grcite, albancite i vlasite ve[ta^ki narodnosti · po ′gramatika na cincarskiot jazik′ i...

1

D-r Risto Ivanovski

GRCITE, ALBANCITE I VLASITE VE[TA^KI

NARODNOSTI

Bitola, R.Makedonija 2009 godina

2

D-r Risto Ivanovski, GRCITE, ALBANCITE I VLASITE VE[TA^KI NARODNOSTI D-r Risto Ivanovski

Adresa: Ul.Mihajlo Andonovski br.6/21 Bitola, telefon: 047/258- 133

Berlinsko-vienskata {kola se borele Makedonskiot Poluostrov, od 1809 godina so tn.German Cojne samo Balkanski, da go razdeli, i na nego da sozdade mno{tvo narodi, spored poimite koi postoele, a i taka taa bi mo`ela da vladee, {to i denes va`i. Taka denes mesto eden narod Makedonci=Balkanci so jazik na Belci, pelazgiski=varvarski=tn.slovenski, so-zdala dve grupi narodnosti: tn.Sloveni so jazik na Belci i odrodeni tn.Sloveni so pove}e-rasni jazici: Grci so dvorasni jazici na Belci i Crnci (Semiti) i Albanci so Vlasi trora-sni jazici, dopolnitelno mongolski=skitski=gotski=tatarski=arnautski (gegski).Pa Evro-pa i SAD so nivnata NATO moraat za navek da se sramat za nivnite krvolo~ni zlostori.

CIP-Katalogizacija vo publikacija Mati~na i univerzitetska biblioteka ″Sv. Kliment Ohridski″- Bitola 94 (497) ″03/19″ IVANOVSKI, Risto Grcite, Albancite i Vlasite ve{ta~ki narodnosti/ Risto Ivanovski. - Bitola: Ivanovski R., 2009. - 175 str; 23 sm. a) Balkan - Istorija - 1889. do 1890. godina. MAKEDONIJA SAMO NA MAKEDONCITE.

3

PREDGOVOR Vo knigata ″Aromuni″ Tom I na Gustav Vajgand1, izdadeno od Srpsko-cincarsko dru{-tvo ″Luwina″-Beograd i Edicija ″Moskopoqska zadu`bina″ kwiga III, se gleda deka Vajgano-vite takanare~eni ″Makedonoromani″ ne moàt da bidat anti~ki Makedonci, nitu Romani, zatoa{to glasovite=bukvite q, w...se samo tn.slovenski. Zna~i, Vlasite bile tn.Sloveni. Na poslednata strana na knigata, format A5 postoi Bele{ka za pisatelot: ″Gustav Vajgand (Gustav Weigand) se svrstuva vo red na istaknati germanski romani-sti. Bil roden 01.02.1860. godina vo Duizburg, a po~inal vo Belgershajn (oblast Grim) 8.07. 1930 godina.

Od 1896. godina raboti kako profesor vo Lajpcig vo kogo, 1893. godina, osnoval In-stitut za romanski jazik. Vo tekot na svojata dolgogodi{na rabota gi objavil slednite dela:

- ′Lingvisti~ki atlas na dako-romanskoto jazi~no govorno podra~je′ (1898-1909) - ′Jazik na Vlasite od Olimp′ (1888.) - ′Vlahomeglen′ (1892) - ′Aromani′ (vo dva toma, 1894/95.) - ′Prakti~na gramatika na aromanskiot jazik′ (1903., II izdanie 1918.) Pokraj ostanatoto, objavil i mnogu drugi zna~ajni raboti vo vrska so romanskiot ja-

zik i razli~nite dijalekti na romanskiot. Svestran po interesirawe i obrazuvawe go dal svojot doprinos vo izu~uvawe na al-

banskiot i bugarskiot jazik″. Kako predgovor na izdava~ot se naveduva: ″I ovoj mesec maj Srpsko-cincarskoto dru{tvo ′Luwina′ objavuva nova kniga vo ra-mkite na svojata edicija ′Moskopoqska zadu`bina′. Po ′Gramatika na cincarskiot jazik′ i ′Zaboraveni starobalkanci′ na ~itatelite ovoj pat im se pruà prviot tom na deloto ′Aro-muni′, na poznatiot germanski romanist Gustav Vajgand (Gustav Weigand). Ova delo dosega ne e prevedeno na srpski jazik, a na poznava~ite na literaturata za Cincarite (ili Aromuni-te, {to terminot koj vo naukata go vnel G.Vajgand) e poznat kako delo koe naj~esto se citira vo literaturata koja se bavi so problemite na ovoj etnos.

Potrebata da se potikne prou~uvaweto, neguvaweto i afirmacija na cincarskite tradicii i kultura, bil eden od motivite za formirawe na ′Luwine′. Ako so ova izdanie del na taa blagorodna cel se realizira, Dru{tvoto ima razlozi da bide zadovolno so postigna-toto....″.

Cincarite Aromuni gi narekuva Vajgand, koj vnesuva zbrki i vo taka od Germancite prezbrkana istorija. Novica Miti}, vo ″Ov~arstvo″, od 1964 godina,Beograd, pi{i: Karaka-~anskiot ili crni vla{ki soj na pramenka nastanal vo Makedonija. Taa ja ima vo Tesalija, Trakija i Anadolija. ″Crnata vla{ka ili karaka~anska ovca e avtohtona pramenka, koja ot-sekoga{ ja odgleduvale Vlasite i Karaka~anite za koja se misli, po Mitrovi} (1926) deka se direktni potomci na starosedelcite na Balkanskiot poluostrov Iliri i Tra~ani. Spored Popovi} (1937) tie ne se izgradile kako narod. Nemale svoe pismo, nitu knièven jazik, ni-tu stalno mesto na ìveewe, bile vistinski nomadi. So ~ustvuvale bliski ili ednakvi na Grcite, Makedoncite, Srbite, Bugarite, Albancite ili Romancite. Maj~in jazik na Vlasi-te e romanski a na Karaka~anite gr~ki. So tekot na vremeto po~nale da go napu{taat noma-dskiot ìvot, da se bavaat so trgovija i spored Popovi} (1937) da go primaat jazikot i obi-~aite na zemjata kade se naselile. Taka kaj nas gi narekuvaat ′Cincari′ ″.

Sledi Predgovor na avtorot: ″Kako iznesov u{te vo II tom, koj izlegol od pe~at pred godina dena, naziv ′Aromuni′

se odnesuva na narodot na jugozapadniot del na Balkanskiot Poluostrov koj govori vla{ki, a se ozna~uva u{te so nazivite: ′Makedovlasi′, ′Ju`ni Rumuni′. ′Pindski Vlasi′, Transduna-

1 Gustav Vajgand, Aromuni, Etnografska, filolo{ka i istorijska istraìvawa. Takozvani ″Makedo-romani″ ili Cincari. Tom I. Srpsko-cincarsko dru{tvo- Beograd, 1995 godina. Vidlivo e deka so ovoj avtor po~nalo imeto Makedonci da im se poklonuva na Vlasite=Ov~arite, a Makedoncite se da bidat, samo ne Makedonci. Me|utoa, Vlasite od Moskopole...denes govorat trorasen jazik,a ne jazik na Belci.

4

vski Vlasi′, ′Kucovlasi′, ′Cincari′ itn. Site ovie nazivi se neadekvatni vo pogled na oz-nakite na teritoirijalnata rasprostranetost i potekloto, ili se, pak, peòrativi, kako {to toa e slu~aj so dvata posledni dva navedeni. Bidej}i, ipak, i na krajot mora da se po-stigne soglasnost okolu eden naziv, go predloìv onoj naziv so koj ovoj narod se oslovuva na site podra~ja, a toa e: ′Aromuni′ {to pretstavuva germanski oblik za ′Aromani′. Ne mi pa|a-lo na pamet da go zemam ovoj naziv ili da go izvedam od Miklo{i}eviot oblik ′Rumuni′, ka-ko {to Gustav Majer ova mi go podmetnal vo svojata kritika vo ′Indogermankite istraùva-wa′. Za Rumunite od Dakija ve}e postoi op{ti naziv koj e vo upotreba: ′Rumuni′ (Rumäne) te zatoa Miklo{i}eviot naziv e suvi{en, ama za Armunite ne postoi elementaren oblik, te eden takov oblik e neophoden. [to, zna~i, bilo poprirodno, otkolku da im se ostavi samite sebe da se nazivat so sopstveno ime, ama vo sekoj slu~aj vo germanski oblik. Rumunite moàt da go transkribiraat ovoj naziv vo ′Aromanü′ ili ′Armâni′ oti za niv se odnesuva, a za Germa-ncite toa e nebitno oti ne im e nepoznata dinstikcija na glasovite ′á′ i ′Ÿ′. Toa ne moè da se izbere favorizovaniot naziv na Huga [uharata i na nekoi drugi ′Ju`ni Rumuni′, sum gi pretstavil na 296. strana; So niv moè da se ozna~at Rumunite na Dakija koi ìveat ju`nom od Dunav, i koi duri se pobrojni vo odnos na Rumunite na Dobruxa otkolku Aromuni. Deka nekoj predloìl poprikladen naziv, porado bi go prifatil, a bidej}i ova ne se slu~ilo, ostanuvam kaj ovoj naziv (Aromuni) koi ne gi izumiv, ama koj e vo naj{iroka narodna upo-treba. (Pak, Vlasite denes ne se vikaat Aromuni, tuku samo Vlasi=Vlahi, R.I.)

Ovoj I tom na moeto delo za narodot Aromuni sodrì izve{taj za patuvaweto koe go prevzedov vo vremeto od 30. april 1889. do 24. maj 1890. godina po Makedonija, Albanija, Epir i Grcija. Kratok prestoj vo Srbija, Ungarija i Istra, koj sledel po toa, nudelo suvi-{no malku novo {to bi se isplatilo pi{eweto. Ne nameravam ni{to drugo, tuku da gi opi-{uvam svoite doìvuvawa od patuvawata- na ednostaven i objektiven na~in, kako i zemja a posebno lu|eto, prevashodno narodot Aromuni, a potoa i site narodi koi ìveat vo kontakt so niv. Se vo me|uvreme spoznaeto namerno sum go drèl podaleku od sebe i toa naro~ito tamu kade bi moèlo da se potisne mojata filolo{ka nastroenost vo pogled na nekoi po-gre{ni objasnuvawa, taka ova objasnuvawe sum go popi{al vo ′napomenite′, a specifi~niot etnografski i geografski materijal go smestiv vo tri prilozi. So pomo{ na menskiot re-gistar i registrina poimite (koi se najduvaat na krajot na tomot) se olesnuva baraweto na mestata koi se navedeni vo opisite i zabele{kite za najrazli~nite raboti, a isto taka se pruàat objasnuvawa za po~estoto koristewe na izrazite koi ne postojat vo germanskiot.

Priloènite fotografii i graviri zasnivaat na sopstveni snimki, osven onie do-neseni pod reden broj VIII, koi g. Papahaxi mi gi ostavil na raspolagawe. Na ovoj gospodin mu sum blagodaren, pokraj ostanatoto, u{te i za nekoi vredni informacii.

Daleku od toa da tvrdam deka moite dela ili pak priloènata geografska karta se li{eni od gre{ki ili zabludi, ipak sum svesen na toa deka ne mi moèl da mi promakne ne-koj nesporazum, da mo`da se provleklo i ne{to pogre{no, ama toa so sigurnost moàm da tvrdam deka se {to sum publikuval odgovara na najdobroto znaew i svest, te da ne e napi{a-no na osnova na predrasudi na bilo koj vid. Se podrazbira deka vo centar na moite istraù-vawa bile pove}e zastapeni Aromunite otkolku drugite narodi, i ne postoi bilo kakva dr-uga prednost, osven ova. Svoeto vnimanie isto taka sum go usmeril na socijalni, kulturni i politi~ki odnosi; kako lu|eto ìveat, {to mislat, koi se nivnite nastojuvawa i borbite; se ova sum go prestavil onaka kako sum go zateknal. Na ovie prostori se vodat ogor~eni i bespo{tedni borbi, pove}e otkolu vo ostanatite zemji na Evropa, kako onie so umni sred-stva, taka i onie so vistinsko oru`je: borba za politi~ka, kulturna i konfesionalna nad-mo}nost, borba za ìvot i materijalna dobra, a samo so slabo razvienite soobra}ajnici i stalniot nadyor na turskata vlast moè da se zablagodari sosem sporadi~no da se podigne zavesata pred koja Evropa frla uàsen pogled na ovo bojno popri{te. @iveej}i denes vo ku-ltiviranata zemja so uàs se prisetuvame na ovie nesre}ni zemji i zborovi koi mi nedo-stasuvaat da bi gi izrazil site svoi srxbi poradi sramnata sostojba kakva- na sram na Ev-ropa- denes u{te vladee vo Albanija i vo vnatre{nosta na Makedonija, vo zemjite vo koi sa-movolno i so fanatizam triumfiraat nad elementarnoto pravo, kade so podjaremuvawe i su-rovost slobodno se potiknuva, kade na dneven red so utamni~uvawe i progonuvawe na nevini kako i gola smrt, kade nikoj ne e siguren za svoj ìvot. Se toa se sostojbi za koi ne moàt da

5

se okrivat Turcite kako takvi, tuku celokupen propadnat i korumpiran sistem na vlasta i netrpenie na fanatiziranite muslimani- kako Turci, taka u{te polo{i: Albanci.

Da ne bi podlegnal na preteruvawe, gi navediv samo onie nastani koi li~no sum gi doìveal ili onie za koi mi govorele potpolno pouzdani izvori, svesno sum gi potiskal i onie nastani koi povremeno mi soop{tuvale bugarskite ili albanskite selani, aromunski kiraxii i ov~ari2 oti sum se trudel da gi navedam site onie {to e povolno za vladea~kiot narod i toa da go istaknam vo prv plan. Pa ipak, kako vo Predgovorot ne sakam da posvetam vnimanie na moeto preovladuva~ko ~ustvo bes poradi muslimanskata svirepost, moram da dadam izraz na svoeto li~ni, vnatre{no soàluvwe za potla~eneoto hristijansko stanov-ni{tvo.3

Se nadevame deka ipak edna{ }e dojde trenutok koga sramnata turska vlast }e i se napravi krajot.4 I me|u ovie narodi ima dobri i blagorodni lu|e, ama najgolem del e fa-nati~no protiv hristijanite, a samo koga se prinudeni od obyir prema Evropa, se pokaùva trpenie, dodeka dobrovolno nikoga{ do sega ne davale garancija za podobruvawe na ploo`-bata na potla~enite.

Onoj- koj, kako Tur~in, ima smisol za udobna, trula ugodnost, za svoj ′}ev′, toj razmi-sluva samo za toa kako da se ′zamasti′ od rabotata na pot~inetite, toj mu pridava na svojot kulturen napredok neprijatelska konotacija vo opravdaniot strav deka }e go napravi krajot na vladea~kiot, srednovekovniot sistem.

Mi ostanuva, na krajot, da ja izrazam svojata blagodarnost na u~enite zdruènija: na Kralskoto Saksonsko Dru{tvo na nauka vo Lajpcig, kako i na Kralskata Akademija vo Be-rlin i Kralskata Pruska Vlada za izda{nata pomo{ i podr{ka, {to mi ovozmoìlo ova pa-tuvawe.

Tretiot tom: ′Etimolo{ki re~nik na aromunskiot jazik′- }e moè da se pojavi od pe-~at tek za dve do tri godini, bidej}i prethodno mora potpolno da se publikuva ′Codex Di-moniu′5 od kogo e objaven tek eden negov mal del.

Ova delo e posveteno na mojata draga sopruga kako skromen izraz na mojata blagodar-nost {to se poma~ila da gi preto~i moite stenogrami vo pi{aniot tekst i izvr{i korektu-ra na pi{anoto.

Lajpcig, juni 1895. G.V.″ Sledi sodrìna. ″I POGLAVIE Proletta 1889. godina

2 Berlinsko-vienskata {kola se borele Makedonskiot Poluostrov, a od 1809 godina so tn.German Co-jne samo Balkanski, da go razdeli, i na nego da sozdade mno{tvo narodi, spored poimite koi postoele, i taka taa bi moèla da vladee, {to i denes vaì. Ova moè da se vidi od ova dovde izloènoto, kako i ova ovde: Turci za muslimani, a negovite Albanci bile muslimani=Turci i pravoslavni=Grci. Ova bilo i nejzino delo, koga i po nejzin nalog sultanot ja ukinal makedonskata narodna=bulgarna Ohri-dska arhiepiskopija, a opstoila makedonskata carska Carigradska patrijar{ija so pripadnici Grci. Od Frankite Makedoncite bile navredlivo nare~eni Greiki, tie kako dojdenci da ja napu{tat ju`na Italija. Ova Makedoncite go odbivale i nego prifa}ale navredlivoto ime Greiki=dojdenci, od grei, za{to imalo i raspravii itn. Sledi toj da govori za Bulgari, ama i negovi, samo negovi Aromuni, koi bile kiraxii i ov~ari. A poimot Vlasi ozna~uval samo ov~ar: vlasi=vlasina, vlai=vlaina, vlainka... 3 Protiv Makedonija=Pravoslavieto otsekoga{ bil Rim. Tokmu zatoa toj vo sojuz so islamot postepe-no nego go uni{tuval. Sledi tn.Germani, Angli~ani, Francuzi...da se borat protiv pravoslavnite, a go podrùvale Otomanskoto Carstvo, ~ij za{titnici bile Albancite, Muslimanite (Skiptari=Toski i Arnauti=Gegi)...Bidej}i Vlasite ne go prifatile katolicizmot, Rim niv im go svrtil Ali-pa{a Ja-ninski...Niv gi prifatile Osmanite.Vlasite bile latinizirani Pelazgi. Sledi nivniot tn.slovenski jazik da se latinizira=semitizira, a spored antropolozite Semitite bile Crnci. Site onie koi ne govorele pelazgiski=tn.slovenski, jazik na Belci, bile odrodeni Belci=Pelazgi. Tokmu za niv se za-lagal avtorot. A i za onie ~ij jazik sodrì i gotski=tataroturski zborovi:tn.Albanci,Vlasi, Turci... 4 Denes vo R.Makedonija najsiromasi se Makedoncite,no ne Vlasite, Skiptarite i drugite Muslimani. 5 Zavr{etokot u e samo brigiski=brzja~ki dativ. Tokmu Vlasite (Ov~arite) i Skiptarite (skiptar= èzlo=stap, so nego samo balisti) se samo odrodeni Brzjaci. A pa tie gi imaat site brzja~ki glasovi.

6

1. Patuvawe za Bitola Patuvawe za Bitola Patuvawe za Bitola Patuvawe za Bitola (30. april- 3. maj) Vo Gradsko stignav po ~etirieset~asovno patuvawe od Lajpcig i ova,voedno, bila po-

sledna stanica na èlezni~kata pruga Belgrad- Solun. Bidej}i ve}e bilo 16 ~asot, sakav u{te istiot den da se pribliàm do celta na svoeto patuvawe: Bitola. Ni vo eden od dvata postoe~ki anovi ne moèlo da se dobie udobna kola, taka so te{ko srce morav da se odlu~am da zemam taqigi koi voop{te nemale amortizeri, bile vo oblik sanduk vo kogo moè da se leì ili sedi so ispruèni noze. Vo 17 ~asot go prodolìv patuvaweto vo ovie taqigi koi gi vle~ele dva ubogi kowi. Na po~etokot se dvièvme so umeren kas po polskiot pat, a koga sme izbile na regionalniot pat tek toga{ po~nala da se ~ustvuva seta neudobnost na mojata polo`ba. Stesnat pome|u osum par~iwa na mojot baga` taqigite me frlale ~as nalevo, ~as nadesno, a koga bi se pribliìle na onie dlaboki popre~ni kanali koja gi izlokal do`dot ({to ~esto se slu~uvalo), toga{ o~ajni~ki se oslonuvav na rakata kako vonekolku bi ja amo-rtiziral snagata na udarot. Izgleda na ko~ija{ot ni{to ne mu pre~elo. Navaluval na ko-wite, a pravel pauza samo koga vitkal nova cigara. Za toa vreme prona{ol originalno me-sto za korba~,- ednostavno bi ja zavlekol zavrat negovata dr{ka. Okolu 22 ~asot prispeavme vo an Rakle. Malkubrojnite sobi bile zafateni i da ne bil eden turski oficer koj go slu-{nal moeto doa|awe i bil qubezen da mi ja ostapi svojata soba, morav da go razapnam svojot {ator vo hodnikot me|u trgovcite so krzno. Vo 03 ~asot go prodolìv patot vo dru{tvo na dvajca aromunski trgovci od Neveska. Dvata gospodini koi doa|ale od Rumunija, gi zapoznav na grani~niot premin i rado im se pridruìv. Bidej}i patot vodel niz strmnata uzbrdica, moravme da prodolìme pe{. No}ta bila vidliva od svetlosta na yvezdite, vozduhot prijat-en i blag a stotina slavei se slu{alo niz grmu{kite.

Od razlika od drugite ju`noevropski zemji, ovde se pruà polna za{tita na ovie ptici i nikade ne se slu~uva kradewe na ptici peva~ici da bi se uìvalo vo niv. Strancite vo gradovite gi iznenaduva golemiot broj na gulabi koi nesmetano letat naokolu i se gne-zdat po streite na ku}ite. Vo toa primerot na Turcite deluval oblagodaruva~ki na hristi-janite.6

Ama, da se vratime ipak na patuvaweto. Po pove}e uzastopni prekini na patuvaweto kako posledica na pukaweto na trkaloto (koe go povrzuvavme so fortomi), okolu 11 ~asot stignavme vo grad~eto Prilep.Go iskoristiv tro~asovnoto zadrùvawe kako bi ja ja posetil rumunskata {kola koja e podignata za tamo{nata aromunska kolonija, koja se najduvala me|u mnozinstvoto, bugarskoto naselenie.7 Prodolùvaweto na patuvaweto niz ednolikata ra-vnica proteklo brzo. Okolu 18 ~asot stignavme vo Bitola, kade me napu{tile moite pridru-`nici. Bev radosten {to kone~no moàm da go napu{tam ovoj ′sanduk′ ama brojni, sini mo-drici u{te zadolgo me potsetuvale na toj pat. So radost bev primen vo gostoqubiva ku}a na mojot prijatel Perikle Robe8 koga go zapoznav u{te vo Lajpcig i ve}e edna{ go posetiv na svojot pat 1887. godina. Mnogu mu zablagodaruvam na negoviot sovet i negovoto poznavawe na tamo{nite priliki, oti, ipak, bez nego mnogu bi mi promaklo.

2. BitolaBitolaBitolaBitola (3. - 17. maj) Bitola bilo najprikladno mesto od kogo moèv da ja prevzemam svojata tura vo aro-

munskite sela vo Zapadna Makedonija.9 Ovde sekoga{ se vra}av do esenta koga sum odel za

6 Avtorot razlikuval muslimani=Turci i hristijani.Od 1767 godina hristijanite bile samo Grci. Ko-ga nemalo srpska, gr~ka, bugarska i skiptarska=albanska dràva, nejzinite ìteli bile Turci i Grci. 7 Avtorot ne e ~esen koga toj govori romanska {kola za aromunsko (vla{ko) naselenie a i bugarsko mnozinstvo. Vlasite (Ov~arite) vo Epir bile pod Ohridskata arhiepiskopija, {to vaèlo za seloto Atina, a i vo Vla{ka. Slu`ben jazik bil jazikot na Ohridskasta arhiepiskopija. Ako taa bila bugar-ska i nejziniot jazik bil bugarski. Tokmu zatoa vo Epir, Makedonija...Elada...Romanija...ìveele samo Bugari, a od 1767 godina samo Grci. Koga se sozdala dràvata Elada i Romanija, vo niv imalo Romejci, naslednici na Romejskoto Carstvo so glaven grad Carigrad, a imeto Romanija bilo spored Romeite. Tek so sozdavawe na romanska dràva imalo romanski jazik.Pa toj go u~ele Vlasite, koi bile ov~ari... 8 Avtorot ja zaskriva vistinata, zatoa{to Robe bil samo Grk, a negovite prethodnici pred 1767 go-dina samo Bugari. Ne slu~ajno, negovite sogra|ani sakale da ja vozobnovat Ohridskata arhiepiskopija so jazikot na Kiril Solunski, tn.staroslovenski, a i da gi vnesat maj~inite jazici (govori). Ova niko-ga{ ne se slu~ilo so Vlasite, negovite Aromuni, koi do denes se samo Grci a i Romanci, ni{to pove}e. 9 Vo Makedonija nikoga{ nemalo a i denes nema aromunski sela, tuku samo vla{ki. Vajgand ne uspeal...

7

Epir i Grcija, ili koga sakav da ja posetam Isto~na Makedonija. Odma sakam da dam rezime na ona {to sum soznal za Bitola za vreme na mojot povtoren prestoj vo nego.

′Monastir′ ili turski ′Manastir′ bugarskite selani u{te go narekuvaat ′Bitoq′ (Bitola), e glaven grad na ovoj vilajet i kako takov e sedi{te na turskata vlast i glaven vo-en centar. Vo nego se najduvaat konzulati na Grcija, Rusija, Velika Britanija, Avstro-Unga-rija, a ovoj potowi gi zastapuva i interesite na Germanskoto Carstvo. Srbija donedavno imala svoj konzul, a vo ponovo vreme e ureden i rumunski konzulat.10 @itelstvoto stalno se zgolemuva i toa poradi doseluvawe na muslimani od Bosna, Srbija i Bugarija koi ovde se na-zivaat ′Mohaxir′ (izbeglici).11 Brojot na ìtelite iznesuva preku 50.000 i tie pripa|aat na razni nacii. Ne e mo`no da se pruì poedine~na brojno podatoci za nekoi narodi i nivnite odnosi so drugite.

Me|utoa, glavna masa na ìtelite ja ~inat Bugarite,12 niv 20.000. Odma sakam da ka-àm deka ìtelite na Makedonija se nazivaat ′Bugari′, a ne ′Srbi′,13 oti tie samite sebe ta-ka se nazivaat i oti nivniot jazik e eden bugarski dijalekt.14 Vo sekoj slu~aj, primetuvam de-ka isto~nite i zapadnite Bugari se razlikuvaat vo jazikot i toa mo{ne bitno samo vo akce-ntot, ama vo morfologijata (dodavawe slova, li~. zam. ′jas′, komparacija, tvorba futur, izo-stanuvawe infinitiv, itn.), toj potpolno se svrstuva na stranata na bugarskiot, a ne na st-rana na srpskiot jazik,15 potoa ovoj makedonski jazik da se razviva vo nekoi to~ki na osoben na~in, dodeka srpskiot jazik i isto~nobugarskiot jazik se identi~ni.16 Pra{aweto na na-cionalnata pripadnost na Makedoncite voop{te ne smee da se postavuva taka da se pra{a: dali Makedoncite se Srbi ili Bugari,17 tuku: koj narod ima pove}e prava da gi bara za sebe ? Ovaa dilema moraat da ja razre{at slavistite uz sorabotka so etnografite i istori~arite, a ponajmalku ne na povr{en na~in kako toa vo svoeto delo go nudi Gop~evi}: ′Makedonija i Stara Srbija′.(Srpski i isto~nobugarski isti:zapadniot bugarski e makedonski govor, R.I.)

[to se odnesuva na pra{aweto na pravoslavata slava na koja Gop~evi} neopravdano polaga golema teìna, mora da se re~e deka taa se javuva i vo Isto~na Bugarija, duri vo Be-sarabija, dodeka od druga strana vo Makedonija taa ili voop{to ne se slavi ili se slavi sa-mo poedine~no, kako na primer vo Bitola, kade samo poedini semejstva slavat ′svetec′ ili ′slu`ba′, te ′proslava na semejniot za{titnik′. Isto taka, i Vlasite od Meglen poznavaat sli~ni proslavi, so taa razlika {to vo niv u~estvuva celo selo. [to za mene li~no se odne-suva, ne postoi ni trunka dilema deka Makedoncite moraat da im se pripi{at na Bugarite.18

10 Srbija, Grcija i Romanija bile dràvi so svoi crkvi, {to ne bilo i so Bugarija, koja dràva stanala vo 1908 godina. Pa zatoa do taa godina nemalo makedonski Bugari, tuku samo naslednici na Ohridska-ta arhiepiskopija,so tn.staroslovenski i vo dunavskoto kneèstvo Bugarija...Grci od 1767 godina bile Makedoncite i Vlasite.Ama Vlasite bile i Romanci. Romanija za niv izgradila Romanska crkva i Ro-manski grobi{ta so romanski jazik, a i denes. Nikoga{ i ni{to vo Bitola nema vla{ko, tuku samo ro-mansko. Pak, Makedoncite podignuvale i podignuvaat crkvi. Vakvo ne{to od Vlasite vo Bitola nema. 11 Od niv denes ima ostatoci Arnauti.Tie bile naseleni vo arnautmaala/maxirmaala,no ne skiptarska. 12 Bugari bile pripadnici na Ohridskata arhiepiskopija. Pa vakvi bile i Epircite, a vo Epir bila i Arbanija,za avtorot Albanija.Epir bila makedonska zemja.Iako taa vo 1767 godina bila ukinata,Brig-ite=Brzjacite,Brigi bile i Epircite (Vlasite so Arbanite), vo Bitola se ~ustvuvale samo verski Bu-gari. Me|utoa,vo izvorite se govori samo Turci=Muslimani i Grci=Pravoslavni.Tek koga se sozdala dràvata Grcija, po 1830 godina, poimot Grci stanal politi~ki. Sledi Makedoncite da ne sakat da bi-dat Grci, nitu bugarski Bugari ([opi), nikako Srbi, tuku kako otsekoga{ Makedonci, verski Bugari. 13 Srbi bile pripadnicite na Pe}ka patrijar{ija,a bugarski Bugari([opi)na Trnovska patrijar{ija. 14 Brigiskiot=brzja~kiot dijalekt ne moèl da bide bugarski, oti Bugarija pripa|ala vo Makedonija. Taa bila Makedonski Poluostrov. Ova go menala berlinsko-vienskata {kola so Cojne od 1809 godina. 15 Avtorot ne e ~esen, zatoa{to srpskiot jazik ne bil naroden, tuku makedonski jazik na Kiril Solu-nski... Pak, brzja~kiot i {opskiot bile makedonski govori, a makedonski bile Belgrad, Smederovo... 16 Brzja~kiot govor bil razli~en od isto~nobugarskiot, koj bil kako srpskiot. Avtorot ne e dosleden. 17 Vajgand, vo ″Etnografija na Makedonija″, veli: Bugarite vo Makedonija bile popametni od Bugarite vo Bugarija. Za Albancite (Toskite=Skiptarite) toj veli tie bile pointilgentni od Albancite (Ge-gite=Arnautite).Zna~i, toj razbiral Bugari=Arnauti Mongoli i Makedonci so Skiptari Belci. Sle-di toj ovde da govori za Makedonci. Da ne se izumi Bugarija i Srbija bile makedonski, a isto i Epir. 18 Bez germanski falsifikat Sloveni Srbite, Bugarite, Grcite, Vlasite i Toskite bile Makedonci.

8

Drugi po brojnost vo Bitola, po Bugarite, se Muslimanite koi vkupno gi ima 18.000 (bez garnizon), a vo niv ~inat: Turci, Mohaxini i Albanci.19

Aromunite brojat okolu 8.000 lu|e koi voglavno vodat poteklo od razorenite grado-vi: Moskopole, Nikolica i Linotopi, a vo ponovo vreme ima ìteli na Kru{evo koi ovde se doseluvaat. Ovie podatci se procena na avstriskiot konzul, g. Poga~era koj iscrpno se bavi so statistika.

Izgleda deka moite podatoci se zna~ajno preterani vo pogled na brojot na Aromuni-te (13.000) koi sum gi dobil od aromunskite izvori. Ne moè da bide govor za helenizacija na ovie Aromuni, kako navodi Gop~evi}. Sekade vo semejstvata se govori na aromunski jazik, a ne na gr~ki.20 Taka vo Atina se sretnav so eden broj studenti od Bitola koi se sluèle vo me|usebna komunikacija so aromunskiot jazik, iako bile proèti so gr~ki idei. Koga se slu~i me{awe pome|u Bugari i Aromuni, {to vo Bitola e dosta ~est slu~aj, toga{ preva-gnuva sekoga{ bugarskiot jazik kako jazik koj e vo op{ta upotreba vo Bitola, bez obyir dali tatko ili majka e bugarska nacionalnost. Tek vo najnovo vreme zapo~nuva prodor na gr~kiot jazik vo aromunskite i bugarskite semejstva kako posledica na {kolstvoto i zaradi obnovu-vawe na ovoj jazik. Gr~kiot element e zastapen tek vo ponekoe semejstvo. Me|utoa, gr~kata partija navistina e so jaka delatnost na Aromunite vo prv red, ama i na Bugarite i vo po-mala mera na Albancite, i ovaa partija e daleku pojaka duri i od bugarskata, dodeka rumu-nskata propaganda vo Bitola u{te sekoga{ ne moè da se navede nekoj opipliv broj privrza-nici.

Broj na {panskite Evrei iznesuva okolu 4.000. Naj~esto se raboti za siroma{ni za-naet~ii, nadni~ari i nosa~i. Samo mal broj semejstva e imoten. Se zapoznav so eden {panski Evrein koga turskata Vlada go ispratila vo Germanija da studira zemjodelie i koj e podolgo vreme vo Bitola kako bi organiziral ogledna zemjodelska stanica, za {to, me|utoa, ne pri-mil potrebni sredstva.Vo pogled na ovde{nite Evrei toj mi rekol da postoi ogromna razli-ka pome|u niv i Evreite od Solun. Tie od Solun se pointiligentni, rabotni, izvonredni tr-govci, dodeka Evreite od Bitola, leni, neobrazuvani i se vtopuvaat vo valkan{tini i beda.

Prema sopstvenite zapazuvawa mi se ~ini deka ovoj sud e suvi{en o{tar, oti barem evrejskite zanaetlii potpolno se vredni lu|e koi se zadovolni so skromna zarabotka.21

Isto taka, ne e bezna~aen ni brojot na Ciganite, ama ne moàm da navedam egzaktni cifri poradi nivnoto stalno doseluvawe i otseluvawe. Tie ponajpred se muzikanti, potko-va~i, trgovci so kowi ili posrednici vo proda`ba, ama se bavat i so krpewe lonci. Ovie Cigani so golema ve{tina umeat da prodavaat star kow kako nov ili }opaviot kow da go na-teraat vo galop preku kaldrmata. Kupuva~ot, obi~no, suvi{e docna otkriva deka ovakviot kow moè da se razdviì samo so udari na stap.

Me|u Ciganite vladee golema beda. Dirlivo e da se posmatra kako vojnicite od kasa-rnata donesuvaat ostatoci na hrana na svoite obroci a Ciganite se okupuvaat umiluvaj}i se okolu niv da bi gi podelile tie ostatoci. Toa {to Gop~evi} soop{tuva za ovie vojnici na 119. strana, da sekoja ve~er kukaat da bi ja utolile svojata glad: ′Padi{a ~ok ja{a′, e edna glupa nevistina. Vojnicite se dobro nahraneti i toa se gleda po niv. Duri iako im dolàt plati za podolgo vreme, ipak ne trpat nikakvi oskudici vo hranata, duri ni vo najmalite po-stai.

E jasno deka vo eden grad so tolku mnogu razli~ni nacionalnosti mora da se vodi po-liligvinzam. Turski i bugarski jazik gotovo se podednakvo zastapeni. Aromunite govorat, pokraj svojot maj~in jazik u{te i bugarski i gr~ki, a najgolem broj od niv: turski i alban-ski.22 Mnogu razbiraat duri i {panski jazik oti ~ustvuvaat deka ima dosta isti ili sli~ni zborovi kako i nivniot maj~in jaziik. Sosema e voobi~aeno vo pogolemo dru{tvo istovre-meno da se govori so razli~ni jazici. Koga sedev za stolot kaj svojot prijatel, so niv bi go- 19 Turci, Mohaxini (Arnauti) i Albanci (Skiptari): Mohaxir, h=v, a bez v, e samo Maxir ili Maxar, Ungarec=Mongol. Arnautite imale arnautmaala ili maxirmaala.Tie bile Mongoli:Tatari, êrkezi... 20 Se govori za helenski=gr~ki jazik, makedonskiot jazik, koine i od nego refirmiraniot katarevusa, kako i romanski ili latiniziran tn.slovenski jazik.Za Votson romanskiot bil latniziran slovenski. 21 Avtorot ne saka Evreite od Bitola da gi pravi ponepapametni=poneiteligentni kako Mongolite. Bidej}i Temnite,Crnci,Indijci i Mongoli, bile so zaedni~ko poteklo,za nego isto: Bugari=Arnauti. 22 Toj govori za albanski (skiptarski=toskanski), no nikade go nema gegskiot=arnautskiot, maxirski.

9

vorel germanski, so negovara majka gr~ki, so sestrata aromunski, so bratot koj odel vo an-gliska {kola vo Carigrad- angliski. Naredbite na slugite isklu~ivo se izdavaat na bugar-ski jazik (brzja~ki govor, R.I.). Ako nekoj dojde vo poseta, toga{ pove}e se dràt na gr~kiot koj vaì za jazik na obrazovanite lu|e, a vo Bitola navistina dobro se govori, podobro ot-kolku vo najgolemiot broj gradovi na samata Grcija, a jas pove}e sakam da kaàm: vo sklad so knièvniot jazik. Za ova, pred site, se griàt {kolite.23

Gr~kata gimnazija e dobro posetuvana i ima marlivi nastavnici. Ova vaì i za èn-ska {kola ~ija zgrada e poklon na bra}ata Pinika, edno semejstvo koe e naseleno vo Egipet. Edno drugo aromunsko semejstvo, Mu{iko od Bukure{t, ostavila zadu`bina od 20.000 dukati za ma{ka {kola vo Bitola i 8.000 dukati za ènska {kola vo Plaka.24 Najdobrite sloevi na Bitola, koi gi ~inat Aromunite i Bugarite, svoite deca upravo gi ispra}aat vo ovaa {kola. Bugarite poslednite godini vloìle golemi naporu ama isto taka postignale golemi uspe-si, taka da so vremeto }e gi prevazi}at gr~kite {koli. Rumunskata gimnazija ja posetuvaat gotovo isklu~ivo u~enicite od strana i vo nea ima mo{ne malku u~enici od samata Bitola, dodeka nasproti nea, ènskata {kola stalno se {iri.25 I Turcite imaat svoja gimnazija, do-deka Evreite raspolagaat isklu~ivo so osnovni {koli koi se najduvaat vo àlosna sostojba. Decata na imotnite evrejski semejstva posetuvaat gr~ki {koli, a i rumunska ènska {kola ima eden broj evrejski u~enici.26

Osven nacionalna propaganda koja se kanalizira niz {kolata, postoi i religiozna propaganda. Ovde postoj edna amerikanska misija koja e smestena vo mo{ne ubavata ku}a vo koja se odgleduvaat nekolku bugarski i albanski devoj~ina vo duhot na protestantizmot, ra-botlivost i doma}insko gazduvawe. Ponatamu, ovde deluvaat lazaristite koi, izgleda, imaat dosta vlijanie na rumunskata {kola i ja ~ini zna~ajnata prepreka za nejziniot ponatamo-{en razvoj vo Bitola, bidej}i na gr~ko-pravoslavnite hristijani ni{to ne e pomrsko od ri-mokatolicite.27

Vo ovoj grad vladee ìva trgovija i soobra}aj koi ja pospe{uvaat kako mo{ne povol-nata geografska polo`ba na obodot na golemata, plodna Pelagonska ravnica, taka i se vkr-stuvaat pove}e zna~ajni soobra}ajnici. Edna po{tenska soobra}ajnica vodi od Kor~a, preku Bitola vo Janina (Epir), druga preku Kalmara vo Tesalija, treta vo Solun, ~etvrta za Grad-sko prestavuva priklu~ok na po{tata, petata (mada nedovr{ena) vodi preku Ohrid vo srce na Albanija i ponatamu vo krajbre`nite gradovi na Jadran. Nedavno otvorenata èlezni~ka pruga od Solun u{te }e go doprinese potenciraweto na zna~ajot na ovoj grad kako trgovski centar na Zapadna Makedonija i Isto~na Albanija. Izuzetni se: pazarot za ìtarica, sto~-niot pazar i pazarot za kowi. Cenata na ovcite iznesuva 8 marki vo proletta i pa|a na 4 ma-rki vo esen. Za magarinata se bara 20-80 marki, malite, brdski kowi ~inat 100-160 marki, dodeka jakite kowi na doma{nata rasa ~inat 150-200 marki, a ma|arskite 500-800 marki.

Zanaet~iite se grupirani po svoite zanaeti vo odredena ulica kade zaedno stanuva-at, rabotat i ja izloùvaat svojata roba na otvoren, drveni tezgi. Za podobrite godini i no-}i moàt da se vidat nivnite poslenici (vokolku semejstvata ne im stanuvaat vo nekoj drug del na gradot) kako zavieni vo }ebiwa leàt vo redovi na kaldrmata. Ovde nivniot no}en mir pomalku se remeti, otkolku vo vnatre{nosta na tezgite. (Ulic=u lice, vlice ku}a, R.I.)

Nedelnite va{ari (′pazar′) pruàt posebno {arena slika, koga selanite i selankite se oble~eni vo svojata ìvopisna narodna nosija na te{ko natovareni magarina gi donesuva-at svoite proizvodi. Kromidot, piperkata i lukot gi pronajduvaat svoite brojni milenici. Kolku od niv koi moraat da se zadovolat so ne{to proja i malku isprèni piperki, a ipak samo treba da se vidi kako se debeli tie crveni obrazi od Bukovo !!! 23 Imalo samo Muslimani=Turci i Pravoslavni=Grci. Bidej}i gr~kiot vo Grcija se govorel polo{o od vo Bitola, gr~ki narod so gr~ki jazik nikoga{ pred 1830 godina nemalo. Nivniot jazik bil tn.slo-venski. Vo pesnata Mani ima temen vokal koj bil tn.slovenski, kaj Falmerajer e tn.slovenski akcent... 24 Romanija (Vla{ka) so Romanci nemaat ni{to zaedni~ko so Vlasite (Ov~arite) od makedonski Epir. 25 Zna~i, Vlasite od Bitola sakaat da bidat Grci, a Vlasite von Bitola Romanci. Vlasite ne se narod. 26 Vo Bitola imalo gr~ka {kola so makedonskiot koine, a potoa od nego nastanatiot katarevusa. Po-kraj gr~ka {kola imalo i romanska {kola so romanski jazik koj bil latiniziran tn.slovenski jazik. Nikade nema ni{to vla{ko.Pak,vo makedonski Epir se govorel venetski=ilirski=tn.slovenski jazik. 27 Se govore{e za Turci=Muslimani i Grci=Pravoslavni, a ovde i Rimokatolici.Samo verski narodi.

10

Vo Vitola moè eftino da se ìvee vokolku neste ipove}e ~ustvitelen na na~in na pripremawe na jadeweto. Vo sekoj slu~aj morate da se naviknete na lukot i maslinovoto ma-slo, ako sakate da ostanete podolgo na selo. Sekoga{ mora da se nabavi ov~etina i jaretina, a retko govedina i teletina. Ne{to promena donesuva jagnetinata vo proletta i sviwetina-ta zima. Postojat razli~ni vidovi zarzavat koi mi bile nepoznati, a isto taka ne se oskud-eva so ovo{je, kako: smokva, grozje, diwi i lubenici, ama glavni namirnici za prehrana na siroma{nite sloevi na naselenieto e p~enkaren leb (proja). Kompirot u{te ne steknal pravo gra|anstvo.

Klimata na ovoj grad ne e posebna dobra. Vo prolet i esen vladee malarija, a vo leto stoma~na groznica. Uzrocite na mo{ne golemata smrt na naselenieto leì vo lo{iot kva-litet na vodata, baru{tinata koja leì na jugozapad na gradot, so ~esto izlivawe na rekata Crna vo re~nata dolina i voneoprezniot na~in na ìvot na niskite sloevi naselenie. Grad-skata vlast poku{ava da ja podobri ovaa sostojba so toa {to voveduva kanalizacija, a deli-mi~no i vodovod. Duri ne àlele zna~ajni tro{oci da se izvr{i postavuvawe kej uz bre`-nata reki~ka Dragor koja izvira na obli`nata planina Pelister (2599 m) koja e prekriena so sneg do krajot na juli, a protekuva niz samiot grad.

Izgledot na ovie ulici nalikuva na izgled na turskite gradovi voop{te. Zemji{te-to e prekrieno so valkani{tini i izmet. Ako vremeto e do`dovito se zapa|a vo o~aj, kako da se odi ponatamu, a ako vremeto e ubavo mora da se vnimava na nekoj pes da ne mu se nagazi na opa{kata, ili vas da ne ve pregazi nekoj nosa~ na teret ili da ne dobiete udar na nekoj {irok teret koj go prenesuva tovarnoto ìvotno. Pri toa, na pazarot vrvi od lu|e: selani, dokoni vojnici, Tur~inki oble~eni kako ′mumii′, valkani Cigani, èni so ′spakovani′ deca na grb, prosjaci od uàsnite bole{tini, odrpani Evrei, aromunski keraxii vo svoite beli nosii koi gi gonat svoite kowi so glasni povici, trgovec vo frana~ka nosija, se se sudruva i pominuva eden mimo drug, ama nikoj ne e uùrban.

Edna{ sum poku{al da napravam snimka na edna ovakva ìva ulica, ama odma se soz-dala takva gungula da mi pri{ol eden policaec i me zamolil da odustanam od toa.

Za vreme na svojot prestoj vo ovoj grad sklopiv nekolku poznastva. Najnapred, moram da go spomenam avstriskiot konzul g. Poga~er koj mi pruìl aktivna podr{ka vo op{tewe so turskite vlasti i mi obezbedil prijatni ~asovi na najprijatni i najprijatelski moèn na~in.

Ponatamu, od pomo{ mi bile g. Apostol Margarit i negoviot sin Taki, profesori, kako i nekolku u~enici na vi{ite razredi na rumunskata gimnazija, posebno vo pogled jazi-~nite i etnografskite studii na Aromunite.28 Vo odnos na albanskiot jazik osobeno blago-darnost mu dolàm na g. Jerasimos Kirija{.

3. RosnaRosnaRosnaRosna---- ~iflik ~iflik ~iflik ~iflik (17.- 23. maj) Da vo mnogu ne bi zavisel od keraxijata, kupiv eden jak, dobro graden kow. Na àlo-

st,podocna se ispostavilo deka ovoj kow ne bil najpogoen za moite planinski turi, oti imal suvi{no dolgi noze. Vo ravnicata se pokaàlo kako izvrsten trka~ki kow. Trgnav 17. maj so svojot prijatel Perikle vo Rosna. Podnosliviot pat nas ne vodel niz dobro obrabotena ra-vnica na rekata Crna kon Jug. Vo Nego~ani se sklonivme vo anot begaj}i od nevremeto koe izbilo. Ovoj an mu pripa|a na nekoj Aromun, kako {to toa, voostanatoto, skoro sekade e slu-~aj vo ovie delovi na Makedonija. Sopstvenikot so par momci gi obezbeduva rabotite dode-ka semejstvoto ostanalo vo domovinata, vo planinskoto selo, koe go posetuva vo golemite vremenski razmaci. Obi~no, anxijata ima du}an vo kogo na selanite im prodava se mo`ni proizvodi. Negovata zarabotuva~ka e osredna, a bidej}i negovite potrebi i potrebite na negovoto semejstvo e izrazito skromna, se slu~uva so vremeto da moè da se za{tedi pomala suma pari so koi toj se povlekuva vo svoeto planinsko selo koga napolni pedeset godini ì-vot. Generalno zemeno, anovite naro~ito ne se ~isti, ama sum voo~il deka anovite koi gi dr-àt Aromunite se daleku po~isti otkolku anovite na Bugarite ili Albancite.29 28 Vidlivo e deka se raboti samo za romanski jazik, ni{to vla{ko. Romanski bile i grobi{tata, a niv od gr~kite gi deli samo eden pat. Tokmu zatoa Vlasite bile samo Grci i Romanci, bez posebno vla{ko. 29 Avtorot potvrduva, deka Vlasite ìveele vo planinite so dovolno voda.I zatoa tie bile samo ov~a-ri. Brigite=Brzjacite i brzja~kite Skiptari vo ravnicata bile bez dovolno voda, {to ostanala i ni-vna tradicija/navika.Do denes Vlasite ne se zemjodelci,nitu govedari i sviwari,a vakvi bile Brigite.

11

Go prodolìvme patot koga prestanalo nevremeto. Kaj mestoto Sakulevo ja prega-zivme nadojdenata voda na istoimenata reka, a zad mestoto Varbeni preminavme preku most-ot koj e opasen po ìvot. Kameniot lak na ovoj most se sru{il taka da ostanala samo edna staza {irina okolu 30 sm po sredina na mostot. Obi~no se java niz vodata, ama ovoj pat toa ne e mo`no oti potokot bil suvi{e nadojden. Neposredno pred Rosna slegovme od patot i svrtivme na nekoj polski pat koj nas ne odvel vo seloto niz ubavi p~eni~ni poliwa.

Nas ne do~ekal srdit lave` na pes na koj se sjatile selanite da bi gi pozdravile svo-ite gospodari na imoti. Ovaa prilika ja iskoristiv da ja opi{am ~iftli~kata ekonomija koja mo{ne e rasprostraneta na turskoto tlo,30 na na~in na koj sum go zapoznal vo Rosna. Du-ri iako bi se javile izvesni ostapuvawa od odredbite koi ovde vaàt, ipak, generalno, seka-de e ist odnosot pome|u gospodarite na dobrata i selanite.

U{te od daleku moè da se razlikuva ~iflik od nekoe drugo selo.Usred brojni, oni-ski potleu{i se izdignuva edna masivna zgrada vo oblik na kula, koja e oboena vo belo i pre-kriena so cigli. Toa e stan na gospodarot na dobroto vo kogo toj boravi za vreme na svojata poseta. Mo{ne retko e i negovoto semejstvo. Samiot ìvot na ~iftlikot isuvi{e malku e privle~en za pove}eto bogati sopstvenici, a neretko i opasen. Toa se gleda i po toa da na dolniot sprat obi~no nema prozori, a da gorniot e snabden so pu{karnici. Osven toa, ovaa ku}a leì usred dvori{te koe e opa{en so visoki yidovi. Vo Rosna pokraj glavnata kapija postoi i doyidana, nekoj vid straàrnica.

