are representedby the regular presence of sand in clay mixtures, theuse of a slow-moving potter’s wheel, with very rareuse of a improved potter’s wheel, dark brown tonesin the basic colour of firing (so called firing withreduced oxygen and low kiln temperature), as wellas homogenous colour and glaze quality, of which athick solution of yellow and transparent olive glazepredominates. With regard to form, vessels firmlyrely on autochthonous models, whose completelyrounded appearance was received in the 12th centuryperiod, inspired by advances in Byzantine technolo-gy. The established criteria, shown in ceramicproduction as a whole – by technological, formaland decorative phenomena – are indebted to thesubsequent mediaeval epochs and were carried overin their totality to new handicraft and economicconditions.

Although it can be said without reserve that thematerial as a whole is associated with pottery fromthe Middle Ages, samples of these categories arisefrom various stages in their production. Unglazedpottery, which was used for cooking over an openfire, is more similar to the earlier phase, because ofits clearly expressed Slavic style of decoration, and tosome extent the vessel shape (II/4, II/7, II/13, Fig.1). These traditional models to a greater extentsurvived in late mediaeval production, while in theperiod of Hungarian rule, at least in Belgrade, they

were significantly reduced and became a rarer typesof pot. In the Ottoman period the production ofcooking pots was renewed to a greater extent withclassical appearance, so that vessels of simplerprofile appeared, in which are also found very oldrelief marks, alongside recognizable incised linearmotifs (II/7). The other basic kind, pots with ahandle, were made throughout the Ottoman era, inwhich production was very stable, and vessels hadunited characteristics and profiles, similar to the14th–15th century period, when they were typologicalshapes in handicraft centres of the Serbian despotstate (II/2). In the area north of Belgrade suchvessels with handles are rare, so that theirappearance in Sremska Mitrovica can be consideredas exceptionally significant in establishing theborders to which vessels directly representing theinheritance of the Serbian craftsmanship extended.

As with pots, there were virtually no earthen-ware dishes for baking bread and the like in the timeof Hungarian rule. However, in the period of Ottomanrule this type of pottery was produced in significantquantities, both of archaic and modified forms, be-side the application of more advanced technologicalwork on fast-moving potter’s wheels (IX/1–IX/11,Fig. 2). Production by hand, which dominated themediaeval period, was completely suppressed. In itsplace shaping on slow-moving wheel predominated.In comparison to the mediaeval shape, the onlyOttoman innovation for baking dishes (crepulje)was a small striped handle, which would remain anelemental part of these for the following potterystage. The 16th–17th century period represented thelast phase of the ceramic production of bakingdishes in their mediaeval appearance, while covers(vr{nici) have more or less remained unchangeduntil now.

On the other hand, painted and sgraffito potterydirectly follows samples from late mediaevalproduction in the complete appearance of vessels.Painted motifs which appear on vessels from theOttoman period do not follow directly, nor to a great


extent, the style of one region, but rather representan encircled whole with white painted decorations,in which there are spirals of the Byzantine andBalkan region type, and universal linear patterns,but also with a simplified vision of old motifs, aboveall of recognizable spirals (II/2, II/12, II/27, Fig. 3).The one preserved discovery of a bowl with sgraffitois also a product of the earlier period, a unique relicof the epoch from which it came, and most probably,because of its neutral decorative style, it was alsoprobably used for a time after the Turkish conquest.In contrast to decorated vessels, with mono-coloured glazed vessels there is definite adaptationto new handicraft criteria, although this perceptionshould be made with reserve because of the limitedsamples available (Fig. 1).

For a more complete perception of the characterof pottery production of the Serbian legacy, vesselsfrom other sites are significant and, in that sense theextent of analogous sites offer an interesting picture.Above all, these vessels can be found in neighbouringSmederevo and in central Serbia, which is logicalbearing in mind the united cultural circle of theearlier mediaeval period. However, similar cookingvessels and baking dishes are also found, albeit in asmall number, in southern Hungary, a region whichrepresented the hinterland for Belgrade in the lastcenturies of its mediaeval history. The appearance ofsimilar material in that region can be explained as aconsequence of the Serbian migration from theTurkish danger, but it is also connected with theOttoman policy of colonizing Christian settlementsin the Balkans in the trans-Danube area. This can beaccepted as a partial explanation, not forgetting theexchange of goods which developed between fortres-ses and settlements in this border region, especiallysince merchant activity had been very developed fora whole century before the Ottoman conquest.

