GRADSKI ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVLJE

BEOGRAD

Januar 2015. godine

2

INVESTITOR: REPUBLIKA SRBIJA

GRAD SMEDEREVO

Omladinska br. 1, Smederevo

IZRADA IZVEŠTAJA: GRADSKI ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVLJE

BEOGRAD, Bulevar despota Stefana 54-a

DIREKTOR ZAVODA: Prof. dr Dušanka Matijević, spec. socijalne medicine

RUKOVODILAC CENTRA

ZA HIGIJENU I HUMANU

EKOLOGIJU:

Dr Slaviša Mladenović, spec. higijene

NAČELNIK JEDINICE ZA

PROCENU UTICAJA I

IZRADU ANALIZA,

ELABORATA I STUDIJA:

Dr DRAGAN PAJIĆ, spec. higijene

SARADNICI: SEŽANA VUKĈEVIĆ, spec. san. hem.

Mr sc DRAGAN CRNKOVIĆ, dipl.ing.tehn.

NIKOLA MATIĆ, viši sanitarni tehniĉar

PODIZVOĐAČ: GEOM D.O.O

3

S A D R Ţ A J

Strana

1.0. UVOD .......................................................................................................................... 4

2.0. CILJ ISPITIVANJA ZAGAĐENOSTI ZEMLJIŠTA ........................................ 4

3.0. METODOLOGIJA ISPITIVANJA ......................................................................... 5

4.0. PODRUČJE ISPITIVANJA .................................................................................... 6

5.0. REZULTATI ISPITIVANJA ................................................................................... 7

6.0. TUMAČENJE REZULTATA .................................................................................. 9

7.0. ZAKLJUČNE KONSTATACIJE ......................................................................... 11

8.0. PREDLOG MERA .................................................................................................. 12

PRILOZI .......................................................................................................................... 13

4

1.0. U V O D

Ugovorom (Broj: 400-3899-14-03, odnosno II-3 broj: 2171/14 od 11/15.06.2014. godine),

zaključenim između Gradske Uprave grada Smedereva i Gradskog zavoda za javno zdravlje,

Beograd definisani su uslovi sprovođenja monitoringa (zagađenosti) zemljišta na teritoriji

grada Smedereva.

Zakonske osnove uspostavljenog Programa ispitivanja zagađenosti zemljišta su sadrţane u

Zakonu o zaštiti ţivotne sredine (»Sluţbeni glasnik Republike Srbije«, br. 135/04 i 36/09),

Pravilniku o načinu određivanja i odrţavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite izvorišta

vodosnabdevanja (»Sluţbeni glasnik RS«, br. 92/08), Uredbi o programu sistematskog

praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i

metodologiji za izradu remedijacionih programa (''Sl. glasnik RS'' br. 88/2010) i drugim

zakonskim odredbama.

Realizacijom navedenog Ugovora u toku 2014. godine uzorkovano je i laboratorijski ispitano

ukupno 15 uzoraka zemljišta sa isto toliko lokacija na široj teritoriji grada Smedereva.

2.0. CILJ ISPITIVANJA ZAGAĐENOSTI ZEMLJIŠTA

Program sistematskog ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Smedereva omogućava

ostvarivanje sledećih ciljeva:

- određivanje koncentracije opasnih i štetnih materija u zemljištu;

- praćenje stanja zagađenosti zemljišta u zoni sanitarne zaštite izvorišta vodovoda;

- obradu informacija i formiranje baze podataka o stepenu zagađenja i karakteristikama

zemljišta;

- davanje predloga mera za smanjenje štetnih uticaja i zagađenosti zemljišta na teritoriji

Smedereva;

- ostvarivanje polazne osnove za integralno upravljanje ţivotnom sredinom na

posmatranom području.

5

3.0. METODOLOGIJA ISPITIVANJA

Laboratorijsko ispitivanje i tumačenje rezultata je izvršeno u skladu sa odredbama Uredbe o

programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od

degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa (''Sl. glasnik RS'' br.