Na sekoe dobro ima pove}e straàri, gotovo sekoga{ Albanci, na koi im se ukaùva prednost za takvi raboti poradi nivnata vernost,puzdanost i hrabrost.Neizmeni~no {etaat po atarot kako dewe, taka no}e da bi go spre~ile polskiot grabe`, ama i da ({to u{te po-zna~ajno) pravovremeno bi ja javile sekoja opasnost od razbojnicite. Ovaa fukara, imeno, e taka drska da prodre vo samo selo, zarobi sopstvenikot na dobroto i za nego iznuduva visoka otkupnina. Vo Rosna vakvi napadi pove}e pati se odbieni.31

Koga edna ve~er zaedno sedevme vo dobro raspoloènie odedna{ se slu{nalo pukawe ispred seloto, na koj odma upla{eno stanale Perikle i negoviot rodnina Taso i odma ja uga-sile lambata. ′Razbojnici′, bilo edino {to mi doviknale vo svojot strav. Odma se poteglo za oru`je i otvoruvawe na pu{karnicite. Site se rasporedivme pokraj sekoja od niv i napnato ~ekavme. Vo dale~inata se za~ulo nekolku hitci. Potoa nekoi pola ~as se pojavile ovie Al-banci i javile deka razbojnicite upadnale vo sosedno selo, ama pak gi odbile. Se mi se ~ine-lo kako mnogu buka niod{to, ama nanovo moèv da vidam vo kakov strav ìveat ovie lu|e od razbojnicite.

Siroma{nite selani malku ili ni{to ne moraat da se pla{at, bidej}i ionaka nema-at {to da izgubat. Toa posebno se odnesuva na onie koi svoite sredstva za ìvot gi zara-botuvaat rabotej}i makotrpno na nekoj ~iftlik.

Zemji{teto, kako i site ku}i na nego pripa|aat na zemjoposednikot koj obrabotuva zemja onolku kolku {to saka, a izvr{iteli mu se kmetovi. Ovie selani dobivaat od 2-5 para volovi, ve}e vo zavisnost od nivniot broj, a toa isto se odnesuva na seme i setva. Od ètvata Vladata go dobiva svojot desetok, a od preostanatite devet desetini se odbija i koli~inata na predadenoto seme, pa tek od preostanata masa se vr{i raspodelba na pola, od koja edna po-lovina pripa|a na selanite, a vtorata polovina na zemjoposednikot. Vo nekoi ~iftlici ne se odbiva seme za setva. Osven toa, selanite se obvrzani na zemjoposednikot da mu ja stavat na raspolagawe svojata vle~na marva, koga ovoj mora da izvr{i pogolema isporaka.

Koga zemjoposednikot e prisuten na svojot imot, toga{ selanite se obvrzani, po red, da go snabduvaat so ìvotni namirnici, kako: so ìvina, jajca, leb itn. Tie stalno gi izdr-ùvaat straàrite. Duri i nim im pripa|a del na zemjata za obrabotka, ama nea besplatno ja obrabotuvaat istite ovie selani.

Kako protivusluga za ovie pokloni, zemjodelecot (zemjoposednikot, R.I.) besplatno im pruà na selanite pasi{ta i ogrevno drvo. Prinosot na lozarstvoto isto taka se deli pome|u zemjoposednikot i selanite, ama cela rabota vo niv ja iznesuvaat samite selani na

30 Vlasite, koi vo anti~ka=etni~ka Makedonija gi prifatile Osmanite, stanale bogata{i, no ne anti-~kite=etni~kite Makedonci. Sledi Vlasite da bidat vo slu`ba na tu|i interesi, a {to vaì i denes. 31 Albancite se ~uvari da go za{titat imot od albanskite razbojnici. ûvarot i aramijata se hrabri.

12

svoite grbovi. Ovde{noto vino e malku oporo, lozjata ne umeat pravilno da go tretiraat i e pravo ~udo prinosite da se tolku bogati iako negata na lozjata e nedostata~na.

Ova dobro e taka golemo da 50 naseleni semejstva ne moàt da go obrabotat, taka go-lemata oblast se dava vo zakup na selanite na sosednite sela koi, na ime porez, imaat ob-vrska naesen da ispora~at edna ~etvrtina prinos. I pokraj toa, 1/3 dobra ostanuva neobra-botena sekoja godina. ′So germanskite selani i podobri orudija prinosot bi se upetstru~il′, me uveruva moj prijatel.32 Uprkos na toa, sumata koja ovoj zemjoposednik ja isplatil na drà-vata na ime desetok iznesuvala vo prethodnata godina 26.000 pjasteri33 (okolu 5.000 marki), {to konsenkvetno zna~i deka vkupniot prinos pari~no bil vreden 50.000 marki. Me|utoa, vistinskata vrednost na ètvata bila zna~ajna povisoka, oti zakupcite desetkite, spahiite, sakaat vo taa prilika i ne{to da zarabotat. Te{ko hristijanin da moè da se bavi so vakvi raboti, oti begovite gi smetaat so svoeto privilegirano pravo, koe pove}e im donesuva ot-kolku iznosot na nivnite dobra (roba).

Najgolem broj ~iftlici pripa|aat na muslimanite, ama ipak ima i hristijani i ne-kolku Evrei koi gi poseduvaat. Selanite gotovo sekoga{ se Bugari, vo Albanija toa se hri-stijanski i muslimanski Albanci, vo Epir Grci. Nasproti niv, Aromunite ìveat slobod-no na svoite planini. Samo vo predelot Muzakija postojat Arumuni od plemeto Far{erio-ti koi rabotat na ~iftlicite. Osven toa, ima dosta Cigani koi se vraboteni na dobroto ili kako kmetovi ili kako selani i koi tuka se naseleni. Ova se odnesuva na Sredna Alba-nija.34

Klimata vo Rosna e mo{ne dobra, blaga i zdrava. Ovde nema groznica, za razlika od Bitola vo kogo se javuva. Preku ravnicatasekoga{ duva veter so umerena ja~ina taka da let-nite è{tini mo{ne lesno moàt da se podnesat. Ne oskudevaat ni vo do`dovite.

Selanite se leni, valkani i la`livi. Odrastuvaat gotovo bez ikakvo obrazuvawe, samo mal broj od onie koi umeat da ~itaat.Za nastavata ne se ~ini gotovo ni{to.Bidej}i toa ne im e od korist, gubat sekakvo intersuvawe da se borat za znaewa.35 Nivnata marlivost bi bila od korist samo na zemjoposednikot, pa zatoa pove}e i ne rabotat od onolku kolku im e potrebno za sopstveniot ìvot.

Dvadeseti maj bila proslavata vo ~est na evangelistot Jovan. Za taa prilika usred selo se sobrale ukraseni selan~i~ki koi mesele lebovi (′poga~i′) koi dobivaat oblik na te-psii vo koi se pe~at. Oblikot im e trkalezen, okolu 1/2 m vo pre~nik, so ivica debela okolu 6 sm. Koga se pojavi àr toj se stava vo tepsijata a preku nea se stava poklopec od bakar. Po-toa se ova se zavrtuva so è{kiot àr i pepelot dodeka lebot se pe~e. Koga im prijdov na ovaa grupa devojki so svojot fotografski aparat da gi snimim, najpove}eto se razbegale pr-ed {to uspeav aparatot da go stavam na nogarite. I onie preostanatite moèv da gi spre~am da odat edino uz upotreba sila. Taa ve~er sum soznal od eden me{tanec za razlogot na nivno-to begawe: veruvale deka imam frane~ki, ′~arobni′ aparat, so koj bi moèl da gi vidam ′in natura′.

Sledniot den bilo strièweto na ovcite na koe nas ne povikal eden selanec. Ovde se na{le i rodninite i poznanicite da bi pomognale vo strièweto na ovcite. Za taa pri-lika se koli jagne i po izvr{enata rabota nastanuva ~asteweto pri {to prile`no se pie prepe~enica. Mnogi u~tive izreki, koi se slu{nale od strana na najednostavni lu|e pri pi-eweto, predizvikalo taka moe divewe da ednostavno ne bi sakal da gi navedam.36 U{te koga se pribliùvavme na ovaa ku}a, vo presret ni izlegol doma}inot so pozdrav dobrodojdovte, 32 Pak, bidej}i Vlasite ne bile zemjodelci i sto~ari, so niv stopanstvoto bi se isu{ilo, propadnalo... 33 Pjasteri=pja steri: pjati=pqati=plati steri=s teri, stateri=s ta teri, so ista makedonska osnova. 34 Se gleda deka pot~ineti bile pravoslavnite domorodci, a vakvi bile i vo Epir,ovdeka Grci, {to va-èlo i za pravoslavnite brigiski Arbani,avtorovi Albani,no ne Osmanite=Turcite i nivnite Vlasi. 35 Do denes se govori, Makedoncite bile Grci, Srbi i Bugari. Me|utoa, Grcija, Srbija i Bugarija do 1912 godina, koga Makedonija bila razdelena, izgraduvale {koli i za Makedoncite da postanat Grci, Srbi i Bugari. Naprotiv, Vlasite u~ele gr~ki i romanski, no ne vla{ki, a nemalo ni skiptarski {ko-li. Se kaà, ″Turci imaat svoja gimnazija″, vo koja se u~el Osmanoviot jazik. Ovoj bil Mehmedov jazik. Pak, toj bil novopersiski, vo koj Mehmed Karaman vo 13 vek vnesol turski=mongolski zborovi. Bidej-}i Balkanskiot=Makedonskiot Poluostrov bil pod Osmanite, koj nemale turski jazik,nemalo narodi. 36 Avtorot se divel na preobilnite izreki na brigiskite=brzja~kite tradicii samo od posledeno doba

13

a zad nego stoela negovata èna. Pri prilika vleguvawe vo sobata sledel u{te eden pozdrav, a vo trenutokot koga sedevme na tepihot- tret pozdrav i toa sekoga{ so isti zborovi. Potoa eden selanec na doma}inot mu go pruìl {i{eto so rakija, pri {to rekol: ′Na tvoja slu`ba, ~orbaxio′. (Toga{ se spomenuva imeto !)

Doma}in: ′Dobro ti bilo i nek′ ti dragi Bog podari sre}a′ Selanec: ′Amin′ ! (Site prisutni izvikuvaat isto, duri i muslimani, i se krstat.) Doma}in: ′Da se blagosloveni poliwata′ Selenec: ′Amin′ Doma}in: ′Nek′ poìveat vku}anite i ìvotnite′ Selanec: ′Amin′ Doma}in: ′Neka ovcite ostanat ìvi i nek′ se mnoàt, nek od edna bidat iljadi, a

onoj koj gi nema, da dobie stotina′. Selanec: ′Amin′ Doma}in: ′Boè blagoslovigi <blagotnata> (proizvodite na ovci kako: mleko, put-

er, sirewe) i nek′ se pojade vo zdravje i sre}a′ ! Selanec: ′Amin′ Doma}in: ′Za tvoe zdravje′ ! Selanec: ′Blagodaram′ Koga doma}inot otpil, toj na selanecot mu go pruà {i{eto od kalaj (koj se vika

′pogur′), koj ima isto tolku ako ne i pove}e èlbi na srceto, pred {to ako doma}inot e ne-oènet, na kogo mu saka dobra i bogata èna i mnogu zdravi deca. Taka ′pagurot′ popoleka kruì. Potoa kruàt ladni jadewa, a lu|eto ne se sramat pri zemaweto hrana.

Brzo mi pominalo vremeto na ovoj ~iftlik posveteno na turskite i albanskite istraùvawa kako izletite vo okolinata zaradi orientacija.

4. Izlet za NeveskaIzlet za NeveskaIzlet za NeveskaIzlet za Neveska (23.- 29.maj) Dvaesettreti maj vo 08 ~asot go napu{tiv Rosno vo pridru`ba na svojot prijatel Pe-

rikle i eden Albanec.37 Ja prope{a~ivme ravnicata vo pravec jugozapad, a potoa sme svrtile ju`no vo edna pomala dolina koja nas ponatamu ne vodela pokraj seloto Leskovec(koj e na glas poradi pla~kawe) vo Negovan ubavo mesto so 150 ku}i naselen so Albanci od Epir (Ar-girokastro). Ova razdale~ina od Rosno do Negovan iznesuva 2 ~asa od.38 Vo nego, isto taka, se najduva okolu 20 aromunski semejstva. Ova mesto postoj tek nekolku 30 godini. Najgolemiot broj na ma{ki na ova selo e vraboteno vo Rumunija kako tesari.39 Edna{ godi{no tamo doa|a ispraten i gi zema parite za izdrùvawe na semejstvata koi ostanale vo mestoto.

Popot nas ne primil prijatelski i ne po~estil so kola~iwa od jajca i neobrano mle-ko. Ve}e mislev da trgnam koga se pojavil zaptijata i go pobaral mojot paso{. Ni najmalku ne sum bil vo neprilika iako toga{ ne sum pobaral turski paso{ koj se koristi vo vnatre-{nosta na zemjata. Shodno na negovite instrukcii trebalo da me odvede vo Florina,40 i te-legrafski da se raspra{a za mene kaj policijata vo Bitola. Ako ni toga{ ne dobie zadovo-luva~ki informacii, toga{ moè da dojde po mene vo Neveska. Potoa sum oti{ol. Perikle i Albanecot ostanale. Poradi toa unajmiv dvajca fahrizaptiii za pridru`ba. Se odelo uz-brdo so edno pat~ence, a potoa sme vo {uma. Nabrzo morav dlaboko da se sagnuvam kako gran-kite na kro{nite ne bi me oborile, a naskoro sme bile prinudeni i da gi raztrgnuvame gra-nkite kako voop{e bi moèle da pomineme. Ama najgore nas te ne o~ekuvalo koga izlegovme id ovaa {uma i trgnale niz planinskiot obronak so izlokan staza od do`d. Sre}no sme po-minale preku najopasnoto mesto, koga nestanalo tlo ispod kopitata na zadnite noze na mojot 37 Na avtorot Albanecot mu bil ~uvar, pes, a Albancite bile postavani za ~uvari, pesovi. Denes Al-bancite,na neprijatelite na pravoslavieto,pravoslavni se makedonskite Rusi,opstoile ~uvari,pesovi. 38 Vajgand govori za Vlasi i Albanci vo Epir.Za Barlet Albanija bila vo Epir.Spored Barlet, Epir bil makedonski, a ilirski jazik bil tn.slovenski jazik.A bidej}i vo makedonski Epir cela toponimija bila samo na tn.slovenski jazik,toj i negovata viensko-berlinsko {kola se samo 100% falsifikatori. Pa nikoga{ nemalo vla{ki i albanski narodi.Vlasite i Albancite se odrodeni Belci=tn.Nesloveni. 39Bidej}i najpove}eto Vlasi i Albanci odele vo Romanija, tamu so romanskiot jazik se romanizirale. 40 Patuvaweto bilo vo 1889. i 1890. godina.Imeto Lerin vo Florina bilo promeneto mnogu po 1913 god. Toa bilo napraveno od avtorot, koj se sluèl so literatura: na kraj. Isto taka, za Bitola stoi Bitoq.

14

kow. Vo toj trenutok ne bilo mesto za skokawe, taka da izvitkav napred {to pove}e sum mo-èl, a so zaedni~ki napori kako kowot, kako i zaptiite koi go vle~ele, uspeavme da se izba-vime od ovaa opasna situacija. Gi prokolnav svoite pridru`nici {to voop{to trgnale na ovaa staza za da so pre~icata bi go skratile patot za eden ~as. Dali delot na patot bil po-dobar. So pridru`nicite sum razgovaral na gr~ki jazik a potoa so durbinot im go pokaàv eden pastir na sosednoto brdo koe go napasauval stadoto, na{to po~nale sneblivo da vikat na aromunski jazik. Tek toga{ sum primetil deka bile Aromuni. Mi raskaàle deka Arumu-nite vo Negovan vodat poteklo od Belkamen. Po dvo~asovniot mar{ od Negovan stignavme vo Neveska.41 Srede~no sum do~ekan vo ku}ata na Jansku42 Kerane, koga sum go poznaval u{te so svoeto prvo patuvawe. Nabrzo se sobrale prijatelite i poznanicite kako bi me pozdra-vile.

Polo`bata na ovo selo e sosema draèsna. I ova selo, kako vostanatoto gotovo site aromunski sela, leì na strmniot planinski obronok koj se spu{ta vo dolinata na svojot goren del vo pravec Sever. Mestoto e opkruèno so {uma i so~ni livadi koi so bogati iz-vori gi napojuvaat so voda, ~ija tempertatura varira od 7 do 9° R. Samo eden od izvorite, po ime ′Šoput d′ingjos′43 ima temperatura od samo 5,8° R. Ladnosta na ovaa voda moè da se objasni so okolnosta deka na brdoto Vi~u (na ~ij obronok leì ova selo) i leto moàt da se vidat nekoi mesta pokrieni so sneg.

5. Zaslugi na Halil RafitZaslugi na Halil RafitZaslugi na Halil RafitZaslugi na Halil Rafit----pa{apa{apa{apa{a (Bitola, 30. maj- 1.juni) Proslavata Bajram mi pruìla prilika da go posetam toga{niot valija Halil Ri-

fat-pa{a. Me primil mo{ne qubezno i mi obe}al podr{ka vo sekoj pogled. Naàlost, po-sle se po nekolku dena bil otpovikan od svojata polo`ba. Toa bil ~ovek koj vo vremenskiot period od tri godini ja vr{el vlasta na op{to zadovolstvo na hristijanskoto naselenie. Pod nego, cela oblast Bitola bila edina vo svekolikata Turcija vo koja moèlo da se patu-va so izvesna sigurnost. Stalno gi progonuval razbojnicite,44 niv samo gi ubival, a kako opomena na drugite, nivnata glava ja nabijal na kol. So toa obezbeduval mir i red i go vovel institutot ′Fahri-zaptije′ ({to zna~i ′naoruàni lu|e′) koi se regrutirale od naselenieto na selata i bile odredeni da gi {titat, so {to i na hristijanskoto naselenie mu e pruèna prilika ne samo so oru`je vo race da se odbrani od razbojnicite, tuku i da se sprotistavi na napadite na muslimanite.45Pod Rifat-pa{inata vlast sekoj pretstavnik e kaznuvan bez ob-yir na svojata religiozna pripadnost. Se slu~uvalo imotnite Turci da se osuduvaat na kazna fizi~ka rabota na regionalnite pati{ta, dodeka siroma{nite se kaznuvale pari~no.So toa ja izboril qubovta i po~ituvaweto na hristijanite ama i omrazata na Turcite,46 te pod vlijanie na blagorodni{tvoto im po{lo za raka do go sklonat i na negovo mesto da dovedat takov ~ovek pod ~ija vlast povtorno smeele da prodolàt so nekazneti progonuvawa i podja-remuvawe na hristijanite, Fahri-zaptije odma se otpovikani, e zabraneto nosewe na oru`je, a nedolgo potoa se pojavile i razbojnici, (kako {to moèlo da se o~ekuva), koi so poedini begovi duvale vo ist rog.47 Rifat-pa{a, vidno obeshrabren, dozvolil vo Elmirki (vo koj e premesten) rabotite da te~at so svojot tek, kako {to toa, voostanatoto, e obi~aj vo cela Tu-rcija. Pa ipak, sega e postaven za Minister za vnatre{ni raboti. Mo`da u{te toga{ spoz-nal da e uzaludna borba protiv vreànoto mislewe deka hristijanite se robovi na muslima-

41 Poimite se na jazik na Belci, tn.slovenski, no ne skiptarski i vla{ki, trorasni jazici, sram za be-lata rasa. Istoto e za germanski jazik.Sledi Germanite da gi poznavaat gotskite=albanskite zborovi. 42 Jansku=jansk u=brigiski(brzja~ki)dativ.Kaj Belcite nikoj drug osven Brigite=Brzjacite e u=dativ. 43 [oput...kako i temniot vokal se tn.slovenski, no ne tn.neslovenski, a niti semitski, a semitski zbo-rovi bile na Crnci vo latinskiot jazik. Spored Vlainkata Fanija Papazoglu, Epirci bile semitizi-rani Pelazgi. Toa govori romanizirani Epirci (Vlasi i Albani), a Vajgand veli, Vlasite i Albanci-te bile ″bra}a″. Za potsetuvawe, romanskiot bil latiniziran tn.slovenski jazik, kako gr~kiot koini-ziran tn.slovenski.Me|utoa,nejzinite Vlasi imaat arnautski zborovi,{to vaì za albanskiot, koj bil trorasen jazik, toa tokmu poradi mongolskite Arnauti. Albanskite avtori gi odbegnuvaat semitski i mongolski zborovi na temnite rasi. Istoto vaì i za Vlasite.Nivnite jazici se samo trorasni jazici. 44 Rabojnici bile Albancite. Tie od Arbanija=Albanija=Skiptarija doa|ale da pla~kaat vo Bitola... 45 Pravoslavnoto naselenie bilo napa|ano samo od muslimanskite razbojni~ki bandi, a samo albanski. 46 Otsekoga{ Albancite kako muslimani bile samo Turci. Toa vo R.Makedonija bilo i po 1950 godina. 47 Albancite bile pro~ueni begovi i vojni stare{ini. Tokmu zatoa tie bile zloto... na pravoslavnite.

15

nite. Duri iako ova mislewe ne e {iroko zastapeno vo gradovite na morskiot breg koi so-obra}ajno dobro se povrzani so nadvore{niot svet, ipak taa itekako e zastapena vo vnatre-{nosta i po nego tamo{nite muslimani se ravnat.48

Bidej}i sebi si obezbediv turski paso{ i pismo so preporaka se vrativ 1. juni vo Ro-sno. Tek 3. juni od Florina mi ispratile pridruùva~ bidej}i lokalniot kajmakam tvrdel deka za ova nema ovlastuvawe, oti Rifat-pa{a vo me|uvreme e otpovikan. Samo so energi~en demar{ na konzulot od Bitola- g. Poga~era , imav da mu zablagodaram deka kajmakamot popu-{til na mojata èlba.

Svrha na ovoj izlet bila vo toa li~no da se uverim {to e vistina vo prikaznite koi sum gi slu{al za Vlasite od planinskiot predel Karaxova. Se govorelo deka se muslimani i govorat so mo{ne sli~en jazik na da~kite Rumuni.49

6. Izlet na Vlahomeglen i vra}awe vo BitolaIzlet na Vlahomeglen i vra}awe vo BitolaIzlet na Vlahomeglen i vra}awe vo BitolaIzlet na Vlahomeglen i vra}awe vo Bitola (4.-25.juni) Utroto 4. juni vo 06 ~asot, trgnavme pri vedro vreme na na{iot pat. Sum ponesol sa-

mo edna dupla ko`na ~anta koja visela od dvete strani na sedloto i edno }ebe, so obyir deka sum nameruval mo{ne brzo da se vratam. Vo brziot kas se odelo kon Banica koja leì na podno`jeto na brdoto, otkade so dobar pat koj so okuki vodi napred, pristignale do prevojot kaj Gorni~ova. Po dvo~asovnoto javawe kratko se zadràvme da bi popiele kafe. Koga zad sebe ja ostavivme ′kulata′ (straàra za nadyor na pati{tata so naoruàni vojnici) udrivme so pr~icata kako pobrzo bi dospeale do dolinata. Od toa mesto imavme pogled na maloto ezero Petresko.Potoa pe{ se spu{tivme na patot. Po kratko vreme stignavme do druga kula. Ottamu patot e lo{ da ~ovek mora da se ~udi kako po nego voop{to moàt da se dviàt ko-li. Goli steni leàt na dnevna svetlost poseani so eden sloj oblutki, {to, vsu{nost, pri pluskovite se pretvora vo dno na korito na mo}en potok. Povtorno sme slegle od patot i okolu 10 ~asot bile na severozapadniot breg na ezeroto Ostrovo. Vo galop sme projavale so peskovitata povr{ina koja se najduva ispred sevrniot breg i pominale pokraj ìvopisniot ostrov koj se najduva okolu 100 m od bregot. Toa vo me|uvreme postanalo poluostrovo poradi niskiot vodostoj na ezerskata voda, i po pola ~as dojdovme vo Ostrovo kade se odmorivme za ru~ek. Ribi i kola~iwa od jajca odli~na ni prijale. Koga sum se raspra{uval kaj anxijata za naselenieto, mi odgovoril: ′IMIS KSEVROME ROMEIKA′ (govorime gr~ki);50 so toa sakal da izbegne da kaè deka se Bugari, a istovremeno ne sakal direktno da kaè deka se Grci. Ova selo broi 100 bugarski i 50 muslimanski ku}i.51

Okolu 13 ~ go prodolìvme patuvaweto so stazata koj vodi preku brdoto i dospeavme na onoj ist drum koj vo {irokiot lak go zaobikoluva Ostrovoto poradi visokiot prevoj. Pr-ed {to na toa postanavme svesni, odedna{ se naobla~ilo i po~nalo da pluska so takva sila da odedna{ se ~ustvuvav deka sum voden i da nemam vreme da go raspakuvam }ebeto i da go pr-efrlam na sebe. Zapravo sme javale prema dolinata od ~ii bo~ni obronki vodata se slivala vo kaskadite. Za kratko vreme vodata go preplavila patot do ~lenkite, te sme na{le za sho-dno da go prodolìme svojot pat. Se ~ustvuvav mo{ne neudobno bidej}i sum nosel ko`ni pa-ntaloni koi bile vovle~eni vo visoki ~izmi. Naravno, ne potraelo dolgo, a ~izmite ve}e bile ispolneti so voda, dodeka ko`nite pantaloni bile potpolno vodeni.

U{te dolgo po prestanokot na nevremeto se potsetiv na negovite posledici na naj-neprijaten moèn na~in. Okolu 15 ~asot stignavme vo Vladovo. Brzavme da {to pred sti-gneme vo Voden bidej}i mi se ledile vodenite ali{ta, pri {to na mene ne moèlo da se

48 Do denes za Albancite pravoslavnite se robovi. Toa se gleda vo R.Makedonija, samo za nea ima Ram-koven dogovor, od 2001 godina, bez finansiska ramka, Albancite samo kako muslimani da parazitiraat vrz pravoslavnite Makedonci, ovie i za niv za se da pla}aat. Pa ova delo e na Evropjani so SAD-~ani. 49 ″Poblisku za narodot i jazikot }e najdete vo moeto delo ′Vlahomeglen′, Lajpcig, 1892″. Me|utoa, vo Meglen bile naseleni Mongoli.Sledi vo Meglen da imalo temnoteni ov~ari,preseleni i od Kavkazko. 50 Se potvrduva, nikoga{ nemalo gr~ki narod, niti helenski, tuku samo romejski so romejski jazik. To-kmu zatoa za Atiwanite glaven grad bil samo Konstantinopol.Pa seloto Atina do 1767 godina bil pod varo{ot Ohrid, a i gradot Atina vo 1836 godina pod sobornata crkva ″Sv.Dimitrija″-Bitola. Isto ta-ka, Vajgand govori deka vo Bitola,vo 1924 godina, gr~kiot jazik se vikal rumejka.I toga{ nemalo Grci. 51 Avtorot ne kaùva {to se muslimanite. Pa tie bile samo Makedonci. Iako tie spored avtorot go-vorele bugarski jazik,tie za nego ne bile Bugari. Bugari bile samo pravoslavni, pripadnici na ukina-tata Ohridska arhiepiskopija. Se potvrduva, do 1767 godina imalo Bugari, a potoa Grci i Muslimani.

16

ostavi vpe~atok nitu ubavinata na rekata koja protekuvala niz dolinata, niti ìvopisnata vegetacija koja ja priredila ovaa rajska oblast na Voden. Okolu 16 ~asot odjavavme vo tesni-te i valkani sokaci na Voden.

Po kratko barawe, ja pronajdovme ku}ata na dobrostoe~kiot Aromun koj se vikal \o-r|i Dimitri ôko, ~ija adresa ja soznav pri prilika na svoite prestoi vo Neveska. Me pri-mil gostolubivo. Mojata prva grià se sostoela vo toa da se presle~am. So pomo{ na garde-robata na svojot doma}in brzo se preoblekov vo bugarski selanec. Potoa izlegovme, poseti-vme nekolku uspatni kafani koi se najduvaat na poznatata trasa na Voden, otkade se pruà prediven pogled na nizinata koja se pod nea se {iri i koja e obrastena so ìvipisni raste-nija. Sme piele razli~ni rakii so koi edino moàm da se zablagodaram {to ne sum navlekol nastinka od {to se pla{ev.

Celiot grad e protkaen so pritokite na rekata Krema koi ùborej}i se obru{uvaat vo dlabinata vo vid na mali ili pogolemi vodopadi. Klimata na Voden e najzdrava. Se gleda-at oèlteni lica na ìtelite koi dosta mora da patat od groznica. Glavno zanimawe na na-selenieto ~ini odgleduvawe na svileni bubi. Godi{no se proizveduva okolu 200.000 oka ~a-uri. Vo tesnite ulici ~ovek ima problem da gi izbegne tegle~ka marva koja e natovarena so granki na crnici.

Gr~kata partija ima ne{to privrzanici me|u Bugarite vo Voden, a samiot grad isto-vremeno e sedi{te na vladikata. Ama ova ne e od qubov prema Grcite ve}e od strav od Tur-cite i od vladikata.52Tek vo posledno vreme se vtemeluva nacionalna-bugarska partija.53 Tu-rci ovde ~inat negde okolu edna tretina naselenie, ~ij broj iznosi okolu 14.000 du{o.

Slednoto utro go posetiv kajmakamot da bi mu go predal svoeto pismo so preporaka, ama i da bi go zamolil za edno novo pismo i suvarija zaradi pridru`ba vo oblasta Meglen.

Ovaa molba ja odobril mo{ne nerado. Se sumwalo vo mene (kako sum slu{nal po po-vratokot) deka sum avstriski oficer koj do{ol ovde da bi videl kade moè da se postavat topovi. Nikoj ne moèl da svati deka sum do{ol zaradi Aromunite vo kr{evitata Karaxo-va. Tek po podne i nekolku urgencii, se pojavil suvarot.

Pome|u gradinata i nasadite na crnici trgnavme vo pravec na sever, nekolku pati go pregazivme potokot, a potoa trgnavme kon severo-istok pronajduvaj}i go seloto Lukova~ na brdoto, i prodolìvme za Dragomance vo koe stignavme vo 14 ~asot. Ottuka po~nuva nizina-ta ′Bugaro-meglen′. Uzdu`nata osa na ovaa nizina poa|a od Dragomanci, vo pravec severo-is-tok, do Fu{tani i ima dolìna od okolu 25 km, dodeka {irinata na nizinata varira pome|u 5 i 10 km. E zatvorena so planinski masivi koi se spu{taat okomito prema nejzinite obodi od koi se slivaat mno{tvo potoci i poto~iwa koi istovremeno obilno ja natopuvaat nizi-nata kako {to se Slatina, Gulena Reka i Belica i koi, spojuvaj}i se vo eden vodotek, te~at ponatamu pod imeto Meglenica. Za{titeni polo`bata na nizinata dobro tlo i izda{nost vo voda uslovuvaat kako rasko{na vegetacija i golema plodnost taka godi{no da moàt da se sobiraat i tri ètvi. Samo izuzetno pa|a sneg. Naselenieto najgolem del go ~inat ′pomaci′, te. muslimanizirani Bugari,54 koi isto taka se poznati kako vredni zemjodelci.

So nizinata sme projavale vo kas doa|aj}i kaj seloto Koturian edino izvi{uvawe koe str~i od nizinata na koe nekoga{ senao|alo utvrduvawe, potoa pominavme kraj nadojde-nata Belica i okolu 18 ~asot stignavme vo glavno mesto Subotsko koe ima okolu 200 ku}i- najpove}e muslimanski. Smestuvawe pronajdov kaj aromunskiot srebredelec Teodora Mi-{ala;55 kowot go ostaviv vo anot.

Skoro vo sekoe pogolemo mesto moè so sigurnost da se pronajde eden ili pove}e Aromuni koi se bave so srebrodelstvo, ili kako anxii ili du}anxii. Taka e i ovde. Bile pet osobi od Kru{evo i Megarovo koi zaedni~ki iznajmuvale edna soba za kona~ewe, kade i jas 52 Stoi za strav od vladikata na Carigradskata patrijar{ija oti od 1767 godina pove}e ja nema Ohrid-skata arhiepiskopija. Pa sledi Makedoncite da se borat da ja vozobnovat Ohridskata arhiepiskopija. 53 Bugarska dràva so nacija samo od 1908 godina. Sledi navedenoto na avtorot nema nikakva istoriska osnova.Do denes Makedoncite, Srbite, Bugarite...me|usebno se razbiraat, tie se eden narod, {to ne va-ì me|u Germancite, na primer Prusi i Bavarci. Tokmu zatoa pi{anoto na germanskite avtori e laga. 54 Pomaci bile Makedonci, verski muslimanizirani Bugari, naslednici na Ohridska arhiepiskopija. 55 Avtorot veli Aromun,zna~i Vlav.Me|utoa, negovoto prezime e samo na jazik na Belci, tn.slovenski. Toj nikade ne kaùva, nitu }e kaè, deka vla{kiot jazik, kako i germanskiot, se trorasni jazici, sram.

17

sum prona{ol mestence za se, dovolno golemo da moàm da se ispruàm, so toa pred {to na ovakov na~in na smestuvawe mu davav prednost vo odnos na valkanite anovi.

Selskiot stare{ina tolku dolgo me zadràl da tek narednoto utro, okolu 9 ~asot, moèv da go prodolàm patot, dodeka voda~ bil eden vojnik. Pregazivme pove}e potoci i za-stanavme pove}e pati trgnuvaj}i kon severnite obronci na nizinata preminuvaj}i pokraj mestata: Servian, Izvor i Kastanski, a okolu 12 ~asot stignavme vo mestoto Fu{tani. Koga se oprostuvav od svojot pridru`nik- eden Pomak, se slu~ilo ne{to ne~ueno, deka mi go od-bil ponudeniot bak{i{. Na moite brojni patuvawa po Turcija ova bil prv pat takav slu~aj i ostanal eden.56

Go posetiv selskiot stare{ina da bi pobaral vojnici. Odvaj da mi go otvoril paso-{ot a ve}e me ′povlekol za jazik′. Bev iznenaden, ama ipak svativ {to sakal. Vo mojot paso{, naime, e titula ′doktor′ prevedena so ′hekim′ (lekar),57 {to go navelo kako takov da me tre-tira i od mene da pobara lekarski sovet. Nesum moèl da go odbegnam a da ne probudam sum-livost deka imam mo`da laèn paso{; voo~iv deka nego vo svoeto leno na na~inot na ìvot nego ni{to ne mu nedostasuva drugo tuku do dvièwe. Go sovetuvav sekoe utro da se trie na ladno a na ve~er odi na izvor topla voda koja se najduva visoko na brdoto, kako i pomalku da pu{i. Toa bila terapijata koja sum ja prepora~al na ovoj de`mekaston Tur~in. I inaku, se-koga{ koga sum bil zamolen za lekarski sovet ({to po~esto se slu~uvalo) go davav veruvaj}i deka toj moè da bide baran odgovor.

Na toa popodnevie se pribliìv so dvajca vojnici na svojata sakana cel na patuvawe - Vlahomglen. Moralo da se izka~uva pove}e stotina stopi da bi se do{lo do drugata nizina. I ovaa e voram~ena na obroncite na Karaxova na koja se najduvaat dva prevoja- eden na seve-roisto~nata a drugata na jugozapadnata strana. Ovaa nizina, me|utoa, e znatno pomala: dva ~asovi od dolga i pomalku plodna otkolku {to e Bugaro-meglen. I ovde, isto taka, se odgle-duva svilena buba, a tamo{nata piperka se prodava na site strani.

Sredi{te e naselbata Nonte koja broi 450 ku}i i od Fu{tani e oddale~ena 11/2 ~as od. Turcite ova mesto go nazivaat Notke, ama ipak mnogu sumwam vo toa deka ova mesto ′Σvwria′ kako {to Kedrenos go spomenuva (ed Bonn, II, 462) ili kako {to g-din Jiri~ek pret-postavuva deka vo osnova e nazivot bugarsko ′N@TE′ od {to turskiot naziv e samo prilago-den oblik, a i od druga strana zatoa {to negovata polo`bavo podno`jeto na visokoto, str-mno brdo ne e pogodna za polo`ba utvrduvawe, te mesto koe Kedrenos go spomenuva pove}e treba da se traga na porano spomenatiot prevoj kaj Kosturiona ili nekoe brdo koe se najdu-va severno od Fu{tani. @itelite se muslimani Vlasi koe se zanimavaat so zemjodelstvo i grn~arstvo. So svojata eftina grn~arija patuvaat daleku naokolu.58

Seloto nekoga{ bilo hristijansko, na {to ukaùvaat malata ni{a vo yidovite koi bile nameneti za postavuvawe na ikona na svetcite; isto taka, ureduvaweto na starite ku}i potpolno e hristijanski. U{te sekoga{ se za~uvani ru{evinite na nekoj manastir ili cr-kva. Duri i Boì} u{te sekoga{ se slavi, a hristijanskite imiwa sosema se voobi~aena po-java. 59 ′Kako naselenieto na Nate postanal turski′ se opi{uva na sleden na~in vo bugarski-ot Zbornik, III, 198; ′I sega, u{te sekoga{, ima vo seloto stari lu|e koi bile svedoci ili koi slu{nale kako izgledal preminot vo novata vera na nivnite tatkovci, {to zna~i nasta-not ne bil postar od 100 do 120 godini. Na nedelata Veligden vladikata drèl vo crkvata bo`ja slu`ba. Ne znam kako se slu~ilo da lu|eto koi se najduvale vo crkvata odedna{ se na-{le opkruèni so turski vojnici. Vladikata dal da se prenese porakata na turskiot zapove-dnik so koj ovoj se zamoluval ipak da se dopu{ti da se zavr{i bo`jata slu`ba. Koga misata se zavr{ila, vladikata izlegol nadvor, ama mesto selanite da gi pozdravi so <Hristos vo-

56 Avtorot navede pridru`ba od Makedonci (Grci) i odrodeni Makedonci (Skiptari, Vlasi...),a za prv pat najde Makedonec, koj bil gord na svojot makedonski izvoren govor, a naslednik na Ohridska crkva. 57 Hekim=lekim=le~im. Se potvrdi, tn.turski jazik bil brigiski=brzja~ki, so pove}e strani primesi. 58 Bidej}i Vlasite bile ov~ari, muslimanskoto naselenie bilo romanizirano i mongolizirano, kako {to bile i Vlasite (Ov~arite). Pred toa tie bile domorodci, Makedonci, so jaziik na Belci, tn.slo-venski. Site navedeni nazivi se na toj jazik, tn.slovenski.Istoto vaì i za: Σvwria=Svwria=sviwria. 59 Bidej}o Carigradskata patrijar{ija imala mal del na Trakija, drugite delovi bile na Ohridskata arhiepiskopija, so tn.staroslovenski jazik.Toa bile: Elada...Tesalija...Makedonija...Epir so Arbanija.

18

skrsna>, kako {to toga{niot den bil obi~aj, im se obratil so: <Selam alejkum>. Selanite najnapred bile zaprepasteni, a potoa, ohrabreni so primerot na vladikata, zaedno so vojni-cite otpozdravile: <Alejkum selam> <Dobro bra}a>, re~e vladikata, <{to bi bilo podobro: da postanete Turci i taka da imate svoja èna i deca, zadrìte svoe imawe, ili da ostanete raja i da vas ve ubijat ? Ako mene me pra{ate, }e vi dadam sovet, da go izberete prvoto a i jas so vas′. Selanite oti{le so svojot vladika, od nego napravile pa{a i bez rezerva postanale Turci, a onie koi toa ne go sakale, odbegnale vo drugo hristijansko selo.60

Mada ova naselenie e prevedeno vo Islam tek na krajot na prethodniot vek kako bi go izbeglo tla~eweto na Turcite, ipak onolku hristijansko naselenie mi se àlelo deka mnogu preobrateni i denes gi nadminuvaat Turcite vo okrutnosta. E za~udewe kako brzo, vo ovie relacii, pretvoruvale vo Turci, duri i po nadvore{niot izgled, a naro~ito {to se od-nesuva vo dostoinstveno drèwe, obi~ajot i oblekata. Edino dobro go so~uvale jazikot.61

Po doa|aweto sme smesteni vo edna mra~na {tala, taka da moravme da e delime so ko-wite. Ve}e se priviknav na pomislata deka tamu }e ja provedam no}ta koga se pojavil meanxijata Musta Bej- edna gospostvena starina, na kogo kajmakamot na Voden mu ispratil pismo, i me povika da dojdam vo negovata ku}a kade edna soba mi e stavena na raspolagawe i za mene dobro vodel smetka.

Ovde prv pat go slu{nav dijalektot koi kratko }e go nazivam ′meglenski′.62 Lu|eto ovde go nazivaat svojot jazik ′vla{ki′ isto kako i Vlasite na Istra,63dodeka ostanatite Vla-si na Balkanot govorat ′arumene{te′.64 Bidej}i vo muslimanskite ku}i ne moèv da ostanam podolgo a da ne pre~am, slednoto utro odjavav kon Borislav- mesto koe se najduva na nekoj ~as javawe prema Isto~niot kraj na ravnicata. Od sigurnosni razlozi, me pratele pet pol-jaci (~uvari na sela).

Selceto broi samo 45 ku}i i prestavuva ~iftlik mesto na Nonte. Otsednav kaj sel-skiot prvak Du~uj. Ovoj mi raskaùval za svoeto trpenie, za toa kako gi ′iscicuvaat′ gospo-darite na Nonte, za Vladata, za poljacite i vojskata vo premin, i za toa kako vo bespomo{en bes moraat da imat ′skrsteni race kako vo vre}a′. Najve}a beda vladee vo selata. Se sretnu-vaat samo ednospratnici, dve ili tri semejstva ìveat vo edna gotovo mra~na soba. Nivnata hrana se sostoi od p~enkaren leb, luk i kromid, sirewe i mleko. Meso ima edino vo sosem osobeni priliki.

Toa popodnevie go posetiv bli`noto mesto Lugunzi (Lunzi) i sledniot den vozdi-gnatoto mesto O{in. Od O{in otidov vo draèsen manastir koj se najduva vo {uma i vo ko-go ìveat vo mir, edni pokraj drugi, tri kalu|eri i {est kalu|erici. Tamu ni{to ne sum na-{ol interesno. (Toj ne kaùva na koj jazik se bilo vo manastorot, R.I.)

Nave~er povtorno se vrativ vo Borislav i drugata no} ja pominav vo edna tesna so-bi~ka zavitkan vo svoe }ebe, a preku toa pokrien u{te so ov~ko krzno, taka o{triot veter koj prodiral ni{to ne moèl da mi napravi. Poljacite spiele pri temperatura od 8° R, vo ladno, bez nikakvi posledici.

Denot 9. juni, vo nedela, trgnav nazad. Se ubediv sam sebe deka vo ovoj kraj mora u{te edna{ da se vratam i toa na podolgo, kako bi moèl da go zapoznam ovoj interesen dijalekt, so obyir deka toga{ ne sum bil pripremen za podolog prestoj.65

Na moe pra{awe za pesnite i bajkite, me upatile na ′vla{kiot′ u~itel, na ′gr~kata′ {kola vo ′bugarskoto mesto′ Tu{in. Dojavav nazad vo Nonte, ru~av so Musto Bejo i za to~no

60 Zna~i, nemalo turski narod, tuku turska vera, a sprotivna na hristijanskata so tn.slovenski jazik. 61 Avtorot potvrduva, deka Makedoncite do 1767 godina bile Bugari, potoa Grci, a so islamot Turci. 62 Avtorot kaà, Vlasite ne bile od Makedonija, tuku od Epir.Sledi vo Meglen ne moèlo da ima vla-{ki dijalekt, tuku Meglencite, kade imalo i Mongoli...Pa vo Meglen bile romanizirani po 1767 god. 63 Na Brigite simbol im bil pr~ot. Sledi od Brigija vo Istra da se prenese sibolot pr~ so Kirilica, a so lavot od Solunsko Glagolicata vo Dalmacija. Epir bil so pr~, kako Brigot Aleksandar Makedon-ski,a Brig bil Pir od Epir,{to vaèlo i za Georg Kastriotis.Pak,is Skiptarite bezuspeh go bri{at. 64 Vlasite, balkanski Aromuni i avtorovi, se samo odrodeni Belci=tn.Sloveni so trorasen latinski. 65 Makedoncite, kako domorodci vo Makedonija, imale dijalekt. A bidej}i Vlasite vo Makedonija od Epir do{le od krajot na 18 vek, vo nikoj slu~aj ne moè da se govori za vla{ki dijalekti. Tuku Vlasi od pove}e epirski mesta,so pove}e epirski tn.slovenski dijalekti,niz Makedonija bile romanizirani.

19

pola ~as dospeav vo Tu{in. Uzgred da bide re~eno, ova mesto e edino bugarsko mesto vo Vla-homeglen. Odma go pronajdov u~itelot i toj, navistina, mi recitiral edna podolga pesna koja izgleda ja slu{nal od svojata baba. Na fanstati~en na~in pesnata prikaùvala kako Rimjanite do{le vo Dakija i vo Turska. Jazikot na pesnata bil me{avina dako-rumunski i ovde{niot dijalekt. Nabrzo priznal deka toj e li~en sostava~ na ovaa pesna.66 Podolgo bil vo eden rumunski manastir na Atos i tamo go nau~il rumunskiot jazik i istorija.67

Po kratkoto zadrùvawe odjavav vo Fu{tani kade go sretnav glavniot turski slu-`benik vo {etawe; radosno mi go soop{til blagotvornoto vlijanie na napravenite masaì na ladno. Ottamu sum vratil petmina poljaci i go prodolìv svoeto patuvawe do Subotsko, kade po ~etiridnevno vozdrùvawe od meso moèv da se oporavuvam vo jagne{ko pe~ewe. Aromunite pak me zele kaj sebe, ama marlivo go naplatile svoeto gostoprimstvo.

Slednoto utro pobrzav ponatamu. Me pratel samo eden pe{adinec koj (da bi stopala-ta mu ostanale suvi pri preminuvawe na rekata) go povikal obli`niot selanec od poleto da go prenese. Okolu podne pristignavme vo Voden kade slu{nav deka zapravo toa utro nekoi razbojnici do smrt go pretepale nekoj ~ovek.

Sledniot den go iskoristiv izletot na vodopadite i manastirot koj se najduva vo ni-zinata i bev bogato nagraden so izgledot na predivnata priroda. (Manastir a bez jazik, R.I.)

Vo sreda 12. juni javav za Rosno so istiot pat po koj dojdov. Vo blizina na meanata slu{nav pukawe na nekoja presmetka pome|u vojnicite i razbojnicite, pri {to trojca poto-wi se ubieni. Ista ovaa banda razbojnici prethodnata ve~er kaj Rosno najprvo opla~kala a potoa i ubila dvajca aromunski keraxii.68

Denot 17. juni go napu{tiv Rosno vo pridru`ba na Taso Robe, rodnina na mojot pr-ijatel i eden Albanec,69 koj nas ne dopratil do Nego~ani. Po kratkiot odmor go prodol-ìvme patot. Koga ve}e dojdovme pred seloto, Taso primetil deka vo anot go zaboravil svojot dolg pi{tol. Bidej}i sum bil podobro opremen za javawe, brzo pobrzav nazad da go ze-mam, dodeka Taso popoleka prodolìl. Vo dolgiot galop itav po Taso, ama ne sum primetil, koga vo povratokot po nego se svrtiv, mostot pred seloto neposredno pred toa se sru{il, ili bar, primetiv tek toga{ koga bilo predocna da go zastanam kowot. Vo sna`niot skok kowot ripnal na strana preku provalijata. Pri prilika na doskokot dolgiot kundak (koj po-radi dolìna ne sum go nosel vo bisagot tuku za pas) sna`no me pritisnal taka da mi se smr-a~ilo pred o~ite. Poku{av da go prodolàm javaweto par ~ekori dodeka Taso doa|al, a po-toa morav da slezam. Se spu{tiv na livada nekoe vreme, a potoa poku{al da javnam, ama bo-lot pri prilika na javaweto bilo tolku intezivno da gotovo se onesvestiv. Ostanav da le-àm na patot vo nekoj {ator na patari, dodeka Taso na mojot kowot odjaval vo Bitola, {to pobrgu moèl (koj bil oddale~en nekoi 15 km) da bi do{ol so kola po mene. êtiri ~asovi sum leèl vo ovoj {ator, postavuval ladni oblogi i se predaval na najcrnite misli oti, ako pove}e ne bi bil vo sostojba da javam, toga{ bi moral da odustanam od svoite patuvawa. Ko-ne~no se pojavila dolgo sakanata kola so koja se prefrliv vo Bitola, bez nekoi naro~ito ja-ki bolki, a tamu ve}e vladeelo vozbuduvawe i zagriènost na moite prijateli, bidej}i ve}e se pro{iril {epotot za ovoj incident. 66 Zna~i, vla{ki (ov~arski), a vakvi ima na siot Makedonski Poluostrov do rekata Dunav, a od 1809 godina i Balkanki Poluostrov. Vlavot vo mestoto na anti~ka=etni~ka Makedonija, naslednici na ma-kedonskata narodna=bulgarna Ohridska arhiepiskopija, bil u~itel vo ′gr~ka′ {kola kade se predavalo na makedonskiot Ptolomejov Aleksandriski jazik koine, a od 1868 godina i na eladskiot katerevusa. A katarevusa bil reformiran koine. Koine bil po smrtta na Aleksandar Makedonski. Za negovo vre-me Balkanot, Mala Azija...bile pod nego. Sledi Rimjanite nikoga{ ne do{le vo Turcija. Bidej}i Ca-rigradskata patrijar{ija vladeela so koine na del na Trakija, a Ohridskata so Pe}kskata i Trnovska-ta patrijar{ija so tn.staroslovenski na Balkanskiot Poluostrov, a spored avtorot Vajgand, starobu-garskiot=tn.staroslovenski bil vo Vla{ka=Romanija, bilo mo`no latinizirawe na tn.slovenski go-vori na Belcite vo Epir...Makedonija...Dakija...Vla{ka samo po 1767 godina,nikako porano.Dokaz e {to u~itelot pesnata li~no ja sostavil.Zatoa se ona {to toj pi{i za negovoto latnizirawe e po 1767g. 67 Atos vo Makedonija bil pod Ohridskata arhiepiskopija so tn.staroslovenski, kako {to bilo so Vl-a{ka. Vo Vla{ka, koja bila tn.domovina na tn.germanski tn.Sloveni, romanskiot jazik bil samo lati-niziran tn.slovenski govor. Romanskata istorija bila za romanizirawe na tn.domovina na tn.Sloveni. 68 Razbojnici bile Skiptarite muslimani.A i vo 20 i 21 vek.Pa duri razbojni~ki bandi od Skiptarija. 69 Germanskiot avtor ne e ~esen, koga toj Albanec misli na Toska=Skiptar,no nikako na Gega=Arnaut.

20

Lekarot mi pruìl ute{no uveruvawe deka bolot nabrzina }e pomine. Morav da le-àm vo krevet nekoku dena, ama ve}e 26. juni moèv da pojdam na pat, mada toa najprvo bilo taka da se vozev vo kola, a ve}e 3. juni povtorno da go javnav kowot. Ipak, so meseci nesum bil vo sostojba da ripnam, niti da tr~am.