The more significant standardization of potteryof the Serbian craft circle in technology, shape anddecorative style emphasizes the importance of thequestion of the workshops in which the vessels were

made, especially specific types as well as those withpainted decoration. It is not possible to answer thatquestion with the current knowledge of pottery fromthe Ottoman epoch. Previously, one could talk aboutimpression, based on a small sample of material en-trusted to ones personal view and already publicized,with knowledge of mediaeval pottery production.Thus impression points to two possible areas fromwhich vessels could be quickly and safely distribu-ted to interested buyers. The first was central Serbia,because of the assumption that in old workshops,above all those near the centre of Kru{evac–Stala},potters’ work could have been repeated. The other isthe Danube region of southern Hungary, more logicalbecause of the real possibility that potters who hademigrated from Serbia participated in the pottery pro-duction in their new domicile. Besides, a continuoustie between this and material from the time ofHungarian rule exists, which is clearly shown by onepart of the findings, basic types of kitchen pottery cre-ated with advanced technology (II/7, II/16, Fig. 1).

The character of pottery of Central Europeanstyle and technology, generally similar to the wholeregion of Central Europe, whether in the late MiddleAges or in the later 16th–17th century, cannot be seenin full until one compares the complete materialfrom the main area, which encompasses Austria,Poland, Czech territory and neighbouring Hungary.However, outside the main region it is representedby a variety of forms and shapes of vessel, to a greaterextent than by the complete quantity of goods,which represents a very good, vivid sample, a firmbase to supplement any general conclusions aboutthe status and character of these products in the lastphase, which is closely connected with startingsamples. In this respect, the analysis of materialfrom Belgrade offers very significant and specificdata.

The first thing which can be seen is therelaxation of strict standards of quality and generalappearance of pots (Figs. 7–11). Although a signifi-cant quantity still has characteristics directly adopted


from the mediaeval pottery inheritance of the re-gion, there is noticeable adaptation to the customsof settlers, best shown in the new technological cha-racteristics of pottery. Vessels are more frequentlymade of cleaned clay, which after firing receivedseveral close shades of red. They are heavier andoften massive. All these changes are obviously inproducts which in earlier stages belonged to acollection of kaolin material, thin walls and a smallspecific weight, shown in individual vessels (II/1,II/23, II/32, Fig. 7). However, it is significant that be-side the above characteristics, there is an additionalattempt to create an effect similar to kaolin. Thesame approach is applied in the work of a few otherexamples formed of clay of the same quality as theaforementioned vessels (II/30, VI/8). One of the si-milarly significant innovations regarding productsfrom the previous period is represented by manyinternally glazed vessels, so that all dishes, and someindividual cooking pots, jugs and goblets are predo-minantly glazed yellow-ochre or green.

Unrelated to varying clay quality, for all bowlsand most pots and jugs there still exist a specificprofile element – the rim like a band in appearance,upright, slanting or strongly folded under like acollar, which is level or gently curved, with sporadicwavy edges, shaped with fingers (II/6, II/21). Acharacteristic of the profile which is shown to agreater degree is a completely upright, banded rim,formed to create a channel/groove on the inside, mostlikely as a lid support. This kind of rim is illustratedby bowls with horizontal handles, pots and pitchers– especially kinds which to the greatest degreeillustrate the Central European ceramic style (I/13,II/14, II/15, VI/8). The rim of so called architectonicform is also characteristic, but its appearance in thisarea is exceptional; comparable to late gothic it has aless indented profile (II/8). Pitchers are more recog-nizable in that they have a wider opening, so thattheir shape in its entirety is similar in many ways tojugs, and leave the impression of being massive,stable vessels.