88/2010).

U tabeli 1. su prikazane metode laboratorijskog ispitivanja zemljišta prema parametrima

ispitivanja koje su urađene u skladu sa Standardom SRPS ISO 17025:2006.

parametar metoda

Sadrţaj vlage % SRPS ISO 11465:2002

pH vrednost u H2O SRPS ISO 10390:2007

Organska materija - gubitak ţarenjem (550°C) % VDM 0081

Sadrţaj gline % ISO 11277:2009

Olovo Pb VDM 0131

Kadmijum Cd VDM 0131

Bakar Cu VDM 0131

Cink Zn VDM 0131

Ukupan hrom Cr VDM 0131

Nikl Ni VDM 0131

Arsen As VDM 0131

Ţiva Hg VDM 0131

Pesticidi ISO 10382:2002

PAU - Policiklični aromatični ugljovodonici ISO 18287:2006

PCB - Polihlorovani bifenili ISO 10382:2002

Ukupni ugljovodonici

C10-C40

ISO 16703:2004

Ispitivanje sadrţaja gline je obavljeno u laboratoriji Geom d.o.o.

Na svim lokacijama uzorkovanje je obavljeno sa dubine 20-30 cm.

Prilikom uzorkovanja na svakoj lokaciji je formiran kompozitni uzorak, dobijen od 3

pojedinačna uzorka uzeta sa površine od oko 20-30 m2.

U prilogu Izveštaja su dostavljeni: tabela sa podacima o lokacijama, GPS koordinatama i

registrovanim odstupanjima po parametrima ispitivanja, pojedinačni izveštaji o ispitivanju i

fotografije sa uzorkovanja. Zbog nepostojanja odgovarajućih orto-foto ili satelitskih snimaka

područja, lokacije uzorkovanja nisu mogle biti prikazane na karti.

6

4.0. PODRUČJE ISPITIVANJA

Plan uzorkovanja sa navedenim lokacijama uzorkovanja je dobijen od strane Predstavnika

Gradske Uprave grada Smedereva (Svetlana Ilić) u čijem prisustvu je i izvršeno uzorkovanje.

Tokom realizacije Programa praćenja zagađenosti zemljišta na teritoriji Smedereva u 2014.

godini ispitano je zemljište na poljoprivrednim površinama, u zoni sanitarne zaštite izvorišta,

sa javnih površina i u zoni uticaja komunalno-industrijskih delatnosti.

Lokacije uzorkovanja zemljišta u 2014. godini:

1. Tvrđava Smederevo, kod dečijeg igrališta

2. JKP »Vodovod« Smederevo – postrojenje za proizvodnju i preradu vode

3. Prelaz industrijske zone na poljoprivrednu ka Kovinu (kod kanala)

4. Vodoizvorište Šalinac, kod vodotornja

5. Radinac – Reon 7

6. Mala Krsna, u dvorištu OŠ »Đura Đaković«

7. Mesto akcidenta iz 2012. godine (pored puta Mala Krsna – Osipaonica)

8. Osipaonica, pored Reciklaţnog centra – »Zoran junior«

9. Dunavski park kod dečijeg igrališta

10. Zdravstveni centar »Sv.Luka«, Smederevo

11. Benzinska stanica NIS Petrol – naselje Carina

12. Javna česma kod O.Š. »Jovan Jovanović Zmaj«

13. Predškolska ustanova Smederevo – vrtić »Pčelica« Papazovac

14. Gradska deponija, Godominsko polje

15. Selo Udovice, preko puta otkupno-distributivnog centra »Delta-Agrar«

Slika 1. Uzorkovanje sa poljoprivrednih površina

Prelaz industrijske zone na poljoprivrednu

ka Kovinu (kod kanala)

Selo Udovice – voćnjak kod »Delta-Agrar«-a

7

Slika 2. Uzorkovanje u okviru zone sanitarne zaštite izvorišta

Vodoizvorište Šalinac – kod vodotornja

JKP »Vodovod« Smederevo – postrojenje za

proizvodnju i preradu vode

5.0. REZULTATI ISPITIVANJA

Laboratorijsko ispitivanje 15 uzoraka zemljišta uzetih sa područja Smedereva u 2014. godini,

pokazuje da u površnom sloju tla (dubina 20-30 cm) na svim lokacijama postoji povećanje

koncentracije nekog od parametra ispitivanja.