Denot 21. juni so sebe zedov eden sluga. Toa bil Aromun od Vlahoklisura, pod imeto Naki Vu~u,70izu~en konduraxija71 koj pomalku znael da ~ita i pi{i osven na maj~iniot jazik, vladeel u{te turski, bugarski i gr~ki. Mada neposredno pred toa e pu{ten od zatvor vo koj pominal 11 meseci poradi nekoi politi~ki proma{uvawa, ipak bez oklevawe go zedov vo slu`bata i nikako ne sum imal osnova da se pokajam za toa.

Toj bil nizok ~ovek so sna`na gradba, so pametni i dobrodu{ni o~i i se dokaàl ka-ko domisliv, marliv i po{ten. Vo Klisura72 ja ostavil svojata èna i dete i me pratel po moite patuvawa.

7. Kru{evoKru{evoKru{evoKru{evo (26. juni-3.juli) Nautro vo 6 ~asot otpatuvav od Bitola vo eden ′Landauer′, dodeka Naki javal pokraj.

Patot vodi najprvo so trasata za Prilep, potoa se odvojuva na levo, ama ipak sekoga{ se dr-ì na podno`jeto na planinskite lanci koi okomito se spu{taat vo ravnicata odej}i od Se-ver kon Jug. Brzo sme napreduvale so ovie polski koli, iako ~esto moravme da preminuvame pokraj dupki na patot ili zamo~varenoto zemji{te. Po pet~asovnoto patuvawe stignavme do eden an na novozavr{enata delnica, koja vodi od Prilep kon Kru{evo, kade podolgo se za-dràvme kako bi se osveìle. Naàlost, osem jajca i rakija ne bilo ni{to drugo. Vo 15 ~a-sot go prodolìvme svoeto patuvawe ponatamu so ovoj umetni~ki poloèn, lokalen pat, koj so mnogu krivini postepeno vodi na povisoka nadmorska visina. Bidej}i kolata se dvièla mo{ne popoleka, go isprativ Nakija napred, da bi moèl da me izvestuva. Ve}e pred selata vo presret mi izlegle u~iteli i u~itelki i me pozdravile. Na edna okuka na patot bil, po-staven pogolem broj u~enici koi protivno na lokalnite obi~ai, a vo znak pozdrav, gi simna-le svoite fesovi.73 Direktorot na {kolata- gospodinot Sterju Joaneski74 me zel kaj sebe vo ku}ata. Za vreme na moeto osmodnevno prestojuvawe toj i negovata sopruga me negovale i se grièle za mene na taka lubezen na~in da ne moàm dovolno da im bidam blagodaren. Pri prilika sobirawe i tolkuvawe na jazi~niot materijal isto taka od pomo{ mi bile i drugi gospodi, kako Vangeliu Petrevsku i Ta{ko Ilievsku, koi go steknale imeto na svoite pu-blikacii na aromunski jazik.75 Naàlost, mnogu sum bil spre~en vo rabotata poradi napad-ot na groznicata koja traela celo vreme na mojot prestoj.

Kru{evo leì vo eden ′visinski lonec′, koj e ispolnet so ku}i koi se amfitratra-lno76 izdigaat edna iznad druga. Na ju`nata strana se najduva vozvi{enie koe e vrameno so prekrasnata bukova {uma, dodeka izgledot na ostanatite strani gi dotaknuvaat samo golite 70 Avtorot ne e ~esen, oti toj re~e ″Bugaro-meglen″, a ovde ″Vlahoklisura″. Takvi nikoga{ nemalo. Toa bile samo makedonski Meglen i makedonska Klisura. Dvete se izgovoruvaat na dene{nite makedo-nski govori, nikako na vla{ki, zatoa{to vla{kiot sledi po 1767 godina, a Klisira e od starata era. Toga{ najstari bile Brigite,a Brigi=Brzjaci bile epirskite Vlasi i epirskite Skiptari so dativ-u. 71 Kondur=kon dur imale anti~kite Makedonci, {to e na dene{en makedonski: kon samo tn.slovensko. 72 Zna~i, imalo Meglen i Klisura.Vo Epir,od kade bile Vlasite i Skiptarite,za klisura se veli dere. Me|utoa, vo vla{kiot i {kiptarskiot jazik nema imenski glagol dere, toj do denes opstoil na jazikot na Belcite, tn.slovenski: dere=de re, re + ka = reka=rika=riga, nariga; Erigon=e rig on=an, koja bila Crna Reka, koja koga te~i (=t e~i), taa rika, taa e~i. Pa vo Pelagonija, do Crna Reka, bil grad Derion. 73 Makedoncite kako najsirmasi, a i denes, nosele kapi i {amii.Bogatite Vlasi,koi bile vo slu`ba na Osmanite, {to vaèlo i za nekoi imotni Makedonci, site bile Grci, a kako Osmanite nosele fesovi. 74 Avtorot ja zaskrivuva vistinata, vo Bitola, Trnovo...Kru{evo imalo romanska {kola. Vo Bitola ima romanska crkva i romanski grobi{ta, ni{to vla{ko, zatoa{to nikoga{ nemalo vla{ka dràva. Bidej}i imalo romanska dràva, Romancite do golemite sili intevenirale, Romanija=Vla{ka da im pomogne na svoite Vlasi. Pa do denes Romanija so Grcija se rasprava, Vlasite bile Romanci, a ne Grci. 75 Se govori za aromunski jazik, vsu{nost romanski jazici, kako latinizirani tn.slovenski govori niz Balkanot i Vla{ka, a so brigiskiot dativen u koj bil vo tn.staroslovenski jazik, naslednik na koine. 76 Za da se potvrdi deka anti~ki=etni~ki Makedonci dokaz e tn.slovenski poim teater=te ater=a ter= tera; Mediteran=medi ter an=on: medi=meda=me|a, koja e me|u kontinenti; ater=eter: v + eter = veter. Sledi medicin, od medit=med it=et, a it=et e treto lice ednina brigisko. Pa medot se koristi za lek. Apoteka=a po tek-a. Po utvrdenoto oboluvawe, e lekot.Tokmu toj e apotek=po tek na oboluvaweto itn.

21

steni, osven na Zapad na koj ovoj ′lonec′ e otvoren i ovozmoùva pogled na Prileskata nizi-na (Pelagonska kotlina, R.I.), kako i na nekoga{noto uvrduvawe koe se najduva ispod gradot i od kogo ostanale samo odvaj vidlivi tragovi.

Ku}ite se solidno gradeni so polno golemi prozori,vnatre se ~isti i ubavo uredeni. Vo nekoi ku}i se sretnuva duri kreveti {to e prava retkost ne samo vo vnatre{nosta na Turska tuku i vo golemite gradovi, bidej}i e obi~aj da se spie na tepisi, pri {to osobata e poluoble~ena ili potpolno oble~ena i zamotana vo }ebe. Ogledalata, garni{nite i name-{tajot isto taka ukaùvaat na odredena imotnost.77 Vo kafanite duri ne nedostasuvaat bi-lijar, a moè da se nara~a i pivo. Govedina, teletina i jagnetina ovde moète polesno da na-bavite otkolku vo pogolemata Bitola.78

Vo minatiot vek Kru{evo bilo samo eden ~iftlik kogo Aromunite od Moskopole i Gramoste go otkupile za 400.000 pjasteri.79 Vo ovde{nite relativno zdravi i sigurni mesta permanetno se doseluvale Aromuni od Plake, Mecova, Linotopa i Nikolice80 progoneti od svojata domovina na krajot na minatiot vek so stalnite pritisoci i pla~kawa.81 Podocna se naseluvale i Bugari ~ij broj postojano raste ne samo poradi doseluvawe od ravnicata, tuku i poradi golemiot broj deca vo semejstvata.82 Naselenieto se sostoelo od 7.000 Aromuni, 4.000 Bugari i 800 Albanci,83 {to vkupno e 12.000 du{i. Ova mesto go izdrùvaat dvajca glasnici- eden za Rumunija a drugiot za Konstantinopol, kako bi posreduvale vo po{tenski-ot soobra}aj na trgovcite so svoite semejstva koi ostanale doma, bidej}i so redovna po{ta ne moè da se poveri ispra}aweto na parite.84

Najniteresno e {to Kru{evo moè da ponudi este rezbarijata vo drvo vo glavnata crkva.85 Propovednicata i yidot koi go odvojuvaat brodot od altarot- takazvani ′templon′ go izrabotil eden edini ~ovel vo razmak od 20 godini na prediven i fin na~in, so polno vkus. Vo ovie rezbarii vo drvo taka i vo filigranski raboti vo srebro se iskaùva ume{nosta, 77 Vo Pelagonija, vo atarot na selo Velu{ina, tn.Porodinska Tumba, postoela ku}a od 6.000 g.p.n.e. so cela pokuwnina, za {to govori avtorot. Tamu bilo najstar tn.hamburger. Na~inot na gradba na ku}ata do denes e brigiski=brzja~ki, a vakvi ku}i se najduvale vo Brigija (...Bitola...Kru{evo...Ohrid...Mo-skopole...). Makedoncite vo Pakistan bile Brigi, koi ne go poznavale germanskiot poim Sloveni. Ko-ga nivniot vladetel Mir=mir, Omir=Omer=Homer, brigiski bez h, do{ol vo R.Makedonija, rekol, taa e nivna domovina, nikoja druga. Nivniot jazik bil brigiski.Toa {to ne go prifa}aat Germanci e sram. 78 Se toa uni{tile divite Kontintalci, koi bile kanibalisti, kradci i ubijci, se do denes. Tie ne si go poznavaat svoeto poteklo. Tie od i preku Balkanot se naselile vo kontinentot, koj ne bil naselen. Toa bilo so balkanski doma{ni ìvotni (govedo, kow, sviwa, ovca...). Tokmu i pivoto bilo balkansko. 79 Prethodno avtorot kaà za utvrduvawe. Od toa naselenieto begalo na povisoko...Verojatno, Vlasite kupile nekoj ~iftlik. Pa tokmu Kru{evo da bilo vla{ko i ne drì, a i samoto ime Kru{evo e staro, pred Vlasite tamu da se naselat. E poznato, imiwata se nosat vo novata naselba, kako {to niz kon-tinentot, vo Britanija...Skadinavija...Danska...Germanija ima brigiski...:Vardar,Morava, Dragor, Kor-ab, Durmitor,Veles(Vels), Frigija=Frizija=Brigija...Me|utoa, Vlasite vo Kru{evo ni{to ne donele. 80 Poimite se tn.slovenski. Za potseta, vo Brigija ima Plakenska Planina, koja e vnsena vo ″Ilijada″. 81 Za Vajgand Albancite (Skiptarite) i Vlasite se ″bra}a″. Niv gi progonuvale Skiptari, muslimani. 82 Vo ravnicata e zemjodelstvo i sto~arstvo (govedarstvo i sviwarstvo), a na visinite samo ov~arstvo. Bidej}i Kru{evo bilo visinsko,toa bilo samo ov~arsko,a na visoki mesta i Makedoncite bile ov~ari. 83 Skiptarite velat deka Vlasite bile Albanci. Najdobar primer bil i Pitu Guli, koj za Vlasite bil Vlav, a za Skiptarite Albanec. Do denes nieden Vlav toa ne go osporil. Vajgand veli, Vlasite i Alba-ncite (Toskite) bile ″bra}a″. Pa tie kako Epirci i drugo ne moèle da bidat, tuku samo Epirci. Sle-di za drugi avtori, i Vlasite vo Bitola da se Skiptari (Albanci).Duri za Vajgand,tie bile Traki itn. 84 Vlasite bile samo Romejci so jazik rumejka na glavniot grad Carigrad i negovata patrija{rija, {to bilo samo po 1767 godina, {to vaèlo i za naselenieto na seloto Atina...Isto taka, po sozdavawe na Romanija, tie bile i Romanci. Vo 19 i 20 vek Romanija bila bogata. Tek na krajot na 20 vek, koga Elada bila primena vo Evropskata zaednica, taa Vlasite gi predala na ciganska (buzu~ka) i maxirska Elada. 85 Avtorot se {to e makedonsko go proglasuva za bugarsko, iako bugarska dràva nemalo se do 1908 go-dina, za da ima bugarska nacija. Isto taka, toj govori za Aromunite, koi gi narekuva Makedonoromani, iako tie ne se od anti~ka=etni~ka Makedonija. Sekako, toj ne kaùva, deka vla{kiot jazik Vlasite go poznavaat samo onie koi go u~ele romanskiot jazik i toa razli~no kolku nego go nau~ile. A toa bilo samo vo Otomanskata Imperija, koja ja narekuva Turcija. Pa takva dràva dotoga{ nikoga{ nemalo. Iako nikoga{ do 1913 godina nemalo negova albanska dràva so svoj narod, za nego i takvi postojat. Vidlivi se zlostorite na berlinsko-vienskata {kola, koi do denes ne prestanuvaat. A bez Makedonci.

22

dar za invencija i istrajnost na aromunskite rakotvorci, koi na{le pat kon najatraktiven izraz iako rabotele bez uzor i {kola.86 Obrabotuva~ite na srebro so poteklo od Kru{evo se sretnuva na najrazli~ni mesta vo Turcija i Grcija.87 (Crkva bez nejziniot jazik, R.I.) Na vozvi{enieto ispred seloto stoi edna nova crkva koja ja podignale nacionalno nastroeni Aromuni.88 Me|utoa, po nejzinoto osvetuvawe i otvoruvawe na aromunski, a ne na gr~ki jazik, vladikata dal isto taka da se zatvori, taka da i denes stoi neiskorsitena. Bor-bata pome|u gr~kiot element i nacionalnata samosvest ovde se vodi naro~ito intezivno, ama ipak gr~kata strana odnesuva golema prevagnost.89

Denot 28. juni okolu 22 ~asot nave~er se slu~ila strahovita bura, neboto nalikuvalo na more od plamen, gromovite sna`no udirale vo ovoj ′visinski lonec′ a grad se sru{uval glasno prskaj}i. Koga sum oti{ol kon prozorot mi se ukaàl rasko{en prizor: site prozo-ri bile osvetleni i ostavale vpe~atok namerno reìrana iluminacija. Niedna druga ve~er nesum imal takov prizor, oti ovde naj~esto se odi na spiewe odma po zalezot na sonceto, a da prethodno da ne se zapali svetlo. Slednoto utro mi pokaàle mno{tvo bravi pri {to naj-~udno bilo toa da sekoga{ bile pogodeni dve sosedni: edna golemina na sliva, a druga gole-mina na zrno gra{ok. Se uveriv sam deka toa ne bil slu~aj, tuku delovite bile napraveni na toj na~in udarot di gi razdvojuva. [tetata vo samoto Kru{evo bile e znatna bidej}i najgol-emiot broj na prozori na ju`nata strana bil pokr{en, ama u{te polo{o bilo dolu- vo nizi-nata na edno {iroko podra~je, bila kompletno uni{tena ètvata na sirama{nite bugarski selani.90

Treti juli se vrativ vo Bitola, ama ne vo udobni koli marka ′Landauer′ tuku vo po-rano opi{ani taqigi. Koga stignavme na glavniot prilepski drum go javnav kowot, bidej}i bev umoren od klackawe i taka ponovo po~nav da javam, bez obyir {to bilo malku naporno, dodeka za toa vreme Naki bil radostan {to moè da se oporavi vo kolata od o{troto sedlo.

8. Okolina BitolaOkolina BitolaOkolina BitolaOkolina Bitola (5.-11.juli) Peti juli nave~er javav vo sru{tvo poznanici od Bitola kon seloto Tarnovo i Me-

garevo koi se najduvaat okolu 6 km zapadno od Bitola. Dvete gotovo isklu~ivo aromunski so okolu 6.500 ìteli. Poradi visokata, zdrava polo`ba na severniot obronok na planinata Pelister ovde se naselile i pribli`no 40 muslimansko-albanski semejstva.91 Generalno: ovde rado doa|aat lu|e koi boleduvale od groznica. Duri iako dvete mesta, koi se odvoeni so eden mal potok, ne ostavaat nekoj naro~it vpe~atok, kako Neveska i Kru{evo koi vo pogled na lokacija se nesporedlivi poubavi, ipak i ova mesto se sosem ubavi, imaat kaldrmisani ulici, simpati~ni ku}i i draèsni crkvi. Vo Tarnovo se najduva i eden manastir so lazaret za bolesnici. Vo crkvata Ligarova mi e pokaàn drvorez koj go drvorezbaril istiot maj-stor. Kaj u~itelot Buja i negovata èna se zapoznav so dragi i gostoqubivi lu|e koi ogneno me podrùvale vo moite studii. Do docna se zadrùvavme na ulicite i vo kafeanite da bi 86 Vla{ki rakovtorci nema, tuku brigiski=brzja~ki i mija~ki. Mija~kite se najpro~ueni.Ne slu~ajno, Vlasite da gi prisvojuvaat mija~kite rakotvorci. Na Brzjacite i Mijacite ne im se potrebni Epirci. 87 ″Uz ova, da se sporedi slika I i II vo deloto ′Aromuni′, II tom, kade se prikaàni ′templon′ i fi-ligranski raboti″. Me|utoa, avtorot ni{to na navede za rezbarijata. Sledi, vla{ka rezbarija nemalo. 88 Avtorot e predrzok, zatoa{to nikoga{ vla{ka dràva nemalo i niv nikoga{ za takva ne gi intere-siralo. Za dokaz, deka nikoga{ nemalo takvo ne{to e sledniot dokaz: Vlasite vo Grcija denes se najgo-lemi Grci. Vo avtorovata Albanija site tn.Nealbanci se borat za svoite prava so svoj jazik...Ova ne-vaì samo za Vlasite. Tie vo avtorovata Albanija se samo Grci, u~at gr~ki i se zaloùvaat za svoite gr~ki prava. Vo R.Makedonija Vlasite se Grci i Romanci. Vtorite ne da se malcinstvo, tuku i tie se Grci. Vlasite vo Bitola odat na priemi kaj romanski i gr~ki ambasadi, tie se vo romanski i gr~ki ko-nzulati.Tie se vraboteni vo gr~ki firmi,Kosmofon...Na gozba vo Korzo tie odat kako Grci i Romanci 89 Nikoga{ ne postoel aromunski jazik, niti aromunska nacionalna samosvest, tuku samo sî romansko. A toa bilo samo od dràvata Romanija. Me|utoa, gr~koto ne bilo od Atina, tuku od Carigrad, koj bil glaven grad naRomejcite=Romancite.Sledi Grcija kako dràva da se bori za gr~ko duri samo vo 20 vek. Koga toga{ ne bila bitna Grcija,a bugarska dràva nemalo se do 1908 godina, avtorot {to pi{i e laga. 90 Avtorot govori za siroma{ki bugarski selani. A bugar=b ugar. Tokmu ridot koj e neploden se ugari, a vo Mala Azija ima ridovit Ugarit=ugarit-i. Sledi Maks Fasmer da pi{i, deka ridovite nosele ime Bulgar,bez l Bugar.Pa narodot=bugarinot bil selanec,koj bil siromav.No ne Vlavot,koj bil samo Grk. 91 Vajgand bil vo pravo, Vlasite i Albancite bile ″bra}a″. Pa tie kako Epirci i drugo ne moèle da bidat.Sledi tie niz Makedonija da se naseluvaat vo isti gradovi,sela...Preselbite bile vo 18 i 19 vek.

23

moèle da ja posmatrame proslavata Ivanden, koj ovde e naro~ito sve~en (ef. ′Aromuni′, II tom, s. 129). (Tarnovo=Tirnovo=Tir novo, R.I.)

Sledniot den, okolu ve~erta, se vrativ vo Bitola. Vo tekot na narednata nedela nameruvav da prevzemam ne{to podolgo patuvawe niz

Sredna Albanija {to iziskivalo so sebe da ponesam ne{to pove}e baga`, poradi {to smetav za neophodnost da nabavam u{te eden kow. Uz pomo} na eden stru~en Aromun kupiv za 9 liri (180 marki) edno jako, mlado ìvotno. Koga trgovijata bila zavr{ena, prodava~ot mi dal ne-{to kosa od grivata i opa{kata i edna pari~ka {to naro~ito trebalo da gi ~uvam na kowot dobro da mu odelo.

Da bi gi isprobal izdr`livosta i ume{nosta na kowot vo iska~uvawe po planinite sledniot den otidov na izlet kon selata i manastirite okolu Bitola koi se najduvaat na strmite vozvi{ini, a me pratil Georg Robe- brat na mojot prijatel Perikle. Najprvo sme ja-vale pome|u vinogradite kon ubavo poloèniot imot Smilovo, a potoa bez pat i staza kon seloto Bukovo kade sme svratile kaj eden gostilni~ar koj govorel ne{to germanski nau~u-vaj}i go za vreme na svoeto dolgogodi{no prestojuvawe vo Rumanija. Potoa svrtivme kon ma-nastorot Sotiri, kade ima izvorska voda, a ottuka kon manastirot Hristifor koj sluì ka-ko nekoj vid vozdu{na bawa. Odovde po neobeleàniot pat dospeale do izvorot Ek{isu (Ki-seqak, kis. voda, prim. prevod.) koj se najduva vo podno`jeto na brdoto. Ovde, okolu izda{-niot izvor, mora da se pobara nekoe mesto, u{te ako e razubaveno so nekoj privremen podi-gnat objekt, toga{ bi se uìvalo vo prijatno, vkusna kiselica. Naj~esto tuka e prisuten i nekoj gostilni~ar kaj kogo moè da se dobie rakija. Ova mesto mnogu potsetuva na Bitola, i toa vo praznicite. Tek koga po ~etvoro~asovnoto, gotovo neprekinato javawe po lo{i pati-{ta, stignav vo Bitola, moèv da bidam mo{ne zadovolen so u~inokot na svojot nov kow, bi-dej}i ovoj ne bil umoren, a pred se oti se dokaàl kako pouzdan vo javawe po planinite, te mirno moèv da mu se poveram. (Ni{to za jazikot na crkvite i manastirite so objekti, R.I.)

Javav 9. juli popladne so Takija Margarit, so svojot sluga i eden Albanec vo aromun-sko selo Niòpole, vo kogo stignavme po 11/2 ~as po dobar pat. Niz seloto protekuva potok-ot Dragor koj {umi i ùbori a ~ii izvori se najduvaat na obi`niot Pelister. Seloto ima okolu 2.000 ìteli koi najgolem del pripa|aat na plemeto Gramosli. Ipak ima i izvesen broj Far{erioti i okolu 20 muslimansko-albanski semejstva. Eden od tamo{nite u~iteli ima samo edno uvo, dodeka drugoto mu go otsekle razbojnicite za vreme na zarobeni{tvoto oti ne moèl da soberi pari za otkup. Na kraj go oslobodile vo uveruvawe deka kaj siroma-{kiot {kolski u~itel ne bilo {to da se zeme. Tie razbojnici ne bile Albanci, tuku negovi me{tani- Aromuni.92

Aromunskite sela vo blizina na Bitola leàt grupirani okolu Pelister, i toa: Ta-rnovo i Megarevo prema Sever, Malovi{ta prema Zapad, i Niòpole prema Istok, dodeka sledni bugarski sela leàt daleku ponisko, so obyir na nivnite ìteli upateni na zemjode-lstvo, dodeka Aromuni svoite sredstva za ìvot gi sozdavaat kako trgovci vo Bitola, Make-donija ili vo inostranstvo. Vo tamo{nite sela ima mo{ne malku sto~ari.93 (Tarnevo i Me-garevo denes Trnovi i Magarevo. Bugarite ponisko kako zemjodelci, Vlasite ov~ari..., R.I.)

II POGLAVIE Patuvawe niz Sredna Albanija. Letoto 1889. g. 1. Patuvawe preku Malovi{te za OhridPatuvawe preku Malovi{te za OhridPatuvawe preku Malovi{te za OhridPatuvawe preku Malovi{te za Ohrid (11. i 12.7.) Toa bil eden ~etvrtok koga na{iot mal karavan ja napu{til Bitola. Georg Robe- br-

at na mojot prijatel, sakal da me otprati do Ohrid i tamu da provede izvesno vreme so mene. Mojot sluga Naki i eden keraxija se dvièle zad nas. Pogolemiot del na svojot baga` go imav kaj sebe i toj bil bo~no pri~vrsten so jaìwa uz vre}ite na Nakievoto sedlo, dodeka na zadniot del stoel fotografski aparat, taka da vo sekoj trenutok moèl da se koristi. Iznad se toa e prostrano }ebe a nad nego e vstoli~en Naki na znatna visina. Jas nameruvav 92 Avtorot bil vo pravo,Vlasite i Albancite bile ″bra}a″ od Epir,zaedno se selele i bile razbojnici Makedoncite ne kradele, {to go potvrdil Han (1865) so Mariovcite. Pa tie bile domorodci, Peonci. 93 Avtorot potvrdi, deka Bugarite bile zemjodelci i sto~ari (govedari, sviwari...i ov~ari), a Epirci-te kako planinci samo ov~ari. A ov~arite bile razbojnici. Tie stanale i trgovci, koi se razbojni~ki.

24

da go javam noviot kow. Isto taka sum nabavil edno anglisko sedlo preku ~ie zaden, povisok del visela dvodelna ko`na torba koja gi sodrèle neophodnite predmeti, kako: re{o na {piritus, pribor za jadewe, nseser za patuvawe, prira~na apoteka, krpa, ~aj, namirnici i sl. Mojoj krevet, koj se sostoel od edno }ebe od kamiski vlakna i edna vre}a za spiewe, bil svitkan i pri~vrsten pozadi, na sedloto.

Moeto odelo se sostoelo od jakna so 4 xepa, ko`ni pantaloni, volnena potko{ula, angliski {lem (koj vo opasnite kraevi go zamenuvav so fes) i visoki java~ki ~izmi. Kra-gnata i manètata sum ja ostavil po strana kako suvi{na, a gi stavuvav samo pri prilkata na prestoj vo gradovite. Duri i pri prilika na posetata na zvani~nicite vo vnatre{nosta na zemjata ne sum pridaval zna~ewe na toa kako se odi, ili stoi, vo ~izmite ili mamuzite.

Pri sebe sum imal u{te durbin i eden revolver, ~ii krai{ta se vkrstuvale na moite gradi. Kompasot, ~asovnikot, termometarot i knigata za bele{ki se najduvale vo xepovite na sakoto, dodeka barometarot se pokaàl kako pouzdan po kratkoto koristewe, mo`da sled stalnite udari pri prilika na javawata. Kako prakti~no moàm da prepora~am deka mo-livot (zavrzan za konop) se nosi okolu vratot kako bi odma bil pri raka. E dobro, isto taka, da se ima edna svilena marama vo xepot kako pri prilika na izleguvawe od dolinata, zagre-an, ~ovek bi moèl da se povrzi ka~uvaj}o se na pogolema visina.

Posebno treba da se prepora~a debeli ~uturi od drvo koi imaat zapremina od 2 li-tri, voobi~aeni na Orient, koi isto taka udobno moàt da se pri~vrstat za sedlo i vo koi moàt da se dràt napitoci.

Po dvo~asovno javawe po drumot, pominuvaj}i gi seloto Tarnovo i Megarevo, dojdov-me blizu na mestoto Koàni kade se poloìvme vo lad na edna {umarka. Po kratkiot odmor svrtivme na Jug, kon edna kotlina i po sledni dva ~asovi stignavme vo Malovi{te-edno ~i-sto aromunsko selo so preku 2.000 ìteli. Ku}ite prete`no se po strmata vozvisica, se gra-deni zbieni edna uz druga i po niv moè da se prepoznae standard. Najgolem del ìteli se vraboteni vo Rumunija pa zatoa ovde i se slu~ilo nacionalniot element ja odnel prevagata nad gr~kiot.94 Vpe~atokot, koj na mene go ostavile ìtelite i samoto selo, imal pomala pr-ednost vo odnos na onie odporano. Jazikot pokaùva pove}e osobenosti kade druge zaludno se bara.95 Izgleda deka mnogu od ovde{nite ìteli porano ìveele vo Koàni a mo`da ovde se naselile i nomadski Vlasi. Isto taka ne e nemo`no deka i Megaliti nastanale ovde, ili bar ne{to vo jazikot ukaùva, nakratko: izgleda deka naselenieto (prvi sloj mora da e mo-{ne star) mo{ne se izmenilo so tekot na vremeto sled doseluvawe.96

Stanuvav kaj u~itelite so koi sum oti{ol na {etawe vo bliskata {uma, a potoa se iska~uvavme po kr{evitite litici na sprotivnata strana od onaa na koja se najduva seloto.

Slednoto utro okolu 7 ~asot prodolìvme ponatamu. Me ~inelo dosta napori da tr-gnam oti upravo vo toa vreme bile {kolskite ispiti i od mene sakale da im prisastvuvam. Me|utoa, samo poradi ~initelot deka sum obe}al na avstriskiot konzul vo Bitola- gospodin Poga~er istata ve~er so nego da se sretnam vo Ohrid, bilo dovolno da pobrzam, oti sum sa-kal da go odràm svoeto obe}awe.

So izvesen del sme go pratele patot so koj sme do{le a potoa sme zastanale na staza-ta koja se provlekuvala niz gusta bukova {uma, koja nas postepeno ne vodela napred vo pra-vec \avot- an: najvisoka kota na patot pome|u Bitola i Resen vo koj sme stignale okolu 8 ~a-sot. Slegovme od kowite i ja pratevme stazicata koja vo prava linija, za 11/2 ~as, nas ne odve-

94 Avtorot kone~no ja otvori svojata zamaskiranost, zlobnosta na berlinsko-vienskata {kola, kade se gleda postoi vla{ki narod so jazik spored Vla{ka (Romanija), koja otvorala {koli vo Otomanskoto Carstvo, a imala i romanski crkvi..., kako i Grci, ne pod Atina, tuku pod Carigradskata patrijar{ija. Za ova da se potvrdi e sledniot dokaz: po podelbata na Makedonija, vo 1913 godina so Bukure{tanskiot dogovor, makedonskite crkvi ne podpadnale pod Atina, tuku samo pod Carigradskata patrijar{ija. Ova prodolìlo se do denes.Tokmu zatoa mora da se razbere Romanci (Vlasi), Grci i Eladci so Atina. 95 @itelite vo Malovi{te podobro go nau~ile romanskiot jazik.Se drugo {to sledi e avtorova èlba 96 Se {to bilo postaro od 18 vek se bilo domorodno. A Vlasite od brigiskite=brzja~kite prostori na Kor~a i po{iroko, kako nomadi moèle da doa|aat vo potraga na planinska pa{a, i nazad si se vra}a-le. Vakov slu~aj bil so ov~arite od zapadna Makedonija, koi vo zimno vreme doa|ale vo Solunsko Po-le.Vakvi bile i Goranite,koi od Solunsko Pole se preselile vo Elada,Atina..., i denes tamu ìveat. A po 1913 godina, ov~arite od zapadna Makedonija vo zimno vreme napasuvaat ovci pokraj Crna Reka...

25

la do Resen- edno golemo bugarsko mesto, vo koe ima okolu 150 aromunski semejstva koi naj-golem del vodat poteklo od planinata Gramos. Vo blizinata se najduva selcete Jankovci so okolu 180 ku}i, od koi se 50 aromunski.97

Vo anot se osveìvme so jogurt- napitok so dobar vkus koj se pripremana poseben na-~in od polnomasno mleko i po zadrùvawe od okolu pola ~as go prodolìvme svoeto patuva-we na planinite. Sonceto pe~elo, a patot bil lo{ i postanuval polo{. So mamuzite i kam-{ikot moravme da gi pottiknuvame kowite da bi odele napred. Skoro vo visina na planina-ta pominavme niz edna {uma koja nas ni donela ne{to osveùvawe. Na edna padina dogleda-vme dva aromunski katuni, a gi vikaat u{te i ′kalivi′, koi imaat niski ogradi vo koi sto-kata se zadrùva vo vreme na letnite meseci. Rado bi gi posetil, ama poradi kratkost na vr-emeto kako i poradi opasnosta od napadite na razbojnicite, po {to ovoj zapravo ovoj prevoj bil poznat, moravme da go zabrzame svojot mar{ {to e mo`no pove}e. Slednata prolet vero-jatno }e sretnam lu|e od ovie katuni vo Tesalija ili vo zimskite bivci vo podno`jeto na Osa, kade }e moàm podobro da gi zapoznam.

Vo blizina na eden izda{en izvor na teku}a voda se odmorivme vo ladovina na drva i go potro{ile ona od zalihata {to sme ja imale. Na navaluvawe na pla{livite keraxii tr-gnavme po kratko vreme. Na izleguvawe od {umata patot postanuval lo{ i vo taa mera bil posipan so obluci, koi bile {ilesti, da moravme da sjavame. Odedna{, prema zapad se uka-àla predivna panorama. So pogled go obfativme Ohridsko Ezero vo svojata negova golemi-na, kako i po{umenite gori na Sredna Albanija do kr{evitiot Tomor kaj Berat.98 Odma podno na na{ite noze leèl Ohrid a od na{e stojali{te edva da se primetuvalo da go natkr-iluva zamok. So najbrojni okuki krivinska edna staza pokraj potokot koj ùbori i vodi vo dolinata. Tek koga malku se spu{tivme, moèvme na mir i vo sigurnost da logoruvame vo ne-koe dvori{te, kade dobro se ′snao|avme′ so ~ere{nite.

Niz dolgo, valkano predgradie dospeavme, okolu 17 ~asot, vo stariot grad so lo{o kadrmisani, tesni i }o{kasti ulici, kade odsednavme vo ku}ata na mojot prijatel Perikle ~ie semejstvo vodi poteklo od Ohrid.99

Bidej}i ku}ata stoela prazna, moèvme da izbirame me|u 4 sprata. Na tretiot sprat izbravme spie~ki sobi i dnevnoto prestojuvawe od koi moè da se uìva vo pogled na ezero-to; visok i prostran trem sluèl kako trpezarija.Na vtoriot sprat ja uredivme kujnata, oti, naravno sami moravme da se griìme za svojot apetit. Kako priu~en kuvar, Naki se pokaàl u{te poume{en. Zakratko nau~il kako se priprema vkusnoto jadewe ′Frenk′. Ne se oskudeva-lo vo meso, leb i zarzavat, a sekoj den moèlo da se dobie i sveà ribi od koi e ′lecnica′ (c =t, R.I.) (eden vid pastrmka koja ìvee samo vo Ohridsko Ezero) na takov na~in ja osvoila

97 Brojkite na Vlasi, koi avtorot gi naveduva vo Bitola, Bitolsko, Kru{evo..., se preterani. Ova pro-izleguva poradi toa {to Ohrid i Resen se pobliski mesta od domovinata na Vlasite, koi za avtorot se Aromuni. Me|utoa, site poimi vo Makedonija i Epir se na tn.slovenski jazik.Toj {titel svoi intersi. 98 Se gleda kolku avtorot, kako i site ~eda na berlinsko-vienskata {kola, se rasipani. Vtoroto po-glavie se odnesuva za ″Patuvawe niz Sredna Albanija″, sega ″po{umenite gori na Sredna Albanija...″. Po Bitolsko sledi Isto~na Albanija, a nikade nema Albanci, koi do denes se germanski...razbojnici. 99 Perikle bilo makedonsko ime. Vakvi tn.anti~ki imiwa nosele tn.etni~ki Makedonci se dodeka po sozdavawe na dràvata Elada poimot Greiki=Grci ne stanal politi~ki za dràvata Elada=tn.Grcija. Poimot Greiki bil upotrebuvan kako navredlivo ime za Makedoncite, a sudirot po~nal vo 10 vek, ko-ga Oton I vladeel so katolicizmot, Rim. Sledi Rim da go nametne imeto Greiki za pripadnicite na ca-rskata Carigradska patrijar{ija. Bulgari se na narodnata=bulgarna Ohridska arhiepiskopija. Po na-log na Rim i Viena sultanot ja ukinal Ohridskata arhiepiskopija. Tokmu zatoa imalo samo Grci, so slu`beniot makedonski Ptolomejov jazik, koine. Spored Han, toj vo 1865 godina bil vizantiski jazik. Grigor Prli~ev bil roden vo 1830 godina i toj go u~el samo koine. Toj negovite dela gi zapo~nuva so mitologija. Negovite dela bile pi{ani na koine, katarevusa sledi od 1868 godina. So katarevusa i di-motiki negovite dela pi{ani na koine vo potpolnost ne moàt da se razberat, zatoa{to vo koine ima pove}e semitski zborovi. Toj i drugi Makedonci, koga svatile deka poimot Grci stanal politi~ki, po-ve}e ne sakale da bidat Grci, trudej}i se da se vozobnovi Ohridskata arhiepiskopija so tn.staroslove-nski jazik i da gi vklu~at svoite maj~ini jazici (govori). Ova nikoga{ ne se slu~ilo so Eladcite, Vl-asite i Skiptarite, ~eda na Ohridskata arhiepiskopija. Pa tie nemale nikakvi nacionalni ~ustva, a i denes, nivnite jazici se dvo i trorasni. Koga i poimot Bugari stanal politi~ki, tie velele, ne sakame da bideme Grci, i nema da staneme [opi, poim koj Makedoncite go upotrebuvale za bugarskite Bugari.

26

na{ata naklonost, da gotovo ni pri edino jadewe ne smeela da nedostasuva. Oti, bila prè-na, pe~ena ili kuvana, taa dobro prijala. Kowite sme gi smestile vo {talata koja leì zad ku}ata, na eden obrok, vo visina na krovot na ku}ata. Da bi do{le do do kowite moravme da go koristime okolniot pat niz pove}e ulici.

2. Za odnos na muslimanite prema hristijanite vo OhridZa odnos na muslimanite prema hristijanite vo OhridZa odnos na muslimanite prema hristijanite vo OhridZa odnos na muslimanite prema hristijanite vo Ohrid Eden ~as po na{eto doa|awe, pristignal i konzul- g-din Poga~er.100 U{te istata ve-

~er otidovme po mese~ina na ezero. Nas ne ~udele pukawata i izvicite na lu|eto na bregot koga sme soznale da se ova se slu~uva poradi delimi~noto pomra~uvawe na mesecot. Musli-manite veruvaat deka vo toj trenutok mesecot go napa|a nekoe ~udovi{te koga so pukaweto se saka da odagnat. Dràt, da pojavata pomra~uvawe ima lo{o pretskaùvawe, pa na{eto do-a|awe go dovele vo vrska so toa. I mene me smetale za konzul i toa onoj od Rumunija i se pla-{ele da ne }e doneseme dobro, te Bog samiot na toa gi predupredil so ova pomra~uvawe. Ta-ka i se slu~ilo nas eden preoble~en policaec sekoga{ da ne prati na na{ite izleti. Vo Struga, kade sme bile sledniot den, duri go zatvorile eden ~ovek odma po na{eto doa|awe, oti nas ne primil vo svojata ku}a, {to sum soznal tek nekolku dena podocna. Odma prevzedov energi~ni ~ekori da bi ja izrabotil negovata sloboda. Raspoloènieto na muslimanite pre-ma hristijanite, a posebno prema strancite, e sosem drug~ie otkolku vo Makedonija ili na bregot.101 Ovde{nite muslimani naj~esto se Albanci. Me|u niv ima mo{ne malku Turci. Ovie Albanci se sirovi, osioni lu|e koi sebe si dozvoluvaat sekoe zlodelo prema hristija-nite da ostane ne kazneto, dodeka turskata vlast od slabost i strav, a i zatoa {to ne saka da gi rasipi odnosite so vlijatelnite begovi, se toa mirno posmatra.102 Da ova bi go potkrepil so primeri i da bi go ilustriral odnosot pome|u hristijanite i muslimanite, }e navedam samo nekoi od slu~aite koi mi bile poznati za vreme na moeto prestojuvawe i za koi sum pr-ibavil informacija od razli~nite strani koi bi me uverile deka ~initelite se to~ni koi sum gi slu{nal.103

Na eden aromunski trgovec, koj nemal licenca za prodavawe tutun, mu e podmetnat tutun vo du}anot od strana negoviot li~en neprijatel (nekoj slu`benik vo upravata za tu-tun) koj e ′otkrien′ za vreme na inspekciskata kontrola, i mada trgovecot moèl da ja doka-è ovaa prevara, ipak rabotilnicata mu bila zatvorena podolgo vreme.

Devetnaesti juli 1889. godina eden musliman od pu{ka go ubil eden Aromun koj bil fahri-zaptija vo Vi{ni a protiv storitelot, koj dobro e poznat, nikoj ne se osudil da pru-ì dokazi od strav od odmazda na rodnite na storitelot.104

Na decata i ènite, koi ubavo se oble~eni, plukaat i godat so izmet. Se slu~uvalo na ènite da im se kini {e{irot od glavata. Hristijanskite monci odvaj da smeat sami- bez pridru`ba da se dviàt po pustite ulici na predgradieto od bojaznost deka ma{kite }e gi zloupotrebat.105

Koga edna{ javav od vla{kata ~etvrt na ku}ite zadobiv snaèn udar so kamen vo ple-}ite. Go svrtiv kowot da bi go kaznil storitelot so svojat korba~ (eden obesenik so nepol-ni {estnaeset godini) koga od site strani se sjatile muslimani so prete~ki izrazi na lica-ta go fatile mojot kow za uzdata. Morav da bidam radosten koga mi go oslobodile prolazot psuej}i me, oti po moja procena, vo nivnite o~i sum bil gostin na Sultanot i kako takov sum ja zasluìl nivnata za{tita.106

Eden den sum kapev na zapadnata strana na gradot, vo vnatre{niot muslimanski ~e-tvrt pod edna isturena stena. Odedna{ pokraj mene padnal kamen vo vodata koga frliv po-gled nagore primetiv buluk èni kako stojat sobrani na stenata iznad mene i ùstro gesti-kuliraat. Odedna{ na mene se sru{il grad od kam~iwa od visina od 60-100 stopi, ama, na sr- 100 Poga~er=Poga~ar e samo na tn.slovenski jazik, {to vaì za Tereza=te reza, Radecki, Donau=Donav. 101 Pa avtorot e predrzok,duri rasipan,za nego Ohridsko Ezero so Ohrid i Struga ne se vo Makedonija. Od edna strana, toj tvrdi, Vlasite i Albancite se Traki, a sega tie stanale Iliri, ilirska Albanija... 102 Avtorovite Albanci bile razbojnici,i denes.Germancite se zaloùvaat za razbojni~kite Albanci. 103 Deka Germancite so Francuzite i Angli~anite se rasipani se potvrduva, tie bile so Osmanite, no ne so pravoslavnite. Od niv Rusija ja izgubila Krimskata vojna, a taa se borela samo protiv Osmanite. 104 A pa odmazdata e delo na avtorovite Albanci, koi se za zlo na domorodcite, von brigiska Albanija. 105 Albancite,{to bile i ostanale,samo yverovi vrz pravoslavieto,neprijatelsko za divite Evropjani. 106 Avtorot koga toa go osetil na svoja koà samo tek toga{ sî svatil.Me|utoa, od niv toa trae i denes.

27

e}a, ne me pogodile. Doplivav na bregot {to moèv pobrzo kade vo eden ~amec, ispod stena-ta koja se pretvorala vo pe{tera, me ~ekal mojot prijatel Georg. Koga se poàliv na kajmak-ot, mi odgovori vo idnina da se kapam na nekoe drugo mesto. Duri nesum ni go povredil ~u-stvoto sram na tie èni oti ne se kapev, kako ovde se kaùva: ′a la Franka′ te. bez kape~ki ga-}i, tuku naprotiv, gi imav na sebe. @enite bile razludeni nekoj hristijanin voop{to da se osudil da se kapi vo blizinata na nivnite ~etvrti.

E poznat ~initel deka bogatite begovi, iako ponekoga{ li~ni zastapnici na Porta-ta, moàt da odat raka pod raka so razbojnicite.107 Razbojnicite 1888. godina go opla~kale advokatot Konstantin Robe-Aleksandar. Nekolku dena podocna, ovoj ja videl svojata ukr-adena bunda na nekoj beg kako ja nosi bez ustezawe. Ama, advokatot ne prevzel nieden edini ~ekor za povra}awe na svoite raboti. Nedolgo po ova, na razbojnicite im e postavena zaseda vo koja upadnale. Tek koga i zadniot vlegol vo klopkata, site do eden gi pobile, oti se saka-lo da bidat bezopasno.

Najgnasen slu~aj, za koj sum slu{nal, e sledniot: - Eden bugarski kroja~ mu so{il odelo na nekoj Albanec i koga ovoj se pojavil kaj

kroja~ot,ovoj mu re~e deka moè da mu go predade odeloto samo za gotovina oti ima dosta iz-datoci i oti e siroma{en. Poradi ova Albanecot go obzede stra{en bes, te izvadi pi{tol i opali prema kroja~ot, a go spasilo samo toa {to pratilecot pravovremeno go fatil Alba-necot za raka i go podignal vo vis. Kroja~ot pobegna vo svojot stan. Dva dena po ovoj nastan bila svadba kaj rodninata na ovoj kroja~, koj od strav ne smee da odi, ama toa ne mu smetalo na Albanecot tamu da se zapati so oru`je v raka. Qubezno go povikale da im bide gostin na ru~ek. Ladno odbil, se {etal vo dvori{teto tamo-vamo i na krajot sednal na prozorot otka-de moèl da gi posmatra ènite i devojkite kako igraat. Odedna{ se prolomi pukawe a Al-banecot se oddale~i. Kroja~evata }erka i nekoja druga mlada èna bile ubieni, a nekoja tr-eta èna te{ko raneta. I dodeka denes ovoj ~ovek {eta nekaznet po Ohrid, nikoj ne moè da smogne snaga da gi prijavi. Turskata vlast, koja za cel slu~aj podrobno informirala, taka mol~at kako zalieni.108

Takva e sostojbata vo Ohrid, Debar isto taka, a vo podra~je na Elbasan vladee ista takva neigurnost i samovolie. Poradi toa se i slu~uva da tolku hristijani gi napu{tat ovie kraevi, posebno Aromuni, koi se selat kon Bugarija i Rumunija.109

3. IzlIzlIzlIzlet za Struga i Sv.Naumet za Struga i Sv.Naumet za Struga i Sv.Naumet za Struga i Sv.Naum (3.-15.juli) Utroto po na{eto doa|awe, otidov na izlet vo Struga, zaedno so konzulot g. Poga~er

(kogo go pratel negoviot dragoman)110 i so Georg Robe. Gospodata se vozela so kolite, dodeka jas sum javal so eden suvarij pokraj niv. Patot se protegal tik uz samoto ezero, dodeka breg-ot e prili~no raven. Po otse~niot kas od 11/2 ~as stignavme do Struga. Bidej}i bil pazaren den, mnogu lu|e tamu se nasobrale. Mada gradot e bugarski, i albanskiot element stalno sna-`no se istaknuva, bidej}i vo negovata blizina leàt ~isti albanski sela. Anot bil prepoln taka da tamu ne moèvme da najdeme smestuvawe. Eden gospodin nas ne povikal vo svojata ku-}a, kade udobno moèvme da kona~ime. Rado sme ja privatile negovata ponuda i ni na kraj na pametot ne ni padnalo deka toj poradi vakviot prijatelski postapok moèl da zavr{i vo zatvor. Bidej}i malku se osveìvme so jogurt unajmivme edna barka so koja se vozevme uzvod-no po rekata Drim (utoka na Ohridsko Ezero) do vo samoto ezero. Vodata e dlaboka metar-dva, kristalno bistra i brzo te~e. Na mesto kade po~nuva rekata ima dosta nataloèn pesok i {luwak, {to zna~i teren da se podignuva a so toa i nivoa na vodata vo ezeroto; vo tekot na poslednata dekada nivoto na ezeroto tolku se zgolemil da vo Ohrid pove}e ne moè da se vi-di patot koj nekoga{ postoel ispred ku}ite uz samoto ezero.

107 Pa voda~i na albanskite bandi bile begovite. Toa ostanalo i denes, duri nivni partii, yverstva... Pa tie kako muslimani se samo za Velika Islamska Albanija, so robovi pravoslavni. Ti se paraziti... 108 [to bilo do 1913 godina, do 1990 godina i denes. Prokletite Evropjani i SAD-~ani se za Albanci. 109 Zna~i, od Razbojnicite=Albancite begale pravoslavnite,begale i po 1913 godina,begaat po 1990 go-dina i po 2000 godina.Ne slu~ajno, Razbojnicite=Albancite masovno se preselile vo severo-zapadnite delovi na R.Makedonija, a onie proterani Makedonci od 2001 godina se u{te ne se vrateni. Ova e samo poradi toa {to so Razbojnicite=Albancite se Evropjanite i SAD-xanite,pa i tie se samo razbojnici. 110 Poimot dragoman bil vnesen vo koine. Me|utoa, dragoman=drago man=mon=min=~ovek, a mina=lu|e.

28

Potoa se spu{tivme nizvodno, pominale ispod eden natkriven most do mestoto kade rekata so celata svoja {irina skrotena so zagat od vrbovi pra~ki, i toa taka, samo malite ribi moàt da pominuvaat niz nego. Na nekoi mesta ova pletivo od vrbovi pra~ki taka pro-{ireno i navieno da ribite moàt da vleguvaat, ama i ne izleguvaat od nego.

Pecaro{ite gi vrebuvaat ribite od soenicite i gi fa}aat ili so goli race ili ha-rpuni so 5 zabci. Koga duva juèn veter, vo Drim masovno doa|aat jaguli taka za edna no} moè da se ulovi pove}e iljadi ′oki′ na ovaa ribi koi, potoa, zasoleni i na~adeni se proda-vaat po cela Turcija. Kolku e unosen ovoj ribolov najdobro govori ~initelot deka zaku-pcite pla}aat za ovaa koncesija prose~no 100.000 marki za 2 godini. Ova ezero e bogato so prvoklasna riba. Najdobr vid, bez sumlivost, porano ve}e spomenatata ′lecnica′ koja se pro-dava po cena od 7-10 pjasteri za oka, {to e mo{ne visoka cena i za ovde{nite priliki. Nej-zinoto meso e sosem belo a pritoa dovolno masno taka da pri prèwe ne e potrebno da se stava dodatna mast. Kako {to mene mi se ~ini, na nea mo{ne se sli~ni i ostanatite vidovi ribi, kako ′koran′, ′~ista′ i ′kresnica′ koi taka se nazivaat vo zavisnost od polot i godi{na-ta doba na ulov. [aranot dostignuva nevoobi~aenata golemina vo romboiden oblik. Od negovite ikri i glavi se sprema izvonredna vkusna ~orba, {to moè da se postigne i od ma-li belvici. Pokraj niv, ribite so sredna golemina se: skobust, mrena, starf i klen a raspro-straneta e i piso.Ribi so mali veli~ni se: {lunec, skobli, moranec, pla{ica i grunec. Ovaa posledna se soli, su{i na sonce i prodava ise~ena na kai{i.