Beside the homogeny of Central Europeanproduction types, the pottery of each region has itsown special features which are understood, besidetechnological characteristics (clay quality and col-our), in a greater representation of individual shapes,which are the basis for recognizing their origin.Following these criteria, for previous analysis of thecollection of vessels from Belgrade it was establishedthat it had characteristics identical to potteryproduced in southern Hungary. This is, for now, justa suggestion, since the place of production of vesselsin the collection of everyday pottery has not beenfirmly established. However, on the basis of dataoffered by Hungarian researchers, it seems that oldpottery centres started production without interfe-rence, albeit with slight changes mentioned above.Likewise, at the beginning of the 17th century, newlyestablished workshops in Sárkoz and Mohács com-menced greater production, while Mohács was at itsmost active in the 18th and 19th centuries, when itwould become the centre of ceramic production inthe region and its goods were widely distributed.

Of all ceramic types, only the workshop centrein which red painted pitchers were made can be veryconfidently determined. These specific vessels werea product of the Buda workshop, which had alreadyhad a two century tradition leading to the developedand advanced style of this ceramic type, and inpottery generally. The greatest production ofpainted pitchers was in the second half of the 15thcentury, when experiments started in the appli-cation of glaze on shapes traditionally consideredHungarian. Already in that period one of the speci-alized workshops which supplied the royal palacewith luxury crockery was making a trial series ofjugs with red painted decoration and green glaze.Such jugs, to a great extent modified into ewers,continued to be made in the period of Ottoman rule,as standard products produced in great numbers,which is understood from the varying choice ofshape (III/21, Fig. 12). In the context of the media-eval ceramic legacy they obviously represented a


very unusual product, accepted with reserve by thepopulation of contemporary aesthetics, since patchesof shiny green glaze have been partly covered withmat painted motifs. Although the reasons for suchdisharmony in the introduced change of style re-main incomprehensible, it may be in part connectedwith the need for the product to resemble ceramicgoods used by the newly settled population and so bebetter placed in the market place.

Beside the fact that the quantity of 16th–17th

century central European style pottery in Belgrade isnot large, its importance is indisputable. Above all, itcomprises kitchen vessels – bowls and pots, whichare amongst the most frequently used products ineveryday life. Likewise, the number of painted jugsand ewers speaks of their still representing a veryvalued, luxurious product, certainly contributed toby their slight, formal and stylistic transformation.Viewed as a whole, the long tradition from the pointof view of quality and adaptation of these vessels totheir basic purpose, kept totally in their production,meant that the production of the central Europeantype survived into the Ottoman period, as an impor-tant factor in the whole ceramic material era.

Pottery brought into the Belgrade area by theOttoman Turks suppressed the other two kinds to agreat degree. A large quantity of various products –vessels and other articles – should have met the needsof the military forces and the many citizens who cus-tomarily followed them to create suitable livingconditions in the ruined fortress. However, it was onlyby the transformation of the mediaeval city into asehir, which followed rapidly after conquest, thatthere was a clear classification of ceramic productsaccording to their purpose. The character of materialfrom Belgrade, as part of 16th to 17th century Ottomanproduction, was in one way conditional to the strateg-ic and economic role of the city, but at the same timeit had characteristics determined by its geographicalposition or its handicraft and artistic background.

Ottoman pottery of the 16th–17th century wasmade by advanced technology and was serial in type,

equally distinguished as luxury and everydayceramics. For this reason, the qualities providinginsight into the technological character of largescale production were homogenous and can besummarized into a few basics. The clay is lean, onthe whole well cleaned, proportionally rarely withadditives, usually fine sand and finely pounded chalk.Vessels were only exceptionally made from a specificmixture such as so-called »greasy« clay, of whichkitchen vessels were made individually. After dryingand first firing, the products received a red colour ina few close shades, ranging from bright brick red tolight brown colour. Such shades of basic vessel colourare revealed when kilns are heated to a high tempe-rature. However, all products have a very specificweight, which was probably a result of a shortenedfiring procedure, well illustrated by jugs from thecollection of unglazed pottery. Pigments and glazesare stable and well made, although the colour isreduced, so they completely fit into the marked typeof production. Green, yellow and brown colours, de-pending on the pigment or glaze, conform in tone,but intensity is achieved by varying solution strengthsor by the manner of application (directly onto thepot or onto a base coat). All the above show thatpottery from Belgrade represents, on the whole, ahomogenous collection of good quality, suited towide consumption. From such a homogenous grouponly vessels with grey polished (metallic) surfacesare distinctive, from the technological point of viewforming a product of the highest crafted artistry.