Broj uzoraka u kojima je odstupao neki od parametara ispitivanja je prikazan na grafikonu

broj 1.

Grafikon 1.

0

3

6

9

12

15 13

15

4

1

6

1 1

5 4

1 2

BROJ UZORAKA U KOJIMA SU REGISTROVANA ODSTUPANJA PO PARAMETRIMA ISPITIVANJA

8

U odnosu na norme date u Uredbi o programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta,

indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih

programa (''Sl. glasnik RS'' br. 88/2010), prekoračenja granične vrednosti su se kretala u

sledećem opsegu:

- nikl (Ni) 41,4 – 135,0 mg/kg,

- bakar (Cu) 23,6 – 224,0 mg/kg,

- cink (Zn) 77,5 – 373,0 mg/kg,

- hrom (Cr) 78,3 – 152,0 mg/kg,

- olovo (Pb) 296,0 mg/kg,

- ţiva (Hg) 1,8 mg/kg,

- arsen (As) 22,5 mg/kg,

- ukupni ugljovodonici C10-C40 31,2 – 158,0 mg/kg,

- polihlorovani bifenili (PCB) 0,026 – 3,072 mg/kg,

- policiklični aromatični ugljovodonici (PAU) – 1,6 i 4,93 mg/kg,

- DDT 24,0 μg/kg,

U 4 uzorka su pojedini parametri ispitivanja sem granične prekoračili i remedijacionu

vrednost datu u gore navedenoj Uredbi i to:

nikl – Vodoizvorište šalinac, kod vodotornja

nikl – mesto akcidenta iz 2012. godine, na putu Mala Krsna - Osipaonica

bakar i PCB – tvrđava Smederevo, kod dečijeg igrališta

U prilogu Izveštaja je data tabela u kojoj su prikazana odstupanja parametara ispitivanja po

lokacijama, u odnosu na norme Uredbe (''Sl. glasnik RS'' br. 88/2010).

Slika 3. Uzorkovanje zemljišta sa javnih površina

Zdravstveni centar »Sv.Luka«, Smederevo Dvorište OŠ »Đura Jakšić« Mala Krsna

9

Slika 3. Uzorkovanje u zoni uticaja komunalno-industrijskih delatnosti

Osipaonica, pored reciklažnog centra »Zoran

Junior« Deponija Godominsko polje

6.0 TUMAČENJE REZULTATA

Poređenje rezultata laboratorijskog ispitivanja i stručno tumačenje su urađeni na osnovu

Uredbe o programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od

degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa (''Sl. glasnik RS'' br.

88/2010). U Uredbi su normirane vrednosti većine ispitivanih parametara koje su date kao:

1. granična vrednost - ukazuje na kontaminaciju zemljišta i

2. remedijaciona vrednost - ukazuje na visok nivo kontaminacije koja zahteva i

dodatno razmatranje potrebe za sprovođenje postupaka sanacije i remedijacije

zemljišta.

U najvećem broju ispitanih uzoraka zemljišta registrovano je prekoračenje koncentracije nikla

(Ni) i bakra (Cu). Visoka učestalost prisustva ova dva metala u zemljištu ukazuje da se

najverovatnije radi o geološkoj uslovljenosti, zbog specifičnog geohemijskog sastava

zemljišta na ovom području. Pored toga ne isključuje se dodatni antropogeni uticaj putem

emisije navedenih polutanata u vazduh, vode i zemljište iz industrije, termo-energetskih

kompleksa, saobraćaja, poljoprovrede, komunalnih delatnosti i dr.