Po na{iot povratok vo kona~i{teto dobivme izvonred obed i izvrsno vino taka da naskoro se razgalivme vo najdobro raspoloènie.

Vinata od okolina na Ohridskoto Ezero generalno se mo{ne dobri i neverojatno eftini. Za oka se pla}a 10-20- pfeningi. Za vreme na dobrite godini se roduva tolku grozje da lu|eto, koi retko imaat podrumi i dovolno buriwa, ednostavno go istekuvaat i prosipu-vaat staroto vino kako bi napravilemesto za novo. Godinata 1888. 100 oka grozje (120 kg) ~i-nelo 15 pjasteri (3 marki). Dvapati destilirana rakija od loza 1 oka = 8-12 pjasteri, a edna{ destilirana 2-3 pjasteri.

Na povratokot vo Ohrid posetivme edna mala kapela koja e vse~ena vo stena, ama vo nea nesme na{le ni{to vredno za gledawe. Ve~erta se iskapivme a potoa sedevme vo dvori-{teto na anot na ezerskiot breg, onoj ist an vo kogo otsedanal g. konzul. Bilo 23 ~asot koga toj predloìl taa no} da otpatuvame vo manastir Sv.Naum koj leì nasproti Ohrid- na dru-gata strana na mo{ne prostranoto ezero. Mada navistina bev umoren, mo{ne rado se pridru-ìv na ovoj predlog, bidej}i i drugite gospodi bile odu{eveni so nego. Okolu polno} bevme spremni da trgneme.

Koristevme eden od onie golemi, neoblikovani drveni ~amci, koi se voobi~aeni na tamo{noto ezero.Dnoto bilo sosema ravno bez rtewa~i. Na sekoj strana na ovoj ~amec se naj-duva edna izbu{ena greda so dupki koi se vovedeni od vnatre{nata strana. Ovie gredi, koi se koristat vo brodogradbite doa|aat od golemi visini- od Podgradec. Konzulot fon Han (von Hahn) govori za brodski katarki koi ottamu vodat poteklo. Me|utoa, ovde o~igledno se raboti za zamena so bo~ni delovi na brodot, oti na ova ezero ne e potreben jarbol, kako {to vo ostanatoto mi e potvrdeno od site strani, i jarbol nikoga{ ne se ni koristrel. So ovie bo~ni gredi ~amecot dobiva pomiren od, moè da odoli i na naja~ite udari na talasite i ima pogolema nosivost. Predniot del na ~amecot sna`no e svitkan navisoko. Ovde sedat ve-sla~i- niv trojca, od koi sekoj ima v raka po edno mo}no veslo. Ovie veska se pri~vrsteni so konop od pleteni pra~ki za eden drven klin. Zadniot del na brodot e pomalku visok, na nego stoi kormilar so edno golemo veslo na sprotivna strana od ona na koja se vesla~ite i toj do-prinesuva brodot da se dviì napred.

Na sredina na ~amecot se postavuva danci od {tici, povr{ina od okolu 4 m2, koi ne-{to malku gi nadvisuvaat ivicite na ~amcite na dvete strani. Kru`noto oko na ovo dance se najduva eden rakofat (gelender) koj e potreben kako patnicite bi se za{titile od pa|awe vo voda. Vokolku ribarite odat vo ribolov, toga{, naravno, cel ovoj rakofat se demontira. Nie sme bile 5 osobi na ovoj mal prostor, bidej}i g. konzul go zel i svojot kavas so sebe. Mo-rav samo poradi kowot da go izostavam Nakija. (Kavaz=gavaz, R.I.)

No}ta bila predivna a temperaturata mo{ne prijatna. Yvezdite svetluckale po po-vr{inata na vodata a mese~inata nadaleku go osvetluvala visokiot breg. Sum bil taka umor-

29

en da odma sum zaspal zamotan vo }ebe poku{uvaj}i da gi ispruàm svoite noze kolku toa e mo`no, a mojot son bil tolku dlabok da ne sum se probudil duri i toga{ koga konzuloviot kavas ispalil od pu{kata preku mojata glava godej}i go nekoj pelikan.111 Se probudiv samo tek vo samoto svituvawe od utre{nata sveìna. Vesla~ite neprekinato veslale 41/2 ~asa. Vo-edno kruèweto na edna zapalena cigara predizvikala kratka pauza- ~as kaj eden, ~as kaj dr-ugiot vesla~.

Drevniot manastir Sv.Naum se izdignuva na edna stena visina okolu 15 m koj strmo se spu{ta vo vodata. Se sostoi od pove}e konaci, kako i pove}e mali gradeì koi sluàt ka-ko ekonomski zgradi i zgradi za umnobolni, od koi ovde sekoga{ ponekoj najduva.

Vo sredina na ovie gradeì se najduva crkva koja se sostoi od tri broda. Isto~niot brod e edna crkva koja e od 8. vek. Zad oltarot se najduva urna isklesana od kamen koja mi se ~ini da e rimsko poteklo. Zapadniot brod ~ini edna crkva od koja se dospeva vo u{te pomla-da gradevina, koja vo sebe go ~uva grobot na sv.Naum, na kogo za praznicite hrlat vernici od site strani. Toga{ moàt da se najdat duri i muslimani. Mnogu blagosloveno maslo, za koe se govori da se sliva niz yidovite, ne e ni{to drugo do kondezat koj lesno se formira na glatkite yidovi od mermer. Na eden tepih pokraj grobot sedele dve umnobolni èni koi ta-mu spiele. (Za jazikot na i vo crkvite avtorot ni{to ne kaùva, R.I.)

Po {to sme gi posetile ovie gradeì, se iskapivme zaradi osveùvawe na pesokli-vata plaà, a potoa se odvezovme so brodot na izvorite na rekata Drim. Ovie izvori se to-lku brojni i od niv so tolkava èstina od zemjata, da isto odma go razdviùva eden mlin, i odma formira reka koja na ovo mesto dolgo odval 100 m, ili mi se ~ini deka taa ovde e dale-ku pobogata so voda otkolku kako na ostrovot kaj Struga. Ribolovcite tvrdat deka odovde te~e ladna struja so celoto ezero do Struga, te zatoa e opravdano da se ozna~at ovie izvori na rekata Drim. Vodata na ovaa reka e kristalna bistra, dlabina 2-4 m i ima temperatura od 9° R. Se govori deka vodata ovde dospeva so podzemen pat od Prespansko Ezero, ama voop{to ne e potrebno ova da se privati kako pretpostavka. Visoko po{umenoto gorje, koe se sostoi od varovni steni i se najduva me|u dvete ezera, i ima mo{ne malku izvori, te zatoa vop{to ne e mo`no, vodata najprvo da se sobere a potoa izbiva na eden relativno mal prostor. Koga varovni~kite planini sekoga{ e taka, na visin ili nema izvori ili gi ima mo{ne malku, ama zatoa vo podno`jeto na vakvi planini vodata poizda{no izbiva od zemjata.

Prili~no dolgo se zadràvme na ovie izvori, a koga se vrativme vo manastir, mona-site se pobrinile za eden bogat ru~ek. Toj se sostoel ne pomalku od pet razli~ni vidovi na jadewa a toga{ nas ne usluìle so nekoi izvonredno vino. Po podolgiot popladneven odmor povtorno se iskapivme i pri taa prilika sum zapazil deka me|u stenite pri bregot pliva edna vidra. Isto taka, vo razli~inite priliki primetiv (i toa podaleku od bregot) nekoja crvenkasta zmija kako popoleka pliva so glavata podignata iznad povr{ina na vodata.

Potoa se pro{etavme niz manastirskata bav~a vo koja se divevme so krasnite bilni zasadi. Tloto e izvonredno, klima mo{ne blaga, taka da ovde moàt da se odgleduvaat gradi-narski kulturi koi samo moàt da se posakat. Smokvi i bademi izvrsno uspevaat, a ~empresi i ~etinari so impozatna golemina.

Po ve~erata legnav vo oblekata na edna obloèna klupa kako bi prisustvuval na za-minuvaweto na konzulot {to usledilo vo 02 ~asot taa no}. Sakal da se vrati so kowite pre-ku visovite- direktno vo Bitola. Okolu 04 ~asot se oprostiv od monasite i, kako toa obi~aj-ot naloùva, gi daruvav so eden zlaten predmet. Vo ~amecot se zaprepastiv koga sum ja videl policijata vo civil koja e ispratena nas da ne drì pod prismatra. Qubezno me zamolil da go primam kako sopatnik, {to morav da dozvolam.

4. Prestoj vo OhridPrestoj vo OhridPrestoj vo OhridPrestoj vo Ohrid (15. juli- 12 avgust) Bidej}i Ohrid vo li~nosta na g. konzul fon Hana (von Hahn) imal svoj opi{uva~, }e

re~am samo nakratko. Mene malku me interisiral samiot grad kako takov, negovata starina, crkvi itn., a pove}e aromunski element koj tamu ìvee, {to posebno vaèlo za mojot pre-stoj vo nego. (Toj najduva objasnuvawe, ja zaskriva vistinata za tn.staroslovenski jazik, R.I.)

Prete`no delot na naselenieto go ~inat Bugarite koi ja naseluvaat i okolinata, ama i Albanci koi najgolem del se muslimani. Turci nema osven vo li~nostite koi ja vr{at

111 Pelikanite ne se ubivaat. Me|utoa, divite Evropjani vo Makedonija se istrebija, i nie sme na red.

30

vlasta, a u{te pomalku ima Grci koi porano imale pogolemo u~estvo vo strukturata na na-selenieto.Ovoj nivni broj tolku opadnal zadnite godini taka da nekoga{ mo{ne posebnata gr~ka {kola sega broji ne pove}e od 20 u~enici.112

Aromunite ìveat vo dve ~etvrti na gradot: goren i dolen a ovie se najduvaat vo isto~niot del na gradot koj voop{to ne e zdrav. Pome|u niv ìvee i eden broj muslimanski semejstva taka da hristijanite se prinudeni da gi zatvoraat svoite prozori koi gledaat na nivnata bav~a ili so polici ili yid od drveni {tici. Poradi odnosite koi prethodno gi opi{av, se slu~uva lu|eto ottamu da se iseluvaat, mada porano se doseluvale od svoite pla-ninski sela upravo od razlozite na pogolema sigurnost. Najgolemiot del na ovie ìteli vo-dat poteklo od Lunge, Nikolice i Linotapa, a samo mal broj od Moskopole. Toa vkupno ~i-ni 150 semejstva od koi mnogu od plemeto Far{erioti, koi po sopstveno kaùvawe poteknu-vaat od selo Gabrovo, koe se najduva vo blizina na Lunge. Takvi se najduvaat u{te vo Tirana i Kavala.

Ovde,po prv pat, imav prilika da se zbliàm so lu|eto i da malku podobro zapoznam, kako i da go istraàm nivniot jazik koristej}i ja pomo{ta na u~itelot.113Jas, li~no, niko-ga{ ne bi bil vo sostojba da izvle~am ne{to od niv, oti brzo po postavenoto pra{awe po-stanuvale nestrplivi i ne sakale da mi gi raskaàt svoite narodni pesni.114 Samo uz golem napor mi uspealo da gi krenal nekoi postari èni i da gi fotografiram (vidi sliki od na-slovot za Aromunite, II tom).115

Ne moàm da propu{tam a da ne ukaàm deka kaj gospodinot Joan~e Robe se najduvaat nekoi dokumenti, tapii za poklon napi{ani na dako-rumunski jazik,116 kako i g-dinot Ata-nasa Bodlija najduva edna biblioteka koja sodrì i nekolku rakopisi na evangelija na per-gament, koi sekako mi se ~ini- ponov datum. Ovde sum prona{ol i edna kniga koja e pe~ate-na vo Moskopole, sli~na na onaa vo rumunskata crkva a i vo onie od sv. Klimenta i Sv.Na-um.117 Nekoga{ tolku vrednata biblioteka od manastirot Sv.Kliment gotovo vo potpolnost nestanala, ostanale samo ne{to primeroci na knigi. Najgolem del na toe bibliote~no bla-go go ukrale samite me{tani a potoa go prodavale po Atina i Pariz.118 Uzgred, golemata plo~a vo ovaa crkva ne e mermer (kako toa go naveduva g. fon Han) tuku od alabaster.

Vreden za spomnuvawe e eden rimski grob koj izgleda mu ostanal nepoznat na gospo-dinot fon Han. E otkrien pred otprilika 40 godini vo ku}ata na gospodinot Nikola Ka-rajula. Od podrumot na ovaa ku}a i niz mal otvor, odej}i dlabina 4 m vo dlabina, se dospeva do edno predvorje do koe porano vodel patot od ezerskata strana. Podocna samata ulica e na-sipana i prerabotena. Od holot niz vratata koja e izgradena od pe{~anik dimenzii 1*1/2 m, se vleguva vo vistinska grobnica. Nejzinite yidovi se prema~kani so pompejska crvena boja koja dobro se odràla. Dimenziite se 3 m h 2 m h 31/2 m. Yidovite se glatki bez crteì ili na-tpisi, edino zadniot yid ukaùva na postoewe na ornamenti. Pri prilika pronajduvaweto na ovoj grob bile tri sarkofagi, na àlost, moite raspra{uvawa za nivnata ponatamo{na sudbina ostanale bez rezultati.

Denot 23. juli vo 06 ~asot odjavav vo vla{kata ~etvrt uz pratwa na Georg Robe i Na-ki da zaedno so u~itelot bi oti{ol vo selo Kosel kade nekoga{ se kopal sulfur. Inaku, ovde e obustaveno kopaweto koga i vo seloto Velo{ti koe se najduva blizu do Ohrid. Naidov na edna pogolema povr{ina koja e potpolno gola- bez bilki. Na nekoi mesta se voo~uva kora od sulfur i u{te oddaleku se ~ustvuva karakteristi~en gas koj, pod golemiot pritisok, iz-biva od zemjata. Ako se stresi pesokot i kamen~iwata vo ovie otvori na karaterot, toga{ se

112 Do 1767 godina site bile Bugari, a potoa samo Grci. Bidej}i poimot Grci stanal i politi~ki, tie pove}e ne sakale da bidat Grci, tuku Bugari.Pa sledi brojot na Grci da se namali,a zgolemi na Bugari. 113 U~itelot predaval romanski jazik od Romanija (Vla{ka), koja e severno od Dunav, ne dràva Epir. 114 Nivnite pesni bile od tn.slovenski jazik prevedeni na romanski,koj bil latiniziran tn.slovenski. 115 Bidej}i postarite èni ne u~ele romanski jazik nego mnogu lo{o go znaele,a sprotivno na mladite. 116 Ne se raboti za vla{ki jazik od makedonski Epir,koj bil i brigiski=brzja~ki, tuku dako-romanski. 117 Crkveni knigi bile na dràvni crkvi.Takva bila na dràvata Romanija so romanski jazik,ne inaku. 118 Crkovnite biblioteki, nasledstvo na Ohridskata arhiepiskopija, ne gi uni{tuvale me{tanite, za-toa {to tie bile nositeli na crkovnoto ìveewe so tn.staroslovenski,niti Atina so dràvata Elada. Jang pi{i, vistina e deka gr~ka nacija ne postoela pred 1912 godina. Se toa bilo samo od makedonskata Carigradskata patrijar{ija so makedonskiot jazik koine..., koja gi nazna~uvala zlobnite vladici...

31

sozdavaat prepreki na gas i ovoj, pod pritisok, gi isfrla vovis. Zadrùvawe vo blizinata postanuva nepodnosliva i odma po~nuva glavobolka. Poku{avawe ovoj gas da se zapali so lu~ ne vrodil so plod. Lu~ot bi gorel samo do levakot na kraterot a potoa bi se ugasnal. Potoa isto sum poku{al so hartija i zapaleno drvo ama sekoj plamen se ugasnuva. Gasot ima temperatura od 10° R. Okolu 4 m ispod ovoj krater so gas se najduva eden izvor vo kogo se po-dignuva golemi klobuci. Vkusot na vodata e opor a dejstvoto e kako stipsa, prateno so miris na raspinani jajca. Nerotkiwite go posetuvaat ovoj izvor i ja pijat negovata gotovo blutava voda vo ~vrsto veruvawe vo negovata lekovita mo}. Taka, èna na aromunski pop tvrdi deka dobila svoe edino dete po 11 godini brak, upravo zablagodaruvaj}i na koristeweto na ovaa voda. (Aromunski=romanski pop, a potoa toj pi{i vla{ki ~etvrt, R.I.)

Vo brziot kas se vrativme vo vla{kiot ~etvrt i docna na toa popladne otidovme vo Gorica (na samiot breg na ezeroto),kade se iskapivme vo edna mirna uvala da bi se osveìle. Pred povratokot vo ku}ata, go posetivme izvori{teto koe se najduva na severo-isto~niot breg na ezeroto i se vika ′Studena voda′. I ovde se javuva pojava vodata da izvira od stenata vo vid na eden pogolem potok, ama, ipak, ovoj izvor ne e taka izda{en kako onoj vo Sv. Naum. Samiot izvor e po{umen i ovde logoruvaat negovite posetiteli koi pijat ~ista voda so tem-pertatura 10° i koja e izvrsen kvalitet. Pri ponepovolna poseta na ova mesto primetiv ka-ko muslimanite kako jadat sirovi krastavici koi, o~igledno, dobro im prija. Ovde hristija-nite navra}aat mo{ne retko oti premnogu se pla{at od muslimanite. Ova isto taka e ona mesto na koe eden fanatiziran musliman pukal na ruskiot konzul koj do{ol od Bitola da go poseti ovoj izvor. (Sledi istoto da se povtori vo ponovo vreme, R.I.)119

Prviot avgust se upativme vo crkvata Sv.Erazmo kade se proslavuval imendenot na ovoj svetec. Patot tamu me vodel pokraj manastirot Sv.Petka koj ima ubava polo`ba, dodeka odredi{teto na crkvata se najduva prili~no visoko na patot za Petrina i toa na ona mesto kade izbiva snaèn izvor od brdoto a senkovitite {umarci prosto povikuvaat na logoruva-we. Stotina lu|e od Ohrid se sjatile ovde zaedno so Bugarite120 od okolnite sela i go prove-duvale vremeto uz jadewe i piewe, peej}i i razgovor. Neprestalno stignuvala sekoga{ nova i nova kolona na lu|e koi vodele te{ko natovareni magariwa so namirnici i deca ili so kowi na koi ve}e prema narodnosta sedela nekoja {areno nakitena èna ili 2-3 ma{ki. Si-te tie te{ko di{ele iska~uvaj}i se po strmata staza. Pogled na ovaa vesela grupa sozdaval zanosna slika koja ja ukrasuvale ènite oble~eni vo ìvopisni nosii. Tek docna nave~er se spu{tivme vo dolinata a potoa odjavavme vo Ohrid, pominuvaj}i gi pritoa grupite na lu|e koi se teturale i podvriskivale. (Se govori za {areni i ìvopisni nosii. Vakvi nemale ov-~arite, a vakvi bile Vlasite. Za niv bile bitni samo temna i bela, ov~arski boji, R.I.)

Mojot prestoj vo Ohrid vlegol skoro vo ~etvrta nedela i moèv da bidam zadovolen so svojot doprinos vo lingvisti~kiot smisol. (Pa toj bil samo eden: dako-romanski, R.I.)

Provedov mnogu ubavi ~asovi vo dru{tvo na divni lu|e na ova krasno ezero, pa ipak, nesum àlel da go napu{tam nekoe mesto vo koe tiranijata i varvarskata svirepost vodat

119 MUZEJ BITOLA BITOLA 1903 DU[AN HR.KONSTANTINOV 1903- 2 AVGUST- 1903 BITO-LA, naveduva: ″Vo sabota na 26 juli (8 avgust po nov stil- bm) vo 10 ~asot pred pladne ruskiot konzul Rostovski, vra}aj}i se od manastirot Bukovo, pominal so kolata pokraj prvata karaula na izlezot od gradot. Vo taa karaula na straà bilo edno zaptie. Spored zapovedta {to postoela za toa, toj ne go po-zdravil konzulot. Bidej}i konzulot ne vodel so sebe gavaz, mu naredil na kolarot da zastani, a potoa slegol i go opomenal straàrot na negovata dol`nost...(No straàrot) puknal so martinkata vo kon-zulot...Rostovski imal sila da mu re~e na straàrot pri povtornoto polnewe na pu{ata: ″Stoj ! [to pravi{ !...Misirkov legnal na zemja i se pravel mrtov dodeka pristignale drugi vojnici i oficeri″... ″atentatorot Halim sakal da go ubie i go ubil li~no ruskiot konzul Rostovski...″...″toj ne e Tur~in, a Albanec″... ″Osmanskite izvori se stremea sekoga{ da gi prikaàt [iptarite kako varvari, graba~i, nasilnici, zlostornici, krvnici i divi lu|e″. Tokmu za ovie yverovi se zaloùvaat Evropa i SAD, so nivnata NATO. Ovie so Albancite vo Kosovo izvr{ija genocid, a voda~ im bil premierot Agim êhu, koj bil Skiptar,a Skiptarite se pod 10%,so mongolskite Arnauti preku 90%. Za nego poradi zlostori ima interpol poternica. Nego go uapsi Bugarija, koj vlegol vo taa zemja. Me|utoa, sojuznicite na isla-mot, otsekoga{ neprijateli na pravoslavieto, na Bugarija i se zakanile...Sledi taa nego na 26.06.2009 i da go oslobodi...Pa SAD, Evropa i NATO bile i se najgolemoto zlo za pravoslavieto na tn.Sloveni. 120 Za nego, Bugarite i Gegite bile poneintilgentni od Makedoncite i Toskite: prvite bile Mongoli.

32

glavna zbor,vo kogo zakonot ne vaì, vo kogo potla~eniot hristijanin mora da ìvee vo sta-len strav od zlostavuvawa na muslimanite koi se na vlast.121

5. Pat za Lungu (ar.Lunga)Pat za Lungu (ar.Lunga)Pat za Lungu (ar.Lunga)Pat za Lungu (ar.Lunga) (8. i 9 avgust) Osmi avgust, vo 04 ~asot nautro, go napu{tiv Ohrid. Samo Naki me pratel. Kajmakam

na Ohrid ne sakal da prevzeme odgovornost na sebe i zatoa okleval da mi dozvoli pratwa na vojnik vo taka opasni predeli kaj seloto Lunga za koe se {irelo {epot deka e razbojni~ko gnezdo. Ne sum poku{al da go nagovoram, stanav a od nego ne se ni oprostiv, pa duri nesum go viziral ni paso{ot. Pa ipak, so sebe sum nosel pismo so preporaka izdadena od eden Aromun so koj se sprijateliv i koe glaselo na popot vo Lungi. (Pop samo na romanski jazik, R.I.)

Dobro raspoloèni javavme po bregot na ezeroto, pominale pokraj Gorica i za dva ~asa stignavme vo Pe{~ani-122selce ~ii ìteli se bavat so ribolov ili slatkari i kako ta-kvi se poznati ne samo na Orient, tuku i vo samata Germanija. Doru~kovavme vo {umarkata na bela buka na krajot na seloto. Ottamu planinata neposredno se spu{ta uz ezeroto, te po-radi toa stazata so koja se dvièvme se vijuga vovis. Sonceto pe~elo a patot postanuval se polo{ {to nas ne prinuduvalo na nekoi mesta da slezime i da gi vle~eme kowite za uzda. Skoro da sme stignale jugoisto~nata kota na ezeroto i po~navme popopoleka, ~ekor po ~e-kor, da se spu{tame kon plaàta, koga odedna{ ispred nas se popre~ila nekoja krava na te-sniot pat. Ne bilo ni pomisla taa da se izbegne, mimopomini ili natovarenite kowi svrtat i toga{ Naki stapil pred nea so ra{ireni race i vikaj}i. Taa sakala da trgne nanazad, se sliznala i ve}e nekolku trenutci podocna leèla vo ezeroto, ama, ipak, moèla da se spasi dostignuvaj}i se do malata, ju`na, pesokliva plaà, kade i nie sre}no dospeavme.

Najprvo bilo da ja zgasnime gore~kata èd so bistrata ezerska voda. Toga{ po~na-vme da se pribliùvame na bliskiot manastir Sv. Naum odej}i niz predivnata, mala dolina. Stignavme okolu 10 ~asot. Ve}e vo 11 ~asot ja izmeriv temperaturata od 30° R vo lad.

Dobri monasi ! Kako nas samo qubezno ne prifatile, kako star, dobar poznanik. Na-ve~er sum sedel vo mojata namestena soba od koja uìvav vo prekrasniot pogled na ezeroto i negovata okolina. Nasproti mene, na sosem drugiot kraj na ezeroto, gi gledav prozorite na ku}ite vo Ohrid kako se presijavuvaat vo svetlosta na zalezuva~koto sonce. Toga{ me ob-zela mislata za toa dali ispravno sum postapil koga go privativ ovoj pat vo planinata, bez vojni~ka za{tita, vo razbojni~koto gnezdo. Od ovie razmisluvawa me prenelo pukaweto koe doa|alo od pu~inata. Koga pogledav niz durbinot primetiv eden ~amec kako doa|a od pravec na mestoto Podgradec, so vojnici, a na negovata sredina stoel eden stamen ~ovek so negovata brada i oble~en vo evropsko odelo. Nekoj monas, koj odma do{ol do mene, re~e deka toa e kaj-makam na mestoto Podgradec, koj najverojatno saka da patuva ponatamu- za Ohrid, ama najpr-vo saka da svrati vo manastirot da bi se krepnal so jadewe i piewe.

Odma po svoeto pristignuvawe, se upatil vo mojata soba i vidno sakal da ostavi vpe-~atok ~ovek od obrazivawa. Bez ustegnuvawe odma mu ja predo~iv svojata cel, i svrhata na patuvaweto od {to ovoj sakal da me odvrati. Ama, koga se uveril deka ~vrsto sum re{en vo svoite nameri, mu izdiktiral na monahot edno pismo na gr~ki jazik, 123 koe bilo nameneto na ~au{ot124 vo Podgradec so upatstvo da mi obezbedi lu|e za pat, da mi bide od pomo{ vo sekoj pogled, da ne me opteretuva so svoite pra{awa, oti ′iako toa ne bi razbral, i vtoro i treto: tek toga{ ni{to ne bi moèl da razbere′. Ipak, iskreno sum sumwal deka kajmakamot ja sva-til svrhata na moeto patuvawe. Bilo kako bilo, sum bil blagodaren da me sudbinata zela vo

121 Toa bilo koga gi delele Makedonskiot Poluostrov i anti~ka=etni~ka Makedonija, {to ostanalo i vo 21 vek, koga se sozdava islamska zemja i na Balkanot, delo na Evropa, SAD i NATO. Toa e vtora av-torova albanska dràva, ~ii Albanci bile vo slu`ba na Osmanite. Tie denes so Vlasite se najbogati, {to ne e slu~aj so pravoslavnite. Pa avtorot toa go potvrdi i so pravoslavnite Toski, koi bile bosi... 122 ″Na geografskite karti pogre{no e zabeleàno: Pe{tani, ovoj zbor nema nikakva vrska so vla{-kiot zbor: ′pe{te′- riba, tuku pridavka za imenkata ′pesok′, oznaka koja navistina odgovara na priro-dnata sredina na ova mesto″. I Pe{te e na brigiski govor, za riba pesarka, koja leì na pesok.Pa kade ima pesok, taa na nego leì. I Lunga ne e samo na aromunski, koga toa i denes e makedonski i brzja~ki. 123 Se govori za makedonski jazik koine i eladski jazik katarevusa, {to vaì za romanski. Romanskiot jazik von dràvata Romanija gra|anite mnogu polo{o go poznavaat. Sledi toj e lo{o nau~en romanski. 124 U{te eden dokaz, koine bil najbiten za Osmanite,a jazikot na Karaman bil za vodewe na dokumenti. Sledi Vlasite da bidat slu`benici vo Osmanovo Carstvo so jazikot koine, a nikoga{ nemalo vla{ki.

33

za{tita, kako povtorno ne bi moral da se vra}am uz vojna pridru`ba vo Ohrid i da odgovo-ram na dosadni potpra{uvawa na policijata. Vo nekoi situacii sam sebe si pomognuvav taka {to sum govorel da sobiram bubi, semiwa i kamen~iwa i toa navodno kako razlog na svoeto patuvawe. [to se odnesuva do bubite, se veruvalo deka gi koristime vo proizvodstvo na le-kovi.

Vo docnite no}ni ~asovi srde~no se oprostiv od svojot ~estit Tur~in koj veruval vo izvrsnoto manastirsko vino pove}e otkolku {to trebalo. Sakal da stigne vo Ohrid ve}e na po~eok na denot.

Vo 05 ~asot narednoto utro trnavme se Podgradec koe e edno od pogolemite albanski mesta na bregot na ezeroto.125 Moja prva poseta bila na Ustraj begot za kogo sum imal pismo 126 od kajmakot a ovoj odma mi dodelil eden zaptija da mi go pokaè patot. âu{ot se odlu-~il samo so eden ~ovek razmisluvaj}i da ako mi dade pove}e ioanaka toa ne }e bide od korist vokolku bi me napadnale razbojnici. Okolu 08 ~asot moèvme da go prodolìme svojot ma-r{. Trebalo {to mo`no pobrzo i neopazeno da stigneme vo Lunga. Tek tamu bi bile sigurni.

Na{iot voda~ bil eden snaèn Albanec127 koj te{ko ~ekorel ispred nas, duri tolku brzo da i Nakieviot dolgonogiot kow odvaj moèl, uz najgolemi napori, da gi prati uz str-mnite visovi. Na poedini mesta patot bil prav i vodel niz {umata.Planinskiot venec se sostoel od pe{~anik vo koj pat ponekoga{ se vsekuval mal kanal. Na drugata strana na ovoj planinski venec se vlogorivme, poradi odmorot, pokraj nekoj izvor, na samata ivica na bu-kovikata. Toga{ go zapazivme eden ~ovek koj odma pobegnal koga nas ne videl. Slu{navme piskav yvizduk na kogo odma se pripremile za odbrana. Ama ne ni se slu~i ni{to sumqivo; Najverojatno smetal deka sme razbojnici. Potoa se spu{tivme vo dolinata od isto~na stra-na, preminuvaj}i pokraj seloto Kaliva~.

Ovaa dolina postepeno se {iri odej}i kon Jug i dobro e naselena. @itelite se Al-banci koi ne sakaat da bidat niti od plemeto Toski niti od plemeto Gogi (Gegi, R.I.), tuku da se vistinski [iptari ([kiptari).128 Me|utoa, nivniot jazik i nosija ipak, vo bitno, se svrstuva vo Toski. Vo ovoj kraj porano bilo pove}e Sloveni, samiot kraj nosi naziv Mokra, ama Albancite gi potisnale ovie Sloveni vo oblasta.129 Kastorija kade i denes postoi edno selo pod nazivot Mokren. Mo`da i samiot car [i{man Mokros poteknuva od ovie krai{-ta.130 Vo poveljata duri se spomenuva i nekoj vladika od Mokra. Sega naselenieto e muslim-ansko, ama i pokraj toa ènite ovde ne se zabra|eni.Pri prilika na na{eto pominuvawe tie stoele ispred svoite ku}i ili stoele so glavata i pogledot nastrana.131

Od Koliva~ trgnavme so edna staza niz leskovik koja vodela okolu brdoto kozica do seloto Dunica, kade dobivme izvrsna voda. Tuka nas ni se pridruìle par ma{ki koi od me-ne barale da go iskopam navodno blagoto koe se najduva na platoa na edna strmna strana na brdoto. Im se otrgnav uz primedba deka takov potfat moè da se izvede samo vo no}ta na po-ln mesec.

Od Dunica go prodolìvme patot, dvièj}i se preku edna visoravnina, a potoa niz edna slikovita dolina, i po dvo~asovno javawe stignavme vo Longa132 okolu 19 ~asot. Pop Papa Konstantin, na kogo sum go predal svoeto pismo so preporaka, me zel kaj sebe vo ku}ata kako prv Evropjanin vo ovaa selo, mi pomognal i neguval najdobro {to znael i umeel. Sled-niot den go vrativ zaptijata vo Podgradec. (Pa vo Albanija ne pi{ele Albancite, tuku samo

125 Avtorot govori za albansko mesto Podgradec. Me|utoa, negovoto ime i site drugi se tn.slovenski. Sledi na avtorovite albanski gradovi tn.slovenski imiwata da im se promenuvat samo po 1913 godina. Tie so tie preimenuvawa podolìle. A pa Evropa i SAD toa niv im go dozvoli duri vo R.Makedonija. 126 Imeto Ustraj bilo tn.slovensko, a islamiziranite begovite op{tele so pravoslavniot jazik koine. 127 Sekade se govori za Albanci,koi bile samo muslimani.I samo tie na Osmanite im bile izvr{iteli 128 Skumba=[kumba; Skiptari=[kiptari, od skiptar=èzlo so dvoglav orel. Tie bile samo pravosla-vni.Me|utoa, bidej}i tie bile mnogu siromasi, masovno go prifatile islamot, i masovo se obogatile... 129 Grigor=Gligor; Vo Arbanija site nazivi se samo tn.slovenski. Arbanskiot jazik e trorasen,zlo~in. 130 Berlinsko-vienskata {kola e zlo~ine~ka: do denes ja uni{tuva Makedonija i gi istrebuva Makedo-ncite.Za nea Makedonija e bugarska i albanska:do 1908 godina bez Bugarija i 1913 godina bez Albanija. 131 @enite ne bile zabludeni. Sledi tie bile islamizirani Brigijki=Brzakiwi i so isto odnesuvawe. 132 ″Aromunski izgovor e ′Lunga′ ama ovoj zbor ne e izveden od latinski ′longus′, tuku od slovenski ′L@-iÎ′-lug,{uma,vo koja nazalno po pravilo se javuva kako ′un′ ″.A vla{kiot bil latniziran tn.slovenski.

34

popovite, i toa na tn.staroslovenski, koine i latinski,a i oxite na arapski.Zna~i, bez bilo {to na albanski, nikako na vla{ki, nepoznati jazici, dvata samo delo na Rim i Viena, R.I.)

6. LungaLungaLungaLunga (9.-13. avgust) Lunga e edno ~isto aromunsko selo od 45 ku}i razbien tip, vo koe neretko vo edna ku-

}a boravat pove}e semejstva. Toa da ova selo nekoga{ bilo znatno pogolemo, dokaùva i bro-jno razru{eni ku}i koi se najduvaat na obli`nite obronci. Porano ovde bilo okolu 1000 ku}i, {to mo`da e donekade preteruvawe, ama i ovde{nite dve crkvi,133 koi sega se najdu-vaat von naselbata, se toa ukaùva deka ova mesto nekoga{ moralo da bide daleku pozna~aj-no. Dolnata crkva, koja se najduva vo senkata na prastara lipa i tri golemi elki, poteknuva-at od krajot na 17. vek.134 Bogata e ukrasena so sliki vo maslo.135 Ona malku trgovci i zanaet-lii {to ostanalo, otselo naj~esto vo Ohrid ama i Rumunija.136 Ist e slu~aj i so sosednite se-la Ni~a (20 ku}i) i Grabovo (50 ku}i), koi se najduvaat na 3 ~asa od vo pravec Jug odnosno Jugozapad. (Avtorot ne go kaùva jazikot vo crkvite. Toj bil samo tn.staroslovenski, R.I.)

Glavno zanimawe na me{tanite na ovie sela e sto~arstvo, ama u{te se zanimavaat i so iskoristuvawe na drva i ne{to malku zemjodelstvo, uspe{no odgleduvaat p~enka i ìta-rica (pokraj nadmorskata visina).

Kako popot otvoreno mi rekol, eden bister i ozbilen ~ovek koj istovremeno e gra-dona~alnik i u~itel, mnogu ìteli nekoga{ se bavele so ′razbojni~ki zanaet′,137 ama tvrdel deka deka toa bilo samo protiv muslimanite. Posledica na vakov odnos bila taa da ova me-sto ~esto go napa|ale vojnici razoruvaj}i go, ama isto taka se slu~uvalo Turcite da se vra-}ale po ku}ite so okrvaveni glavi, pri {to samo pop so pu{kata vo racete na ~elo na svoja-ta zaednica se staval na ~elo. Polo`bata na samoto selo kako da e sozdadena za zaklon i uto-~i{te za razbojnicite. (Vlasite kako Skiptarite bile samo razbojnici, R.I.)

Naselbata se najduva na ona mesto na koe dolinata se pro{iruva vo oblik na levak na rekata [kump so pomal potok vo blizinata. [kump (p=b, R.I.) doa|a od diva, te{ko pri-stapna dolina vo koja na sekoja opasnost ìtelite moàt da se povle~at i kade se sigurni od progoni. Mestoto, na koe rekata istekuva od ovoj ′levok′, pravi edna provalija, koja e {iro-ka tek par metri, ama ~ii strani vertikalno se spu{taat 200 do 300 m vo ambis. Od godina vo godina niz ovaa klisura stalno duva laden veter. Vokolku se izleze od klisurata i premine na druga strana se pruà pogled edinstvena ubavina. Vodata se obru{uva vo kaskadi preku steni so visina od 1000 metri ana`no ùborej}i. Nadaleku i na{iroko naokolu ne se gleda ni{to drugo do gusto po{umeni visovi. Samo na bregot od desna strana moè da se vidi sna-èn manastir Sv. Marija koj e od sina boja i koj, naàlost, propu{tiv da go posetam.138 Ne-prijatelskiot napad od ovaa strana potpolno e nemoèn duri i da samo par gor{taci go ~uva izlezot od klisurata. Opasnosta moè da stigni edino od Severa, bez obyir dali toa se vo-jnici ili razbojnici. Ovde{nite ìteli nadaleku se pro~ueni po odva`nite juna{tva i kaj Albancite, taka da ve}e so godini ne se slu~il nieden napad, tuku, ve}e, naprotiv, site se zadovolni ako \or|e Kokune{ (nadimok Rap) koj e navodni, a podobro da se re~e, poznat sta-re{ina na razbojnicite od Lunga, gi ostavi na mir.139 Zaedno sme jadele i piele i nazdravu-vavme, prema tamo{nite obi~ai, na na{eto bratstvo i negovoto ~uvawe na ìvot i smrt. Koga se vr{i pobratimuvawe, toga{ me{tanite zaedno ve~araat pri {to zaedni~ki delat leb ili hostija. Mene ne moèle da vovedat vo ovaa ceremonija oti nesum pravoslaven, isto taka ne moàt ni muslimanite, mada voop{ i ne se retko pobratimuvawe na hristijani i mu-

133 Naselenieto do 1767 godina bile Bugari, a potoa samo Grci. Nivni slu`beni jazici bile tn.staro-slovenski jazik na Belci i koine na Belci i Semiti (Crnci). Zna~i, Epircite bile semitizirani Pe-lazgi. Pa Epirci bile Vlasite i Skiptarite. Pak, spored Vajgand, Vlasite i Albancite bile ″bra}a″. 134 17 vek bil pred 18 vek.Tokmu zatoa vo taa crkva se bilo na tn.staroslovenski jazik, a ne{to i koine. 135 Avtorot namerno ne kaùva a na koj jazik bile freskite, od fersko=presko=presno=sveò=ìvo, {to vaì i za ikonite=i koni + kon = kokoni.Tie bile samo na jazikot na Ohridskata arhiepiskopija. 136 Bidej}i Vlasite masovno odele vo Romanija (Vla{ka), tie se romanizirale (povla{uvale), i drugi. 137 Vlasite i Skiptarite bile ″bra}a″. Tokmu zatoa tie kako ov~ari bile siromasi, a i razbojnici. Vo sto~arstvoto se razlikuvaat govedari i sviwari koi kako rabotnici se mirotvorci, a ov~ari bandidi. 138 Me|utoa, vo nego i posetenite manastiri, {to vaì i za crkvite, sekade bilo samo na tn.slovensko. 139 Vlasite kako ov~ari moèle da bidat samo razbojnici. A i trgovijata go razbiva proizvodstvoto.

35

slimani. Aromun go ozna~uva ovaj odnos na bratimewe, koj se smeta svet, so ednostavnata iz-reka: ′L am frate′ (Toj mi e brat, go imam za brat).

Slednoto utro popot me zapra{al dali rano jadam riba. Bidej}i na ova pra{awe sum odgovoril potvrdno, mi predloì da odeme vo ribolov pri {to nas ne pratel Naki i poedi-ni de~iwa. Najprvo sme oti{le vo tesna dolina [kumpa, potoa go zagazivme koritoto na re-kata i po~nale da se dvième uzvodno pri {to skokavme od kamen na kamen koi virele od vo-data. Pokraj tesnata mantija koja ja nosel, popot pokaàl zadivuva~ko umeewe i snaodlivost vo toa, dodeka se odlu~iv da se spu{tam na bregot i kr~am patot niz {ibqeto o {iprazjeto. Nasproti toa, Naki sakal da mi ja demonstrira svojata hrabrost pa prodolìl zad popot, koga vo eden trenutok upadnal do pojas vo voda praten so na{ata sna`na smea. Popot Kon-stantin ovde ja izvadil svojata mreà, koja po ivicata imala olovni top~ina, i ja frlil vo nego poznatiot vir kade leèla okolu pola ~as, a potoa ja izvadil i so nea 12 najubavi pa-strmki.140

Kaj ku}ata gi isprìvme a potoa sedanavme so prekrsteni noze okolu masata koja se sostoi od samo edna plo~a so obod golemina na {aka. @enite nosele jadea ama ne smeele da ni se pridruàt vo jadeweto, duri ne smeele ni da sedat so nas dodeka ima gosti vo sobata. Popot oblekol pantaloni po evropski kroj (bidej}i prethodnata obleka se iskvasila vo ri-bolovot) a ovie pantaloni gi kupil pri prilika na posetata na nekoj svoj rodnina vo Rumu-nija.141 Izgleda tamu videl deka pri prilika na obedot se koristat salveti taka da mi dal nekoj vid kuhinska krpa, koja na sebe imala jaki tragovi na prethodnata upotreba. Samiot sebe si napravil salveti na toj na~in {to ednostavno izvlekol del na svojata ko{ula i so nea go prekril kriloto do kolena, bez ikakov stram i snebivawe. Nikoj na ova ne obra}al vnimanie, edinop Naki (koj ipak malku go pominal svetot) imal {eretski osmev na liceto so koe mu stavil do znaewe {to misli.142

Pa ipak, jadeweto izuzetno prijalo, a ni vino nedostasuvalo. Voop{to: za vreme na mojot tamo{en prestoj na ni{to nesum oskudeval bidej}i perduvesti ìvotni i dive~ bile vo izobilie. Ovde ima dosta eleni i me~ki, se javuvaat i divikozi (bar taka mislam, imaj}i go vo vid opisot koj mi e daden) ama ne mi moèle da mi gi pokaàt rogovite kako bi ja raz-re{il ovaa dilema.

Od naro~ita va`nost mi bilo i toa {to vo ovoj {umovit predel gi zapoznav aromu-nskite nazivi za razli~iti drva, koi drugde del se zaboraveni ili gi zamenilo so tu|ici.143 Ve}e ~etvrtiot den morav da trgnam ponatamu na golema àlost kako na popot i ìtelite, taka i na moja li~na {to moram da priznam. Oti, kako ovie lu|e se grubi i neobrazovani,144 mada se divi i skloni na pla~kawe,145ipak me|u niv se ~ustvuvav mo{ne dobro. Vo osnova tie se dobri, otvoreni i po{teni, gostoprimlivi i odani.

Pri takviot ednostaven ìvot vo zdrava klima lu|eto doìvuvaat dlaboka starost. Vo seloto postoj èna koja ima 120 godini, edna druga preku 110 godini. Ima mo{ne malku postari lu|e koi bi moèle precizno da ja navedat nivnata starost. Dolg ìvoten vek gene-ralno e mo{ne voo~liv vo aromunskite planinski sela. Vo edna edina zaednica Vlahokli-sira poedini imaat ja slednata starost: Marija Tiska Goga 113, Kosta Pik 100, negovata se-stra okolu 100, Papa Jan 115, Andra Stanko 110, Dimitri Sima 115146 , itn.147

Bolesti ovde se javuvaat samo retko, naj~esto se gastri~ni groznici koi vo leto po-nekoga{ zemaat ponekoja `rtva, oto za nekoja lekarska pomo{ nema govor. Kako ponekoga{

140 Se navedeni pravoslavni tradicii. A pravoslaven jazik bil samo tn.staroslovenski. Iako nivniot tn.slovenski jazik bil romaniziran=latniziran, kaj niv ni{to nemalo katoli~ko, nitu muslimansko. 141 Bidej}i skoro site Vlasi odele vo Romanija (Vla{ka), tamu tie si se romanizirale (povla{uvale). 142 Avtorovite Evropjani do 15 vek bile samo divjaci i kanibalisti, i kolonisti i rasisti,a i kradci. 143 Bidej}i imiwata na site mesta se samo tn.slovenski, takvi se i na drvata...Najdobar primer e vo Ro-manija.Do denes tamu e sé na tn.slovenski,a i prezimiwata. Na tn.slovenski se vo avtorovata Prusija... 144 Bidej}i tie bile neobrazovani, tie nemale {koli. Sledi romanski jazik da se u~el vo Romanija... 145 Avtorovite Vlasi bile divi i pla~ka{i,kako {to bile avtorovite Evropjani.Site stanale bogati. 146 Nikoga{ ja nemalo avtorovata Vlahoklisura, taa bila ov~arska klisura, so ov~arski semejstva, ~ii navedeni imiwa bile tn.sloveski.Bidej}i ov~arite ne se rabotnici,tie podolgo ìveat. Ova bilo spr-otivno na sto~arite (govedari, sviwari, pti~ari...) koi od niv oboluvaat, a od nivnite razni bolesti... 147 Pod niv ima slika,pop i mladi~i od Lunga.Nivnite obleki se bedni ov~arski, crno-beli, monotoni.

36

nesvrshodno se ophodi prema bolesnicite imav prilikada vidam na denot na svoeto doa|awe. Popot me zamolil da pojdam so nego vo drugata soba kade leèl negoviot brat na umor koj tek par dena do{ol od patot bolen od groznica. Koga vlegov vo sobata za malku ne se onesve-stiv od vozduhot vo nea. Buluk èni koi pla~ele i kukale, rodnini i prijateli, site tie sto-ele okolu bolesnikot koj leèl na {tica prekriena so brdo volneni }ebina. Toj ~ovek gled-al so o~ite bez sjaj i odvaj daval znak na ìvot.

Lutito gi isterav narika~ite nadvor, dadov da se pootvorat prozorcite i nabolesn-ikot mu go olesnav teretot na volnenite }ebina. Narediv da mu donesat ladna voda, a potoa go zavitkav vo leneno platno koe prethodno go navla`nav vo taa voda. Jadnikot toga{ po~-nal da di{i. Ili eden drug slu~aj svrsishodna terapija za malarija, koja sum ja poznaval od li~noto iskustvo, i koja vrodila plod, taka da popot pri zaminuvaweto mi rekol: ′Ovoj mla-di~ ti pripa|a′.

Vo ova prilika slu{nav deka mesto kinin se koristi podvoqak na govedo i toa so do-bar uspeh. So svojata uspe{na pomo{ uspeav da steknam qubov i naklonost na ìtelite. Ko-ga 12. avgust ja napu{tiv Lunga, slu{nav deka mladite lu|e stanale i ja zaposednale najopa-snata to~ka na patot niz {umata kako bi mi osigurale bezbeden premin.

7. Pat za ElbasanPat za ElbasanPat za ElbasanPat za Elbasan (12. i 13. avgust). Pod vodstvo vodstvo na \or|ijaKukune{, biv{iot predvodnik na bandata razbojnici

-poznat pod nadimokot Rap-,148 trgnavme na pat vo 05 ~asot i moram da priznam deka se ~u-stvuvav siguren pod negovata za{tita otkolku da me sprovede cel odred vojnici, na koi, ipak, vo slu~aj na nu`da ne moète da se oslonite. [to za nego se odnesuva, bev ubeden da za mene, bez oklevawe, bi go stavil svojot ìvot na kocka. Rado sum sakal da go fotografiram ama nikako ne moèl da odlu~i, dodeka sekoe navaluvawe bi bilo krajno nepristojno.

Toa e ~ovek so sreden stas, pove}e suvonog otkolku pothranet i mada mu bile 63 godi-ni, nikoj ne bi mi gi pripi{al. Negoviot ~ekor u{te sekoga{ bil elasti~en, dvièwata br-zi, i posigurni, dodeka negovite ne{to iskoseni o~i i od sonce preplamnat ten davale ne-{to neugidno izbrazdeno lice, {to ni kaj osmevot ne nedostasuval. Dodeka popoleka iska-~uvale uz goloto brdo vo pravec Sever, toj ~ekorel uz mojot kow i, na moja molba, raskaù-val za svojot poran ìvot.

Bil najstar od sedmoro bra}a. Tatkoto i u{te ~etvorica bra}a gi izgubil vo borba so turskite vojnici.149 Dvata mlada bra}a - Naum i Anastas150 so svoite smejstva i toj svoeto obitavaat zaedni~ki vo edna ku}a. So tekot na mnogu godini bil predvodnik na druìnata na razbojnici koi so del ja ~inele lu|eto od Lunga a so del od muslimanskite Albanci, do-deka kako dou{nici se koristeni isklu~ivo Aromuni.151 Raskaùval ′deka vo celiot svoj ì-vot ne ubil pove}e od 30 lu|e i toa samo vojnici- nikako zarobenici′ ! Negovata druìna broela 20 lu|e a ponekoga{ i 50. Tripati se vpu{tal vo bitka so brojni vojnici dodeka eden den be{e zaroben i so eden brat bil ispraten vo Halep vo Sirija na izdrùvawe kazna, ot-kade im uspealo da pobegnat.

Dvièj}i se naj~esto po no} ja prokrstarile Mala Azija, gi pominale Dardanite vo eden ukraden ~amec vo blizina na Galipole, kade zamalku ne bile fateni, i po mnogu stram-putici ipak uspeale da se dokopaat do Solun- za niv poznat predel. Sonceto i yvezdite im bile edini patokaz a polskite plodovi i ponekoe par~e leb na somilosnite selani im bila edina hrana. Najprvo sakale da se naoruàt. Na krajot na gradot Solun stoi takavikana: ′Be-la kula′, koja sluèla kako kazamat. Toj predel, vo toa vreme, (najpoverojatno okolu 1860. go-dina) u{te ne bil tolku naselen kako sega. Im uspealo da ja prepadnat straàrot i da mu go odreàt vratot so eden poteg no`, a da ovoj ne pu{ti ni glas od sebe. Mu ja zele pu{kata i redenikot ′i od toga{′, dodal Rap, ′pove}e ne se pla{am pa makar da me napadnat i deset Tu-rci′. (Draperaj=draper=d raper, drapni=drpni=grabni, osnov rap, rapes=rape{..., s={, R.I.)