The qualities of serial production also reveal theceramic typology: a related profile within all vesselshapes and objects, with several close varieties of type,along with two to three sizes of the most numerousitems of tableware – bowls and jugs, or a homogenousvolume of kitchen vessels – strainers, small jars andindividual large pots/jars. However, one of the clea-rest indications of serial production is a collection ofvessels of the same style. The formal style is wellillustrated by the greatest number of types amongthe pitchers and goblets (VI/4, VII/4, VI/1, VII/9,


Fig. 20), by individual bowls and plates which havean identical or very similar profile (I/6 and V/7, I/14and V/5), and a by few related types of large jars(II/26, II/28, II/29, II/31). Likewise, indicativecharacteristics are represented by the feet of bowlsand plates which were made in a small number ofvarieties from the point of view of shape and height.Similar to feet, whistle-like spouts for jugs and ewerswere made in a smaller number of different kinds.Grey-polished vessels, a distinct collection of bothformal and styled pottery, fall under these manufac-turing criteria, especially jugs, most numerously re-presented. The serial type of production is also clearlyshown by decoration, which in different aspects isshown by examples of one kind of vessel. Thus, pain-ted decorations and motifs carried out with a sgraf-fito technique and style appear side by side withmono-colour glazed pots within the basic categoryof bowls and plates and the smaller number of jugs(I/1, I/2, I/3, III/2).

Beside vessels, most other articles, especiallythose appearing in greater numbers, such as stovetiles and chamber pots, bear all the above characte-ristics, save that, in conformity with their clearlydetermined purpose, varieties are limited accordingto variations in height and width. This especiallyapplies to stove tiles, which form a very varied col-lection according to their profile and are veryinteresting material for analysis (Fig. 33). Althoughin Belgrade the construction of kilns has not beendiscovered, the shapes of samples suggest that theywere made by certain standards according to kindand probably to dimension too. Likewise, it can besaid that they had formerly been functional, verysimple and undecorated, similar to gothic walledkilns from the previous era. However, along with alltypes the quality of stove tiles is high, especially theirconcentrated shiny dark green glaze, most probablypurpose-made according to a special recipe for thistype of product.

The general trend of serial production of astandard style is confirmed in the typology of pipes,

since in various types there are a few sample designs,such as the decoration of the chibouk bowls. Someother similarities, although distinguishable, are notreliable since the production of these items occurredin the field of independent craftsmanship, apartfrom pottery, and under different productioncriteria.

The examination of pottery shows some otherdata, significant for the perception of the entireproduction. Its basis gives a broad typology of bowlsand jugs, while that of other shapes is considerablynarrower, above all for plates, even taking intoaccount those samples which are classified as bowlsbecause of their greater depth. There are also anunusually small number of cooking pots. This isexplained in part by the custom of cooking food incopper cauldrons. The shapes of cooking pots arebest illustrated by ceramic storage jars, for thestorage of different supplies, similar to pithoi froman earlier epoch. They represent a completely newphenomenon in ceramic production in this region,above all because of their unusual appearance. Theyhave the basic profile of a cooking pot, which becauseof its flat base was convenient for placing in storagerooms or kitchens, while their two long massivehandles meant they could be carried easily. Strainersand small jars, which appear in clearly definedshapes, also appear as a new kind in this period,showing development in dietary habits, presumablythe special preparation of preserved supplies.

The relatively small number of samples of indi-vidual shapes and types of ceramic vessels, espe-cially from the collection of kitchen and tableware,in part reflects the frequent use of metal/copper potswith a tin surface. The great production of copperpots and articles in the Ottoman state developedalongside pottery production, so that these twocrafts overlapped and complemented each other.Thus, beside bowls, both with feet, and with flatbases, there are narrow-necked copper water jugs(ibrik, bardak), lids, stoppers and strainers made ofcopper, deep bowls and deep dinner plates (san),


then baking pans, stew pots, mortars, cauldrons,serving trays (sini), as well as other articles, whichare still in use in their original shape today.