Ostala odstupanja teških metala se javljaju u manjem broju slučajeva i više su u vezi sa

štetnim uticajima na zemljište iz predhodnog perioda (istorijsko zagađenje).

10

Obzirom da je dominantni uzrok povećanog sadrţaja nikla na posmatranom području

geološko poreklo, kao i da te koncentracije u apsolutnom iznosu nisu tako visoke, to nije

neophodno razmatrati potrebu za izradu remedijacionih programa na lokacijama gde je

koncentracija nikla prekoračila remedijacionu vrednost. U proceni uzroka prisustva povećanih

koncentracija nikla u svim ispitanim uzorcima zemljišta treba imati u vidu i činjenicu da su u

zakonskoj regulativi za graničnu i remedijacionu vrednost stavljene dosta niske

konecentracije pojednih parametara (pre svega nikla) koje nisu uzele u obzir prirodnu

zastupljenost odeređenih polutanata u zemljištu na teritoriji Republike Srbije.

Za razliku od toga, registrovanje visokih koncentracija bakra i polihlorovanih bifenila (PCB),

koje su bile iznad remedijacione vrednosti na lokaciji Smederevska tvrđava - kod dečijeg

igrališta, zahteva obavljanje dopunskih ispitivanja u cilju potvrde navedenog nalaza,

utvrđivanja granice konataminacije i potrebe za pristupanje izradi Programa remedijacije

zemljišta. Pored toga na navedenoj lokaciji graničnu vrednost su prekoračile i koncentracije

Pb, Zn, Ni, Hg, As, PAH, i indeksa ugljovodonika C10-C40.

Slika 4. Uzorkovanje zemljšta na lokaciji Smederevska tvrđava, kod dečijeg igrališta

Od ispitivanih organskih poluitanata u uzorcima zemljišta na teritoriji Smedereva najčešće je

odstupao sadrţaj ukupnih ugljovodonika C10-C40, koji su bili povećani u 5 uzoraka, a zatim i

PCB koji su bili povećani u 4 uzorka. Generalno sadrţaj organskih polutanata je bio nizak, a

konstatovana prekoračenja nisu od značaja, izuzev nalaza PCB na lokaciji Smederevska

tvrđava.

11

7.0. ZAKLJUČNE KONSTATACIJE

Na osnovu rezultata sprovedenog monitoringa zagaĎenosti zemljišta na teritoriji grada

Smedereva u 2014. godini i stručnog razmatranja moţemo konstatovati sledeće:

- Tokom realizacije Programa monitoringa zemljišta na teritoriji Smedereva u 2014. godini,

Gradski zavod za javno zdravlje, Beograd je uzorkovao i laboratorijski ispitao ukupno 15

uzoraka zemljišta.

- Na osnovu obrađenih rezultata laboratorijskih analiza se moţe konstatovati da na svim

lokacijama postoje odstupanja u pogledu sadrţaja nekih od opasnih i štetnih materija u

zemljištu, u odnosu na merodavnu regulativu.

- Najčešće odstupanje se odnosi na povećanje sadrţaja nikla u zemljištu (u svim uzorcima) i

bakra (u 13 od 15 uzoraka), dok su u manjem broju uzoraka bile povećane vrednosti

drugih metala (cink, hrom, olovo, ţiva i arsen), organskih polutanata (indeks

ugljovodonika C10-C40, PCB, PAU i razgradni produkti DDT-a).

- Vrednosti većine navedenih zagađujućih materija su se nalazile neposredno iznad

referentnih graničnih vrednosti, što ukazuje na nizak stepen kontaminacije koji ne zahteva

primenu remedijacionih postupaka za sanaciju.

- Povećani sadrţaj nikla i bakra, obzirom na učestalost, ukazuje na specifičnost u

geohemijskom sastavu površinskog sloja tla na posmatranom području, mada se ne moţe

isključiti ni potencijalni antropogeni uticaj.