148 Vlasite (Ov~arite), vo borba za pasi{ta, i drugo ne moèle da bidat, tuku samo banda razbojnici. 149 Bidej}i Vlasite nemale svoe vostanie protiv Turcite, toj so negovite bile samo edno: razbojnici. 150 Sv. Naum bil od Ohridskata arhiepiskopija. Sledi Vlasite bile samo Bulgari; Anastas=a na stas a 151 Vlasite i Albancite bile razbojnci. Bidej}i toj vo negovata banda imal i muslimanski Albanci, a koi bile vo slu`ba na Osmanite, Vlasite bile samo razbojnici. Isto taka, i bidej}i Vlasite bile vo slu`ba na Osmanite, tie moèle da se dou{nici protiv Osmanite, sojuznici na razbojnicite, banditi.

37

Polesen del na potfatite im bil da go pominat patot nazad vo svojot zavi~aj vo Al-banija.152Potoa go obnovile svojot ìvot razbojnicite. Ama pred nekolku godini, pod obe}a-we, postanale popitomi, a uz posreduvawe na popot bil sklu~en mir so turskata vlast, te od toga{ ìveat mirno i slobodno vo svoite brda uprkos lo{oto minato, pla}aj}i samo simbo-li~en porez.

Ama, me|utoa, smeam da veruvam vo prikaznata koja sum ja slu{nal od lu|eto od Oh-rid i drugde, ipak, i denes se bavat so svojot zanaet, so toa {to ja preusmerile svojata pozo-rnica i aktivnost na Epir. Na àlost, e ~initelot, a koj Arumunite sakaat da go prikrijat pred strancite i koi tie me|usebno itekako se svesni, da vo vkupniot broj na razbojnici tie ja ~inat glavninata, da se poznati predvodnici upravo od nivnite redovi, ama isto taka tre-ba da se re~e (a to odi vo nivna ~est), da se probile kako neustra{livi borci za sloboda na tloto na Grcija, za {to }e imam prilika da navedam brojni primeri vo tekstot koj sledi.153

Koga sme za{le vo hrastovata {uma odedna{ prestanal sekakov razgovor. So zapnata pu{ka vo raka Rap is~ekoril okolu 20 ~ekori ispred nas i nabrzina nas ni dal znak da so-~ekame i potoa nas ni mavnal da pritr~ame. Vo taa prilika gi koristel znakovite koi bile gotovo neprimetni i nikako nesme moèvme da vidime lu|e koi nas ni go zavzele patot. Vo takvi situacii brzinata i neupadlivosta bile podobro sredstvo za{tita od bilo kakva de-monstracija na sila. Se ova ìvo me potsetilo na avanturisti~kata lektura od de~kite de-novi. Navistina, ne e potrebno da se otpatuva vo Amerika da bi se trgnalo po vojnite stazi.

Po dva ~asa dospeavme vo dolinata koja ja vramuva Zapadna [kump. Ovde dobreno moravme da ~ekame skrieni vo `bunovite ponovo Rap da se vrati i nas da ni soop{ti deka patot bil obezbeden. Brzo javnavme i trgnale po stazata koja voda uzbrdo preku edna gola li-tica od ~ija nadvore{na strana moèv da pogledam dolu i toa ba{ ona mesto na koe se sosta-vuvaat Zapadna i Isto~na [kump. Krakot koj vodi od Lunga e pobogat so voda i ima podolg tek, ama delimi~no go prati pravecot na dvièwe na isto~niot krak. Izvori na prviot le-àt na obroncite na planinata Lenija a drugiot na Kamni. (Tn.slovenski poimi, R.I.)

Patot nas ne vodi niz ne{to poniska hrastova {uma se do seloto Slabiwa (od slab, R.I.). Ama nemoèvma da se zadrùvame i prodolìvme ponatamu do trenutekot koga se slu-~il eden neprijaten slu~aj od koga se pla{evme i koj go predizvikal na{eto zastanuvawe. Odedna{ slu{nav wi{tewe i koga se svrtiv, moèv samo da ja vidam Nakievata glava koja propadnala vo eden procep. Odma slegovme i dotr~ale do ivicata na procepot kade go vido-vme kowot stesnet iznad provalijata i Nakija kako pobo~no uspeal da se izbavi. So angaì-rawe i na posledeniot del na na{ite snagi uspeavme da go oslobodime kowot od ovaa uàsna polo`ba koj ve}e krvarel na nekolku mesta. Sre}a bila {to bo~nite vre}i bile dobro pri-vrzani so jaìnata {to kowot go za{titilo od pote{ki posledici, taka da moèl da go pro-dolì patot. Uzrokot na ovoj pad leèl vo toa deka kowot bil pove}e golem da na tesnata staza i okukata bi moèl da izbegne pogolem odron na patot i so taa prilika ne najde bar ~ekor vo provalijata.

Za vreme na ova patuvawe ~esto nastanuvale nesre}i zapravo od ovie razlozi, mada Naki vo me|uvremeno postanal povnimatelen i sleguval od kowot i go vodel na povodno, {to (na primer) nesum moral da go pravam so svojot jak, kratkonog kow. So vremeto, ~ovekot vospostavuva takvo poverewe vo svojot kow a posledica na toa e ravnodu{nost, taka da i po-kraj najdlaboki provalii se java so najgolem mir, a da na toa pri prilikata voop{te ne raz-misluva za opasnostite koi vrebaat.

Bez zastanuvawa go prodolìvme svoeto patuvawe niz selata Propti{ti i Slatina. Vo blizinata na ova potowi ja pregazivme [kump na edno mesto na koe dlabinata bila tek okolu 1 m, kako bi do{le do selata. Golik se najduva na sprotivnata strana na bregot kade go pobaravme eden musliman Albanec koj bil Rapov sopatnik i kaj kogo se odmorivme za ru~ek.

152 Do 1913 godina nikoga{ nemalo Albanija, nitu [kiptarija. Vilkinson veli deka ″Albancite vo 1913 g. bea sosema li{eni od sekakvo nacionalno ~ustvo...″.Se {to e tamu, e samo na tn.slovenski jazik. Pa za tn.slovenski jazik potvrduvaat mno{tvo avtori. Za ova pi{am vo poslednata kniga i prethodni. 153 Vlasite (Ov~arite) bile samo razbojnici, a i drugo ne moèle da bidat. Tokmu zatoa tie i denes se najbogati.Naprotiv,Makedoncite sekoga{ se borele,tie sozdale dràva,ama tie se i najsiromasi. Pak, na Vlasite niv nikoga{ ne im bila potrebna dràva so vla{ka crkva i vla{ki jazik. Pa tie vo Grcija bile samo Grci, {to vaì i za vo gr~ki Epir i Epir vo Albanija=Skiptarija... Isto taka, i Romanci.

38

Bilo 11~asot. Zad sebe ve}e imavme pat od onie 22 km i bidej}i se javila glad, blagodarno go privativme povikot za obed. (Samo tn.slovenski, bez bilo {to na vla{ki i albanski, R.I.)

Malku se ispruìvme kako bi oja~ale za naporniot pat koj nas u{te o~ekuva{e, a moite pratilci naskoro vtonale vo dlabok son. Na glavata staviv edna tenka tkaenina, kako bi se za{titil od muvi, a istovremeno moèv neometano da posmatram kako sosednata vrata se otvora, izleguva devojka i èna i me merkaat radoznali i kako so {epot ja ismejuvaat mo-jata obleka: da se vidi eden ′Frenk′, kakov e toa doìvuvawe.

Bidej}i srde~no go zagrlivme na{iot doma}in kako e toa voobi~aeno i mu posakavme se najdobro, trgnavme okolu 15 ~asot ponatamu. Na ustieto na rekata Sepravan vo [kump, na mesto kade se najduva an koj go vodi eden Aromun, ponovo po~nuva dolina. Brzo sme napredu-vale pratej}i go patot niz dolinata. E interesno deka dol` cela ova nizina se provelkuva izvi{enie koe so sostoi od konglomeratni steni so brojni otvori koi se naseleni so brojni ptici. Potoa vidovme nekolku ku}i razbien tip {to bi moèlo da bide mestoto Seuem, koj go pronajdovme vcrtano na na{ite karti.

Zastanavme nakratko vo seloto Kukje{ a potoa prema anot Xura. Se dvièvme so pa-tot koj bil vo izgraduvawe, ama ~esto moravme da sleguvame od nego oti vo potpolnost nedo-stasuvaat mostovi. Bil mrklov mrak koga stignavme vo anot. Hranata za kowot ne nedosta-suvala, ama nie ne moèvme da dobiemo ni{to za jadewe. Moravme da ispratime mom~e vo bliskoto selo nas da ni nabavi hrana.

Upravo ve~eravme koga mi prijde nekoj ~ovek i me oslovi na germanski. Toa bil eden Germanec od Konstantinopol koj rabotel kako rakovoditel na gradbata na patot a logoru-val vo blizinata na anot so u{te par lu|e. Ve}e dve godini rabotel na izgraduvawe na patot i odavno bi go napu{til ovoj kraj da mu dale. Zaostanale isplatite, koi namerno gi prolon-girale, kako {to podolgo bi se zadràle.

Mi soop{til deka tro{kovite za izgradba na patot ne go finansira dràvata tuku administrativnite vilajeti niz koi ovoj pat treba da pomine. Na sekoj vilajet, prema nego-vata golemina, mu se razrezuva sumata koja go obezbeduva zavr{etokot na rabotata za toj del, pri {to siroma{nite lu|e doa|aat so svojata rabota da gi otplatile ustanovenite obvrski, dodeka podobrostoe~kite pla}aat eden del suma koja potoa se sobira i predava, ama najgolem del na pari ipak te~e vo xepovite na vi{ite slu`benici.Prema tvrdeweto na eden inèwer od Bitola, do sega potro{enite pari i rabota moèla da se izgradi èleznica, mesto ona {to e napraveno do sega.

Mo{ne docna legnav so Naki vo {talata, oti ovde nemalo soba, a mi bilo premnogu ladno da spijam na veranda. Rap sedel ispred vratata na {talata so grbot naslonet na greda i so pi{tol poloèn preku noga. Vo ovaa polo`ba ja pominal cena no} oti, kako {to re~e, imal li~ni neprijateli vo ovoj kraj,154 te moravme da vnimavame. Ovoj ~ovek 11 ~asovi mar-{iral so brzi ~ekori, izel samo malku leb i par maslinki i se ~ini pomalku umoren otkol-ku nie, koi dovolno jadevme a, osven toa, javavme na kowite.

Po lo{iot no}en odmor, koj stalno e ometan so komarci i drugi bubi, stanavme vo 05 ~asot, na kowite gi zamenivme starite potkovici so prazen stomak i neizmieni go pro-dolìvme ovoj pat koj nas najprvo ne vodel so utvrdeni stazi a potoa niz usekite do polovi-na planina koja nas ne opkruùvala. Po tri ~asovi stignavmevo an Baba kade uìvale vo ja-jca i aspik od kiselina i piperka i po narednite dva ~asa ve}e stoevme ispred Veziroviot most. Na ovoj breg na [kumpa nas ne zaplahnal pregreen veter, koj nas vo talasi ne duval vo lice od dolinata, taka da gotovo nesum moèl da odolam na èlbata da se iskapam vo brzata voda na rekata, iako Rap navaluval da pobrzame bidej}i ovoj kraj e mo{ne opasen {to po-tvrduvale nekoi prepadi koi ovde se slu~ile. Naki go sledel mojot primer taka da ubavo se osveìvme vo ladnite talasi, dodeka na{iot veren ~uvar se vovlekol vo edna ni{a na most-ot o drèl straà. Kowite gi skrivme vo `bunovite na edno skrovito mesto.

Po toa, javavme ispod mostot koso niz rekata koja na najdlabokite mesta nemala po-ve}e od eden metar. Rap so pomo{ na mrdevite se iska~il na eden razru{en most od ju`na strana i nas ni go pokaàl to~noto mesto na koe e ubien negoviot tatko a toj samiot ranet. Kratko se odmorivme samo u{te edno podne na nekoj breg, nekoi 11/2 ~as pred Elbasan, na me-

154 Ova e u{te eden dokaz deka toj bil samo razbojnik, ni{to drugo ili inaku. Razbojnicite pla~akale.

39

sto kade vodata na izda{nite izvori e sobrena i se sproveduva vo cevkite za snabduvawe na Elbasan. Ne{to pred zaoduvawe na sonceto ve}e sme javale po tesnite sokaci na Elbasan.

Najprvo dadov da me odvedat do gospodinot Hristoforidesa koj steknal ime so svoj-ot prevod na Biblijata na albanski jazik, kako i so svoja gramatika.155 Toj ìvee vo mo{ne skromni uslovi taka da sum odlu~il da odam vo anot,kade isto taka pominan sosema àlosno. Baravme nas da ni obezbedat edna soba za ~uvawe na na{iot baga`, a spievme na eden kraj na verandata, dodeka drugiot kraj go zavzele drugi lu|e. Izsvrsno spievme ovaa blaga no} po-kraj tvrdite {tici i gamadi. Me probudi crv~kaweto na vrab~iwata vo kro{nata na edna crnica ispred anot neposredno po izleguvaweto na sonceto.

8. Elbasan i pe{terata BixulaElbasan i pe{terata BixulaElbasan i pe{terata BixulaElbasan i pe{terata Bixula (13.- 17. avgust) Elbasan ne nudi ni{to interesno osven samite lu|e. Najpove}e {to e vredno e pose-

tata na eden golem trg koj vo pove}e redovi e opkruèn so ~epresi i toa takva golemina i ubavina kakvi nikade ne sum videl. Ulicite se kaldrmisani i relativno ~isti a soobra}ajot e prili~no ìvosten, naro~ito vo trgovskata ~etvrt. Ako se ova se napu{ti, edino {to mo-è da se vidi se visoki yidovi oboeni vo belo zad koi se skrieni dvori{ata na stambenite ku}i. Ovde vladee sna`nao izrazen muslimanski element, daleku pove}e otkolku {to e slu-~aj vo Ohrid, koj go dràt hristijanite vo potpolna zavisnost. Hristijanite ne se mnogu za-stapeni i vo niv pravat Albanci i okolu 100 aromunski semejstva koi se naseleni vo dvete gradski ~etvrti. Lu|eto tolku se pla{at od vlasta, da se ustezale so mene da stapat vo ko-ntak. Karakteristi~no za odnos na tamo{nite hristijani prema muslimanite e toa na hri-stijankite da se dviàt po ulicite im e zabraneto, ba{ kako i na muslimanki, dodeka è-nite od selata koi go ispoveduvaat Islamot doa|aat bez zar na liceto.156 Vo Elbasan voop-{to nema Evrei. Pove}e pati se slu~uvalo da poku{at da se naselat ama ednostavno gi ubi-vale.157

Lu|eto ovde se siroma{ni uz izuzetok na nekolku predzemlivi albanski semejstva. Hristijanite i muslimanite odat vo drowci i se zadovoluvaat so malku. E poznato kolku muslimanite uìvaat vo kafe, ama mi bilo sosem novo koga slu{nav za obi~ajot da utroto, pred {to otvori o~i, go pari svoeto lice so vrela parea od kafe. Konzumiraweto na rakija, isto taka, e karakteristi~no a go upraznuvaat i muslimanite.

Den po ova doa|awe morav da se oprostam od svojot veren voda~ na patot- Rape. Se po-javila i policija to~no da se raspra{a za svrhata na moeto patuvawe, mada go pokaàv Va-lijinoto pismo so preporaka i paso{ot. Se is~uduvale kako voop{to dojdov bez pratwa na vojnici {to na turskata vojska odma mu postanalo sumlivo. So posetata na mutesarifot (na-~alnikot na okrugot, prim. preved.) uspeav da ja odagnam ovaa sumliviost, ama zatoa Rap ostanal sumliv i sigurno bi go zatvorile, iako go prestaviv kako ~ovek kogo uspat go zedov vo slu`ba kako voda~. Poradi toa Rap odlu~il nezapazlivo iskradi i vrati. Sakav da mu po-daram nekoj zlaten predmet, ama toj ne sakal ni{to od toa tuku samo 1 oka tutun i par~e go-vedska koà od koja sakal da napravi par sandali. Se zagrlivme i baknavme a potoa toj na br-zina se oddale~il kako so pre~icite- preku brdata-, so najkratok pat bi stignal vo svoeto rodno selo.

Od gospodinot Hristoforidis doznav deka nedaleku od Elbasan se najduva edna ogro-mna pe{tera koja se prostira ~etiri ~asa od ispod brdata se do Tirana. Li~no ja posetil vo

155 Hristoforides kako pravoslaven bil samo Grk,a ja prevel Biblijata na trorasen skiptarski jazik Tokmu ova na Vajgand dosega nieden albanski avtor ne go navel.Za avtorite Albancite bile nepismeni 156 Prvo se vr{i islamizirawe vo gradovite, a tek potoa vo selata. Selankite bez zar bile najnovite. 157 ″Na Gop~evi} mu raskaùvale deka vo blizinata na gradot ima slovenski sela. Toa, me|utoa, voo-p{te ne e slu~aj mada slovenskiot element porano bil mo{ne zastapen. Duri i denes novogodi{nite pozdravi glasat: ′Stara godina′, a da pri taa prilika lu|eto nemaat pojma da koristat slovenski izraz. Mo`da vo slednata, naizgled besmislena albanska brojalica, pokraj albanski i aromunski zborovi se krie i po nekoja slovenska: ′Unu mine, dide mine, tren cale, karavale, bana bana, ~ukadana, urdi {ku-rdi,kalemdi, xumla′.Ovaa pesna mi ja soop{til Efraim Ginis″.Avtorite govorat deka vo Albanija pr-ed Albancite ìveale Slovenite. Toa go znael i Vajgand. Istoto vaì i vo Epir, a vo Epir bila Al-banija. Pak, Epir bil makedonski, a Makedoncite govorele pelazgiski.Samite Albanci i Vlasi velat, tie bile Pelazgi. Sledi Albancite i Vlasite bile samo odrodeni Pelazgi=tn.Sloveni. Pelazgiskiot jazik bil jazik na Belci.Jazicite na Albancite i Vlasite se trorasni.Mongolski opstoile Arnautite

40

svojata mladost. Se sostoi od mnogu glavni i sporedni galerii i dvorani, brojni vodoteci a na nekoi mesta izbivaat gasovi od puknotinite. Porano ~esto slu{av vakvi izve{tai, ama nesum im pridaval pogolemo zna~ewe, me|utoa slu{aj}i go gospodinot Hristoforidis kako raskaùva, odlu~iv da ja posetam ovaa ′pe{tera so blago′ (BRIMA E HAZMES) kako toj ja na-zival. Najprvo i sum sakal da mi se pridruì, ama koga videl deka sum odlu~il da odam, mu dal prednost na svojata rabota vo kancelarijata. Mesto nego, mi se priklu~i eden mlad ~o-vek, student vo Atina Efraim Ganis, koj od sigurnosni razlozi se preoblekol vo selanec. Osven nego, zedov eden i eden keraxija koj go poznaval seloto vo ~ija blizina se najduva pe-{tera, oti i sam e od tie krai{ta i, na kraj, povedov eden suvarij koj pred selanite bi mo-èl da istapi so neiohoden avtoritet.Petnaeseti avgust vo docno popodne nie petmina go napu{tivme Elbasan. Ponesovme tovar meso, leb i vino, kako dobro opremeni bo moèle da stapime vo podzemniot svet. Ne sum zaboravil ni fener i lamba. Se dvièvme vo pravec Se-ver, so edna bo~na dolina na [kumpa koja obrasnala so nasadi od maslinki koi so svojata si-vkasto-zelena boja ne ovozmoùva ba{ osveùvaj}i pogled. Ovie maslinki vo Elbasan izvr-sno uspevaat poradi za{titenata klima sled planinite koi go spre~uvaat prodorot na lad-nite severni vetrovi i nadaleku se poznati. Po javaweto od eden ~as po isu{enoto korito na rekata, trgnavmekon visijata na koja se najduva seloto Buxula, vo koe stignavme po u{te eden ~as javawe. Oxata na ovoj musliman na nekoe mesto ne odvel vo najdobrata ku}a, ama vo nea sme smeele da vlezime koga ènite se oddale~ile. Sobata vo koja vlegovme bile prili-~no prostrana a pod zastran so du{eci. Yidovite bile nevarosani i na niv se najduvale dva otvori za prozori, ama bez staklo. Crepovite od krovot se spu{tale ispod ku}ata pravej}i pokrien trem. Vo ovaa soba ne se najduvalo ni{to od delovite na neme{taj, ama zatoa vo eden negov agol bilo mno{tvo p~enka. Koga se smrklo na{iot doma}in ni donel edna lu~a i ja zabil vo yidot, a nejzinata trepere~ka svetlost go osvetluvala na{eto vedro dru{tvo, ta-ka da od na{ite zalihi uspeavme da napravivme izvrsna ve~er.

Naskoro se na{le nekolku me{tani koi mi raskaùvale za ~udata vo pe{terata, ka-ko na primer, vo nea {eta duhot koj blue ogan i go ~uva blagoto, da na nekoe drugo mesto stoi ~ovek so izdignat me~ koj go spu{ta na onoj koj poku{a da pomine pokraj nego i toa sli~no, Site bile spremni da me pratat sledniot den ama barale del od blagoto za sebe, {to, nara-vno, samiot i obe}av. Po suvarieviot sovet morav da im kaàm da doa|am po nalog na Porta-ta da ja posetam nivnata pe{tera.

Koga slednoto utro sakavme da trgneme, se ispostavilo deka nema nikogo od selani-te, a ni na{iot doma}in odedna{ ne znael kade se najduvaat. Po toa go isprativ suvarijata vo seloto da go dovede onoj starec koj prethodnata ve~er se falel deka samiot vo nea provel 12 ~asovi. Ovoj starec, kako i pove}eto ostanat ma{ki, gi napu{tile svoite domovi i tek po zakana na suvarijata deka }e ja zapalu ku}ata na baraniot ~ovek, istiot se pojavil i povel vo pravec severo-zapad, dvièj}i se izme|u nivite. Postepeno, uspat popoleka se pridruùvale i ostanatite selani, taka nas ne bilo dvanaestortica. Po pola ~as zastanavme na livadata pokraj eden izvor. Ovde uìvavme vo ~orba so meso, a kowite gi vrativme vo podno`jeto po eden selanec, dodeka samite prodolìvme da se iska~uvame do edna uzvisina od koja se spu-{tal eden strmen odsek vo dlabinata. Potoa starecot itro se ispenteril na stenata dodeka nie obazrivo go sledele baraj}i oslonec na golata varovni~ka stena.

Najposle zastanal pred nasipot od oblutci i nie mu se pribliìvme ~etvorono{ki. Koga dojdovme do vrvot vidovme deka navistina stoime pred okrugliot otvor na pe{terata, od koja, na op{to zaprepastuvawe ostanatite lu|e, izlegla edna àba koja sum ja ubil so kam-en. Stravot bil takov da trojcata selani odma se vratile, a na{iot voda~ pove}e ne sakal da se spu{ta vo pe{terata. Vo toj trenutok go prezedov vodstvoto taka {to ja zedov lambata vo ednata raka a stapot vo drugata. Zad mene odel Naki so nekoi namirnici, zad nego student, potoa selanite i tek na krajot suvarija. Nizbrdicata bila prili~no strma a potoa vlezot se ra~val. Vlegovme vo leviot rakavec. Ogromni masi na sedimenten materijal, koj padnal od krovot na pe{terata, leèle vo podno`jeto taka da moravme da se vereme uz niv. Na nekoi mesta se dvièvme brzo, ama ve}e po pola ~as dojdovme do samiot kraj na ovoj rakavac, pona-tamu pove}e ne moèlo. Od vodotekovi, otrovni gasovi, itn. nemalo trag. Tek uz golema po-mo{ na ma{ta moèl da se vidi ~ovek so podignat me~ vo vid na eden stalaktit koj se najdu-va vo sredi{te na dvoranata. Dolìnatana ovaa pe{tera iznesuva okolu 400-500 m a {irina

41

varirala pome|u 1-2 m, dodeka visinata na poedini mesta navistina bila impozantna- okolu 12-15 m. Starecot tvrdel deka sme dospeale vo pogre{niot rakavec po {to se vrativme na poa|ali{te i poku{avme da vlezeme vo hodnikot do mestoto na koe se najduvala edna pu-knatina. Tuka se zavrzav so edna ìca, koja ja imav pri sebe, a Naki i studentot se drèle za drugiot kraj popoleka spu{taj}i me, dodeka so racete i nozete so oslonuvavme na yidovite do mestoto kade, o~igledno, bil krajot. Razo~arani, moravme da se vratime. Od ìvi su{te-stva pronajdovme edna {korpija i dolgono`ni komarci, ama ne moèvme da pronajdeme ni edna edinia bubuca. Koga na svojot voda~ mu drèv lekcija za negovite lagi, rekol deka po-rano bilo drug~ie. Ma kolku ~esto fa}ate nekoj vo laèwe, toj }e pronajde dobar izgovor pa duri }e se podsmee {to voop{to mu poveruvavme. ([korpija={korpija, {=s, s korpi, R.I.)

Koga, ponovo, stignavme do svojot logor, go pripremivme ru~ekot na kogo site u~e-stvuvavme, taka pove}e ni{to ne ostanalo od na{ite zalihi. Vo trenutok koga mislevme da trgneme, kowot go odfrlil suvarijata koj bil tolku besen poradi toa deka na selanecot mu udril {amar, a keraxijata, na kogo mu go poveril kowot, zamalo da ne go ubil od pi{tolot. Imav mnogu maka da go umiram ovoj srdit ~ovek {to mi do{lo vo potpolnost za raka tek ko-ga selanite, po dolgo viewe, go vratile kowot. So ovaa prilika moèv da konstatiram da ne se zlostavuvaat ne samo hristijanite, tuku i muslimanite da se zlostavuvaat od strana na svoite turski gospodari.Poradi toa e lesno da se objasni zo{to e takvoto raspoloènie me-|u Albancite prema Turcite.158 Na ova, naravno, treba da se dodade i toa mada turskata vlast se ophodi prema albanskiot ustoli~enoto plemstvo so najgolem obyir, mada gi {titi i ne gi kaznuva nivnite zlodela prema hristijanite, ipak ova plemstvo nikokoga{ navistina ne za-boravilo deka toa nekoga{ bilo vistinski i edini sopstvenik na zemjata i svesno e na toa deka vo narodot uìva golema podr{ka.159 Postojat samo dva elementi, dva zaedni~ki inte-resi koi gi svrzuvaat: Prviot, Islam na kogo se odani i albanski begovi, i, drugi: Isci-suvawe na korisnosti od hristijanite, rabota vo {to se vtrkuvaat mnogu begovi- posramni i pobeskrupulozni od samite Turci. Ova se odnesuva i na pove}e dràvni ~inovnici, oti sa-miot li~no gi poznavam i nekoi poniski koi bile dobro}udni i pravi~ni lu|e. Generalno: Tur~in e velkiodu{en, dobro}uden i vite{ki samo onolku dolgo kolku ima pari.

Okolu 18 ~asot ponovo bevme vo Elbasan. Gospodinot Hristoforidis, koj odma se pojavil po na{eto doa|awe, bil na mislewe deka sme bile vo pogre{na pe{tera, dodeka ona vistinskata, golema pe{tera se najduva vo dolinata Arsen vo blizinata na mestoto Pulum-bas. Gospodinot Kirija{ od Bitola mi rekol deka nedaleko od Tirana, kaj seloto Piprila, postoi golema pe{tera koja ja posetil. Mo`da ovaa zabele{ka }e bide pottiknuva~ka na ne-koj patnik koj }e ja oku{a svojata sre}a.

Ista ovaa ve~er se sobravme vo [kulit koj e oddale~en od gradottek 10 minuti a po toa go otprativ gospodinot Hristoforidis vo negoviot stan da bi go videl rakopisot na al-banskiot re~nik na kogo rabotel ve}e 16 godini stalno go dopolnuva. Kolku za ova kratko vreme moèv da vidam, vo nego e vloèno mnogu trud, sodrì dosta zborovi koi bil prinu-den samiot da gi sozdade preveduvaj}i ja Biblijata. Ova delo e vredno, oti nikoj ne go po-znava podobro dijalektite na albanskiot jazik od nego. Za nekoja akademija ova bi bilo mo-{ne blagodaren zadatok da se privati.160

9. BeratBeratBeratBerat (18.-21. avgust) Oddale~enosta od okoilu 50 km od Elbasan do Berat moèv da go pominam sekako za

eden den. Me|utoa, eden gospodstveni Albanec, Jusuf-beg, me povika na svojot imawe ′Bel-mak′ zatoa {to so eden lekarski sovet mu napraviv usluga,{to rado go privativ.Jusuf-beg mi predal pismo za nekoj rodnina vo Berat i mi dodelil pratwa dvajca svoi slugi do imaweto

158 Albancite i Arnautite kako Muslimani bile samo Turci.Mno{tvo Albanci i Arnauti vo Osmano-voto Carstvo bile najgolemi agi. Tie i po 1950 godina, kako muslimani, vo R.Makedonija bile samo Tu-rci. Tokmu zatoa tie kako Turci se selele vo Turcija. Tie stanale Albanci samo vo posledni decenii. 159 Iako Albancite bile od epirska Albanija, tie kako slugi na Osmanite bile kolonizirani von Al-banija, i tamu tie denes gospodarat. Naprotiv, Turcite se kazneti, tie imaat samo eden del od Trakija. 160 Zna~i, nemalo albanski re~nik so zborovi potrebni da se prevede Biblijata, tuku toa bile zboro-vi koi bile vo upotreba. Pa tamu bile vo upotreba zborovi na tri rasi: Belci i Crnci od koine, la-tinski, arapski i tn.staroslovenski, kako i mongolski na aranautite, koi bile i vo Karamanoviot jaz-ik,koj bil Osmanov,sostaven od dvorasniot persiski so mongolski zborovi.Mno{tvo zborovi toj vnel.

42

Belmak. Osven toa, angaìrav eden suvarija kako voda~ na patot od Belmak do Berat. (Bel-mak=bel mak, samo tn.slovenski, ni{to tn.albanski, R.I.)161

Okolu 16 ~asot vo kas go napu{tivme Elbasan dvièj}i se vo pravec Jugozapad. Po eden ~as ja pregazivme rekata [kump koja na toa mesto bila prili~no {iroka ama imala dlabina od edvaj pola metar i ve}e po pola ~as stignavme vo Belkamen. Okolu mene se so-bral buluk deca Cigani koi ìveat na posedot i site vri{tele i tr~kale naokolu. Nekoi od ovie deca bile potpolno goli a nekoi imale na sebe samo po ko{ula. Sekoe dobro vo ovoj kr-aj ima svoi Cigani koi ne se vraboteni samo kako nadni~ari tuku se naseluvani kako selani. Me|u ovie Cigani se najduvaat kazanxii, kova~i i gona~i na me~ki, a nekoi od niv vodat po-teklo od Rumunija te go koristat rumunskiot jazik kako maj~in, dodeka starosedelci vikaj}i ne samo ciganski tuku i pogolemiot broj na ostanatite balkanski jazici.162

Dobro se starale za nas na ovoj posed. Spievme izvrsno a narednoto utro okolu 05 ~a-sot go prodolìvme svoeto patuvawe. Terenot ovde gotovo e potpolno raven, pri {to edino odudruva edno odvaj izvi{uvawe koe ja ~ini vododelnicata na slivot na rekata [kump i po reka Devol. Na rekata Devol stignavme vo 06 ~asot. Vo sredinata na rekata u{te stojat sto-lbovi na nekoj kamen most. Go baravme gazot kade vodata bi bila podlaboka od metar. [iri-nata na rekata na ova mesto isnesuva gotovo 1 km a stenite koi str~at od nea, tekot e pode-len na pove}e pomali, poedine~ni tekovi. [irokiot pat nas ne vodel niz dobro obrabotena oblast, potoa dol` re~niot breg dobro zasenet so lipi, brezi i srebreni javori do planin-skiot prevoj na koj sme bile okolu 09 ~asot. Rekata Devol ja probija ovaa planina i dospeva vo mirnata ravnica na mestoto Muzakija. Okolu 10 ~asot zastanavme kraj nekoe poto~e, okr-epnavme so ponesenite zalihi na hrana i se odmoruvavme pove}e ~asovi vo senovitite `bu-novi. Potoa trgnavme ponatamu so eden pra{inski pat, po jara, sakaj}i da stigneme vo selo-to Teneroni163 koe bilo oddale~eno ne{to pove}e od ~as od na{iot prethoden logor.

Odovde patot vodi vo dolinata koja e pro{arena so pogolemi i pomali lokvi. Trg-navme uz eden mal ama dlabok vodotek koj nas ne odvel vo poàr pred {to na toa postanavme svesni, koj za site nas moèl da bide koben. Naime, tamu e obi~aj da se pali ogan na nivite koga iod niv se skini letninata, jarata sosu{i i poslednata stebilka, ama pred {to po~ne teleweto na kravite. Me|utoa, ~esto se slu{uva ognot da odi sosem drug pravec od sakaniot, nosen so }udite na vetrot. Dodu{e, nie oddaleku gi primetivme gustite oblaci na ~ad ama nas ne ne grièlo se do onoj moment koga pravecot na vetrot se promenal i po~nal da go tera ognot na nas. Bidej}i nikako ne moèvme da pomineme niz lokvite, smetavme deka e neop-hodno vo galop da pobrzame niz plamenot. Suvarijata i jas sre}no pominavme i stignavme na sprèna zemja- vo sigurnost. Edino Naki, na svojot pretovaren kow, zad nas odel mnogu po-sporo otkolku {to sakal, doa|aj}i kone~no o{ameten i iscrpen. Kowot bil taka iznemoèn da Nako moral da sjava i da dobar ~as da go vodi do Berat.

Kona~evme vo dobroposeten ama valkan an koj se najduva tik uz rekata. Naàlost, ne-malo veranda taka da morav da ja koristam edna edina soba i kako prostorija za spiewe. Pa ipak, no}ta ja provedov daleku podobro {to se pla{ev zablagodaruvaj}i na eden izum koj ovde prv pat go videv. Naime, vo sredinata na sobata se najduva eden golem ram za krevet od {tici, ~ii noze bile vroneti vo 4 sadovi. So toa postoela bojaznost edino gamadot da stig-

161 Se govori za Berat i Belmak, dvata na tn.slovenski jazik: Berat=berat i Belmak=bel mak, {to is-toglasno ne e mo`no na albanskiot, koj spored avtorite e kavkaski jazik. Bidej}i Are=Ale, Arba-nija=Albanija, Grigor=Gligor...e i ber=bel. Sledi Belgrad da e dene{en Berat. Vo makedonsko tvore-{tvo, pesni se pee za Belgrad, no na albanski ne za Berat. Se istakna {to Vajgand pi{o: ″Na Gop~evi} mu raskaùvale deka vo blizinata na gradot ima slovenski sela. Toa, me|utoa, voop{te ne e slu~aj ma-da slovenskiot element porano bil mo{ne zastapen. Duri i denes novogodi{nite pozdravi glasat: ′Stara godina′, a da pri taa prilika lu|eto nemaat pojma da koristat slovenski izraz...″. Se potvrduva, Albanija bila tn.slovenska. Vajgan veli: ″...Vo 1911 g. slu{nav vo Elbasan edna pesna, koja decata ja peea, bez da ja razberat sodrìnata, i koja o~igledno e silno izopa~ena bulgarska pesna, se zapazila odstarite vremiwa, zatoa {to {irinski i dolìnski vo celata okolina pove}e nema niti eden Bul-garin. A Spas Gop~evi~ rasprava {to ne biva, deka vo Elbasan ìveele 20.000 Kriptosrbi!″. BELCI. 162 Edni Cigani kako Vlasite govorele romanski (vla{ki), drugi ciganski, a treti na balkanskite jazici. Balkanski jazici bile na balkanski dràvi so svoi crkvi i narodi, ama bez albanski i vla{ki. 163 Tenereno=te ne roni. Da se sporedi so Aron=a ron, nero=ne ro, vodata ne se roni.A i Tron=t ron-i.

43

ne od }ebeto, ama toe ne bil slu~aj, verojatno zatoa {to gi skrenale Naki i Suvarij koi le-èle ispruèni na podot.

Berat ima razli~iti, sosema odvoeni gradski ~etvrti. Najstarata gradska ~etvrt e takavikanata ′kastron′, edna biv{a tvrdina koja leì visoko na stenata ~ija kapija se za-klu~uva sekoja ve~er. Na bastionot u{te sekoga{ leàt topovite so mnogu èlezni |ulina. Na eden od najgolemite topovi rimskata cifra se o~ituva 1684. godina a ispod toa se najduva oznaka TW. Vo Kastron e sedi{te na Belgradskiot vladika. Ovoj zbor ′Belgrad′ e slovensko poteklo i zna~i ′beli grad′ {to vo albanskiot jazik ima ekvivalent vo zborot ′Berat′ a vo aromunski ′Velarde′.164 Vo li~nosta na vladikata pronajdov sosema inteligentna osoba, mo- `da duri mo{ne obrazuvan ~ovek. Aromunite, koi vodat poteklo od Plak, mada (kako podoc-na se vospostavilo) voop{to ne go razbiraat aromunskiot jazik.165 Mi pokaàl eden mal an-tikni sarkofag, koj e izraboten od mermer, so natpis: LΥΣMAÁOΣ ÁIAPH′ i so figura koja pretstavuva ptica i ~ini (prikaùva) nekoj vid krst. Vo gorniot desen agol moè da se vidi edino golemo ′A′. Na ostanatite strani nema natpis nitu oznaka. Vo vladi~kiot posed se najduva i edna predivno o~uvana, fino izrabotena glava od mermer. Me|utoa, najgolema vrednost prestavuvaat dve zbirki. Postarata zbirka go pravi Evangelieto po Mateja i Ma-rko, so natpis od srebro, ~ii stranici dobro moàt da se listat, iako e pergamentot potem-nel od starosta. Pomladata zbirka nadvor e ~ista, so natpis od zlato, i vo potpolnost gi so-drì site ~etiri Evangelija. Rakopi{anite pergamenti, koi se najduvaat vo crkvata Sv. Marija vo podno`jeto na bregot, isto taka sodràt rasko{ni inicijali ama tie, bez sumwa, se ponov datum.166

Dolniot grad e poprostran. Se protega na obodot na planinata Osum i vleguva ve ne-kolku dolini. Gradskiot ~etvrt Gorica, koja se najduva na ju`nata strana na rekata, gotovo isklu~ivo e naselena so Aromuni.167 Nivniot vkupen broj iznesuva najmalku 500 semejstva koi brojat okolu 3000 ìteli (prema izvorite na turskata policija se naveduva brojkata od 9000), dodeka ostanatoto naselenie se sostoi od okolu 3000 albanski semejstva, od koi edna polovina ~inat hristijani, a drugata polovina muslimani. Osven nekolku slu`benici ovde voop{to nema Turci, a u{te pomalku Grci.168

Pismoto so preporakata na Jusuf-beg od Elbasan mi ovozmoìlo da se zapoznam so eden od najgospodstvenite begovi vo Berat, so Sali-begot, so koj se {etav nekolku pati i vi-del so kakvo stravopo~ituvawe narodot se odnesuva prema svoeto plemstvo. Sekako koj nas ni idel vo presret ne pozdravuval ponizno i stoel vo mesto dodeka nie pominuvavme, a tie koi sedele, bi stanvale. I ovde sum go ~ustvuval ona istoto raspoloènie kako i vo Elbasan koi Albancite go imaat prema svoite gospodari- Turci.

Klimata na Berat e blaga, leto temperaturata vo dolniot del na gradot e mo{ne vi-soka i toa tolku da eden den mi se slu~ilo da go izvadam termometarot od crnata futrola koja pokaùvala temperatura od 46° R i koga sum go poloìl na sonce vidov deka ìvata vo nego ednostavno ja razbila mernata cevki~ka. Nasproti toa, no}ite i vo tekot na letata se mo{ne ladni. Vo zimata ponekoga{ pa|a sneg ili se zadrùva. Ovde na obroncite na plani-nata, se odgleduvaat i izvorno uspeavaat vinova loza, smakovi, nar i duwi, dodeka lubenici-te, diwite i ìtaricite se dopremuvaat od dolinata. Edino na {to ovoj grad oskudeva este dobra voda za piewe. Kako voda za piewe se koristi vodata od rekata povisoko od gradot ko-ja se ostava da odstoi preku no}ta vo zemjini kr~ezi da bi se razladila i valkan{tinata da bi se istaloìla, dodeka na utvrduvaweto se postavuva cisterni.

164 Na srpski stoi Beograd, iako postoi samo dunavski Belgrad, koj bil makedonski, kako {to bil i avtoroviot albanski Belgrad. Toj bil postar poim od albanskiot Berat i vla{kiot Velarde, so ista osnova. Sledi, albanskiot i vla{kiot jazik se novi jazici,~ija osnova bila tn.slovenska.Tie se Belci. 165ZNAÎ,NIKOGA[ NEMALO VLA[KI JAZIK.TIE BILE ROMANIZIRANI TN.SLOVENI 166 Avtorot ne e ~esen, toj ne kaùva, na koj jazik bile napi{ani dvete zbirki. Toj gi poznaval koine i tn.staroslovenski, pa samo ovie jazici bile slu`beni: prviot po 1767 godina, a pred toa vtoriot. Me-|utoa, toj veli ponov datum. A na tie prostori bile samo tn.Sloveni, ~ij jazik bil najstar i najnov, ni-{to na albanski i vla{ki, tn.slovenski izrodi.Natpisot sodrì kirili~ni, koinski i edno latinsko. 167 Gorica bil 100% tn.slovenski poim, naselen so 100% Vlasi. Zna~i, Vlasite bile 100% tn.Sloveni. 168 Osum i Gorica bile i se samo tn.slovenski. Vlasite bile tn.Sloveni, a denes se duri tn.Nesloveni.

44

10 Musakija i negovite ìteliMusakija i negovite ìteliMusakija i negovite ìteliMusakija i negovite ìteli (21.- 24 asvgust) Bidej}i ovoj pat drumot vodel niz gotovo potpolno ravni~arski kraj vo kogo nemalo

mo`nost na zadrùvawe na razbojnicite, se odlu~iv da trgnam bez vojni~ka pratwa. Pa ipak zedov eden Qapida169 (kako Albancite od okolinata na Berati gi vikaat), ~ovek koj go poz-nava terenot i koj moè da mi go pokaè patot. Toj se privatil na ovaa rabota za 80 pfeni-ngi dnevno, odbivaj}i da jade bilo kakvo meso oti bilo post, ama i pokraj toa neumorno sko-kal celi ~etiri dena na na{iot pat, uprkos lo{ata obleka i gotovo stalniot kas. Navisti-na se rabotelo za zaprepastuva~ki napori koi gi pruèl ovoj, naizgled, slabi{en Albanec.

Najprvo go pratevme patot koj vodi za Avlona, doaj}i do edna golema lokva od koja izvirala voda ~ija snaga gi podviùvala golemite trkala na koi bile pri~vrsteni sadovi, koi, ponovo, ja podignuvale zafatenata voda i se praznela vo cevkovod koj sluèl za navod-nuvawe. Ovaa gi natopuvala bav~ite i ovozmoùvalo da se dobie rano ovo{je i zelen~uk. Ne-koi 15 minuti po mostot, vo pravec severozapad, primetivme aromunsko selo Du{nik170koj se najduva na obronokot. Po dvo~asovnoto javawe preminavme preku mostot koj se najduva na re-kata Osum. Malku ponisko od nego se najduva ustieto Osum vo Devol. Edinstvena reka, koja sega re~e pod imeto Semani, go razdvojuva cel ovoj predel na ju`na: Malo Musakija o sever-ni: Velika Musakija.Slegovme od patot i trgnale so pravec Jug da bi go posetele edno malo ezero i mesto Konisblato vo blizina kade ni bilo prvoto odmori{te. Eden Aromun, koj nas ne dovel ovde od seloto Milh, rekol deka po ezeroto nikoga{ ne }e se lovi riba oti nema ~amec i pribor. Bregot na ezeroto e obrastena so trska a golemi jata ptica-mo~varica goto-vo da ja prekrile negovata povr{ina. (100% tn.slovenski poimi, R.I.)

Potoa go zaobikolivme ju`niot breg na ezeroto preku edno kameno vozvi{enie na ~ij isto~en obronok leì seloto Alvaxias i preminavme vo Vogopole. Odovde tloto e so-sema druk~ie: mesto varovnik se javuva pesokliva ilova~a koja potoa postepeno se spu{ta vo ravnicata. Krajolikot e bogat so zasadite na vinova loza. Zamoliv edna èna da nam, uz na-dohnada,ne{to grozje,a taa nas ni dala se {to imalo vo svojata keceqa ne sakaj}i da naplati. Na{iot Qapid nas ni objasnal deka se raboti za selani kaj koi pri sekoj sretnuvawe so so-pstvenikot na lozjete moète da se najadete grozje kolku e va{ata voqa a toa ne morate da go platite.171

êtrieset pet minuti severno od na{iot pat vidovme aromunsko selo [}epur; se pribliìvme na seloto Pobrat vo dolinata i za ru~ek ve}a bevme vo anot Reskovec (koj u{te go vikaat ′Fra{eri′) kade ostanavme do 15 ~asot. Vo ovoj an bilo mo{ne ìvo oti ovde obi~no se zadrùvaat patnicite od Avlona za Berat. Ovde nekako ba{ vo toa vreme bil pa-zar koj dobro e poseten mada vo blizin moè da se vidi tek ponekoja koliba.172

Na{iot predvodnik sakal da go skrati patot za Fjeri ama so taa prilika potpolno se izgubil vo p~enovite poliwa. Tek po po~estoto raspra{auvawe, no po{lo za ru~ek po-novo da se vratime na bregot na rekata Semani i da prodolìme ponatamu. Ovaa reka gi va-qa svoite matni buici niz koritoto koe poradi nekoj glineno zemji{te e dlaboko i do 6 m. Nejzinata valkana, topla voda se koristi i za piewe. Tamu kade e mo`no se kopaat dupki vo re~niot pesok koi nabrzo se popolnuvaat so filtrirana voda. @itelite na vaka dobienata voda za piewe im davaat prednost vo odnos na vodata od bunarot, oti samo vaka ′zafatenata voda′ e popodnosliva za piewe, i vo toa ni{to ne moè da gi razuveri, duri ni groznicata koja vladeene e vo sostojba ovie lu|e da gi nau~i na ne{to podobro.

Koga izbivme na ustieto na potokot Janica, trgnavme niz vodno na negovoto korito i vo 18,30 ~asot stignavme vo Fjeri (ar. Fearika) centralno mesto na Mala Musakija. Toa broi okolu 200 ku}i ~ii ìteli gotovo se isklu~ivo Aromuni, koi ovde se doselile po uni-{tuvaweto na gradot Moskopole vo minatiot vek. Dozvola za naseluvawe im dal eden predok na sega{niot sopstvenik, bogatiot Emir-beg. Veriona od Berat. Emir-beg nedavno izdal na-log da se podigne izvesten broj novi prodavnici- magazi namesto dosega{nite da{~ari i im

169 Qapid=lapi=lapit, p=f, lafit, bez p=f lait=lajt=lajot, vesti=lajme=laj me,da mi go kaè patot. 170 Bidej}i Du{nik e i Di{nik..., tn.slovenski poimi, Vlasite bile samo pove}estruko tn.Sloveni. 171 Ovie bile neodroden tn.Sloveni,Makedonci,koi denes od razbojnicite Albanci i Vlasi sî nau~ile 172 Samo tn.slovensko: [}epur={ }e pur=pir, piri, pirej; Pobrat=po brat; Reskovec=Reskovec; Avlo-na=a v lona. Ama i Fra{eri=Pra{eri=pra {eri, }=t, f=p, {=s...Samo Fra{eri e novo,da se pra v i=j.

45

gi predal na aromunskite trgovci koi vo svoi race ja dràt celokupnata trgovija na ovoj kr-aj. Ku}ite za stanovawe leàt vo bav~ite, skrieni so gusti kro{nivi drva taka da se steknu-va vpe~atok da se dviète po nekoja bawa.173

Slednoto utro otidov vo {etawe so eden aromunski filitranxija. So taa prilika posetivme edna crkva vo ~ii yidovi se vyidani nekoi antikni reqefi, izme|u ostanatoto, eden reqev koj prikaùva dvajca vojnici vo borba. Naàlost, site tie se mo{ne o{teteni. Zad crkvata se najduva zasenet prostor, sli~en na parkot, vo kogo se najduva nekoja kafana. Po toa, posetivme nekolku rabotilnici za izrabotka na grn~arii ~ii sopstvenici i rabot-nici ne se Aromuni, tuku Albanci.174

Vo 14,20 ~asot go napu{tivme ova ubavo mesto, ve}e okolu 15 ~asot pominavme pokraj polaaromunskoto mesto Radostina i stapile na bregovitiot teren obrasten so niska {uma. Nabrzina ni se ukaà manastirot Pojani, koj se najduva na prekrasnata vozvi{ica obraste-na so {uma. Pominuvaj}i niz starata kapija i sovladuvaj}i go u{te eden uspon stignavme vo ovoj manastir okolu 16 ~asot. Srde~na dobrodo{lica ni posakal ka{telan na na~in koj e voobi~aen, najdobar nas neguva~ki.175

Vozvi{enieto, na koe se najduva ovoj manastir, e paralelno so morskiot breg koj od-ovde e oddale~en nekoi 10 km. Dolnata rasa, ipak, ne moè da dojde vo prava linija oti ispr-ed nea se najduva baru{tina. Otidov po eden monah vo obilazok na svojot manastir kako bi mi gi pokazalm postoe~kite zapisi i statui, koi se najdeni vo neposredna blizina na mana-stirot.176 Naime, kako na ovaa visina, taka i na nejzinite obronci, se najduva nekoga{na an-ti~ka Apolonija.177 Do sega se prevzemeni iskopuvawa so mo{ne mal obem, mada pove}e otko-lku o~igledno onie itekako bi se isplatite. Siot mermer koj se najduva vo Fjeri, vo mana-stirot Kalkondasi, vo sosednite sela, se poteknuva odovde.

Sledniot den okolu 07 ~asot se spu{tivme do aromunskoto selo, Pojani,178 koe se naj-duva vo podno`jeto na brdoto, pominuvaj}i niz Haralejas, a potoa vo prava linija edinstve-nata ravnica koja ima pravec na pruàwe prema manastirot Kolkondasi. Nadolgo i na{iro-ko odovde ne moè da se vidi ni{to drugo osven sosu{ena treva, pleveli planinsko- zelena boja, izme|u koi- tuka i tamu- pasi po nekoj kow, koi, inaku, mo{ne se ceneti na italijanski-ot pazar. Nad celiot krajolik se ~ustvuva sparen vozduh koj sna`no son~enoto zra~ewe go drèl vo stalno dvièwe. Selata leàt daleku edno od drugo, dodeka naselbite uz patot se mo{ne retki. Osven ponekoj iskinat kowu{ar te{ko koj moè da se sretne. Sonceto e taka jako prèlo da sum ja trgnal svojata raka koja so nehotica sum ja stavil na svoite crni ko-`ni pantaloni.179 Naskoro po~nalo nas da ne ma~i èdta a usto eden del na patot moravme da go prepe{a~ime oti na zemjata od ilova~a se javuvaat taka golemi puknatini da dvièweto i za kowite postanale opasni. Sosema iscrpeno stignavme vo Kalkondasi okolu 11 ~asot ka-de prvo i najpre~o bilo da pristavam ~aj, da go ispijam bez {e}er, oti toa bilo najdobro sre-dstvo za gasewe èdta.