The analysis of pottery – vessels and otherarticles clearly shows that Ottoman pottery of the16th–17th century represents a fusion of medievaland contemporary cultures and as such shows thestrong roots of the former and the basis for thecreation of the subsequent ceramic production. Inthat sense, for half of the material it can be establi-shed that the continuation of production was sowndeep in the earlier medieval period, while the otherhalf represents a new phenomenon, the sublimationof all earlier pottery experience in production tech-nology and decorative styles, in Islamic state territo-ries and their immediate neighbourhood. Seen as awhole, this pottery is clearly medieval in character,firmly connected to pottery from the Byzantinehandicraft circle, not only from the late medievalperiod, but also to a large extent from an even olderone, founded during the time of the ruling emperorsof the Comnenus dynasty (1081–1185). It can there-fore also be perceived as a successor of pottery fromthe Roman period, since production of the Byzantineperiod represents the link which connects them. Thefirm links between these two fields of pottery pro-duction, very distant in time, validate the similarshapes of bowls, plates, jugs and storage receptacles,as well as the types of bowls and plates, which in theircomplete unchanged profile, having in mind theirprototypes, materially existed in the 16th to 17th cen-turies. Actually, this shows that the basis of Ottomanproduction was formed at the same time as theOttoman state, and that in its continued existencethe contemporary experience from different regionswas incorporated, so that archaic shapes and newpottery were interwoven right to the end of the 17th

century, which to a great extent signified the end ofthe medieval tradition. Thus, in comparison topottery of the earlier medieval eras, production inthe 16th–17th century was more different and morecolourful as it united a great deal of experience –

oriental-Byzantine, Mediterranean, central Europeanand Balkan. The material from Belgrade greatlyillustrates the handicraft and artistic complexity ofpottery from this period alongside the general im-pression of it not being especially attractive, beingfor everyday use. Likewise, it fully establishes that theterm Ottoman pottery, as part of the wider Islamicproduction, presupposes the complete activity of theproduction of ceramic goods within the OttomanEmpire, unconditional on national craftsmanshipparticipating in its creation.

The surprising uniformity of pottery in allregions of the Ottoman state flows predominantlyfrom two significant facts: the great mobility ofcraftsmanship and the expansion of trade. Thisenabled the exchange of influences and the wide-ning of styles and techniques from very distantregions, inevitable when there were artistic andhandicraft trends in a united, organized state. Thus,if Ottoman pottery at the time of its inception hadbeen Oriental, at the time of the state’s greatestexpansion it experienced a transformation andbecame to a greater degree Mediterranean, mainlythanks to the active exchange of goods and culturalinfluences between the east and west, in whichItalian merchants from Genoa and Venice had thegreatest role. As there are only a few sites asimportant as this one in Belgrade, from whichpottery is made known as a whole, it is difficult totalk about the character of this material in relationto the total ceramic production in the Ottoman state.To the extent to which material from the Saraçhanequarter of Istanbul is viewed as representative of this16th–17th century production, then material fromBelgrade is generally similar to pottery from themain region of the Empire. Nevertheless, thissimilarity is more formal than actual, since it isclassified as the same type of product from atechnological point of view, but from the point ofview of the representation of the shape which gavethe basis for the production, connection with thesource is nevertheless very remote. Parallels


regarding technology, shape and decorativetechnique exist to a great extent in the broad Balkanregion, although these are only general in materialwhich is in the tradition of the Byzantine handicraftcircle. Similarly, there is similar material inneighboring regions, especially in the Crimea, sinceOttoman pottery represents part of the historical-artistic phenomenon and craftsmanship of thewhole region. Pottery from all these regions,although different in the final analysis, took itsinspiration from the same source, namely the art ofAsia Minor (Persia), which is of great importance inunderstanding the relatively easy mixing ofhandicraft techniques and styles, as well as thespeedy wide acceptance of new products in thementioned areas.