- Referentnu remedijacionu vrednost, koja ukazuje na viši stepen kontaminacije, su

prekoračile koncentacije nikla u 2 uzorka i u jednom uzorku bakra i PCB.

- Na 2 lokacije na kojima je koncentracija nikla premašila remedijacionu vrednost, dodatno

razmotriti mogući udeo anropogenog uticaja, mada u apsolutnom iznosu nađene

koncentracije nisu tako visoke.

- Registrovanje visokih koncentracija bakra i PCB (preko remedijacione vrednosti), kao i

povećanog sadrţaja drugih polutanata (Pb, Zn, Ni, Hg, As, PAH, i indeksa ugljovodonika

C10-C40) na lokaciji Smederevska tvrđava, kod dečijeg igrališta, zahteva dopunska

ispitivanja u cilju potvrde navedenog nalaza, utvrđivanja granice konataminacije i potrebe

za pristupanje izradi Programa remedijacije zemljišta.

- Nalaz povećanih koncentracija teških metala i pojedinih organskih parametara u zemljištu

na drugim lokacijama, treba dovesti u vezu sa aktivnostima i uticajima u predhodnom

periodu, kao i namenom prostora u okruţenju predmetnih lokacija.

- Registrovanje povećanih vrednosti pojedinih štetnih i opasnih materija u zemljištu na

teritoriji grada Smedereva zahteva nastavak sprovođenja Programa ispitivanja, u

12

kontinuitetu i na većem broju lokacija. Ispitivanje je značajno za procenu zagađenosti

zemljišta i mogućih štetnih uticaja na zdravlje ljudi i ţivotnu sredinu, kao i zbog

predlaganja i preduzimanja neophodnih mera prevencije i sanacije.

8.0. PREDLOG MERA

Imajući u vidu zadatke i ciljeve definisane Programom i rezultate monitoringa zemljišta

na teritoriji grada Smedereva u 2014. godini, predlaţemo sledeće mere za smanjenje

zagaĎenja i popravljanje stanja zemljišta:

1. Sagledati značaj i udeo pojedinih zagađivača u pogledu štetnih uticaja na stanje zemljišta i

ţivotnu sredinu u celini, kao i zdravlje ljudi,

2. Obezbediti sprovođenje zakonom propisanog monitoringa emisije štetnih i opasnih

materija u ţivotnu sredinu poreklom od postojećih emitera.

3. Sprovoditi mere usmerene na otklanjanje (minimiziranje) nepovoljnih uticaja zagađivača

na ţivotnu sredinu i zdravlje ljudi.

4. Pojedine zone na teritoriji grada, od posebnog interesa za integralno upravljanje ţivotnom

sredinom i zdravlje stanovništva, obraditi zasebnim ekotoksikološkim istraţivanjima. Ovo

se pre svega odnosi na prostor u okviru zone sanitarne zaštite izvorišta vodovoda, prostor

komunalnih deponija, industrijske komplekse, zemljište pored magistralnih saobraćajnica,

zemljište u okviru gradskih parkova i zona rekreacije, poljoprivredne površine na kojima

se uzgajaju ţivotne namirnice za ishranu stanovništva i dr.

5. Primeniti mere zaštite zemljišta pored saobraćajnica, uređenjem i odrţavanjem sistema za

sakupljanje i tretman voda sa kolovoza (kanali pored puta, šahtovi za sakupljanje i

taloţenje splavina).

6. Nastaviti prikupljanje podataka o prisustvu zagađujućih materija u zemljištu, u cilju izrade

mape područja u koju će se uneti podaci o zagađenosti zemljišta, posebno osetljivim

zonama i zonama koje su posebno opterećene zagađivačima specifičnog porekla

(industrijsko zagađenje, zagađenje poreklom od saobraćaja i poljoprivrednih aktivnosti,

zagađenje unutar zona sanitarne zaštite objekata i izvorišta vodosnabdevanja).