Samiot manastir se najduva na edna krivina na rekata Semani koja ovde e podlaboka odvaj 2 do 3 metri od okolnata ravnica. Minatata zima rekata izlegla od svoeto korito, pr-odrela vo manastir i zad sebe ostavila sloj muq debel 1 m koj u{te sekoga{ ne e uklonet. Na

173 Semani=Semeni, Alvaxia-s, Vogopole, Moskopole=Mosko (Moskva=mosk va), Emir=e mir (Omir=o mir),Verion=veri on=an,duri Fjeri=Feri=Peri=Veri,Fearika=Pearika=pea rika,sledi Pojani,o=e. 174 Avtorot ja prodolùva svojata ne~esnost, ne kaùva koj jazik bil vo crkvite, pa tn.staroslovenski. 175 Iako se govori za polaromansko, potpolno bilo tn.slovensko: Radostina=radost in a, Pojani=pojan i, koga se poji=poi se pei=pej. Toa bilo vo ku}ta=ku{ta=ka{ta=ka{telan, a vakvi ima vo Dalmacija... 176 I ovde avtorot ja zaskriva vistinata,deka slu`beniot jazik vo zapisite bil samo tn.staroslovenski 177 Apolonija=a polon...Za da se potvrdi deka Brigite bile domorodci, {to vaì i za po{iroko Make-doncite, e dokazot, deka site imiwa koi postojat vo antikata se na dene{en brigiski govor, koj e slu-`ben makedonski govor.Vo ovaa kniga e samo eden dokaz so Dionis. Bidej}i Sloven=Slaven,roka=raka, sledi Dionis=Dianis. Ama i d=p, Dianis=Pianis, s={, pianis=piani{. Pak, pijaniot e pean i opean. Sé toa e kako da se opija=opia. Me|utoa, rakijata...drogata...go opia umot: upium=opi um, poznat vo sta-riot Egipet.Sledi Brigite i Egiptjanite imale zaedni~ko poteklo,so zaedni~ko govedo,brigski kow... 178 Pojani ni{to ne zna~i na vla{ki, {to vaì i za samiot poim Vlasi, od vlas vlasina, vlai Vlainka. 179 Pantalon=pan ta lon: valon, nalon i talon. Zna~i, lon e stopalo. Napon=na pon=pan, napni=navri lon, za toj=stapaloto da vleze.Sledi,pa~a,pa~ajci=nogavici. Apana=a pana,stapana=s t apana=a pana...

46

moe raspra{uvawe za knigite i rakopisite, eden monah mi rekol uz vaèn izraz na liceto, deka imaat edna dragocena kniga koja mi ja donel zavitkana vo krpa. Bile toa Blumfildovi pesni koi najverojatno gi zaboravil ne koj patnik, mo`da Lik.180

Okolu 15 ~asot prodolìvme ponatamu i po nekolku pola ~as pominavme na drugiot breg so pomo{ na edna nezgrapno skele,dodeka temperaturata na vodata vo rekata iznesuvala 24° R. Od dvete strani se izdignuvale visovi koi dominiraat vo celata Musakija, a kako kru-na se izdiga manastirot Ardenica. Preubava aleja na ~empres ne dovelo nas do edna zayidana kapija na zapadnata strana taka da moèvme da go posetime manastirot so edna staza kako bi do{le do vlezot koj se najduva na isto~nata strana. Starata srednovekovna kapija ne vove-duvavala vo vntre{nosta na manastirskoto dvori{te.181

Stare{inata na manastirot leèl vo senkata na verandata zanimavaj}o se so svojata religiozna lektira, {to bila okolnost, koja odma mi zapadnala vo okoto. Oti, kolku do sega sum zapoznal monasi, tie bile neobrazovani lu|e, odvaj da umeele da ~itaat i pi{at i ne po-kaùvale ni najmalku intersirawe za svojata duhovna hrana.182 Moeto iznenaduvawe bili se pogolemo koga se vpu{tiv vo razgovor so stare{inata. Ne samo da gi poznaval politi~kite odnosi vo Evropa, ve}e promisluval i teolo{ki pra{awa. Kako nekoga{ Sv.Avgustin i toj sakal da ja vtemeli tajnata na Sv. Trojstvo i me ma~el so pra{awata na koe ne moèv da mu pruàm odgovor. Na krajot mu rekov deka toj, kako duhovnik, bi moral podobro da gi znae ovie raboti, otkolku jas- laik.

Ovoj manastir e posveten na Sv. Marija i vo masata go posetuvaat kako hristijani taka i muslimani, naro~ito èni, da bi se izle~ile od bolesti, na{to, mo`dam vlijae pra-weto vo kapelata. So dobrata na samiot manastir, ama i poklonite koi ne se bezzna~ajni, e ste~eno bogatstvo koe se voo~uva vo ureduvawe na vnatre{nosta.

Se probudiv mo{ne rano. @e{tinata vo sobata i komarcite ne mi ostavile vreme za spiewe. Koga frliv pogled od prozorot na dolinata podmene, vidov edna intersna pojava. Celata povr{ina na nizinata kako da bila prekriena so sneg, od kogo virele samo najviso-kite vrvovi na drvata. Bila toa gusta, prizemna magla koja se presijavala na son~evata sve-tlost. Tek toga{ mi postanalo jasno kako voo{to e mo`no p~enkata dobro da uspeva na taka lo{o zemji{te kako bilo vo Fjeri, koj inaku moral da se sparuva pri vakvata èga i op{t nedostatok na voda. Naime, vo no}ite bez veter i oblak se razviva gust sloj magla debelina i po nekolklu metri pokrivaj}i ja dolinata. Ovaa vlaga ja donesuva vetrecot sekoe popladne od moreto probivaj}i se prema planinskiot venec Tomor. Koga okolu 06 ~asot slegovme vo dolinata ne {kropila rosa od drvoto kako po jakiot plusok.

Na isto~niot breg leì aromunski Kolowa so 20 ku}i, koi se napraveni od trski so pletivo od vrbovi pra~ki, a nekoi se oblepeni so blato.183 Kako i najgolem broj Aromuni vo Musakija i ovie lu|e pripa|aat na plemeto Far{eroti koi ovde vodat ìvot sli~en na Ci-ganite. Mo{ne se siroma{ni taka se prinudeni da rabotat na ~iftlicite, rabota koi ja mrzat i preyirat.184 Vo celata oblast Musakija pronajdov 38 aromunski sela koi site, osven Fjerija, se mali i bezna~ajni. Ovie sela moàt da imaat izme|u 5000 i 8000 ìteli. Od esen, koga se spu{taat stada od albanskite planini vo ovaa nizina, vo koja ima hrana za cela zima, ovoj broj Aromuni (ili ′~obani′185 kako gi nazivaat Albancite) narastel na 10.000. Duri i bugarskite ~obani od okolinata Debar doa|aat vamu so svoite stada da prezimat.186

Okolu 07 ~asot dojdovme vo albanskoto selo Bubulim, so skele kaj Imi{ta premina-vme preku Semani, vo 09 ~asot bevme vo Suku, a ve}e vo 11 ~asot logoruvavme vo blizinata na mestoto Kutali kade pronajdovme dobra voda. Ovde vidovme mnogu doterani Albanki koi se 180 Se raboti za rakopisi i kniga.A avtorot so svojata berlinsko-vienska drskost ne govori za jazikot. 181 Avtorot govori za kapija, a na sekoja kapija ima natpis. A G.Vajgand ponatamu ne go kaùva jazikot. 182 Nepismen monah moè da ja obavuva slu`bata ako slu`beniot jazik za nego bil razbirliv. Bidej}i koine i latinski bile dvorasni jazici na Belci i Crnci,Belecot go razbiral samo tn.staroslovenski. 183 Kolowa od kolon, zatoa{to ku}ite bile od kolci, okolu koi bile isprepleteni trski. Vo prilog e i Hristofor Kolombo: Hristofor=Hristo for=por=pora=otvor=vrata i kolombo=kolom bo=vo=va. Ova bilo na jazik na Belci,tn.slovenski.Me|utoa,avtorot ni{to ne navede na vla{ki i albanski jazik 184 Vlasite bile samo ov~ari.Pa zatoa tie ne sakale da bidat zemjodelci i sto~ari (govedari,sviwari). 185 ôbani=pastiri, pas, pasi, pasat=~uvat (ovcite).Poimot Vlasi ozna~uva samo ov~ari, ni{to drugo. 186 Zna~i, vo 1889. i 1890. godina vo Debar i debarsko nemalo Skiptari, za avtorot samo edno: Albanci.

47

dvièle na te{ko natovareni magariwa na svojot pat za Ardenica. Naskoro i nie pobrzavme dospevaj}o na patot koj vodel preku mostot. Nave~er ponovo bevme vo Berat zadovolni {to vo ovaa vrela oblast ja imame zad na{iot grb.

11. Niz Tomorica i OparNiz Tomorica i OparNiz Tomorica i OparNiz Tomorica i Opar (26. i 27. avgust) Dvaeset i peti avgust bil den na odmor. Toj den otidov vo poseta na mutesarif kako

bi obezbedil dvajca suvarija za pratewe niz besplodniot planinski kraj, koj ovoj mi go obe-}al. Stanavme vo 02 ~asot no}ta i ve}e okolu 04 ~asot privativme pred kasarnata dvojca su-variji i so kas go napu{tivme predgradieto. Potoa trgnavme uzbrdo, dodeka kaj tretata bo-~na dolina skrenale kon severoistok i toga{ se odlu~ivme na popoleka od.

Ovde gi sretnavme prvite goniteli koi donesuvaat sneg od visokiot Tomor vo Berat i na morskiot breg. Izgleda deka na ovie lu|e voop{to ne deluva temperaturnata promena. Tie se bosi, oble~eni vo drowki, so razgoleni gradi. Ovde vozduhot e mo{ne sve`, a negova-ta temperatura iznesuva 6° R dodeka temperaturata vo visinata od koja tie se spu{taat u{te poniska. Pominuva samo no}ta kako za vreme na dnevnata èga ne bi izgubile ni{to od svo-jot dragocen tovar. Kopaat sneg od dupkite vo koj toj dolgo se zadrùva, presuvaj}i, vitkaj}i vo zelkov list, a potoa so niv gi polnat vre}ite. Ovie vre}i teàt okolu 40 oki i po dve vr-e}i se tovarat na edna mazga. Vo Berat za oka sneg pla}a 5 pfeninzi a vo promorskite mesta dva do tri pati pove}e. Vo ova vreme potrebata za sneg e golema, najprvo zaradi spravuvawe sladoled a potoa i za razladuvawe na vodata od rekata ili cisternata.

Vo 05,30 ~asot gi napoivme kowite na eden izvor. Dodeka se iska~uvavme na strmnata uzbrdica eden suvarij koj javal pokraj mene, mi raskaàl edna ubava legenda za planinata Tomor koja leèla pred nas i koja vo ovaa prilika ne sakam da ja pre}utam.

Pred mnogu, mnogu godini vo Albanija ìveele dva diva: Tomor na Sever i Tobalt na Jug. [kump bila granica na nivnite teritorii. Eden den Tomor ja pre~ekoril ovaa gra-nica vo trenutokot koga Tobalt se kapel vo moreto.187 Besen, Tobalt prijde i frli so {i-roki steni i golemi kameni par~iwa na svojot protivnik, i pri taa prilika mu nanese bro-jni dlaboki rani pred {to se vatile vo ko{tec. Potoa Tomor go isu~i svojot dolg me~ i so niv go raspara protivnikot od glava do noze. Potoa sednal i po~nal da gi polni svoite rani so sneg ama zaludno: dvajcata morale da umrat.

Na ovoj na~in narodot gi objasnuva dupkite na Tomore i dlabokite, voo~tivi brazdi koi leàt na Tobalt, koi se prostiraat od Berat vo prava linija nanisko, {to navistina na posetitelite im izgleda kako mo}na rasekotina(koja li~i samo na plitko more,Baltik,R.I.)

Postepeno na{iot razgovor zamrel oti ipremnogu moravme da vnimavame na patot pred nas. Moravme da se uverime uz oblikuvanite skali pri {to ne moèlo da se sjava. Na-ime, tloto se sostoelo od {krilci od ilova~a koi lesno se raspa|aat i kruni pri {to str-~at samo ~vrstite ostatoci na stenite.Na onie mesta kade se spojuvaat sloevi {krilci od odronet kamen se vr{i spirawe na rastitelniot pokriva~ kako za{titen sloj, pri {to se javuvaat puknatini koi so usitnuvawe postanuvaat romboidni kam~iwa {to na se ova im da-va izgled na glatka te~na masa vo koja sekoj nejzin del lesno e podvi`liv. Ovaa puknatina se {iri dlaboko i prodlabo~uva se dodeka nivnata sodrìna ne se oslobodi i iste~e kako na-nos.

Za toa vreme postanalo osetno potoplo a son~evite zraci se odbivale od glatkite sinosivkasti povr{ini na steni taka da morav da gi postavam svoite za{titni nao~ari. Po pet ~asovi javawe rado bi se odmoril kraj izvorot pokraj seloto Darda na severoistok na Tomor, ama suvarijot navaluval da se pobrza oti so pojavata na razbojnicite ovaa oblast po-stanala nesiguirna. Od ovoj razlog sum nosel neprakti~no fes mesto {lem, iako ègata bi-la jaka. (Avtorot ne pi{i deka seloto Darda e bogato, prepolno, so kru{i, R.I.)188

Javavme okolu severnite padini na Tomor koj ovde e strm a na nekoi mesta stenite se spu{taat gotovo vertikalno. Tomor so svoite 2.500 m nadmorska visina gospodari so celata Sredna Albanija i od edna strana moè da se vidi Elbasan a od druga strana Ohrid. Negovi-te visovi od severna strana samo oskudno se obrasteni so smreka. 187 Zna~i, Tomor=to mor=more i Tobalt=to balt, Baltik, balt=blat=blato, plitko more, samo na tn. slovenski, ni{to na albanski, ni na vla{ki, op{ti poimi: Arbani=ar ban (zemodelec) i Vlav (ov~ar). 188 Darda=dar da, sporedi so Dardan=dar dan, a vakov dar dan bila kru{ata...Za da se potvrdi, deka Al-bancite se sluàt so nevistina e i samata Dardanija. Taa ne kru{arska zemja. Zna~i, darda ne e kru{a.

48

Vo blizinata na seloto Kardica patot potoa se spu{ta krivudava~ki i ukazuvaj}i na postoewe na nekoj prethoden pat vo tomori~kata dolina. Isto taka se gledaat tragovi na ko-rito koe ponira i mestimi~no nestanuva, a vo dolinata zavzema gotovo cela negova {irina. Po ispraniot {lunok i oblucite se zaprimetuva koe nivo na voda bilo postignato vo prole-tta, ama i letoto koga pa|aat obilni koli~ini do`d. So iznenadniot poras na nivoto na vo-data sledi isto taka brz pad na negovoto nivo i vo toj slu~aj retko so karavanot treba podo-lgo vreme od tri ~asovi da se ~eka da pomine niz dolinata.

Go pratevme re~noto korito uzvodno, od na{a strana zad sebe go ostavivme seloto Dobreni i po eden ~as dojdovme umorni i gladni vo Tomorica. Iako Tomorica e sedi{te na kajmakamot, ipak nema pove}e od 12 ku}i. Pa ipak, ovde pazar e cela dolina i za pove}e sela vo okolinata.

Odma po na{eto doa|awe se pojavil kajmakot li~no i me povikal na kafe. Za vreme na razgovorot se àlel na svojot miren ìvot vo Tomorica vo sporeduvawe so onoj koga bil na prethodnata dol`nost vo Katarini podno na Olimp. Se ispostovalo deka ve}e sum go za-poznal, pred nekolku godini, koga sum prestojuval vo Katarini. Bil vistinski Tur~in od Anadolija, ubav ~ovek, nadvore{nost koja budela i vlivala poveruvawe i so gospodstvenite i qubezni maniri. Me sovetuval odma da prodolàm ponatamu oti vo Tomorica nema {to da se vidi. Osven leb, nekolku jajca i grozje nemalo {to da se pojade, taka da samo okolu 17 ~as-ot prodolìvme ponatamu, snabden so pismo so preporaka na ovoj na kajmakot beg od Grev. Eden suvarija go isprativ nazad, ama zatoa dobiv nekolku pe{adinci. Najprvo se odelo so ovaa dolina mo`da okolu ~as, a potoa svrtivme vo bo~nata dolina i okolu 19 ~asot stigna-vme vo oddale~eniot Grev. (Grev=grev, istoglasno ni{to nezna~i na tn.albanski jazik, R.I.)

Zablagodaruvaj}i na pismoto so preporaka sum primen mo{ne srde~no. Ni e namene-ta soba iznad {talata. Vreme do ve~erata go iskoristiv da bi se raspra{al za tamo{nite odnosi. @itelite se siroma{ni i samo uz golema maka uspevaat da odgleduvaat p~enka, luk, piperka na obroncite na ovie brda, a na nekoi mesta ima i vinova loza. Na ovie stenoviti visovi se odgleduva i oves koj se koristi kako dodatok na p~enkata so {to lebot postanuva povkusen. Kako i vo cela Turcija, taka i ovde, na kowite im se dava ja~men a ne oves. Kone~-no po~nale da ni go iznesuvaat dolgo o~ekuvanoto jadewe vo na{a ~est. Pokraj, jadewe jagne, pilav, razli~ni vidovi kola~iwa, zelen~uk- se ova gi pravele delovite na na{iot obed, do-deka za napitok ni sluèlo mlekoto. Vilu{ka i no` ne se koristat, pa samiot duri i jas, koj so sebe sekoga{ nosam pribor za jadewe, se prikloniv na ovoj muslimanski obi~aj: ′Zo{to bogot inaku na ~ovekot mu gi dal prstite′ ?189

Najstariot begov sin prinesuval jadewa ama ne smeel da sedne so nas dodeka sme jade-le. Gotovo voop{to ne se razgovaralo. Edvaj sadot so voda za perewe na prstite go pominala krugot, jas ve}e se ispruìv i odma zaspav.

Ve}e vo 05 ~asot slednoto utro bevme spremni za pat. Uz blagodarnost i zagrluvawe se oprostiv od doma}inot i na mom~eto mu staviv bak{i{ vo {akata i pobrzav da gi susti-gnam vojnicite koi ve}e dobreno bile ispred nas. Po dva ~asa bevme na visinata so koja so pogled moèlo da se obfati: Grev, Straficka i Bar~a od isto~nata strana, kako i seloto \elec, Zalo{i i Periwasi od zapadna strana na tomoro~kata solina. Periwasi e edno me-sto koe se najduva zacrtano na na{ata karta, iako broi samo 6 ku}i, dodeka ostanatite mesta brojat 60 do 120 ku}i. (Tn.slovenski poimi, ni{to albanski=tn.neslovensko, R.I.)

Se dvièvma relativno brzo po ovaa visoravnina koja e obrastena so treva a na ne-koi mesta bilo lesno zamo~vareno. Nameruvavme da ne go koristime voobi~aeniot pat, koj vodi severno od brdoto Bafinija niz seloto Dobreni i Du{ari, tuku ova brdo da go pomine-me od Jug. Koga po eden ~as stignavme do okukata, od koja patot se svrtuva na Istok, me o~e-kuval iznenaduva~ki prizor. Odedna{ se odronil obronok i sru{il vo bezdno. Od druga str-ana, edno uzvi{enie go zatvoral gorniot del na tomori~kata dolina pri {to go povrzuval Tomor so ostrovi~kite planini i istovremeno pravel vododelnica izme|u slivovite na re-kata Devol i Osum. Od ovaa strana na dolinata pa|a vo o~i na potpolno otsudstvo vegetacija 189 Belcite imale pove}e bogovi, a Crncite eden bog. Ednoboèstvoto neuspe{no go vnesol Ehnaton= Egnaton=e gnat on=an. Sledi toj da bide gnat=gonat=gonet. Ednoboèstvoto uspealo so Mojsi, a se ve-li so prsti jadewe bil muslimanski obi~aj. Do denes so prsti jadat Crncite. Belcite go imale siot pribor za jadewe. Me|utoa, kaj nas postoi makalo, a toa se odnesuva samo za ne{to posebno, a ne jadewe.

49

i refleksija na son~evata svetlost od golite varovni steni taka da mora da se svrti pogle-dot vo stranata kako malku bi se zadràl na temnozelena i siva boja na onostranite borovi i kawoni. Kolku pogled moè da obvati ne moè da se vidi nieden edini ~ovek, nikakva na-selba. Pticite grablivicite se provlekuvaat dlaboko ispod nas letej}i vo krugovi. Se samo mir, dlabok mir koj go prekriva brdoto i dolinata vo podno`jeto pominal i na nas. Eden mo{ne mal pat, koj ustoa i te{ko prooden, vodi vo podno`jeto dodeka blokovite steni na nego kako da se sozdadeni za zastanuvawe. Isprativme dvajca vojnici 100 m ispred nas vo iz-viduvawe dodeka nie gi pominuvavme najopasnite mesta stignuvaj}i, po brojni serpentini, vo dolinata Mazereka. Ovde nas ne napadnale, rundavi ov~arski psi i taman sme gi isukale na{ite pi{toli da pukame koga se pojavile ~obani i oddale~uvaj}i gi od nas.190

Usred selo vo ovaa dolina, okolu 10 ~asot, zastanavme pod nekoe drvo da se odmori-me. Vojnicite bile mo{ne umorni i prazniot stomak, ama i nesakale da jadat poradi verski-ot praznik koj bil vo tek. Poradi stariot zavet duri ni suvarot ne sakal ni voda da pie iako trpel od èd. Eden selanec donel seno za kowite i eden kr~ag neobrano mleko {to ne sakal da go naplati. So Naki go podeliv ednoto par~e leb koe mi ostanalo.

Po eden ~as prodolìvme ponatamu i ni trebalo 11/2 ~as da bi do{le do Prozdovec otkade uz neiska`liva maka uspeavme na vrv. Patot bil odvraten i ne vodel naj~esto preku golite steni na koi tuka i tamu, se najduvale vklesani skali koi za ìvotnite bile od gole-ma korist da gi sovladat ovie strmi usponi. Me|utoa, Nakieviot natovaren kow moral na vakvi mesta da se vle~i i turka. Bilo podobro tek koga stignavme do okukata koja patot go vrtela kon Istok. Odovde ima prediven pogled na dolinata vo podno`jeto. Potoa se dviè-vme niz niska {uma i kone~no stignavme na po{irok karavanski pat koj vodi od Berat za Kor~a.

Vo 13,45 ~asot bevme vo Lavdarija kade na seta sre}a moèv da ja zamenam svojata is-crpena posada.Tamo{niot midir- eden mlad,qubezen ~ovek- me obavestil za selata vo Opari i nivnata oddale~enost, dodeka na svojata karta go vnesov samo ona koe li~no sum go videl. Na{iot boravok trael do 16 ~asot. Se nadevav deka u{te pred mrakot }e uspeam da stignam vo Moskopole oti mi e re~eno deka za ovaa razdale~ina e potrebno 4 ~asova koja Albancite, koi nas ne predvodele, revnosno bi istabali.

Ve}e po 20 minuti pominavme pokraj edna crkva191 otkade patot naedna{ se spu{ta vo dolinata {to nas ne primorala da sjavame. Vo dolinata stapivme na mestoto kade eden potok so ùbor se spu{ta vo glavnata dolina, koja ponatamu se {iri i na kraj se gubi vo planinata. Selata Tudas, Guro, ]oke{tiras na zapadnata strana, kako i [kozani i Leikas na isto~nata strana re~ito govorat deka ovaa dolina e dobro naselena.

Da bi dospeale na vrvot moravme da se iska~ime preku strmniot otsek na kogo,potoa, se najduva eden podobar pat koj vodi cik-cak linija do samiot vrv. Me|utoa, ni se slu~ilo neprijano zadrùvawe. Kowot na mojot sluga pove}e ne moèl ponatamu. Koga se se rastere-tivme od bagaòt jas uzjavav kako bi go nateral da trgnam ponatamu, ama pri taa prilika go-tovo da ne sum padnal vo ponorot. Bevme vo golema neprilika. Vo presret nas ni doa|al eden karavan Aromuni so kowi bez tovar, ama ni pari ni zamolnite zborovi ne pomognale da gi ubedam da go natovarat mojot baga` i prenesat vo Moskopole. Nas ne napu{tile vo ùrba.

Na krajot, se natovarivme na mojot kow kogo go vodev vo povodec. Toga{ trgnav so eden Albanec, dodeka drugiot Albanec nevoqko ostanal so Nakija i bolesniot kow tuka da istrajat, ama da stignat vo seloto Poqemir vo blizinata. Uprkos na neprijatnata situacija na vernoto Nakievo lice ne moèle da zaprimetat tragovi na nevoqi.192

Koga ve}e uspeavme do vrvot i vlegovme vo borovata {uma bilo sumrak i ve}e po po-la ~as nastapil mrkla no}.Naskoro se osetiv prinuden da mu ja prepu{tam na svojot pretho-

190 Pa Mazereka=maze reka: maze=maza,mamina maza, mazati, mazaih=mozaih=mozaik, mazano=ma~kano... 191 Avtorot govori za crkva, {to vaè{e i za drugi crkvi. Bidej}i negovite Albanci islamot go pr-ifatile vo poslednite vekovi, pred toa tie site bile pravoslavni, so slu`ben tn.staroslovenski ja-zik. Me|utoa, toj za niedna crkva ne kaà na ~ij jazik bile pi{ani natpisite, tekstovite, knigite i sé drugo. Toa bilo samo tn.staroslovenski jazik.A sledi Albancite i Vlasite bile izrodeni tn.Sloveni. 192 Stoi Poqemir=pole mir. Bil poznat Homer=Omer=Omir. Vo albanskata istorija ima li~nosti so ime Vlastimir, Vladimir,itn.Me|utoa, na albanski mir ozna~uval dobro.Pak, Dobromir bi ozna~uval dobro=dobro na makedonski i mir=dobro na albanski.Kutrite Albanci i Vlasi ne si go znaat korenot

50

dnik uzdata na mojot kow, oti odvaj moèv da go raspoznam patot ispred sebe. Se odelo ~as uzbrdo ~as nizbrdo i kone~no izlegovme od {umata, ama so toa na{ata polo`ba ne e podo-brena. Sega se najduvame na tesniot pat posipan so {lunka a pokraj nas ambis. Vo ovaa svoja kriti~na polo`ba, odvaj moèj}i da go raspoznam kowot ispred sebe, se fativ se negovata opa{ka kako makar bi se pridrèl na lizgawe. Nasproti mene, predvodnikot mar{iral so takva brzina i sigurnost kako na bel den. Ova tumarewe mi izgledalo beskone~no, ama bi-dej}i sum bil napnat ni{to ne sum osetil od umor. Se osetiv kako osloboden od stega koga vo dale~inata go za~uv laeòt193 na pesot. U{te pobrzo trgnavme napred, podobro i povedro rasploèni pri {to ova raspoloènie ne moèloda da ja rasipi ni okolnosta {to pri pre-minuvawe na nekoj potok upadnav vo vodata i se navla`niv se do golata koà.

Bila polno} koga stignavme pred anot i za~ukale na negovata vrata. Najprvo se poja-vila no}na straà a tek ne{to podocna anxijata kogo morale da go dovedat od nekoja druga ku}a. Se smestivme vo edna mala soba zaedno so no}nite straàri koi se poznavale so mojot predvodnik. Gusti oblak na ~ad odma ja isppolnil sobata.

Koga se raspra{uvav za jadewe, anxijata mi odgovori deka ima se {to sakam, na{to mu rekov vo {ala: ′Toga{, edna porcija kavijar′ ! ′Odma′, odgovoril ponosno i navistina do-nel salama tvrda kako kamen koja bila napravena od crven, presovan kavijar, ama ne bila po moj vkus. Potoa donel ne{to vareni jadewa so koi ja utoliv svojata glad. Na krajot se ispru-ìv vo svoite vla`ni ali{ta i ~izmi, se svrtev na strana i odma zaspav kako da sum vo naj-dobar krevet, uprkos glasniot razgovor na vojnicite.

12. Moskopole i [ipiskaMoskopole i [ipiskaMoskopole i [ipiskaMoskopole i [ipiska (28. avgust- 5. septemvri) Na moja golema radost sledniot den pristignale Naki so svojata pridru`ba i kowi-

te. Im uspealo da stignat vo Polemir. Eden vi~en ~oban go zel ìvotnoto da i ja vidi rana-ta, pri {to stomakot mo{ne mu oteàl, taka da moral tri pati da mu ispu{ti krv od stoma-kot. Potoa zele nekoi crveni kam~iwa so koi napravile nekoj vid krst po ranata. Po edna nedela, vo koja zemjata (nekoj vid oksid na olovo) ja iscedila ranata, kowot potpolno se oporavil.

Moja sledna grià e da pobaram prikladen sme{taj koj go najdov kaj bakalina i anxi-ja Janaki Nazija. Za ishrana morav samiot da se snajduvam ili podobroda da se re~i Naki, {to ne bilo naro~io te{kio vo nekoi mesta kako {to e ova, kade moè da se najde meso, leb i vino mo{ne dobar kvalite. Naredniot den go isprativ Naki vo Kor~a da donese pisma od domovinata od koi morav da se li{am od denot koga go napu{tiv Ohrid.194

Moskopole leì vo edna dolina, koja e dolga okolu 3 km {iroka okolu 2 km, a ~ija uzdu`na osa ima pravec na pruàwe sever-jug. Nea ja opkruùvaat visoki, goli brda. Najvi-sokiot vrv e Kosta al Manduka195 i pravi ~vori{te koe gi povrzuva vencite na Opare i Os-trovica. Ovaa dolina e otvorena prema severoisto~nata strana so edna {iroka dolina koja dobiva voda od izvorot neposredno ispred vozvi{enieto. Ovde stignuvaat tri potoci, koi najprvo te~at odvoeno a potoa se sostanuvaat so potokot [ipiski koi doa|aat od Severa, a toga{ zaedno, niz edna nepristapna klisura, se survaat vo rekata Devol.196

Sega{noto selo, najgolem del, e poloèno izme|u dvata sredi{na potoka. Toa broi 220 ku}i, od koi 120 se aromunski a ostanatite albanski. Ovde odvaj da ima 50 starosedele-~ki semejstva. Novodojdencite se Far{erioti i Albanci, od koi Albanci ima se pove}e i pove}e.

@itelite se ~obani, keraxii i zanaetlii, naj~esto siroma{ki lu|e. Za nekolku sta-ri semejstva moè da se kaè deka se imotni, pa duri i bogati. Albancite malku se bavat i so zemjodelstvo. Da bi se do{lo do obrabotlivo zemji{te moralo da se pribegne na sobira-we na steni i kamewa i nivnoto sloùvawe na gomila, {to e voo~livo i na slikata koja ja 193 Lave` bez v lae`=laje`.Akuzativni laj me i dativno laj mi: lajme na albanski e vesti, na koi se ka-ùva lae + v = lave.Do denes na makedonski govori, vakov bil albanskiot, se veli lai=laj, lavi=lafi... 194 Avtorot govori za germanska domovina. Bidej}i Germancite me|usebno ne se razbiraat tie ne se na-rod. Toj i negovite Germanci ja delat Makedonija, duri toj se makedonsko go pravi albansko i vla{ko. Me|utoa,toj na nadrzok na~in nikade ne kaùva,deka vo Epir,kade bila Albanija, se bilo tn.slovensko. 195 Manduka=man duk a:man=mon=min,mina=lu|e,Dukas bile makedonski carevi...tn.slovenski Dukovci. 196 Vlasite vo R.Makedonija bile od makedonska Kor~a, kade bilo Moskopole, dvata poimi tn.sloven-ski, {to bilo i so drugite poimi.Pa Vlasite bile samo 100 % tn.slovenski izrodi a so trorasen jazik.

51

priloùvam uz tekstot. (Me|utoa, zemjodelci i sto~ari, zna~i govedari i sviwari, nemalo Vlasi, tuku samo Vlasi=Ov~ari, privilegirani od Osmanite i zatoa tie bile bogati, R.I.)

Kaj Aromunite ènite od Moskopole imaat reputacija najubavi. Edino {to moèv da zapazam e toa da poradi klimata imaat upadliv bel ten vo sporeduvawe so ostanatite.197 Po ubavina ne se daleku od Bugarkite od Smilevo kaj Gope{.

Klimata na samoto mesto e prijatno, ni premnogu toplo letoto, ni preterano ladno zimata. Dodu{e, termometrot ja meri temperaturata od 27-30° R, ama vo lad sekoga{ e posve-ò. Rano nautro e mo{ne sveò, duri usred leto ne se retki temperaturi od 7° R. Vakva, re-lativni visoki, temperaturi ovozmoùvaat i objasnuvaat kako uspeva dobro vino od lozata na manastirot koj e svrten prema Jug. Ovde se ~esti denovite so do`d, a zimata pa|a sneg, do-stignuvaj}i debelina na pokriva~ot i od eden metar.

E karakteristi~en golem broj na crkvi koi leàt kako vo samoto mesto taka i kako ru{evini vo dolinata. Gi izbroiv 20, taka da moè da se re~e da na 10 ku}i doa|a po edna cr-kva. Me|utoa, za stalno bogolsluèwe denes se koristat samo tri, dodeka ostanatite se ot-voraat samo za slava. Ovie crkvi poteknuvaat od 17. i 18. vek. Najstara e crkvata Sv. Petka koja se najduva na patot za manastirot i e izgradena okolu 1650. godina. Najubava e crkvata ′Uspenie Hristovo′ koja poseduva nekolku lusteri koi se izgradeni vo Venecija. Od ostana-tite pogolemo crkvi treba da se spomenat:Sv. Nikola, Sv. Atanas, Sv. Prorok Elija od 1763. godina, Sv. Preispolniot Angel, Sv. Trojstva i crkvata Tajnoto otkrovawe na Jovan Teolog. Ostanatite se pove}e vo vid na kapela. Gotovo site se skloni na pa|awe.198

Vo Moskopole isto taka se najduva edna biblioteka za koja sum slu{nal dosta fal-bi. Po ~esti molbi za dozvola da ja posetam, kone~no tamu me odvele. Bibliotekata e sme-stena vo edna soba pokraj crkvata Sv.Nikola i vo nea ima okolu 2000 tomovi na gr~ki, la-tinski i germanski jazik.199 Pogolemiot del poteknuva od ovoj vek i se pe~ateni vo Viena i Lajpcig. Ima ne{to postari izdanija na gr~ki i latinski klasici od Venecija, ama ni{to od se ova ne e od naro~ito zna~awe.200 Bidej}i i ponatamu se raspra{uvav, mi e re~eno deka ovoj knièven fond go poklonil baronot Sina od Viena na svojot roden grad Moskopole pr-ed 30 godini. (Toj pi{i za lusteri od Venecija itn., no nikako za tn.staroslovenski, R.I.)201

Vo sosednata crkva se ~uva edno mo{ne ubavo Evangelie na pergament koja ima mo-{ne golema sli~nost so ona Evangelie od crkvata Sv. Marija vo Berat. Dvete se nov datum.202

Od daleku pogolem interes zamene bile onie knigi koi samostojno se pe~ateni vo ova mesto vo tekot na minatiot vek. Pe~atnicata203 se najduva vo u{te dobro o~uvana zgrada pokraj crkvata Sv. Jovan Teolog. Tamu mi pokaàle desetina dobro za~uvani knigi koi so 197 Bel ten imaat samo ènite koi ne izleguvaat na zemjodelska rabota, za tie tamu i da potemnat... 198 Avtorot ponatamu neograni~eno ne e ~esen, koga toj ne kaùva, na koj jazik crkvite bile posveteni, na koj jazik vo niv bile natpisite i tekstovite, na koj jazik bile rakopisite i knigite itn., na koj ja-zik se propovedalo itn.Samo na tn.staroslovenski jazik,{to bilo sé do 1767 godina: Vlasi=tn.Sloveni 199 Avtorot Gustav Vajgand e potpolno rasipan. Ova se potvrduva najednostavno, zatoa{to makedonski Epir, vo koja bila Arbanija=Albanija, na arbanski=albanski Skiptarija od skiptar, im podpa|ale na Ohridskata arhiepiskopija. Me|utoa, iako site od nego navedeni crkvi bile ohridski, ~ij slu`ben ja-zik bil samo tn.staroslovenski, toj na najdrzok i najrasipan na~in sé toa premol~uva. Do ovde, negova 83 strana, toj za jazikot na kogo bile pi{ani crkvite i na kogo se prepovodalo, toj ni{to ne kaùva. I ovde stoi gr~ki jazik, koine. A ovoj bil slu`ben samo od 1767 godina. Sledi sé {to bilo pi{ano na tn. staroslovenski sé bilo uni{teno, zapaleno itn. Duri natpisite i tekstovite vo crkvite bile bri{a-ni, a na koine vneseni novi, ili sé {to postoelo bilo pokrieno so nov sloj so sosem drug natpis, tekst itn. Pa ova se napravilo vo Dolna Makedonija, koja od 1913 godina pod okupacija na Grcija, {to vaì i za vo avtorovata Albanija,ama ne samo vo Bugarija.Ova bilo zatoa{to Grcite i Albancite se izrodi 200 Po nalog na Rim i Viena, sultanot vo 1767 godina ja ukinal Ohridskata arhiepiskopija. Isto taka, po nalog na Rim i Viena sé {to bilo tvoreno do so cel 18vek bilo uni{teno,zapaleno itn.Pa sé e novo 201 Avtorot potvrduva, na gr~ki, latinski i germanski bilo poklon pred 30 godini, a sé pred toa bilo uni{teno. Na str. 82 strana e slika so tekst: ″Moskopole vo Albanija″, a naslovnata strana na knigata e:″⊗MOSKOPOLN⊗″,bez font zatoa⊗.Zna~i,vo makedonsko i brigisko Moskopole samo tn.slovenski 202 Avtorot ja prodolùva ne~esnosta i rasipanosta, toj za jazikot ni{to ne pi{i.Sé bilo za NEMI. 203 Avtorot govori za pe~atnica od 18 vek. Me|utoa, toj ponatamu ne kaùva, na koj slu`ben jazik tie bile pe~ateni. Toj podolu }e re~e, deka ma{inite i slovata pove}e ne postojat. Me|utoa, toj ne saka da kaè i da priznae,deka sé {to bilo na slu`beniot tn.staroslovenski jazik sé bilo uni{teno.Toj laè.

52

del voop{to ne se koristeni i sodràt liturgii koi se ~uvaat za vreme na slava vo ~est na svetcite.204

I Vo Ohrid: 1.- gr~ki naslov, 2. Bogoslov Sv. Serafim od 1740, kaj gospodinot Ana-stas Bodlija, 3.- Bogoslov Sv. Kimenent od 1742 vo crkvata Sv. Kliment.

II Vo Sv. Naum: 1.- Bogoslov Sv. Naum, 2. Bogoslov Sv. Kliment, 3.- Bogolslov 15 ma-~enici, 4.- Bogoslov Sv. Erazmo, 5.- Bogoslov Sv. Jovan, 6.- Bogoslov Sv. Nikodem, 7.- Bogo-slov Sv. Sedmica od godinata 1740-42.

III Od Moskopole: Gore navedenite knigi od godinata -1744.205 Izgleda deka glavnata aktivnost na ovaa pe~atnica se odvivala izme|u 1740 i 1744.

godina.206 Ne mi se poznati ni poranite ni docnite izdanija.207 Od pe~atarskite ma{ini i tipovite slova nema ni{to pove}e. Izgleda deka e se preneseno vo Sv. Naum ama tamu ne sum moèl da im vlezam vo trag.208

Voop{to ne e te{ko da se razbere kako bilo mo`no vo Moskopole-usred Turcija mi-natiot vek, voop{to moèlo da se najde edna vakva pe~atnica,209 so toa {to ako se znae deka ovde ne cvetela samo trgovijata tuku posebno naukata. Ovde{niot licej bil najpoznat za ce-loto poluostrovo i nego izlegle lu|e, kako se nau~nik Halkeus na kogo mu se pripu{uva iz-davaweto na bogolslovot Sv. Naum od 1695. godina vo Venecija, ponatamu, Daniel avtor na poznatiot ~etvorojazi~nik210 ′Voved vo naukata′, monah Gregorij- avtor na site poznati izda-nija od Moskopole;211 Manduka- Biskup od Kostarija; Joasaf- Ohridski Patrijarh na kogo bogatite vla{ki trgovci poklonile rasko{na zlatna kruna izrabotena vo Venecija (koja u{te sekoga{ moè da se vidi vo manastirot Sv.Kliment vo Ohrid); Kavaliotis- avtor na aromunski re~nik koj e odràn zablagodaruvaj}i na Tunman, itn. Vrv na ovoj licej pa|a vo 204 ″Na razni mesta gi pronajdov slednite knigi ~ij avtor e Monah Gregorije:″ 205 SE POTVRDUVA, VO MOSKOPOLE SÑ BILO TN.STAROSVENSKI JAZIK. TOKMU ZATOA VO MAKEDONSKI EPIR, VO KOJA SPA\ALA I ALBANIJA, ALBANCITE I VLASITE BI-LE SAMO ODRODENI TN.SLOVENI. ZNAÎ, TIE BILE SAMO IZRODI NA BELCITE: ZLO. 206 Bidej}i Ohridskata arhiepiskopija bila ukinata vo 1767 godina,sé bilo samo na tn.staroslovenski. 207 Bidej}i sé bilo pi{ano na slu`beniot tn.staroslovenski, sé bilo uni{teno. A toj ni{to ne znael. 208 Ma{inite i bukvite bile uni{teni, {to vaèlo za sé vo Sv. Naum. Avtorot samo ja krie vistinata. 209 ZNAÎ,ALBANCITE I VLASITE DRUGO I NE MO@ELE DA BIDAT,SAMO TN.SLOVENI 210 A.M.Seli{ev′,O~erki po makedonskoi dijalektologii, t. I, Kazan, 1918,7- 14...:″Ohridskata patri-jar{ija eden podolg istoriski period oskudevala za crkovna literatura. Toa ja nateralo da bara na-~ini da formira svoja pe~atnica kako bi go re{ila toa pra{awe. @elbata i se ostvarila duri vo pr-vata polovina na 18 vek, koga manastirot Sv.Naum ja podobril svojata materijalna polo`ba. Negovoto Bratstvo ja spomognalo incijativata na Moskopolci da otvorat pe~atnica. Gradot Moskopole vo toa vreme se nao|al vo Devolskata Eparhija, a poslednata vo Ohridskata patrijar{ija. Tamu bila otvore-na pe~atnica koja rabotela pod pokrovitelstvo na manastirot. Vo 1740 godina bila otpe~atena ′Slu`-ba za Sv.Naum′, koja vo 1742 godina bila vklopena vo golemiot zbornik Akolupio, zaedno so ′Slu`bata na Sv.Kliment Ohridski′, na ′15-te Tiveripolski ma~enici′, na ′Sv.Jovan Vladimir′, ′Sv.Erazmo′ i na ′Sedmo~islenici′. Nekoi od ovie dela predtoa ve}e bile pe~ateni vo Venecija, a gi finansirale vidni crkovni golemodostojnici od Makedonija. (Vidi...). Kako najzna~ajno delo izdadeno vo ovaa pe~atnica se smeta ′êtirijazi~nikot′ na Danail od Moskopole. Toa bilo otpe~ateno na makedonski govoren ja-zik, Ohridsko nare~je, a go finansiral bitolskiot mitropolit Nektarij. (Vidi...)″. Ovoj bil na koi-ne, na ohridski, na vla{ki i na arbanski govor. Zna~i, toga{ Vlasite i Arbanite ne bile konizirani, nikako latnizirani. SLEDI DEKA MOSKOPOLCITE I CEL EPIR BILE SAMO POD OHRID. 211 Gustav Vajgand (1924), ″Etnografija na Makedonija″, pi{i: ″Za da se dobie iskrena ocenka za ka-rakterot na Makedonskiot, davam edna proba na jazi~niot spomenik, koj od edno vreme poteknuva, koga u{te na Balkanot nikakvi nacionalni protivre~nosti ne bea poznati, tuku site balkanski narodi za-edno pod gr~ko vodstvo kako Hristijani se ~ustvuvale nasproti Turcite (Muslimanite, R.I.). Toa bi-lo slu~aj vo 18 vek. Toga{ pi{el sve{tenikot Daniel od Moskopolis, eden rascveten vla{ki grad vo Albanija, tri ~asovi zapadno od Kor~a, edna mala kniìca, vo koja toj proba da soop{ti za vo zemjata govorenite jazici: Novogr~ki, Vla{ki, Bugarski i Albanski. Jazikot zna~i e potpolno bez vlijanie na bilo kakvi nacionalni posmatrawa. (Toga{ takvi nemalo, tuku samo Turci i Grci, R.I.) Toj pi{i fonetski so gr~ki bukvi. Jas od toa prenesuvam eden del s. 19 z. 12 ff vo moj posed najduva~kiot pri-mer na vtoroto, vo 1802 pe~ateno izdanie, bez navod na mestoto na pe~atewe″. Se govori samo za ohrid-ski govor, a ne bugarski, oti pod narodnata=bulgarna Ohridska crkva bil makedonski Epir, vo kogo bila i Albanija, {to vaò i za moskovski tn.vla{ki govor i nekoj albanski govor,vo koi ima primesi.

53

godinite od po~etokot na minatiot vek. Najverojatno e zatvoren okolu 1845. godina,ama po-novo otvoren ve}e 1750. godina, izdignuvaj}i se od vistinskoto procvetuvawe koe traelo se do prvoto uni{tuvawe na gradot 1760, po {to go izgubil svojot prethoden sjaj i prodolìl samiot da ìvotari.212 Trenutno, postoe~kite {koli se odredeni da vr{at helenizacija na naselenieto.213 Vo funkcija nastavni~ki osobi e vraboteno: 2 u~iteli so 8 u~enici, edna u~itelka so 30 u~enici i edna vospita~ica za pret{kolska vozrast. Poslednite godini po-zornosta na propagandata e premestena upravo na ova obdani{te, oti se nadevaat svoite ce-li najlesno }e gi ostvarat upravo vo nea. Edno e sosema sigurno: niedna zemja kulturata ne ja prevzema so tolku polna nastava za selski deca kako od gr~kata propaganda vo ovie aromun-ski sela. (Licej od lice, a Liceum=lice um, R.I.)

Prema predanieto, gradot imal okolu 12.000 ku}i. Mene mi se ~ini ovaa brojka pre-terana, oti ako se sogleda celokupnata povr{ina na ovoj prostor, se gleda deka taa e nedo-volna. Me|utoa, ipak smetam mo{ne verojatno (kako {to toa go naveduva Pouqueville) da ovoj grad imal od 40-60.000 ìteli, duri iako ku}ite ne se so pogolemi gabariti od dene{nite. Najgolem broj ku}i dvospratnici se gradeni od kamen i prekrieni so {kril~ani plo~i. ê-sto, pove}e ku}i gi opa{uva zaedni~ki yid. Vratite i kapiite naj~esto imaat lakovi. Posta-rite ku}i imaat veranda koja ja potpiraat stolbovi i koi se protegnuvaat do dvori{teto, ba{ kako i ku}ata na mojot doma}in Janaki Nazija.

Na golemata brojnost na nekoga{noto naselenie isto taka ukaùvaat postoeweto na brojni cevkovodi i bunari koi delimi~no i den denes se vo upotreba. Samo vo jugozapadnata dolina naidov na 4 vodovodni sistemi od grn~arski cevki, od koi dva u{te sekoga{ se kori-stat. Prema toa, vodata sigurno ne nedostasuvala, makar brojot na naselenieto bilo 60.000.

Isto taka, moèlo da se pratat pati{tata na migracijata na ova naselenie, odnosno kade toa se naseluvalo napu{taj}i go Moskopole. Aromunite na Berat, Fjerita, Bitola, Kr-u{evo, Megarevo, Tarnovo, Seres i Solun i toa samo onie Aromuni od navedenite mesta ja nadminuvaat brojkata od 20.000. Osven toa, Aromunite i nivnite naslednici od Moskopole se sretnuvaat i vo site pogolemi gradovi vo Turcija i Grcija, vo Avstro-Ungarija i Roma-nija, pa duri i vo Rusija i Egipet.

Za minatosta na ovoj grad nemame dovolno informacii oti nedostasuvaat pi{ani izvori, te taka sme upateni na predanie. Ova predanie soop{tuva deka Moskopole e osnova-no na po~etokot na 16. vek. Koga Han (′Drim i Vardar′, 292) go poistovetuva ovoj grad so ra-zoreniot grad Voskop vo Golemiot Devol (koj isto taka se vika Voskopole),sigurno se laè. Kako {to vo narednite redovi na ovoj tekst }e navedam, i ponatamu postoi mesto Voskop. Pouqneville (II, 392) naveduva ponatamu deka Moskopole e podignato u{te vo 11. vek na ru{e-vinite na eden anti~ki grad pod imeto ′Moskes′ i deka go osnovale vla{kite ~obani i mu da-le naziv Voskopolis ili ′grad na ~obani′.214

Ne e potreben naro~it dokaz deka ovde se raboti za ~ista fantazija. Najnapred, vla-{kite ~obani ne gradat gradovi tuku kolibi koi gi vikaat ′kalivi′. Osven toa, zborot ′po-lis′ ili bil nepoznat, oti gradot ne se vika ′Moskopolis′ tuku Moskopole, a zborot ′pole′ e slovensko poteklo215 kako {to se i mnogu drugi toponimi vo ovoj kraj, i zna~i ravnica, ni-zija {to sosema e prikladen na opisot nastanat vo vreme pred {to postoel gradot.216 Kako {to ve}e e navedeno, gradot leì vo dolinata vo koja vo proletta vo golem broj se javuvaat bilki so inteziven miris ′moska′. Bidej}i vo minatiot vek ovde{niot licei vo polno pro- 212 Bidej}o Ohridskata arhiepiskopija bila ukinata vo 1767 godina, navedenoto vreme od avtorot e pr-ed 1767 godina. Tokmu zatoa Albancite i Vlasite bile samo ohridska ~eda, Bulgari,a potoa samo Grci. 213 Po 1767 godina Carigrad vr{i koinizirawe, spored Han (1865),vizantiski jazik bil koine.Duri sa-mo od 1868 godina slu`ben stanuva tn.novogr~ki (katarevusa) na Korais,koj proizlegol samo od koine. 214 Zna~i, ìtelite vo 11...16, 17, 18, 19...vek bile edno isto, samo tn.Sloveni, koi bile sto~ari (go-vedari i sviwari) i ov~ari (ôbani=Vlasi), a Moskes=Moskes=mosk es, sporedi so mno{tvo mosk... vo Makedonija, a spored Lamb, Rusite bile Makedonci. Pak, za Jeremija Ruso, vo ″Letopisite na Mosko-vija″, Rusite, odnosno Moskovjanite, imale eden ist jazik kako starite Makedonci. Sledi Voskop=vo skop=s kop, Voskopolis=Voskopol is, Voskopole=vo s kop pole, Moskopole=mosko pole- tn.slovenski. 215 Stoi kolibi koi se vikaat ″kalivi″.Pa tie se podigaat od kal,od kogo se pravat plitari i tie se yi-daat so kal, a so ili bez slama. Sledi polis=poli{, za pole, a vakva e Polska, polni{... tn.slovensko. 216 Bidej}i toj bil tn.slovenski kraj, {to vaì i za Epir, Albancite i Vlasite bile samo tn.Sloveni.