However, although at first sight generallyhomogenous, this pottery clearly has regionalcharacteristics, created parallel to general trends.The idiosyncrasy of one region is decided by itsgeographical position and its economic needs, sothat ceramic production is shaped by permeation,both from current handicraft and artistic styles fromthe immediate surroundings, and by influencesfrom the cultural background. For this reason,16th–17th century pottery from Belgrade cannot beautomatically classified as Ottoman, althoughmaterial from that production centre plays has asignificant and dominant role. Similarly, themilitary and economic significance of this centredetermines amongst other things the character ofceramic products to be used in it. By these criteria,pottery from Belgrade belongs to the productioncircle which was completely customary in the16th–17th century on the northern border of theOttoman state, in the region of southern Hungary.On its firm bases, dating from the previous period,its establishment was a particular production whosecharacter determined the cosmopolitan centre,maintained by emigrants from different regions ofthe Balkan Peninsula, along with trade along theDanube and the Constantinople road.

Pottery discovered in the Belgrade area isfunctional, anticipating that the types and forms ofvessels and objects would facilitate the satisfactionof daily needs. For this reason, the forms intendedfor everyday use predominate: cooking pots andlarge three-legged dishes (pans) for cooking food,then bowls of various shapes and sizes, ranging formserving bowls and tableware to small spice bowls,receptacles for fluids (jugs, ewers, ibriks, bardaks,pitchers, goblets, and cups) – practically every kindof vessel bearing witness to intensive life in theenvirons of a fortress. Beside this, the number oflarge jars of various shapes and sizes is significant.They provide firm evidence that Belgrade hadregular supplies in the Ottoman period and was,among other things, a large food store. As one of themost important centres in this region, thanks to thedouble hinterland and the river course, by 1541Belgrade had already taken over trade in this part ofthe lower Danube. Through the city the exchange ofgoods and supplies developed between fortressesoccupied by the Turks, together with settlements inthe area, while the city itself was transformed into agreat market. In the dynamic trade of markets andtrading centres ceramic vessels also found theirpurpose, exchanged for grain, various seed, alongwith wine and plum brandy. Although in most casesthere were no accurate measures determined bythese vessels, either from their appearance or shape,data from written documents significantlycontribute to recognition of the multi-facetedimportance of pottery in this period. Thus, it is wellknown that from the Belgrade hinterland a largeamount of grain, vegetables and fruit, honey andother essentials were supplied, delivered by cart tothe city district, where these supplies weremeasured according to need and in part delivered toother destinations. Thus we know that all kinds ofwheat and rice were measured by bowl, along withsome firm products (probably mash), while jugs,goblets and pitchers were used to measure wine, andpipes were used most often for the measurement of


tiny seeds, such as cabbage, onion, peppers,tomatoes and aubergines. Also, in waste pits, lie theremains of snail shells, egg shell, charred wheat andoats, plum and apricot stones together with ceramicreceptacles, offering evidence of the varied diet of theTurks, indirectly revealed by written documents.This data is supplemented by the observations ofFrench travel writers, whose notes say that theirfavourite foods were sweets, chopped meat with a lotof onion, rice and honey, while drinks were amixture of plums, honey and boiled grapes, andwine, consumed even by soldiers before going intobattle.

In houses, made predominantly of wood andtimber, there were walled kilns, simple and strictlyfunctional, while the remains of such kilns lie inpublic buildings – caravansarai, Turkish baths, andsome rare walled structures. Likewise, ceramicobjects served to illuminate space, although amodest number of fired clay candlesticks suggestthe predominant use of wax candles, since wax wasregularly delivered from the south, while in moreluxurious buildings copper candlesticks were used.Some other products, which belong to a varied colle-ction of personal objects, disclose other daily activi-ties of Belgrade residents at that time – the wideoccurrence of tobacco smoking, the use of writingink, and the existence of saving. The excavation ofslit-latrine pits and a large number of chamber potssuggests organized communal service. At the base liesome other pots, thought to be individual unglazedjugs, presumably for specific hygiene habits, along-side the impression of European contemporariesthat inhabitants of the fortress regarding life andfood »... are very dirty and unclean«.