7. U cilju određivanja rasprostiranja zagađenja, dopuniti ispitivanja zemljišta utvrđivanjem

zone kontaminacije, odnosno granice nezagađenog zemljišta, na onim lokacijama gde je

tokom ispitivanja utvrđeno značajnije prisustvo štetnih i opasnih materija – Smederevska

tvrđava, kod dečijeg igrališta.

13

P R I L O Z I

14

ISPITIVANJE ZAGAĐENOSTI ZEMLJIŠTA

NA TERITORIJI SMEDEREVA U 2014. GODINI

Br Lokacija

ID broj; GPS koordinate

Parametar koji

odstupa1

1. TvrĎava Smederevo, kod dečijeg igrališta

ID 14-10-0134; GPS 44o 40' 06,9'' - 20

o 55' 36,8''

Pb, Zn, Cu, Ni, Hg,

As, PAH, PCB,

C10-C40

2.

JKP »Vodovod« Smederevo – postrojenje za proizvodnju i

preradu vode

ID 14-10-0135; GPS 44o 40' 22,3'' - 20

o 56' 36,9''

Cu, Ni, Cr

3. Prelaz industrijske zone na poljoprivrednu ka Kovinu

ID 14-10-0136; GPS 44o 41' 13,6'' - 20

o 57' 35,7''

Zn, Cu, Ni, Cr

4. Vodoizvorište Šalinac, kod vodotornja

ID 14-10-0137; GPS 44o 40' 10,2'' - 21

o 01' 16,3''

Zn, Cu, Ni, Cr

5. Radinac – Reon 7

ID 14-10-0138; GPS 44o 36' 50,4'' - 20

o 58' 11,8''

Cu, Ni

6. Mala Krsna, u dvorištu O.Š. " Đura Jakšić "

ID 14-10-0139; GPS 44o 34' 57,7'' - 21

o 00' 20,2''

Zn, Cu, Ni

7.

Mesto akcidenta iz 2012. godine, pored puta Mala Krsna-

Osipaonica

ID 14-10-0140; GPS 44o 35' 27,0'' - 21

o 05' 01,0''

Ni, Cr

8.

Osipaonica preko puta reciklaţnog centra "Rajčetov", pored

Centra d.o.o. "Zoran junior"

ID 14-10-0141; GPS 44o 33' 12,9'' - 21

o 02' 25,0''

Cu, Ni

9. Dunavski park kod dečijeg igrališta

ID 14-10-0142; GPS 44o 39' 56,3'' - 20

o 55' 08,8''

Cu, Ni, C10-C40

10. Zdravstveni centar »Sveti Luka« Smederevo – ulaz II

ID 14-10-0143; GPS 44o 39' 36,1'' - 20

o 55' 21,9''

Zn, Cu, Ni, C10-C40,

DDT

1 boldom su označeni parametri koji su prekoračili remedijacionu vrednost

15

11. Benzinska stanica »NIS Petrol« – naselje Carina

ID 14-10-0144; GPS 44o 39' 13,1'' - 20

o 55' 38,0''

Ni, PCB, C10-C40

12. Javna česma kod O.Š. »J.J.Zmaj«

ID 14-10-0145; GPS 44o 39' 13,8'' - 20

o 56' 25,1''

Cu, Ni

13. Pedagoška ustanova Smederevo – vrtić »Pčelica« , Papazovac

ID 14-10-0146; GPS 44o 38' 42,6'' - 20

o 56' 40,5''

Zn, Cu, Ni, PCB

14. Gradska deponija - Godominsko polje

ID 14-10-0147; GPS 44o 39' 10,3'' - 20

o 57' 14,9''

Cu, Ni, PAH, PCB,

C10-C40

15.

Selo Udovice preko puta otkupnog distributivnog centra

»Delta Agrar«

ID 14-10-0148; GPS 44o 37' 53,5'' - 20

o 51' 19,7''

Cu, Ni