54

cvetuvawe se bavel so starogr~kiot jazik, toga{ e iznajden i gr~ki oblik za nazivot na gr-adot- ′Moskopilis′.217

A sega ne{to i za oblikot na ovoj zbor so po~etnoto slovo ′V′, koe isto taka se javu-va. Koga bev vo Kru{evo, slu{nav deka ovoj oblik poteknuva od mestoto Voskopole koe le-ì na obodot na brdoto svrteno prema dolinata na gradot Kor~a. Denes ova mesto go naselu-vaat Albanci, a porani negovi ìteli bile Aromunite koi se preselile vo Moskopole vo negovoto provetuvawe, pri {to najprvo go zamenale nazivot Moskoplean i Voskopolean a potoa e i sozdadena kova~nica Voskopolis kako oznaka na mestoto na nivnoto poteklo.218

Pri prilika na eden svoj izlet na manastirot i sosednata [ipska pronajdov u{te mnogu razli~ni raboti koi se od golem interes za minatosta na gradot.([ipska od {ip,R.I.)

Nekoi 20 minuti od Moskopole vo pravec Sever, a negde na pola pat do vrvot na planinata, se najduva manastir koj e posveten na Sv. Jovan Prete~i. Ovoj manastir go nase-luvaat dva albanski monasi koi, kako i ostanatite monasi vo vnatre{nosta na Turcija, se karakteriziraat so neverojatno neznaewe, lenost, la`livost, ne~istotija i prepredenost. Edina vrlinana ovie ′svetci′- kako gi naziva narodot, se sostoi od toa da go ugostuvaat sekoj pridojden bez ugledot na li~nosta.

Najprvo ja posetiv crkvata koja, shodno na zapisot, e zavr{ena 1659. godina. Ovaa cr-kva ne nudi ni{to interesno duri ni letimi~en pogled na knigite. Eden od monasite mi po-kaàl ′Kodeks′ koj se najduva vo negovata soba, vo kogo eden u~enik monah napi{al na sta-rogr~ki jazik napomena koja se odnesuva na prvoto razornuvawe na gradot Moskopole od 1769. godina.219 Ovaa napomena glasi: (Zna~i, nego go intersirale crkvite, stoi koine, R.I.)

- ′O, Moskopole, o Moskopole ! Kade e tvojata ubavina ? Kade e tvojot ubav stas, koj si go imal okolu 17. vek′ ? - ′Najbezo~niot od smrtnikot mi donese propast′ - ′Nek′ Bog ti dade, na molitva Sv. Jovana, povtorno da se vrati minatata ubavina !′220 Me|utoa, ovaa èlba ne se ispolnila.221 Po prvoto razoruvawe, koe e prateno so ode-

we na bogatite trgovci vo Viena i Venecija, usledilo novo 1788. godina a pod vodstvo na Ali-pa{a i negovite varvarski i pohotni ordi (samo Skiptari, R.I.) potpolno e razoren i posledniot trag na nekoga{nata blagosostojba.

Toa, na koj na~in se odràlo se}avaweto na ova vreme, da se vidi vo deloto ′Aromu-ni′, II tom, 150.

Vo ista ova soba naidov na gravura koja e mo{ne interesentna i koja sakav da ja ot-kupam, me|utoa monasite ne sakale da ja dadat mada imale u{te eden primer na istata.222 Sle-dniot den za nea barale 10 liri a potoa 5 (okolu 100 marki). Jas , ipak, se zadovoliv samo so edna fotografija, platuvaj}i gi i nivnite uslugi.223

Kako sreden i dolen natpis kaùva, ovaa slika Andra Tirka e posvetena na Den na mrtvite i za oprostuvawe na grevovite negovi i negovite prethodnici i krstitelot Jovan, Viena, 1767. septemvri.224 217 Avtorot ne e ~esen, i vo sr`ta e rasipan, zatoa{to toj objasnuva deka potekloto bilo slovensko, duri mirizbata bila moska + va = Moskva, a vo Moskopole ìveele Moskoviti, tn.Sloveni i Brigi= Brzjaci, ~ij pr~ stignal i vo Istra so kirilicata, a pr~ bil Pir i Georg Kastriot, a vo Biblijata i Aleksandar Makedonski. Ovoj ne go poznaval koine, oti toj bil po negovata smrt, toj bil Ptolemejov jazik, a Ptolemejcite bile Brigi=Brzjaci, ~ij dativen u bil vo prezimiwata na makedonskite Alban-ci i Vlasi. Tie do 1767 godina bile samo Bulgari, a potoa Grci so koine, a od 1868 godina i katarevusa. 218 Se govori za planina. brda i dolina. Dolinata bila prepolna so bilki, koi mirisale...Sledi Mo-skopelan=mosko polean i Voskopolean=vosko polean. Pa dolinata bila p~elarska, i toa tn.slovenska. 219 Bidej}i toj pi{el za razornuvaweto 1769 godina, negovoto pi{ewe bilo samo po 1769 godina, a ni-kako pred toa. Bidej}i Ohridskata arhiepiskopija bila ukinata 1767 godina, potoa sé bilo na koine. 220 Se dodeka brigiskite=brzja~kite Moskoviti bile pod nivniot Ohrid,Moskopole bil preubav grad. 221 Po ukinuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija/patrijar{ija sé bilo uni{teno: Vlasite nesvesni... 222 Avtorot ponatamu ne kaùva na koj jazik bila napi{ana gravurata.Vo nea imalo tn.staroslovensko. 223 ″Morav da se otkaàm od reprodukcija ~isto od tehni~ki razlozi, pa ipak na raspolagawe stoi u{te sekoga{ interesantnata fotografija″. 224 Pa toga{,1767. godina,bila ukinata Ohridskata arhiepiskopija/patrijar{ija so tn.staroslovenski. Avtorot za nego veli, starobugarski jazik. Sledi Vlasite do 1767 da se Staribugari, potoa Starigrci.

55

Tuka isto taka e slika na Todor Sine Krudija koj sigurno dobro go poznaval Mosko-pole oti, inaku, ne bi moèl taka verno da go otslika negoviot pejsaèn del. Imeto e arom-unsko kako i imeto na ktitorot. (Vlasite do 1767. bile Bugari, potoa samo Grci- denes, R.I.)

Vo sredinata se prestaveni Marija i Jovan a 17 viweti koi se najduvaat naokolu ja prikaùvaat scenata od ìvotot na Sv. Jovan. Dolu desno se zapazuva ′Moskopolis′ (Mosko-pole, R.I.) so svoite crkvi i dvospratni ku}i niz koi protekuvaat tri potoci koi levo se sostavuvaat vo eden pogolem potok. Iznad se gleda eden most koj vodi vo pravec na ′Korica′ (na tn.staro-slovenski, R.I.) koja e samo nazna~ena so obrisi na nekolku ku}i vo ~ie sredi-{te dominira eden minaret. Potoa se gleda drug most visina okolu 8 m, pod nego, levo se najduva crkvata Sv. Petka i pat koj vodi vo manastir Sv. Jovan, {to se pravi eden ~etvoro-agol vo ~ija sredi{te leì ovaa crkva. Duri i izvorot, levo od manastirot, bil pove}e iz-graden. Ovde sega se najduva edna prostorija vo koja se gleda drugiot primerok na istata sli-ka. Isto taka e voo~liv eden tret most koj u{te sekoga{ e za~uvan a se prikaùva ispod ust-ieto vo potokot [ipiska koja, dvièj}i se vo pravec sever, bi dospeale do [ipiska. Na sli-kata e ispi{ano ′Sipiska′ (brigiski=brzja~ki, R.I.). Od ova e voo~livo deka i ova mesto ne-koga{ bilo mo{ne zna~ajno, da leèlo od dvete strani na potokot, vo koe se vleguvalo pre-ku mostot koj pove}e ne postoi.(Zna~i,slu`ben gravurski jazik bil tn.staroslovenski, R.I.)

Dolu, levo, se zaprimetuva u{te eden manastir Sv. Naum, Ohrid, Elbasan i Bitola vo odgovoruva~kata geografska polo`ba. Vo dolniot desen agol se gleda ponekoja ku}a so crkva, iznad koi stoi natpis ′Elograd′- najverojatno Beograd (Belograd, R.I.), te. Berat.225

Na ovoj na~in slikata ja pokaùva prostornata rasprostranetost na ovoj grad vo toa vreme, kako i goleminata na [ipiska za koja porano nikoga{ ne sum slu{nal navodi. Go po-setiv seloto uz pratewe na vla{ki ~oban, koj se gleda na slikata vo tekstot pokraj monahot, kako i so mladiot momok vo narodna nosija na aromunski trgovci.226

Se dvièvma po patot zad manastirot koj vodel preku visovi, i po 45 minuti mar{ stignavme. Denes ova selo broi 30 ku}i. Site negovi ìteli se Aromuni koi najgolem del mu pripa|aat na plemeto Far{erioti a ìveat od odgledvawe na ovci. @enite isklu~ivo go-vorat aromunski dodeka vo Moskopole vi~nite i albanski jazik, {to ova selo gi pravi edi-nstveni za jazi~na studija.

Me odvele do eden ~ovek koj ima preku 100 godini. Negoviot najstar sin izgleda deka ja preminal sedumdesetata i toa {to e karakteristi~no i naj~est slu~aj, to~no ne ja znael svojata starost.

Koga go pozdraviv so: ′Dobar den, dedo′ !, gorko po~nal da pla~i. Isprekinat so jecaite mi se àlel deka odavno taka nikoj ne go oslovil, deka negovite sinovi lo{o opho-duvaat prema nego, da ne mu davat sit da se najadi. Podocna mi potvrdil deka se toa bilo vi-stina, ama mi e taka re~eno, da toj isto taka da se ophodil i prema sopstveniot tatko.

Koga se raspra{uvav za minatoto na [ipiska, mi rekol, deka nekoga{ imala 6000 ku-}i, deka crkvata koja sega e na 20 minuti nekoga{ bil vo centar mesto i deka nekoga{ bile mnogu ku}i od dvete strani na potokot, dodeka denes e malku i samo na edna strana. ′Tek koga Moskopole po~nalo da se razviva vo golem grad, [ipiska bila mala′, dodal, bar taka slu-{nal od svojata baba a taa se toa videla so svoite o~i.

Toa, deka [ipiska vo minatiot vek leèla na dvete strani na potokot, potvrduva i slikata od 1767. godina kako i mnogu brojnite mali izvi{enija na obroncite unaokolu koi sega se obrasteni so leski, a ispod koi u{te sekoga{ se razpoznavaat temeli na nekoga{ni-te ku}i. Isto taka, na potokot i denes moàt da se vidat ostatoci na mlinovi. Ako, isto ta-ka, se pogleda {irokiot pat kako i mostot na izlezot od mestoto se toa nedvosmisleno uka-

225 Avtorot ne kaùva za tn.staroslovenski, spored nego, starobulgarski, vo ″Etnografija na Makedo-nija″, od 1924 godina. Me|utoa, toj ponatamu ne priznava. Elograd + b (v) = Belograd (Velograd). Tokmu za vakov grad se pee vo makedonskoto tvore{tvo, nikoga{ vla{ko i albansko.A i pesna Frosina moma. 226 Avtorot potvrdi deka imalo tekst, a toj ne se osmeluva da go kaì jazikot na koj bil tekstot na-pi{an. Na nikoj drug, tuku na tn.staroslovenski. Toj veli vla{ki ~oban.Zna~i,Vlav=ôban, edno isto. Na slednata 88 strana ima slika, so tekst: ″Albanski monasi (dvajca, R.I.), Aromunski ~obanin i trgo-vec od Moskopole″. Sve{tenicite bila pravoslavni, kako i denes makedonski, so temna nosija i temna kapa, kako i Ov~arot=Pastirot. Trgovecot bil vo bela obleka, so crna kapa. Pa sé e samo makedonsko.

56

ùva na toa deka ova mesto nekoga{ moralo da bide mo{ne ìvo {to se odnesuva na soobra-}ajot, oti toa so svojata polo`ba bilo gotovo idealno i odgovoralo na na~in na ìvotot na Aromanite. Na kosite obronci izvon mestoto, sekade unaokolu, se najduva {uma i pasi{ta, ladna voda vo izobilie kako i ~ist sve` vozduh.′(Aer bun ši ap-aratse′) = ′Aer banu et aoma vecens′ e prevashodna odlika na ovoj kraj.227 Se vra}avme so patot koj vodel nivodno so potokot, po-toa niz dobro po{umenata dolina, a potoa svrtivme na jugoistok kon Moskopole vo koe sti-gnavme za 11/2 ~as.

Zadovolni so ona {to sme postignale vo ova interesantno mesto go napu{tiv vo ~e-tvrtok, 5. septemvri vo 16 ~asot, uz pratewe na Nakija i eden zaptija. Po eden ~as javawe po-minavme pokraj ìvopisnoto albansko mesto \istomat. Od ova mesto se ra~va, eden vodi vo brdoto, drugiot niz dolinata, a dvata gi povrzuva Moskopole i Kor~a. Trgnavme so prviot pat i po 45 minuti pominavme niz porano spomenatiot Voskop, kade sme stapile vo doli-nata. Kaj zasekata Turana ja pominavme rekata Dunavica i okolu 19,30 ~asot stignavme vo Kor~a. (Belgrad so Dunavica i Belgrad so Dunav, a do rekata Dunav bila Makedonija, R.I.)228

13. Kor~aKor~aKor~aKor~a (5.- 15. septemvri) Kor~a229 po mnogu ne{to se izdvojuva od ostanatite pogolemi gradovi na Turcija. Le-

ì na podno`jeto na edno izvi{uvawe koe e prekrieno so zasadi na vinova loza. Ova izvi{-uvawe gi probil potokot Morava. Morava go deli ovoj grad na dve polovini i te~e vo pro{-irenata dolina na rekata Moravica.230Mestoto ne oskudeva vo dobra izvonredna izvorska vo-da. Klimata e prijatna i zdrava. Samo kade severecot duva podolgo vreme i donesuva isparu-vawe od ezeroto Maliki (=mal ik i, R.I.), toga{ nastanuva vreme na groznica. Zimata term-ometarot retko da se spu{ti ispod 8° R, a letoto temperaturata se zgolemuva i do 28° R vo lad. Ama è{tinata voop{te neopteretuva bidej}i vozduhot e vo stalno dvièwe. Da nema kupoli xamiite i minaretina, koi str~at iznad ciglenite crepovi na krovovite na ku}ite, bi se steknalo vpe~atok deka ste do{le vo eden evropski grad. Ulicite se {iroki i dobro kaldrmisani, ima dovolen broj svetilki, dodeka rabotnicite i magacinite na zanaetliite i trgovcite iznenaduvaat so bogatiot izbor i ~istota.Golemiot broj na ku}i e stamen i vo niv moàt da se najdat simpati~ni uredi. Odma se gleda da se najduvate vo zna~ajno trgovsko me-sto. Edino Bitolskiot pazar ima pogolemo zna~ewe od ovde{niot. Najgolemiot del na Sre-dna Albanija se snabduva so ìtarici upravo vo Kor~a. ôvek bi se izlagal ako poveruva deka ova bogatstvo na nekoi ìteli e sozdadeno vo samoto mesto. Toa voop{te ne e slu~aj. Naprotiv: najgolem broj na trgovci go sozdavaat ova bogastvo vo Egipet i trgovskite centri

227 Brigiskiot=brzja~kiot kraj sé do so 1767 godina ubavo se razvival, {to bilo so brigiskiot=brzja-~kiot Samoil, koj od prokletite Rimjani bil proglasen za kral so arhiepiskopija i car so patrijar-{ija, i toa za da se raspadne Makedonija=Pravoslavieto, so svojot makedonski pravoslaven tn.staro-slovenski jazik, {to i se slu~ilo vo 1767 godina. Ottoga{ Ohrid i negoviot brigiski=brzja~ki Epir nazadnal,duri bil uni{ten.Brigiskite=brzja~kite Arbanci i Vlasi bile koinizirani, latinizirani, katarevusirani, romanizirani, duri i arnautizirani. Sledi nivnite govori (jazici) da se trorasni na: Belci(Pelazgi),Crnci(Semiti) i Mongoli(Arnauti).Me|utoa, Arbanite i Vlasite gi imaat site bri-giski=brzja~ki glasovi (temen vokal, brzja~koto y, brzja~koto dativno u e na krajot na prezimiwata), kako i site tn.Vukovi (Karaxi}ovi) glasovi, za koi vo R.Makedonija bile obvinuvani nositelite na makedonski jazik, koj bil brigiski=brzja~ki, proglasuvaj}i mno{tvo zborovi za turski, gr~ki, alban-ski, duri i vla{ki. Ama sostojbata e obratna. Vo albanskiot i vla{kiot jazik e pomasovna upotrebata na temniot vokal kako na isto~niot Balkanski Poluostrov, kako {to e vo Romanija so Bugarija, a niv Herodot (5 vek p.n.e.) gi narekol Traki. Isto taka, na tie trakiski prostori ima pove}e mongolski (skitski=gotski=arnautski) zborovi,koi Vajgand i drugite germanski avtori mnogu dobro gi poznavat. Sledi tie da tvrdat deka Albancite i Vlasite kako Romancite bile Traki, a Trakijci bile i Bugari-te.Da sostojbata bila vakva e dokazot deka vo portugalskiot jazik temniot vokal na imeto e krajnoto e 228 Avtorot govori za ìvipisno albansko mesto,koe e îstomat=~-isto mat (Matka)...na tn.slovenski. 229 ″Kor~a e albanski naziv, ′Korica′- gr~ki, a ′Kor~ao′- aromunski naziv na ova mesto. Gop~evi} pi{i za ′\orxi′ {to e slovenski oblik″. A bidej}i site formi se samo na jazik na Belci, tn.slovenski, Al-bancite i Vlasite, so nivnite Germanci, se samo odorodeni Belci so pove}e rasni jazici: Grcite so Romanite govorat dvorasni jazici na Belci i Crnci, a Germanci so Albanci i Vlasi trorasni jazici. 230 Makedonska Morava se vliva vo makedonski Dunav,a i ovde brigiska=brzja~ka Morava vo brigiska= brzja~ka Dunavica. Vrz niv e vozvi{enieto koe e so Gora=Kora=Korica=Kor~a. Imeto Korica imalo formi, koi bile gr~ka, albanska i vla{ka, zatoa{to Grcite i Albancite so Vlasite bile Makedonci.

57

na Sredozemno More. Tamu ovde{nite Albanci se na ist glas kako i Aromunite od Neveska, Kru{evo i brojnite drugi mesta, ili kako Grci.231

Na bogatstvoto na ovie trgovci po~ivaat i bogati zadu`bini od koi se izdrùvaat ovde{nite {koli. Zadu`binata nazvana ′Lason′ ima godi{en prihod od kamataod 14.000 mar-ki vo gotovi pari, koja gi ispla}a Gr~ka banka i prihodite od zakup na razli~ni ku}i. Gla-ven zadu`binar bil izvesen Georg Mihael Banga. So bogati pokloni stalno se zgolemuva i mo}ta na zadu`binata.[kolite, naravno, se vo slu`ba na gr~kata propaganda kako albansko-to naselenie bi se heleniziralo niz obrazuvawe i jazik. Za ovaa cel sluàt: gimnazii so 7 nastavnici i 80 u~enici; Gradskata ma{ka {kola so 7 nastavnici i 320 u~enici; Gradska è-nska {kola so 8 nastavnici i 150 u~enici; niska osnovna {kola so 4 nastavnici i 130 u~e-nici i edno obdani{te so 3 vospita~ki i 300 deca.232

Muslimanite imaat svoi sopstveni {koli za ma{ki i ènski deca, kako i edno ob-dani{te.233 Kolku mene mi e poznato, vo Kor~a postoi i edna nacionalno-albanska {kola koja ja vodi intiligentni, patriotski nastroen ~ovek- Panteli Sotiri.234 Ama u~inokot na ovaa {kola, za sega, e mo{ne mal.235 Hristijanskoto, albansko naselenie go gleda svojot bla-goslov vo Grcija, oti mal broj na lu|e koi gi poznavaat prilikite vo Avstro-Ungarija, se nadevaat na nivno voveduvawe ovde, dodeka muslimanskite Albanci, a posebno gospodstve-nite begovi, najpove}e bi sakale da se osamostojat na na~in koj porano go opi{av. Hristija-nite a onie me|u niv koi se izjasnuvaat za Albanci se pribojuvaat deka isto taka }e bide tla~ewe od svoite begovi kako porano od turskite, kako i da begovite, sosem sigurno, ne }e ja dadat vlasta od racete- nakratko: da bi bilo mo`no bilo kakva ravnopravnost izme|u mu-slimanskiot i hristijanskiot element.236 Nacionalnata partija, naravno, se ova poreknuva, ama vo narodot ova bojaznost e taka mnogu rasprostraneta da go spre~ilo nacionalnoto raz-misluvawe.237 Nedavno dru{tvoto na nacionalno nastroeni Albanci osnovalo vo Bukure{t edna {kola vo koja lu|eto treba da se obu~at vo nastavni~ki kadar kako vo domovinata bi se razvila propaganda za razvoj na nacionalna idea.238Vo Kor~a- najdobro stoe~kiot i najpro-speriteten grad na Albanija, tlo za ova e nepovolno. Ova najprvo bi uspealo vo Elbasan i Berat kade gr~koto vlijanie e daleku pomalku primetno. Vo sekoj slu~aj, uprkos dolgogo-di{nata rabota na gr~kite {koli vo Kor~a u{te ne mu uspealo da go vovedat gr~kiot jazik vo semejstvoto, a se dotoga{ maj~iniot jazik ostanal so~uvan, ostanuva i qubovta za domovi-nata, {to dava nade` na toj na~in da se so~uva i nacionalniot identitet.239

Najgolema prepreka, koja stoela na patot na nacionalnoto obedinuvawe, e razli~no-sta vo ispoveduvawe na verata.240 Kako {to vo ju`nite krai{ta na zemjata stojat sprotista-veni hristijani i muslimani, taka i vo severnite krai{ta postoi jaz izme|u katolicite i

231 Avtorot ne objasnuva, deka Albancite kako Muslimani=Turci bile privilegirani od Osmanite, a i Vlasite kako Pravoslavni=Grci,{to ne bilo so avtorovite Bugari.Ovie sakale da ja vozobnovat Oh-ridskata arhiepiskopija, da go povratat kako slu`ben crkoven jazik, tn.staroslovenski, i da gi vnesat maj~inite govori. Ova nikoga{ ne bilo so avtorovite Albanci i Vlasi, koi bile samo Turci i Grci. Pa sledi po 1950 godina Albancite kako Turci se selat vo Turcija, a i Vlasite vo Epir denes se Grci. 232 Parite na Vlasite, koi bile Grci, bile vo Gr~ka banka, za gr~ka propaganda..., a nikako za vla{ka. 233 Zna~i, po 1767 godina imalo samo dva vida na {koli: Turski (Muslimanski) i Gr~ki (Pravoslavni). 234 ″Vo me|uvreme e otvoreno u{te sedum {koli vo oblasta Kolonia″. Kolonia e od kol, a ogradena od kolci, tn.slovensko zna~ewe, ko Pantel=pant(panot) el,za Pan=gospodar/gospodin na ~e{ki, slova~ki i polski, od Pan Bog na Pastirite=Ov~arite,i Sotir=so tir ili Sotr=sotri...Me|utoa,{kolite bile protestantski od SAD, a ne albanski. Albancite bile nepismeni i ne u~ele. Sé samo strani vlijanija. 235 Ne moèlo da bide, koga tie ne bile Romanci, tuku samo Grci. Tie do denes nikade nemaat vla{ko. 236 Se potvrduva, nemalo nacionalna albanska svest, oti tie bile samo Muslimani=Turci i Pravosla-vni=Grci. Sledi po 1950 godina Muslimanite od SFR Jugoslavija kako Turci da se preseluvaat vo Tu-rcija, a nitu eden vo avtorovata Albanija, vo koja ne moèlo da se ìvee, pa se begalo i denes bega von nea i von Kosovo. Sledi samo Avstro-Ungarija, na srpski bez n Ugarija, vo borba protiv pravoslavie-to na Rusija so jazik na Belci,tn.slovenski,vo sojuz so Rim,da se odrodat Arbanite od pelazgiski jazik. 237 Pa nikoga{ nemalo arbanska svest. Arbancite bile samo Muslimani=Turci i Pravoslavni=Grci. 238 Vo Bukure{t bilo za {irewe na romanskiot jazik, {to se slu~ilo so Vlasite, no bez Muslimanite. 239 Nacionalen identitet nikoga{ nemalo, tuku sé se rabotelo samo za pravoslavnite: Romanci i Grci. 240 Bidej}i ″najgolema prepreka″ e ″razli~nosta vo ispoveduvawe na verata″nemalo nacionalno ~ustvo.

58

muslimanite. Ako vo kultiviranite dravi e konfesionalnata stratifikacija vo sostojba da predizvika raspravi, toga{ taa e daleku po izrazena vo nekultiviranite zemji kakva e Al-banija vo koja religijata poseduva sosem drugo zna~ewe.241 Za hristijanite katolikot (′papa′- kako go vikaat) e oli~ewe na samiot |avol. Fanati~no mrzewe prema niv e daleku pogolema otkolku prema muslimanite, a dali se dava ovaa sprotistavenost da se izgladi, ({to bi bilo neopohodno za politi~ko obedinuvawe), ostanuva golemo pra{awe.242

Me|u 12.000 ìteli, koi najgolem del se hristijani se najduvaat i okolu 130 aromun-ski semejtva, od koi 50 vodat poteklo od Moskopole i pripa|aat na trgova~kiot i zanaet-~iski stale`, dodeka ostanatite se ~obani i keraxii. Najgolem broj ovde{ni Aromuni pri-pa|aat na plemeto Far{erioti. Za Aromunite postojat {koli so 2 nastavnici i 50 deca. Ovie deca poteknuvaat od najsiroma{nite sloevi na Far{eriotite, dodeka imotnite, kako i sekade, se predani na helenizmot.243

Sum bil srde~no primen kaj nastavnicite i Papa Haralampija, sin na ~elnikot Ana-stasa Nikola Bulama~e od Pqase. [ezdesetgodi{niot Bulama~e e eden krepok, stamen ~o-vek koj umeel da mi pruì najdobri informacii za site odnosi so Aromunite, so obyir deka uz svoite stada ja prokrstaril cela zemja od Ohrid do Misolongija, od Jadransko do Jonsko More.244 Izdràl mnogu krvavi bitki so gr~kite pastiri, koi se vodeni poradi podobri pa-si{ta, ama so Albancite ìveel vo najgolemi razbirawa. ′Vlach edhe Schkjip vla′ (Vlasi i Al-banci bra}a), vaì kaj Aromunite i Albancite, te poradi toa Grcite gi nazivaat Aromuni na Albanija, a posebno, Far{eriotite: ′Arvanitovlasi′.245

Od koga Tesalija pripadnala na Grcija (Elada. R.I.), kade Bulama~e redovno ja pro-veduval zimata, otpo~nalo so stalno opa|awe na negoviot standard. Porezite, carinata i iz-datocite za paso{, koi stalno rastat na granicata, taka se zna~ajni da odgleduvaweto na ovci pove}e ne se isplatuva. Od 10.000 ovci, koj porano imal, odvaj ostanale 2000. Poradi opa|awe na imotot se objasnuva okolnosta negoviot sin postanal pop, {to e izrazita retko-st kaj Vlasite-pastiri, a kaj Far{eriotite voop{to ne se javuva. Ovie potowi mu davat pr-ednost na svojot ′kapitanu′ (voda~ na bandata) vo odnos na popot.246

241 Avtorot e prerzok i rasipan, toj govori za zemja Albanija, a takva do so negovo vreme nikoga{ ne-malo. Albanija=Arbanija bila vo Epir,a Epir bil makedonski. Vo Epir ìveele samo Muslimani=Tu-rci i Pravoslavni=Grci. Bidej}i vo avtorovata Severna Albanija, na krajot na 17 vek, bile kolonizi-rani mongolski Arnauti, Pravoslavnite go prifatile katolicizmot,za Rim so Viena niv da gi {titi. 242 Avtorot potvrdi, verskite razliki bile ogromni, poradi{to te{ko bilo obedinuvawe na nasele-nieto vo avtorovata zemja Albanija, koja nikoga{ ne postoela. Sledi nikoga{ da ne postoi albanski narod. Bidej}i narodot e ednorasen toj mora da ima ednorasen jazik, {to ne e i so avtoroviot albanski narod so trorasen jazik, a vakov bil i germanskiot, i dvorasen italijanskiot. Tokmu prokletiot Rim vo sojuz so Islamot, od 1071 godina do denes, go ni{ti Pravoslavieto. Sledi avtorot da potvrdi: ″Fa-nati~no mrzewe prema niv″ (Katolicite, R.I.). Zatoa avtorova Albanija e delo na Rim i Viena, so svoj albanski narod so trorasen jazik, koja e islamska.Tie na ova ne zavr{ile,vo 21 vek tie sozdale Kosovo. 243 Avtorot ne navede, dali ima vla{ka {kola za bogatite Vlasi.A ovie bile Grci.Sledi bednite Vla-si u~ele romansko u~ili{te so romanski jazik, ni{to vla{ko (ov~arsko), a bogatite Vlasi bile Grci. 244 Za avtorot edna zemja bila ″od Ohrid do Misolongija, od Jadransko do Jonsko More″. Vo taa negova zemja imalo samo eden zemjin narod so ednorasen jazik, tn.slovenski, a {to go potvrduvaat i mno{tvo drugi avtori, koi bile svedoci od 11...15, 16, 17, 18, 19 i 20 vek. Barleti (16 vek) veli, Epir, vo koj bila Albanija, bila makedonska zemja. Spored nego, ilirski jazik bil tn.staroslovenski, a Ilirik bila de-ne{na Crna Gora, bez Primorjeto. Primorjeto bilo vo Dalmacija. A vo nea so Istra se zadràle Gla-golicata sé do 1927 godina, {to go pi{i D.Obolenski. Bidej}i taa so Kirilicata tamu ne stignala so ~arter let, tie se {irele preku Epir i epirska Albanija, koi bile makedonski. Tokmu zatoa ni{to nemalo albansko, niti vla{ko,se bilo makedonsko=tn.slovensko.I Bula=bula, bele=bele...ma~e=ma~e. 245 Se kaà Misolongija, gr~ki Pastiri=Ov~ari=Vlasi za pasi{ta. Zna~i, Vlasite bile samo ov~ari, so jazik kako vo Misolongija, koja bila vo ista zemja so Ohrid...Tamu se govorel ednorasen jazik, pela-zgiski, koj bil varvarski, govoren vo Elada i Makedonija. Nikade nema Aromuni, tuku samo Vlah, h=v, Vlav, koi so [kiptarite bile vla, v=b, l=r, bra-tja=bra-}a.Sledi tie da se Arvanovlasi=arvan vlas-i. Arvanite bile samo tn.Sloveni, {to vaèlo i za Vlasite. Istoriski Epir i Albanija bile Sklavini. 246 Istorijata poznava sto~ari (govedari i sviwari) mirotvorci i ov~ari razbojnici.Pak, ov~arite se razbojnici oti tie se borat za pasi{ta. Sekade, kade tie odat, se uni{tuvaat, duri denes. Drugite Vla-si bile banditi. Tie kako razbojnici i banditi nemele potreba za pop. A popot bil gr~ki i romanski.

59

Denot 8. septemvri, vo pratwa na nekolku aromunski ~obani sum oti{ol na izlet is-to~no od Kor~a vo seloto Mborna kade se najduva edna mala vizantiska kapela 0d 896. godina koja e vredna da se spomene i vo koja sum prona{ol izvesen broj sliki na svetci pe~ateni vo Vroclav. Dolinata koja od Mborno prodira do planinata isto taka vodi do jama so mrk ja-glen za rabota na parniot mlin.247

Bidej}i vo zaminuvaweto strplivo sum daval informacii na najradoznalite pra{a-wa na ovie ~obani za na{ite odnosi, isto taka ja iskoristiv prilikata da im postavam izve-sen broj pra{awa za nivniot na~in na ìvot, obi~aite itn., i, izme|u ostanatoto, pobarav od eden ~ovek, koj mi se ~inel naro~it otresit, informacija za nivnoto veruvawe vo ino-stranstvo. Vo poranite slu~aevi mi e davan odgovor: ′Toa ne znaeme′, ili: ′Koga ~ovekot e mrtov, e mrtov′. Isto taka ustanoviv deka im e poznato veruvaweto vo neboto i pekolot. Me-|utoa, na ova pra{awe dobiv odgovor da po smrtta site lu|e odat vo raj, bilo dobro bilo lo-{i, i da tamu prodolùvaat da ìveat kako cve}e, so taa razlika {to dobrite lu|e postanu-vaat ubavo cve}e, a lo{ite lu|e odvratno cve}e, kako {to ~i~okot ili pak cve}e so neprija-ten miris i otrovni bilki. Bev izuzetno iznenaden, pa duri i dirnat, so vakvi naivni i taka pomirlivo gledi{te vo odnos na Hristijanstvoto i izgleda deka i ostanatite moi pratilci go delele negovoto mislewe.

Ovie nomadski sto~ari odrasnale bez ikakva religiozna poduka ama nimalku poma-lku strogo se pridrùvaat na svoite praznici, denovi na nivnite svetci, a se ostanato ili e nepoznato ili se ravnodu{ni.248

Bidej}o Kor~a e sedi{te na mutesarifot mu otidov vo poseta, kako toa e voobi~a-eno. So obyir deka ne mu bilo dobro, me odvele vo dvori{teto koe se najduva haremot i toj vo nego. Sedel na madracot, vo edna prili~no prostrana soba, zamotkan vo {irok pambu~en odor i srde~no mi posakal dobrodo{lica izrazuvaj}i ja svojata radost na toj na~in {to mo-è da pozdravi eden pripadnik na golemata germanska nacija vo ovoj grad, a potoa so odu{e-vuvawe raskaùval za carot Fridrih kogo li~no go zapoznal vo Stambol. Duri po dva dena mi ja vozvrati posetata {to e po~est koja do sega ne mi e ja ukaàl nieden mutesarif. Isto taka deka hristijanite se zadovolni so nego, oti ovde op{tite odnosi se sosema drug~ii od onie vo Elbasan, kade muslimanite ~inat prete`no mnozinstvo, i od onie vo Ohrid kade na-selenieto e izme{ano. Bugari249 koi tamu ~inat mnozinstvo, ovde voop{to ne se zastapeni, osven, mo`da par semejstva koi se doselile od sosednite sela Bobo{nica i Drenovo. Ova go slu{nav od eden nastavnik kogo ovde go ispratila bugarskata propaganda, ama na kogo ne mu uspealo da otvori {kola.250

14. Povratok vo Bitola i boravok vo negoPovratok vo Bitola i boravok vo negoPovratok vo Bitola i boravok vo negoPovratok vo Bitola i boravok vo nego (10. septemvri- 19. septemvri) Patot za Bitola, ne ukaùval ni na nikakva prepreka, oti trebalo samo da se sledi

ovaa dobra soobra}ajnica. Se vodela dovolno smetka i za na{ata bezbednost bidej}i nas ne pratele dvajca dobri suvarii- java~i. Kor~a ja napu{tivme vo 05 ~asot. Po 11/2 ~asa stigna-vme vo muslimanskata Pqaska. Iznad ova selo leì aromunska Pqaska od koe moàt da se vidat nekolku ku}i i crkva. Ovaa crkva, zaedno so crkvata vo Ohrid i onaa vo Perivolim bile edini vo toa vreme, vo koi se odrùvala bogoslu`ba na aromunski jazik. Ot toga{ br-ojot na vakvite crkvi se zgolemil kako kratko mi e soop{teno.251 Pominavme niz zamo~vare-

247 Makedonskata Pavlova Crkva, Justinijana Prima, koja prerasnala vo Ohridska arhiepiskopija/pa-terijar{ija, koja bila pod carot vo Carigrad, pod kogo bila i Carigradskata patrijar{ija so patri-jarhot, imala svoe deluvawe niz cel Makedonski=Balkanski Poluostrov, i von nego, vo Rusija..., a i Vroclav, kade se govorel eden jazik na Belci, tn.slovenski. A ova ne vaèlo samo vo 19 i 20 vek za iz-rodite na Belcite, Grcite so Albancite i Vlasite.Ova vaì i za tn.Nesloveni, izrodi na ~ove~nosta. 248 Bidej}i imalo samo verski narodi, sé dodeka ne bila ukinata Ohridskata arhiepiskoipija, taa niv vo svoite crkovni {koli mnogu gi u~ela. Taa bila ukinata po nalog na Evropa, a Evropjanite se ~udat. 249 Vo Ohrid, Elbasan...imalo samo Muslimani=Turci i Pravoslavni: do 1767 godina Bugari, pa Grci. 250 Od 1870 godina ima Bugarska crkva, a bugarski jazik bil govorot od Varna. Ovoj ne go prifa}ale Brzjacite, tie si govorele brzja~ki govor. Pa bugarskite {koli ne uspevale.Bugarska dràva 1908 god. 251 Vo xamiite na avtorovata Turcija ne se propovedalo na turski jazik, tuku na arapski. Tokmu zatoa vo crkvite, koi bile pod Carigrad, se propovedalo na koine. Crkvata vo Atina nemala va`nost. Vo Vla{ka se propovedalo na tn.staroslovenski, {to go pi{el i Vajgand. Koga Romanija postanala drà-va so svoja crkva i jazik, se propovedalo na romanski. Bidej}i Romanija bila bogata, taa intereveni-

60

nata dolinska potolina koristej}i pove}e mostovi i vo 07,15 ~asot se odmorivme ~as vreme vo anot Dzve`da vo blizina na istoimenoto selo. (Poimot e samo tn.slovenski, R.I.)

Ottamu se pruà pogled na ezeroto Maliki ama mene mi se ~ini kako da postojat dve ezera. Ako lu|eto se prizapra{at i tie naveduvaat imiwa na dve ezera: Maliki i Soviani252 Izgleda deka zimata i od proletta doa|a do zadrùvawe na voda na rekata Devol taka da dv-ete ovie dela ~inat edna povr{ina pod voda, izme|u seloto Soviani i Paqani. Me|utoa, le-toto, mnogu delovi ostanuvaat suvi i toga{ sluàt kako pasi{ta, dodeka drugite delovi ja ~inat prostranata baru{tina, koja, ~ini, go raz~lenuva ezeroto na dva dela.253

Da bi presekle mnogu krivini na ovoj pat, pominavme po edna staza uzbrdo te mo{ne brzo dospeavme do visovite od koi patot ponovo postepeno se spu{ta, popoleka pratej}i ja usekata na Prespanskoto Ezero. Golemiot del na patot go pominavme vo senka na hrastovi, potoa uìvavme vo ponovniot pogled na ova ubavo, ama mirno ezero so svoeto ostrovo i po ~etiri~asovnoto javawe dospeavme vo anot Gorica, kade, osven cena, ni{to ne moèlo da se dobie. Prodolìvme da javame anot Stari. No, ni ovde ne moèvme da ostaneme bidej}i ni-{to ne moèlo da se dobie a i gostioni~arot leèl na umor. Taka brzavme prema anot Xuri vo koj stignavme okolu 17 ~asot pri do`d koj liel kako od kabel, ama istovremeno bevme obe{teteni oti sme na{le se {to nas ni e potrebno. So Nakija legnav vo ista soba, dodeka suvarite preno}ile vo pretsobjeto te{ko omameni so rakija.254

Na{eto trgnuvawe slednoto utro go omel jakiot do`d do 08 ~asot. Patot vodel dol` ezeroto, potoa uzbrdo do anot \avat vo kogo stignavme po 212 ~asa. Me|utoa, se odmoruvavme tek po eden ~as vo anot Kaàni.

Ovde vidov nekolku {i{iwa pivo koi bile poredeni na edna polica. Sakav sebe da si go priu{tam ova dolgo skrateno zadovolstvo i go zapra{av gostilni~arot za cena na {i-{eto, za koe baral 10 pjasteri (2 marki). ′Toga{ ova tvoe pivo mora da e staro′, odgovoriv. ′Da′, re~e, ′go imam ve}e pet godini a ona koe sum go kupil- isto taka pet′. ′Vo toj slu~aj sam moè{ da go pie{′, bil moj odgovor na prenaraèniot i unezveren anxija.

Ottuka za 21/2 ~as stignavme vo Bitola, po patuvawe koe traelo dva meseci, srde~no do~ekan od svoite prijateli i nivnite ~lenovi na semejstvata.

Slednata nedela voglavno go provedov vo razvivawe na fotografiite koi gi snimiv vo Albanija.255 So sebe ponesov edno kov~exe otporno na svetlost vo koe bile 30 plo~i. Toa imalo dva poklopci, od edna strana gi vadev neupotrebenite plo~i, a od druga strana gi sta-vav osvetlenite plo~i. Najduvam deka vakov ured e mo{ne prakti~en. Isto taka, najduvam de-ka bila mana {to, pokraj svojot fotografski aparat, nemav ra~na kamera (′detektivna kame-ra′) so koja, bez prethodno podesuvawe, bi moèl da snimam. Oti, ne samo toga{ bi moèl da gi so~uvam nekoi istrgnati sceni od ìvotot, tuku bi moèl i da gi fotografiram onie osobi koi nesakale da se poziraat. rala kaj golemite sili i tie izvr{ile prisila, vo Otomanskoto Carstvo da se otvorat Romanski cr-kvi, so romanski jazik. Tokmu zatoa Vlasite ne bile Aromuni, tuku ov~ari=~obani=pastiri. Navede-nite Aromuni se Vajgandov falsifikat, a se rabotelo samo za Romanski crkvi so romanski jazik. Pak, romanskiot jazik bil latiniziran tn.slovenski jazik vo tn.domovina na tn.Sloveni, Romanija, ime na tn.Vizantija, za Romejci=Rimjani. Sledi vo Makedonija bogoslu`bata da bide na koine, a Makedon-cite se borele da ja vozobnovat Ohridskata arhipeiskopija so tn.staroslovenski jazik, i da se vklu~at maj~inite govori. Ova nikoga{ ne se slu~ilo za pravoslavnite Vlasi i Albanci, a tie bile samo Grci. 252 Ednoto ezero bilo maliki=malecko, malo, kako rodot na Gotite Amal=a mal, i soviano=so viano... 253 Objasnuvaweto govori deka poimot Devol proizlegol od devol=de vol=dol, kade ostanuvalo voda. 254 Na istata strana 95 ima slika, so tekst: ″Aromunsko semejstvo od Pqase (desno Albanka)″. Nego-vata Albanka ima samo bela {amija. Me|utoa, narodnata vla{ka obleka i nosija so sé nakiti, so sé na avtorovata Albanka, se makedonski. Tie moàt da se vidat i kaj makedonskite igraorni grupi, nikako kaj avtorovite vla{ki i albanski.Pa avtorot bil samo ~edo na najzlobnata berlinsko- vienska {kola. 255 Han (1865) pi{i: ″XXVII. Manastir. ...″Karlo Kalvert, engleski konzul, revnosno se bavel so fo-tografija, i dodeka Sekel osobito pomagal″... ″na na{e pobaruvawe dozvolile celiot manastirski ga-rnizon da go fotografirame. Dr. Sekeli zel dva lista, ama na àlost kowskite glavi ispadnale samo kako beli fleki. Vo tolku podobro ispadnalo snimenoto pokraj eden top, oti oficerite stoele kako stolbovi, a osvetluvaweto ne bilo ba{ nezgodno. Pa i gomilata od razli~nite rodovi na vojska okolu eden top, ispadnalo na zadovolstvo, i ako bez pogre{ka. Polskite ulani pokraj turskite vojnici pre-stavuvale zanimliva sprotivnost″...Sledi i Vajgand 1894/1895 godina. A pa Milton Manaki ne bil prv.

61

15. Izlet vo Gope{Izlet vo Gope{Izlet vo Gope{Izlet vo Gope{ (19.- 23.) Edino {to u{te mi ostanalo da posetam bilo edno aromunsko selo vo ovaa oblast

Bitola- Gope{. Se odzvav na pozivot na tamo{niot nastavnik Jordakija,256 koj upravo vo ova vreme se najduval vo Bitola, i go pratev do seloto zaedno so Nakija.

Javavme okolu 10 km po dobropoznatiot pat, koj vodi vo Ohrid, potoa svrtovme desno preku Ramna vo dolinata vo koja leàt nekolku albanski sela: Crnovec, Dolenci, Lera, Ra-mna, i Kaàni ~ii ìteli se muslimani.257 Stazata ponatamu vodi vo po{umenite planini kade, sosem neo~ekuvano, kaj edna okuka na patot, pogledav selo koe se najduva na predivnata polo`ba na eden obronok. Raven i ubav pat vo golem lak nas ne vodel vo seloto proa|aj}i niz divna hrastova i bukova {uma. Samoto selo e oddale~eno od Bitola 312 ~asa. Nedolgo po mo-eto doa|awe se pojavile nastavnicite: Dimitru Pelica, Jorgo Karakota i Naki Sterju.258

Kako i drugite aromunski sela i ovde se vodi ogor~ena borba izme|u nacionalniot i gr~kiot element.259Gope{ pripa|a na onie malkubrojni sela vo koi nacionalnata partija od-nela prevaga kako posledica na okolnosta da eden bogat Aromun, Dimitro Kasakovic, ostav-il golem imetok za ovde{nata {kola. Isto taka, trgovcite poseduvaat svoi rabotilnici vo najgolem del vo Bugarija i Romanija, {to zna~i deka so Grcija ne postojat rabotni vrski.260

Seloto broi 450 ku}i. Na osnova na mnogu ru{evini naokolu se zaklu~uva deka pora-no bile pove}e. Albancite koi ìveat vo blizina nanele mnogu {teta na ova selo, so {to e zagrozena bezbednosta na negovite ìteli, taka da mnogu se iselile za Bugarija. Vo Sofija e stotina ovde{ni semejstva, vo Samokov 50 a vo Dubrica 20. Me|utoa, od koga tamu po~nale da se vklu~uvaat mladi lu|e vo vojskata, se slu~uva tih povratok na ovie lu|e vo seloto. Vo me|uvreme se podobrile i sigurnosnite priliki. Nekoga{ ovaa zaednica izdrùvala neko-lku zaptii, koi imale zadatok da go nadyiraat patot za Bitola a posebno onaj negov del niz {umata, a potoa site maì naoruàni taka da moàt da pobedat i pogolemi razbojni~ki ba-ndi, a bile i takvi koi imaat i 300 lu|e.

Godinata 1879. seloto go pohodile razbojnici sostaveni najgolem del od Aromuni, iznudile pari i namirnici od negovite ìteli i so sebe povele dva mladinci i edna devoj-ka.261 Oti{le i vo crkvata vo koja bil ovde{niot vladika, mu baknale raka a na gr~ko nastr-oenite ìteli ni{to ne mu napravile àlosno. Ovaa i sli~ni bandi aramii ne samo da ode-le zaradi korist od ′zanaet′, tuku pratele i politi~ki interesi. Trebalo da predizvika ne-miri i nezadovolstvo vo narodot da ovoj u{te poèstoko bi se zavzel kaj Grcite i barale status, Evropa se da vidi i da se pokaè deka Turcija ne umee da odrì red.262

Sledniot den- 20. septemvri- bil praznik posveten na Sv. Marija. Ja posetivme naj-golemata hristijanska crkva, koja sum ja videl na tloto na Turcija, a koja ja izgradile me-{tanite. Site natpisi vo nejzinata vnatre{nost se sostaveni i napi{ani na romanski jazik mada se ova se slu~uva protiv vladikovata voqa. Vo prvo vreme se peelo na aromunski jazik,

256 Toj bil nastavnik vo Romanska {kola. Sé {to bilo vo Bitolsko, sé bilo samo romansko,bez vla{ko. 257 Tamu nemalo Albanci pred Ali-pa{a Janinski. Za~uduva, kako toj ne videl Makedonci,kako denes... 258 Nivnite imiwa i prezimiwa bile tn.slovenski, brzja~ko dativno u...Tie bile u~iteli po romanski. 259 Za da postoi nacionalen element mora da postoi vla{ka dràva. Vakva nema. Ama imala romanska. 260 Samo Romanija. Taa kako dràva imala crkva, {koli so jazik. Vo Bitola i selata sé bilo romansko. 261 Ov~arite=Vlasite bile razbojnici. Vlasite kako ″bra}a″ na Albancite bile razbojnici=banditi. 262 Sé se rabotelo za Carigradska patrijar{ija so nejzinite Grci i Romanija so nejzinite Romanci. A Krste Bitoski naveduva: nekoj si Parzitas, koj bil na svadba kaj Vlav (ne grkoman), bil osuden na smrt i ubien. ″Na 10 juni 1903. godina vo Bitola umrel Vlaot Hristo Dimitri. Doma{nite povikale vla-{ki (romanski, nikoga{ nemalo vla{ka, tuku samo Romanska crkva, R.I.) pop za pogreb. Gr~kiot mi-tropolit (na Carigradskata patrija{ija, a ne Gr~kata crkva od Atina, R.I.) se obidel da gi prinudi da zemat gr~ki pop, no ne uspeal. Se sobrale nekolku stotici Vlasi i go prinudile mitropolitot da bega preku prozorec. No popladne se sobrale Vlasi- grkomani, ja opkolile ku}ata i ne davale da se iz-nese mrtovecot. Mesniot gradski sovet re{il da im se dozvoli na doma{nite da odlu~at so kakov pop }e go pogrebat. No grkomanite ne se pot~inile na taa naredba, i okuraèni od policijata (protiv Ro-manskata crkva, R.I.), ne pu{tale nikogo da se dobliì do ku}ata, a nekolku protivnici bile napa-dnati i bieni. Po zapoved od Carigrad, mrtovecot bil pogreban so vojnici, bez pop (izgubila Roman-skata crkva, R.I.).Drugiot den, fanatiziranite grkomani go otkopale mrtovecot, go opeale so svoj pop (pobedila Carigradskata patrijar{ija, R.I.) i pak go zakopale″ itn. Sé bilo za Bukure{t i Carigrad.