By its style as a whole, and as representative ofthe regional production within the Ottoman Empire,pottery from Belgrade displays several general traits:it is made using advanced technology, by its type ofproduction it is serial and to a great extent homoge-nous. At the same time, it represents a very successfulsublimation of the Eastern, Mediterranean and

Balkan legacy – new shapes were developed on amedieval basis, while oriental types were adapted toEuropean models. This new formal style is bestillustrated by individual types of ewers, pitchers andgoblets. To a great extent, the traditional spirit wasonly maintained on sgraffito vessels, although thestyle of decoration was somewhat modified. This isto a greater extent expressed by individual examplesdecorated in the manner of plain sgraffito style.Thus, on bowls and plates a completely differentconception of central medallions is noticeable –instead of a cut rim with an internal motif, the rim isfinished in a circle made with a small wheel, leavingthe impression of a raised surface, while the field ofthe medallion remains undecorated (V/1), or isfilled with simple impressions from a piece of fibre(V/2). Among the sgraffito vessels, part of a bowl withintertwined profane texts and floral motifsrepresents an unusual and extraordinary phenome-non for the whole region (I/2). Such, one might say,lyrical content reflects the same freshness as otherworks of that time – literature, painting, artisticmetal work and painted ceramics. Rather than beingsimple, motifs from the collection of colouredsgraffito vessels lean on the post medieval productionstyle, with solid floral patterns and strict, completelygeometrically divided fields. Sgraffito pottery, similarto all other types, has completely homogenoustechnological characteristics, especially the coloursof pigment and glazes, which suggests a commonworkshop provenance for all samples (Figs. 27–31).Beside ours, there are vessels decorated in an identicalstyle in Smederevo and in individual sites in southernHungary. The place of origin of such decoratedvessel is still not established, but it is currentlyaccepted that the pottery of this type was copied insouthern Hungary by emigrants and the assimilatedpopulation from the Balkans – Serbs and Bulgarians.The recognizable style, inspired by the Balkanbackground was retained in the later period in thesame region, in the Sárköz and Mohács workshops.Besides, sgraffito pottery in the whole region repre-


sents an important phenomenon, since it fixes theborder of the Ottoman territory, beyond which thereare no such findings.

A completely new kind, recognizable in thepottery of the Ottoman epoch is the grey-polished(metallic) pottery (Fig. 32). The production of theseexceptionally high quality vessels, the style establi-shed in the region of southern Hungary in the16th–17th century, to a great extent differs from allother kinds belonging to the ceramic legacy of theregion. Grey-polished pottery is oriental in character,and judging by the number of vessels found is mostfrequently represented by receptacles for liquids –ewers, ibriks and jugs (III/6, III/7, III/12, III/16,III/18, III/28). We consider this especially import-ant, since by its formal and aesthetic criteria thiscollection of products has direct parallels with thecontemporary production of copper vessels, towhich the pottery is similar due to the effect of its

shiny surface and reduced, but predominant cut-indecoration. However, individual vessels were madewith the same technology, evocative of the Hungarianmodel (III/1, III/5, III/27), being clear proof of acommon regional origin for these two technologicalcategories.

Pottery from the Belgrade region offers a pictureof production intended for wide consumption, madefor similar military and economic bases. However, itis very different in style from pottery of the Levanttype, its character determined by the special geogra-phical position. In Belgrade, the place of confronta-tion of different civilizations, states and cultures, thepottery unites all the specific characteristics of theeastern and western background, transfigured in thecurrent spirit of the age. Beside its basic everydaycharacter to a great extent this pottery reflects thecosmopolitan centre in which it was formed andpurposed.


CIP – Katalogizacija u publikacijiNarodna biblioteka Srbije, Beograd

904:738 (497.11) »15/16«

BIKI], VesnaGradska keramika Beograda (16–17. vek) = Belgrade Ceramics in the 16th–17th Century : nau~no-istra`iva~ki projekat za beogradsku

tvr|avu / Vesna Biki} ; [crte`i, drawings Neboj{a Stepanovi}, Aca \or|evi} ; fotografije, photographs Neboj{a Bori}]. – Beograd : Arheolo{kiinstitut, 2003 (Beograd : Alta Nova). – 187 str. : ilustr. ; 28 cm. – (Posebna izdanja / Arheolo{ki institut, Beograd = Monographs / ArheologicalInstitute, Belgrade ; 39)

Tira` 1.000. – Napomene i bibliografske reference uz tekst. – Bibliografija: str. 167–173. – Summary.

ISBN 86–80093–24–6

a) Keramika – Beograd – 16–17 v.COBISS.SR–ID 111440396

ISBN 86–80093–24–6

gradska keramika beograda (16–17. vek)

Documents