62

{to podocna bilo zabraneto. Kako posledica na vakva odluka pove}e ni nacionalno nastro-eni gra|ani ne pla}ale izdatoci na svojot vladika (6 pjasteri godi{no), koj bi moral da gi bara. Vladikata se àlel, ama do sega ne pokaàl èlba da ja ispravi ovaa odluka, pa bidej-}i e taka, gra|anite tvrdat ako tie nemaat pravo da peat na svojot jazik, toga{ ni bogolslu-èweto nema za niv vrednost, i konsekventno na toa ne se obvrzani da pla}aat izdatoci.263

Popladne 21. septemvri otidov na izlet prema edna ruina koja se najduva na vrvot na brdoto i do koe dojdovme po te{kiot mar{ niz gusta {uma. Ovde nema ni{to drugo da se otkrie osven tragovi na yid, koj vo {irok krug opkoluva gradevina, ama na{iot napor e na-graden so prediven pogled. Prema Zapad ja opfativme dolinata Resen i Prespansko Ezero, prema Istok- dolinata Dragor, Bitola i visovite Morihovo, prema Sever i Jug pogledot na{ ni go spre~uvale visokite planini.

Vo nedela, 22. septemvri vo golemo dru{tvo otidovme na {etawe. Odevme 45 minuti uzbrdo vo bugarskoto selo Metimer vo ~ija crkva se najduva edna oltarska plo~a koja nosi nekoj gr~ki natpis. Me|utoa, poradi preovaduva~kiot mrak i obratna polo`ba na natpisot ne moèv da go de{ifriram.264

Ottamu se svrtivme kon Zapad, uspeavme uz edna strma litica otkade go vidovme bu-garskoto265 selo Smilevo koe se najduva dlaboko ispod nas. Iznad seloto se izdignuva mana-stirot Sv. Petra. Nekolku gospodini od pratwata, na koi patot im bil premnogu dolg, se vr-atile vo Gope{. Nie ostanavme se spu{tivme kako bi go posetile ova selo. Seloto broi 400 ku}i, site se mo{ne ubavi a najpove}e se dvospratni. Nivniot izgled sosem e razli~it od onie koj se najduva vo ravnicata. Ova e zatoa {to ìtelite ne se bavat so polodelstvo tuku rabotat kako yidari i za ovde{nite poriliki zarabotuvaat dosta pari. Se raboti za bajkata, koja Kanic ja iznesuva, deka se samo Aromuni, Cincari marlivi yidari na koi ne im e potre-bna pomo{ na drugi zanaetlii, kako sobni majstori i bravari potpolno da ja podignat ku}a-ta. Ova mo`da vaì za Srbija, ama za Makedonija sigurno ne (Aromuni, II, str. 63).266

Vo Smilevo klimata, imotnosta i lagodniot ìvot na voo~liv na~in ostavile tragi i svoe povolno vlijanie na razvojot na telesnite draì. Nikade na edno mesto nesum videl tolku ubavi, sveì i polni lica, kako ovde. Ustoa, u{te toa da inaku nezgrapnata nosija na Bugarkite ostapilo mesto za mnogu povkusni i povredni obleki.

Ovaa nosija se sostoi od edna lenena ko{ula267 obrabotena po obod na ra~na rabota i dostiga do ~lenkite. Iznad nea se oblekuva u{te edna ko{ula, ama ovoj pat podebela, koja dostiga do kolena. Preku nea se nosi jakna od belo jagne{ko krzno so vlakna svrteni prema vnatre{nosta (′koùv′) koja ima porab od crno krzno. Ovoj koùv e ukrasen del na odeloto oti cela predna strana e prekriena so ra~na rabota od svilen konec, ~ija izrabotka izisku-

263 Avtorot kone~no prizna deka vla{kiot jazik bil samo romanski. Toj {to potoa objasnuva za nekoj vla{ki jazik, ne e vistina, pa takov nemalo. Vsu{nost, vla{kiot e lo{o nau~en romanski jazik. Tokmu zatoa vo bliski dve i pove}e sela ne se govori ist jazik, jazikot isto ne go znaat site ìteli na edno i pove}e sela, niti vo edno semejstvo...Sledi, imalo sudir samo na Romanovskata crkva i Carigradskata patrijar{ija. Bidej}i Vlasite nikoga{ nemale dràva, Vlasite denes vo Grcija so Albanija i R.Make-donija se samo Grci.Vo Romanska crkva vo Bitola, Makedonskata pravoslavna crkva ima romanski pop. 264 Avtorot pi{i samo koga e ne{to na tn.gr~ko, no za niedna crkva ne veli za tn.staroslovenski jazik. 265 Avtorot govori za Bugari, bugarsko, bugarski...Makedoncite ne bile Bugari, tuku [opite (Bugari-te) bila Makedonci. Vo Bitola na Saat-kulata postoj brigiski simbol orel so zmija...Brigite=Brzja-cite ja imaat pesnata ″Karanfilo filfilo″: Karanfilo=Karan filo=pilo,od Karanova loza bil Fi-lip Makedonski: Filip=fil lip, fil=filo=pilo, koe lip=lipa, a vo kora od lipa se pravi poilo za poewe=pilewe...Na 27.05.2006 vo Bitola be{e poseten Bitolskiot muzej od strana na u~enici od Tur-cija. @enskite glavi bea pokrieni so crveni {amii, a vrz niv na sinxir~e bea nanièni pozlateni pari~ki. Crvenata boja bila makedonska, zna~i carska, od makedonskata dinastija. Tradicijata da se postava sinxir~e so pari opstoila brzja~ka, {to i denes e vo Demir Hisar. Vo nego {amijata imala ponatamo{en razvitok, vo dulben, na kogo se zafa}a sinxir~eto. Na ova da se dodade i kapata, koja e brzja~ka, denes se nosi vo Kapadokija...I kone~no, francuskiot {ansower [arl Aznavur, na denot na francuskiot film vo Ohrid, na 05.07.2009 dobi nagrada zlatna maska. Na sve~enosta bila ispeana brz-ja~kata pesna ″Jovano Jovanke″. Za nea toj izjavil so pesnata me potsetuvate na mojata domovina Er-menija.Herodot (5 vek p.n.e.) napi{al deka Brigite ja osnovale Anadolija i Ermenija:Brigija=Evropa. 266 Vlasite bile samo ov~ari i trgovci,nikako yidari.Denes yidari se Vev~anci...Smilev~ani,ne Vlasi 267 Brzja~kata ko{ula so brigiska kratka jaka e odnesena vo Kina, a niz Azija...Amerika dativnoto u...

63

va mnogu vreme i golemo umeewe. I za keceqata i za maramata okolu glavata e potrebno da se potro{i mnogu napor i trud. Od razdelokot na glavata im visat dve dolgi, {iroki ple-tenici koi se spu{taat preku grbot, a okruglite, rumeni obrazi se vookvireni so sne`nobe-la marama. Edino {to bilo za àlewe e toa da devojkite odma pobegnale koga se pribliì-vme. Tek koga gostoqubivite lu|e nas po~nale da ne vodat od ku}a od ku}a nas ni uspealo so pesni~kite nadahnatost da gi stidirame nivnite lica i obleka. Po mar{ot od dobar ~as vr-eme ponovo se vrativme vo Gope{.268 (Dve dolgi, {iroki pletenici..., blagorodni~ko, R.I.)

Sledniot den se oprostiv od svoite doma}ini koi moeto prisustvo go slavele so to-lku rasko{nost prosto da mi bilo bolno. Nastavnicite i {kolarcite mi pravele pratwa pola ~as pat. Bilo vedro, sveò, esenskoto utro, {umata bila ispolneta so miris na alpski qubi~ici so koi kako zemjata da bila poseana. Sum bil proèt so usvi{eno ipak ta`no ~u-stvo koe go prati ~ovekot sekoga{ koga go napu{ta nekoe mesto vo koe se ~ustvuva prijatno i sigurno, uveren deka }e ostani vo dobar spomen. Decata od pratwata po~nale da ja peaat onaa germanska pesna: ′Nun, ade du mein liebes Heimatland′. (′A sega zbogum, ti moja drago domo-vino′), naravno na aromunski (romanski, R.I.) jazik. Dali e potrebno da se sramam da koàm deka bev potpolno dirnat ?!

16. Rosna. Bugarska svadbaRosna. Bugarska svadbaRosna. Bugarska svadbaRosna. Bugarska svadba (26. septemvri- 3 oktomvri) Po na{eto dolgo patuvawe Naki zahteval ponovo da go vidi svoeto semejstvo vo Vla-

ho-klisura taka mu dadov odmor osum dena, oti ne o~ekuvalo u{te edno dolgo patuvawe. Vo me|uvreme, otidov kaj svojot prijatel Perikle vo Rosna.

@etvata bila vo poln ek. P~enkata leèla ispred seloto na golemi gomila na edna {iroka ledina a negovoto kruwe,merewe i raspodelba go nadyirale lu|eto zakupci(′kolxi′). Bilo tuka dosta rabota i vo taa prilika moralo da se vodi smetka selanite tajno da ne bi go sklonuvale eden negov del na strana. I slivite sozreale taka da kazanot za destilacija bil vo stalna upotreba. U{te ne po~nalo samo so berbata na grozje koe se vr{i vo sredina okto-mvri.

So Perikle 28. septemvri go posetiv seloto Vratolom269 koe senajduva 3 km poju`no i koe e naseleno so muslimanski Albanci. êtirieset ovde{ni semejstva zele pod zakup ni-vi od Rosna, od koi nekoi u{te sekoga{ ne ispora~ale zakupnina koja se sostoi od ìtari-ci.270 Svrativme kaj Suliman-aga koj nadaleku i na{iroko e poznat po svoeto gostoprimstvo. Koj dojde kaj nego }e bide nagosten onolku dolgo kolku mu e voqa. Ima edna osobena ku}a i poseben odnos prema svoite posetiteli. Sretnavme razli~iti osobi me|u koi bil i eden bo-lesnik, koj tamu bil smesten ve}e so nedeli a da ne moral da se boi deka }e go otera.

Vo blizinata na mestoto Vrtolom i porano lu|eto pronajduvale mermerni steni so natpis, naro~ito vo potokot po èstokite pluskovi, a nekoi od niv bile natpisi. Ovie ste-ni vo glavno se koristeni za izgradba na ku}i. Taka, na primer, vo yvonikot na crkvata se najduva vgradena stena koja prikaùva slika sviwa. Zapravo poradi slikata na ova ′ne~isto′ ìvotno muslimanite ne sakale da ja zadràt. I vo biv{ata crkva isto taka se gledaat raz-li~ni zayidani mermerni steni bez natpisi. Me|utoa, vo nejzinata blizina se najduva edna stena so dva tro{na natpisi: so eden gr~ki nadgroben natpis i eden latinski natpis od vre-meto na carot Valerijan. Ovoj potowi so gorniot del potpolno e vrezan vo prethodniot.271

Na den pred moeto zaminuvawe od Rosna bev o~eviden na eden nastan koj ovozmoùva podlabok pogled vo intimnite socijalni odnosi na selanite na ~iftlicite, te poradi toa sakam poop{irno da go opi{am.

Okolu podne kaj Perikle do{la edna èna od nego da pobara pomo{, oti mladata na negoviot sin ne saka pove}e za nego da slu{a. Za mladata utvrdile cena od 300 pjasteri (60 marki), ama eden drug mladinec na majkata mu ponudil nekolku pjasteri pove}e, te ova ja na-govorila svojata }erka da go napu{ti svojot mladoènec iako ve}e me|usebno razmenile po-kloni, {to se smeta za znak na veridba. (Zna~i, tie bile domorodci, a ne tn.Sloveni, R.I.)

268 Sve~eniot priem, odnos na ènskite, sednuvaweto, gosteweto... kaj etni~kite Makedoncite ostana-lo istovetno od kaj anti~kite Makedonci, prestaveno kaj Aleksandar I, Aleksandar II, Aleksandar III... 269 ″Gop~evi} go naveduva ova mesto vo svojata karta 10 km poju`no, a kako ìteli Turci″. 270 Albancite razbojnici,belisti=balisti..., i denes ne pla}aat spored svojot udel.Pa tie se paraziti. 271 Avtorot si ja prodolùva berlinsko-vienskata igra, toj da ne kaùva vo crkvite na koj jazik bilo...

64

Perikle naredil istata ve~er da se pojavat dvete strani so pokloni. Taka i bide. Mladoènecot bil eden nerazvien mladinec od 15 godini, dodeka 5 godini postara mladata bila prili~no ubava devojka. Kaj Bugarite od ovoj kraj e voobi~aeno ènata da e postara272 od ma{kite 8-10 godini i ma{kite da se ènat vo mlade{koto doba.273 Poradi toa, voop{te ne e rekost nekoj da postane dedo vo 34 godini.274 Na strana na mladoènecot do{la negovata majka, a na strana na mladata bile prisutni rodnini bidej}i nejzinata majka oklevala da dojde. Na devojkata i e prigovoreno deka porano go dala svojot pristanok, deka gi primila napravenite pokloni i, poradi toa, e obvrzana da se maì. Vo toa po~na gorko da pla~e, pra-vdaj}i se deka pove}e go saka drugiot, deka toj e poubav i posnaèn i deka navoduva u{te dr-ugi razlozi. Potoa rodninite po~nale da e nagovoruvaat, ubeduvaj}i e da ne im nanesuva sr-am so toa {to ne go po~ituva dadeniot zbor. Ama ni{to ne pomognalo, taa ne sakala da se odlu~i na pomiruvawe so svojot mladoènec.

Na ova nesoglasuvawe i gungula Perikle mu napravil kraj na toj na~in {to naredil u{te istata ve~er da se obavi svadbata na {to mladata sakala da pobegne. Rodninite so sila ja zadràle. Mi bilo àl za ovaa devojka i da bi ja smiril, i pokaàv edna ubava narakvica koja sum imal namera nea da i poklonam kako svadben dar, vokolku pristane na svadba. Toa na nea o~igledno ostavilo vpe~atok, oti mada u{te sekoga{ pla~ela, go posmatrala blista-viot nakit so razgora~enite o~i.Potoa ja odvele na kitewe i da i go stavat svadbenoto velo.

Vo 22 ~asot se bilo spremno za ceremonija. Najprvo se upativme vo stanot na mlado-ènecot. Tuka nas ne do~ekala edna prili~no prostrana soba. Podot bil od nabiena glina dodeka yidovite bile od neobraboten kamen. âdlivi krovni gredi po dolìna ja nosele kr-ovnata konstrukcija koja bila prekriena so crep. Se gledale nekolku dupki na krovot a ve-terot vleguval niz otvorite na prozorcite bez staklo. Na sredina na sobata e postaveno edno visoko ama malo bure za vino koe trebalo da posluì kako oltar. Na nego leèl leb po kogo e posipano ne{to sol a pokraj nego stoela ~a{a vino. Od nu`da cela soba bila osvet-lena so `mirkava svetlost na maslovnica.

Svadbeniot par stoel na edna strana na oltarot drèj}i se za raka.Mladata bila pod gusto velo so osu{eni solzi na liceto, a mladoènecot imal ravnodu{en izraz na liceto, smeej}i se koga i drugite se smeele. Zad svadbeniot par stoel kum koj ovde se vika ′nun′ i vo racete drèl dve zapaleni sve}i. Toj ima dol`nost da go zeme mladiot bra~en par pod svoja naro~ita za{tita i da gi krsti decata. Taso- debelestiot rodnina na mojot prijatel, so za-dovolstvo go posmatral ovoj prizor. Levo i desno od svadbeniot par se najduvale deverite. dva rodnini.

Duhovnikot imal dolga, ~upava brada i sna`no razvieni, gusti obvri. Na sebe nosel kaftan koj posivel od valkan{tini i starosta. Toj vo svoite ìlavi i {iroki race go dr`-el molitvenikot od kogo gi ~ital propovedite so svojot nazalen, polalepiv glas a o~igle-dno i samiot ne svatil ona {to go ~ita.275 Prijatelot Perikle go oslobodil od toa se da pr-o~ita, {to bilo potrebno, za se da bi proteklo mnogu pobrzo.276 Po ova, kako najvaèn del na ceremonijata usledilo prstenuvaweto i razmena na ven~anicata. Poradi kratkoto vreme ve-n~icite nabrzina bile ispleteni od izdanci na vinova loza. Potoa e otse~eno par~e leb, na-makan vo malku sol, i mladata i mladoènecot odgrizale od toa po par~e, dodeka ostanatoto go dobil ′nunot′. Isto taka ovie trojca popile ~a{a vino. Po toa u~esnicite obikoluvale tri pati okolu ′oltarot′ zaedno so duhovnikot, pri {to edna devojka gi posipala so ja~men.

272 @enata da e postara od maòt, kako brigisko=brzja~ko, e preneseno i vo Japonija..., a i dativnoto u. 273 Na majkami Stanka,rodena 1919 godina,vo selo Babino,po tatko od Parmakovci i majka Ko~ovci, ne-jziniot brat Mito, koj bil postar, se oènil so 10 godini postara èna, {to bilo i tradicija. Tie ì-veele vo arnautsko selo Murga{evo, denes Demir Hisar. Arnautite kako Turci po 1950 godina se ise-lile vo Turcija.Mojot pradedo,koj ìveel vo Carigrad i stanal bogata{, vo krizata od Arnautite bil opla~kan. Za toj da si go spasi preostanatiot imot, go zamenil carigradskiot imot so eden arnautski. 274 Da se kupi sopruga, i taa da e postara, se brigiski=brzja~ki tradicii, koi tie nasekade gi odnele... Do denes vo Elada se kupuvaat ènite.Na Peloponez od Makedonija, vo èlezno doba, se preselile Do-rite, i tamu ja osnovale Sparta...Do denes na brigiski=brzja~ki Dor~o e kow, a i doresta=kowska boja. 275 Avtorot ne objasnuva. Toj ~ital na avtorviot gr~ki, koj ne go razbiral. Kako sega islamot arapski. 276 Perikle, Brig=Brzjak, kako pripadnik na Carigradskata patrijar{ija bil Grk. Koga Brigite=Brz-jacite svatile deka poimot Grci stanale politi~ki,tie pove}e ne sakale Grci da bidat:G.Prli~ev itn.

65

Taso kako ′nun′ moral da zgazni eden zemjen sad a na krajot deverite i nunot dobile od site prisutni po udar tupanica vo ple}ite, pri {to udarcite plu{tele od u~esnicite koi se po-stroile vo dva reda. So ova e zavr{en religiozniot del na proslavata, pri {to ne bilo ni traga na bilo kakva ozbilnost.

Potoa se sednalo na pod i otpo~nalo so ispijuvawe na rakijata, pri {to se pielo vo zdravje na novosoedinetiot par. Dodeka ova se slu~uvalo, parot moral da stoi i po sekoja zdravica tripati da se pokloni. Pred {to i po tret pat poklonil, {i{eto rakija ve}e bilo kaj sledniot koj ve}e ja izgovoril svojata zdravica, taka da ovie jadnici morale da ostanat vo stalno dvièwe, {to izgledalo mo{ne sme{no. Ama, pri ovaa prilika e so~uvana sekoja ozbilnost koja iziskuva edna vakva religiozna proslava.

Po pola ~as im e dozvoleno da se povle~at vo nekoja sosedna soba ili vo {talata. Za toa vreme, majkata na mladoènecot na svatovite im delela pokloni vo vid na marami za okolu vratot, a svatovite ja daruvale so pari~ni pokloni koi ne bile taka zanemarlivi, a posebno od strana na imotnite. Pred odeweto, parot se posetuva so svoite o~i da se uverat dali mladata bila devica pred maèweto. Potvrden odgovor na toa e objavuvan vo seloto so pukawe od pu{ka, od {to ovde otstapilo oti bile premnogu docna.

Zapravo koga slednoto utro sakavme da go napu{time ova dobro i da se vratime vo Bitola mo{ne zadovolen se pojavil parot pravej}i svoi tri elegantni poklonuvawa i ni ba-knala raka kako izraz na svoja blagodarnost za poklon. Mladiot par nema samo obvrska da se poklonuva na gospodarite na dobroto, koga se dviàt zaedno po selo, }e ima podolga obvrska toa da go pravi na site odrasnati osobi.

III POGLAVIE Jugozapadna Makedonija, Epir i zapadna Tesalija. Esen 1889. godina 1. PisaderiPisaderiPisaderiPisaderi (17. i 18. oktomvri) Odma po izleguvaweto na Sonceto, 17. oktomvri, ja napu{tiv Bitola, koja do toga{

mi sluèla kako baza i kade vo ku}ata na svojot prijatel Perikle se ~ustvuvav kako vo svoja ku}a. Sega ipak morav da gi napu{tam ovie dragi lu|e bez polno izgledi deka naskoro }e se vidime.

Javav so Nakija mol~ej}i i toa na ovoj pat koj se protega na podno`jeto na planin-skiot lanec i vodi vo Florina. U{te sekoga{ bilo osetno ladno a snegot, koj nedavno pad-nal na Pelister, najavuval ladno godi{no doba koe se pribliùvalo. Po pet~asovnoto ja-vawe stignavme vo Florina kade obeduvavme vo anot na Nakija Kane- eden Aromun koj vodi poteklo od Neveska i koj istovremeno e ~elnik na bugarskata partija. Vo Florina prete`-en e muslimanskiot element koj se sostoi od Turci i Albanci i broi 4000 glavi. Bugari ima okolu 2000 a brojot na Aromunite ne prea|a stotina. Toa popladne go prodolìvme na{iot pat prema mestoto Pisoderi koe e oddale~eno 31/2 ~asa javawe. Ovoj dobar pat so golem lak se protega uzbrdo kon prevoite od ~ii dve strani se najduva ova mesto. Ovde preno}ivme.

Seloto leì od dvete strani na plahoviot potok, na edna visoravnina koja e okruè-na so {umite. Mestoto e ~isto aromunsko i broi 100 ku}i. @itelite vodat poteklo od Alba-nija a najgolemiot del u{te sekoga{ tamu e vraboten. Poradi toa poznavaweto na albanski-ot jazik e {iroko rasprostranet nasproti gr~kiot jazik koj, i pokraj {kolata, ne uspeal da prodre vo ovde{nite semejstva.

Koga anxijata me slu{nal (so kogo, inaku, prethodnata no} razgovarav na gr~ki) vo utroto da razgovaram so lu|ete na aromunski jazik, pomislil deka sum aromunski u~itel. Se smiril tek okolu 11 ~asot koga videl da go napu{tam seloto.277

Patot ponatamu go prati tekot na rekata \elova (naime taka ovde se naziva gorniot tek na rekata Bistrica), potoa se spu{ta vo dobro obrabotenata dolina vo koja leàt pove-}e bugarski sela. Nedaleku od seloto Bula potpolno se gubi sna`niot tek na vodata od re-~noto korito i ponovo izbiva na povr{ina tek po 3 km. Ja napu{tivme ovaa dolina kako bi preminale preku niskiot prevoj koj se izdignuva izme|u rekata i ezeroto. Go koristevme, vo

277 Avtorot ne e ~esen.Se rabotelo samo za dva jazika i toa na: Carigradskata patrijar{ija i Romanija. A toj ne odgovoril,kako Albancite i Vlasite poteknale od mesta... ~ii imiwa bile samo tn.slovenski.

66

najgolem del, stariot pat koj na nekoi mesta gotovo potpolno e ispran poradi ~estite bui-ci, taka da mislam deka bi bilo neophodno noviot pat da se izmesti na pogolema visina.

Sme bile bez voda~i i bez pratwa, pa taka i moèlo da se slu~i odedna{ da go naj-dovme krajot na patot zad kogo bila provalija. Duri nemalo ni najmalku trag koj bi ukaùv-al na toa kade ponatamu vodi patot. Ponovo moravme malku da se vratime kako bi se spu{ti-le niz pomalku strmno mesto i dospeavme vo dolinata. Na krajot, ipak, najdovme edno takvo mesto od koe moèlo da se odi i koe ne izgledalo opasno.

Sjavavme i trgnavme vnimatelno napred, pri {to go drèv svojot kow za uzdata. Koga ve}e preminav na pola padina me povikal Naki da me sledi. Ama odvaj negoviot kow go na-pu{til patot i po~nal da se spu{ta koga iznenade` liznal od {lunokot, koj go ponela bu-icata, i po~nal da pa|a. Uprkos toa {to Naki sna`no se drèl za uzdite i poku{al da go za-ustavi, kowot prodolìl da pa|a, prevrtuvaj}i se pove}e pati, i go povlekol i Nakija so se-be vo dlabinata. Dvata padnaa vo peso~noto korito na rekata vo koe kowot ostanal da leì ne podviùvaj}i se, dodeka Naki odma se podignal i doviknal deka ne se povredil. Stoev ka-ko vkopan pri ovoj jezovit prizor na izudruvaniot kow. Koga vidov deka Naki ostanal nepo-vreden prodolìv popoleka da se spu{tam vo dolinata, o~ekuvaj}i deka tamo }e go najdam mrtviot kow. Ama, bidej}i gi odvrzam vre}ite od nego i go simnav sedloto, ìvotnoto poku-{alo da se digni na noze. Mada kowot bil dosta ogreben, pa duri i krv mu te~ela od ustata, ipak po pola ~as moèvme da go prodolìme patot. Vre}ite, koi bile pri~vrsteni za sedlo-to, izgleda go za{titile kowot pri prilika na prevrtuvawe od u{te od te{ki povredi. Od mojot baga` ni{to ne se izgubilo osven nekolku fotografski plo~i, koi se najduvale vo kasetite, a toa go primetiv tek podocna, koga sum sakal da gi zamenam. Na toj na~in mi pro-padnale snimkite od Pisoderija i Kastorija koi sum gi napravil prethodniot den.

Okolu 10 ~asot stignavme vo Kastorija i otidovme na kona~ewe vo eden mo{ne val-kan an.

2. Kastorija i Hrupi{teKastorija i Hrupi{teKastorija i Hrupi{teKastorija i Hrupi{te (19.- 20. oktomvri) Kastorija leì na istoimenoto ezero na dvete strani na edno visoko stesnuvawe koe

gi povrzuva so kopnoto prili~no ispruèno poluostrovo. Ulicite se mo{ne lo{i ili vo-op{to ne se kardmirani so valkan{tina koja bodi vo o~ite.Pa ipak,pogledot na terasastite ku}i, koi od ezerskata strana se spu{taat, e mo{ne ìvopisen. Ovde se najduva 1300 ku}i, od koi 350 muslimanski i 100 evrejski. Evrejskite ku}i pove}e ne smeat da se gradat oto odma bi gi spalile, kako najozbilno mi e re~eno. Ostanatite ku}i se gr~ki i bugarski, ama ipak site govorat gr~ki. Zablagodaruvaj}i go vlijanieto na {kolite i crkvite kako i delatnata rabota na lekarot e izvr{ena helenizacija nekoga{ mnozinskiot, slovenskiot del na nase-lenie. Bugarskata propaganda vloìla golemi napori da bi go povratila izgubeniot teren, ama uzaludno, kako se ~ini.278

Novoizgradenata bugarska {kola ne broi pove}e od triesetina deca od koi edna po-lovina doa|a od okolina na bugarskite sela. Duri i vo ku}ite na voda~ite na nacionalno-bu-garskata partija govorat gr~ki kako i pomaliot broj aromunski semejstva. Taka, na primer, i vo ku}ata na bogatiot trgovec Xatasa ~ii deca voop{to ne razbiraat aromunski.279 Od gr~-ka strana se prevzemalo se da se za~vrsti polo`bata. [kolite se dobro poseteni, imaat uba-vi zgradi i marlivi nastavnici. Fanatozmot odi taka daleku da natpisite na bugarski jazik vo crkvata najprvo se prema~kuvaat a potoa zamenuvaat so natpisi na gr~ki jazik. Pa ipak vo edna crkva najdov na visokata ni{a vo mrakot vo koja zad oltarot bil naslikan zabranetiot lik na Kiril i Metodij.280

278 Avtorot kone~no prizna, deka Makedoncite bilo Sloveni, ili Slavo-Makedonci, kako {to veli i denes gr~kata propaganda,nikako avtorovi Bugari. Pa se govori za carigradska i bugarska propaganda. 279 Bogata{ite kako mo}ni se nositeli na narodot. Koga sinot na najbogatiot ne znael vla{ki, takov jazik nikoga{ nemalo.Vsu{nost,vla{kiot jazik bil samo romanski jazik, od najdobro do najlo{o u~en. 280 Kone~no sé se odgonetna, avtorot gi proglasil Makedoncite, Solun~anite, tn.Vizantijci, Bra}ata Konstantin Filozof (=filo=pilo zof) i negoviot brat Metodij, za Bugari. Toa e predrsko i neu~-tivo, zatoa{to niv gi zadolì makedonskata dinastija za reforma na makedonskiot jazik koine vo tn. staroslovenski, za Vajgand starobugarski, i prevodi od prviot na vtoriot. Za nego makedonskiot jazik koine bil gr~ki, a vtoriot bugarski. Tokmu zatoa toj vo niedna crkva ne saka{e da go istakne jazikot na kogo vo crkvite bile natpisite, tekstovite, rakopisite, knigite..., koi bile uni{tuvani, {to ovde

67

Konzulot, gospodina Poga~er od Bitola, soznal pri prilika na eden prestoj vo Ka-starija deka vladikata dal da se spali eden sanduk so bugarski dokumenti koj e pronajden vo nekoja privatna ku}a.281 Me|utoa, slovenskite li~ni imiwa u{te sekoga{ vo dobra mera se so~uvani, pa duri vo gr~kiot dijalekt282 ~esto da se iznenadite so pojavata na slovenski zbo-rovi.283

[etaj}i se po gradot imav zadovolstvo da se sretnam so gospodata koja kako redovni posetiteli doa|ale na Lajpci{ki saem i prili~no dobro vladeele germanski jazik. Zapravo eden od niv, gospodin Kiriapulos, koj se naselil vo Lajpcig, me zel vo svojata ku}e, so {to so zadovolstvo go zamenav dotoga{noto smestuvawe vo an. Isto taka otidovme vo vozewe ~a-mec da bi go posetile manastirot koj se najduval na krajot na poluostrovoto vo senka na mo-}nite platani, kade nas ne primil eden devedesetgodi{en starec. Vodata na ova ezero ni iz-daleku ne e taka bistra i sveà kako onaa od Ohridsko Ezero. Isto taka, ni bogatstvoto na ribarite ne e tolku golema. (I ovde toj ne go kaùva jazikot na/vo manastirot, R.I.)

Javavme na do`dovitoto vreme 11/2 ~as po dobar pat preku visovite do Hrupi{te. Ovde naselenieto u{te ne e helenizirano, isto kako {to ne e slu~aj so selata vo okolinata na Kastorija. Ovde ima okolu 1000 Aromuni od koi najgolem del vodi poteklo od Gramos, po-

avtorot naveduva so prema~kuvawe i zamenuvawe so na gr~ki jazik. Doovde nikade avtorot ova ne go na-vede. Se potvrduva, vo Dolna Makedonija,od 1913 godina pod eladska okupacija, bila izvr{ena eladiza-cija, {to ne bilo slu~aj vo Gorna Makedonija, denes pod Albanija, R.Makedonija so ju`na Srbija i Bu-garija. Pa tokmu zatoa Makedoncite vo R.Makedonija za vreme na Vtorata svetska vojna izdejstvuvale svoja slobodna teritorija, imale svoja vojska i generalen {tab, i germanskata komanda im se obra}ala na makedonskiot generalen {tab, makedonska armija...Tie imale svoja vlast, kade imalo delegati od site delovi na Makedonija, kako i delegati od golemite sili...Sledi vo N.Makedonija da se osnova sé {to e neophodna za eden dràvnotvoren narod, makedonskiot...Samo vo Gra|anska vojna vo Grcija Ma-kedoncite se borele kako komunisti, a ne kako Makedonci. Ova se potvrduva, tie se borele vo gr~ki edinici, nikako makedonski. Vrz niv Anglija isturi nepalm (=ne palm=palam) bombi, istrebuvaj}i gi kako komunisti. Vo nieden dokument ne stoi deka vo Grcija se borele nekakvi Makedonci. Ova go zna-el êr~il i drugi izrodi. Vsu{nost, tie bile zavedeni od krvolo~nite komunisti, za Makedoncite ka-ko takvi da se istrebat. Sledi niv da gi prifatat samo komunisti~kite zemji. Komunistot Tito im dozvolil na Grcite tie da vlezat vo jugoslovenska teritorija i niv zadgrb da gi napadnat, istrebat.... Vo 1990 godina, koga ima{e pove}epartiski izbori, voglavno site bea so Tito, vo negovite nasledni partii, a samo sosem mal del vo VMRO-DPMNE, koja ja ismejuvaa. Denes sostojbata se menuva...Tokmu zatoa, site onie Makedonci, koi ja negiraat vojnata vo tn.Vardarski del na Makedonija, se du{evno rastroeni, ludaci vo prav smisol, oti samo R.Makedonija vo Grcija bara Makedonci, makedonski teri-torii. Pak, Bugarija vo Grcija ne bara Bugari, i taa sorabotuva so Grcija. Zna~i, nemalo Bugari, tuku samo Makedonci. Bugarija za Makedoncite primi ogromni sumi pari, nivnite imoti na Grcija im gi prodade...Sé ova govori,Bugarija e sou~esnik vo genocidot vrz Makedoncite.Tokmu zatoa Vajgand laè. 281 Avtorot kaà: ″Ostanatite ku}i se gr~ki i bugarski, ama ipak site govorat gr~ki. Zablagodaru-vaj}i go vlijanieto na {kolite i crkvite kako i delatnata rabota na lekarot e izvr{ena helenizacija nekoga{ mnozinskiot, slovenskiot del na naselenie″...″Fanatozmot odi taka daleku da natpisite na bugarski jazik vo crkvata najprvo se prema~kuvaat a potoa zamenuvaat so natpisi na gr~ki jazik. Pa ipak vo edna crkva najdov na visokata ni{a vo mrakot vo koja zad oltarot bil naslikan zabranetiot lik na Kiril i Metodij″...″vladikata dal da se spali eden sanduk so bugarski dokumenti koj e pronaj-den vo nekoja privatna ku}a″.Zna~i, se raboti za makedonski govor, od makedonska sklavina=oblast, a toj bil tn.Homerov jazik, {to go potvrdil i Tsioulkas vo 1907 godina, koga pi{i za Slavo-Makedon-cite govorele ran Homerov jazik. Toj bil makedonski: pelazgiski=varvarski.Za dokaz, deka Slavo-Ma-kedoncite bile anti~ki=etni~ki Makedonci e sledniot primer, od makedonskoto prezime Porfiro-genet, od makedonskata dinastija na makedonskiot car Konstantin, na Makedoncite koi imale makedo-nska renesansa. Porfirogenet=por firo genet: por=pora=porata=otvor, poroden; firo=piro=pilo, a piro e od pirewe=gorewe, è{tini pri poro|aj, a plodot e od piloto; genet=ènet. Sledi firfir= pirpir=purpur, koga gori=piri se javuva pirpir=purpur crvena boja na ogan, a àri{te e piloto, pilpil. Dvojnosta da se sporedi so varvar, verver-ica...I Konstantin=kon stant=stanat=ispraven= ve~en, kon=samo tn.slovenski prefiks=pre fiks=piks=pikas=pika{,a i sufiks: su=voda, kraj Sumer... 282 Zna~i, ne se raboti za bugarski jazik, tuku na tn.slovenski jazik, koj bil pelazgiski=varvarski. To-kmu zatoa nemalo gr~ki dijalekt=dualekt (=dua=dva lekt=rekt=rekot), tuku koine i refirmiran koi-ne, ~ija osnova,mnozinstvo, se tn.slovenski, pomal del semitski=crne~ki zborovi,sli~nost so arapski. 283 ″Na primer: tatko→otec, veteros→veter, ot{a→oko, galia→go, nag, gu{oglav→nezavr{en, koj ne e gotov, i mnogu drugi″. Se potvrduva, avtorot znaele deka tn.slovenski jazik e tn.Homerov=pelazgiski...

68

toa 800 Bugari i 1000 muslimani bez vojnicite vo garnizonot koj ima 600 lu|e. Najgolem del na hristijanskoto naselenie e gr~ko nastroeno. Gr~kata {kola ima ~etvorica nastavnici i edna nastavni~ka, dodeka romanskata {kola ima samo eden nastavnik so 30 u~enici, isto kako i bugarskata.284

Stanovav kaj aromunski nastavnik koj me zapoznal so tamo{nite odnosi. Aromunite sakaat da izgradat edna crkva i vo taa svrha sobrale pari i isposlovale ferman od Vlada-ta.285Uprkos na toa, ne moè da otpo~ne so gradbata oti nekoi albanski begovi baraat bak{-i{ od 80 liri, a vo protivno se zakanuvaat deka }e gi ubijat predvodnicite na potfatite. Vo me|uvreme mi e soop{teno deka ipak po~nala gradbata na crkvata, pri {to e prevlade-ana i onaa prepreka koja ja pripremil vladikata od Kastorija.286

Isto taka zapoznav lu|e od Gramos koi mi soop{tile deka iznad Hrupi{te te~e po-tok koj se vliva vo Bistrica i deka toj ima izvor vo nivnoto selo, te ponatamu te~e niz al-banskto selo Linotapi (koe porano bilo aromunsko),Hamosko (prvo bugarsko selo na zapad), ûkas, Zabarden, Zeligo{te i Zelena, {to zna~i ne onaka kako {to e vovedeno vo avstri-skiot general{tabnata karta, deka Gramosta ne se vliva vo rekata Devol.287

3. Lapsi{taLapsi{taLapsi{taLapsi{ta (21. oktomvri) Popladne prodolìvme za Lapsi{ta i po kratko vreme se pove}e postoelo staza za

odewe. Rekata Bistrica ja preminavme preku maliot most so smelo raspetnati lakovi, vo blizina na mestoto Smiks, preku kogo moè da se pomine a da ne ve obzeme ~ustvo na nesi-gurnost. Ovde se najduva jazi~na granica. Babu{te e prvo mesto vo koe generalno se govori gr~ki. @itelite na ovaa oblast se nazivaat ′Valahadi′. Inaku najgolem del se muslimani, ama isklu~ivo govorat gr~ki. Izgleda deka ovoj naziv se nosi poradi toa {to ne poznavaat nieden drugi turski zbor osven zborot ′evala′ (izraz na blagodarnost). Nivniot tip genera-lno e pove}e gr~ki otkolku slovenski: crna kosa i o~i i ~esto zakriven nos se predomina-ntni. (Ova e genetsko, {to e vo sprotivnost na ona {to toj dosega go pi{e{e za tn.staroslo-venski jazik, spored nego bugarski, {to vaì za gr~kiot, duri gr~ki dijalekt. Me|utoa, toj ja

284 Zna~i, se raboti gr~ka {kola na Carigradskata patrijar{ija, nikako Elada, a poimot Heleni e spored Helios=Ilios=Sonce za pove}ebo`ci i nevernici=nehristijani, pa romanska {kola, nikako i ni{to vla{ko, i bugarska {kola, no ne Bugari kako pripadnici na narodnata=bulgarnata Ohridska arhiepiskopija. Do denes vo Dolna Makedonija Makedoncite kaùvaat deka se Bugari. Edna majka na moj drugar, od selo D′mbeni- Kostursko, sopruga na pove}epatiranet Makedonec, mi se ispoveda{e, ka-ko i bilo àl, {to taa ne ja slu{ala svojata majka deka taa e Makedonka, a ne Grkiwa, so solzi vo o~-ite. Ima{e i mno{tvo koi vo Bitola se ~ustvuvale za Grci, nas ne vikaa Srbi, ne sakaa ni{to na{e, a slu{aa samo gr~ka muzika...Da se zdravi i ìvi Bap~orki i nivnite semejstva, koi so svojot izgor se raspeale na nivniot kosturski govor, {to vaì i za drugi, po~nal procesot na povra}awe, i zaborav na zabludite {to nas Grcite, Srbite, Bugarite i Albancite ni gi nanele. Tokmu zatoa nas ni preo-stanuva da go sobereme seto makedonsko tvore{tvo ne samo vo R.Makedonija, tuku i cela Makedonija, vo Grcija, Bugarija, Srbija i Albanija. Na{eto tvore{tvo e najbogato i od nikoj nedosti`no, NA[E. 285 Toga{ imalo samo Grci i Romanci: Grci na Carigradskata patrijar{ija i Romanci na Romanskata crkva. Denes vo Grcija i Albanija ima samo Grci, a samo vo R.Makedonija Vlasi, koi se grkomani, a ko-ga odat vo Grcija se samo Grci. Vo Bitola ima{e/ima Romanska crkva, nikoga{ vla{ko. Vlasite se vo gr~ki firmi, vo Gr~kiot i Romanskiot konzulat. Koga idi delegacija od Romanija tie se nositeli na priemot. Vlasite po rod Romanci gi {koluvaat/studiraat svoite deca vo Romanija,no ne Makedoncite. 286 Vladikata od Kastorija ne dozvoluval da se gradi Romanska crkva.Bidej}i Romanija intervenirala, sostojbata se menala.Ako ne intervenirala Romanija,nikoga{ Vlasite=Romancite ne }e gradele crkva 287 Vidliva e zainteresiranosta na Avstrija, ~ij general{tab vnesuva reki...vo karti. Sledi tie na su-ltanot da im dadat nalog toj vo Makedonija da kolonizira kavkazko-crnomorski Albanci-Arnauti so Cigani, glavni nositeli na Islamot da se Albancite=Skiptarite, da gi prifati Vlasite...So site tie Nemakedonci da im se sprotistavi na pravoslavna Rusija, ~ii Rusi se eden ist narod so Makedo-ncite, so koi denes se razbiraat, {to ne vaì me|usamite tn.Germani. Duri sozdava albanska i vla{ka narodnost od prostorite na makedonski Epir, kade 100% imiwa na mesta, reki, planini...se samo tn. slovenski=pelazgiski=varvarski, kako {to bilo vo Makedonija: Linotapi=lino tapi, koe bilo alban-sko, a pred toa vla{ko. Me|utoa, lino=lini=linee e anti~ki makedonski zbor, kako Linka=lin ka=tn. slovenski sufiks od kade bila Evridika=e vri dika majkata na Filip Makedonski, baba na Aleksan-dar=ale ksandar, Kasandar, Kasandra=kasandr a=ènski rod: Kasandar=kasan dar, kasnat dar mitolo-{ki {to e i vo Biblijata so jabokoto.Do denes vo Bitola se veli ′ale {o prai{′,vo Ohrid ′are {to pr-avi{′.Pa toa e ′Poboè {to pravi{′, a toj Ale=Are bil bogot Ares=jares=jarec,denes i vo Pakistan...

69

zaskriva vistinata, deka vo 14-15 vek vo Peloponez bile naseleni Cigani so indiskite buzu-ki, tip so Ciganite kon sever se selel, a nego avtorite go narekle duri staromeditarenski. Ova e vo sprotivnost na Kritjanite, koi bile beli.288 Avtorovata fusnota e inakva, R.I.)289

Na isto~nata strana na rekata Bistrica edna kosina strmo se spu{ta vo dolinata dodeka, nasproti nea, zapadnata strana e potpolno ravna, a na ovaa visoravnina se nadovrzu-va u{te edna, ama malku povisoka, koja se protega do Grebena i popoleka se izdignuva odej}i prema planinskite venci Gramos i Smolika. Dvièweto preku ovaa visoko poloèna ra-vnica e mo{ne neprijatno oti rekite i potocite (koi se spu{taat od planinata) so sebe do-nesuvaat pesoklivi {krilci izme{an so ilova~a i go ostavaat vo nizinata vo vid na malku- pove}e {oroki traki.

Po javaweto od 41/2 ~asa stignavme vo Lapsi{te, sredi{te na oblasta Anaselica i se-di{te na kajmakamot. I ovde ìtelite najgolem del se muslimanski, ama gr~kiot jazik e vo op{ta upotreba. Vo anot Vineti, vo kogo otsedanav, se zapoznav so eden postar gospodin od okolinata [atiste mesto koe nekoga{ bilo ~isto aromunsko. Ovoj gospodin mi potvrdil ona {to i porano slu{nav, te. deka tamo{noto naselenie potpolno helenizirano i da u{te samo postarite lu|e go razabiraat svojot maj~in jazik. Ama, vo mno{tvo nazivi na me|i i iz-vori se za~uvani aromunski oznaki. (Site vla{ki=romanski bile samo tn.slovenski, R.I.)

Pouqueville, soop{tuva deka Aromunskoto naselenie, na seloto [atista vodi poteklo od Zisonion, koj Aromunite go narekle [ainqi. Toa bilo selo na ~obani koe se najduva ne-{to ponisko od seloto Blace i u{te go prodolùva svoeto ubogo bitisuvawe. @itelite na nekoga{ golemiot grad se iselile vo Blace, Koàni i [atista i vo site ovie tri mesta e karakteristi~na brzata helenizacija, mo`da predizvikana so okolnost deka u{te od pora-niot Zisanion kako sedi{te na vladikata bil izloèn na gr~ko vlijanie. I denes vladikata na [atiste vo svojata titula go nosi nazivot ′vladika Zisanion′.

U{te pri svoeto prvo patuvawe pominav niz seloto Lapsi{te. Toga{ ja pregaziv Bistrica, koja bila oddale~ena pola ~as, stapiv vo dolinata koja me odvela do seloto La{o-vic i ponatamu vo planinite. Pokraj seloto La{ovic izvira eden izda{en potok. Potoa uspeavme so eden strmen obronok i dospeavme vo Vlahoklisura kade naidov na seloto koe broi okolu 600 ku}i. Na obroncite, koi se prostiraat ju`no od Klisura, leì u{te edno aromunsko selo ~ija polo`ba pribli`no moèv da ja odredam. I ponatamu na Jug letoto se zadrùvaat aromunskite ~obani, kako na primer, kaj seloto Venciqi.

4. GrebenaGrebenaGrebenaGrebena (22. i 23. oktomvri) Bidej}i se do sega odelo kako treba, imav namera da patuvam do Grebena bez vojni~ka

pratwa, ama policijata od Lapsi{te so ova ne se sloìla taka slednoto utro ponovo imav povorka vojnici zad sebe, koi go odolgovle~ele moeto napreduvawe i dosta ~inelo. Za {est ~asovi stignavme vo Grebena vo koja, u{te pri prvoto moe patuvawe, se zapoznav so lekarot Zisija Papanastasa kaj kogo se smestiv. (Papanastasa=pap anastasa=a na stasa, R.I.)

Grebena broi 80 turski, 120 gr~ki i 20 aromunski ku}i. Zimata, brojot na Aromunite narastuva na okolu 200 semejstva i site tie se spu{taat vamu od svoite letni bivaci od Sa-marina, Smiksija i Furka. Osven toa, vo Greben e stacioniran eden voen garnizon koj broi 600 lu|e. Cel kazar (okrug) broi 15.000 Grci, 12.500 Aromuni i 10.000 muslimani (Turci i Albanci)290

288 Avtorot govori za dva tipa: tn.slovenski i tn.gr~ki (tn.staromediteranski). Me|utoa, temnite sta-romediteranci bile samo Indijci, koi do novata era dospeale do Mesoptamija, dokaz so indiskiot bi-vol=bi vol: da se bide vol.Sledi vo Elada da ìveatBelci=tn.Sloveni iTemni(tn.Nesloveni). Prvite bile beli i visoko,a vtorite temni i niski.Vo Elada ima Dorci...,ama i Gorani,so poteklo Makedonci 289 ″Upravo poradi ovoj tip smetam malku verojatno deka ′Valahadi′ se isti onie ′Vlahadi′ koi taka gi nazvale Aromnite i deka toa ima bilo kakva vrska so ′Vlasite′, bez obyir na toa {to oblikot ′Valahi′ e onoj oblik koj e sinkopiran od ′Vlahadi′ kako i uprkos na okolnosta deka ovaa oblast nekoga{ bil na udar na Aromunite. Primeri za toa se poedini plemiwa da se nazivaat po vpe~atlivite {alivi zbo-rovi, ima mo{ne mnogu″: Valah=valah=valav, vlae=vlaewe=vla~ewe, ni{to bez tn.slovenski jazik. Ko-ga jas valah, pravev valovi=balovi, od val=bal=bl=br=bran. I ova e na tn.slovenski, kako vlas=vlasi-na=vlakna.Evala=e vala,hvala=vala=fala=blagodaroman. Anadolija=a na dol..., Ermen=e rmen=ramen. 290 ″Od Grci, najgolem del go ~inat takavikanite ′Kopa~ari′, te. Aromuni koi se odrekle od svojot ja-zik vo korist na gr~kiot ama zatoa gi so~uvale svojata nosija i obi~ai. I vo dene{niot gr~ki dijalekt

70

Sledniot den go posetiv kajmakot koj me povikal da prisustvuvam na koncertot na vojni~kiot orkestar, {to, naravno go prifativ. Bev iznenaden so edna izve`bana muzi~ka grupa koja ipak dosta doboro go izvela svojot, po obem, negolem program.

Tamo slu{nav deka izvesen I{lam-aga, najbogat ~ovek vo mestoto, raspolaga so zbi-rka na pari~iwa i sli~ni predmeti. Otidov do nego so pove}e svoi poznanici i li~no se uveriv gledaj}i gi anti~kite pari~ki koi so del bile mo{ne vredni. Osven toa, poseduval i nekolku kameji i koga, divej}i se so eden od niv, ja izraziv svojata èlba na moite poznani-ci na aromunski jazik da ja imam, I{lam-aga odma mi ja poklonil oti me razbral, a da jas toa voopto ne go pretpostavuva. Najubavo par~e bil eden disk od bakar so prediven prikaz na Helios vo sredina i planeta okolu. Znaev deka ne bi vredelo da go pobaram, ama zatoa go fo-tografirav i go pokaàv na stru~wacite ovaa fotografija od koi ne koi bile na mislewe da se raboti za antika,drugite deka toa e renesanska rabota, ama bilo kako bilo se rabotelo za vistinsko remek-delo.(Helios=Ilios,Sv.Ilija=Perun=Zevs,Yevs=yves=yvez=yvezda,R.I.)

5. AvelaAvelaAvelaAvela (24. oktomvri) Dvajca zaptii i osmorica vojnici trebalo da me pratat vo planinata. Dvièj}i se

prema jugozapad dospeavme za dva ~asa vo Mavronei kade kratko se odmorivme. Potoa se spu-{tivme vo dolinata na edna reki~ka koja se pruà od planinata Vasilica do Venetikos. Od dvete strani se izdignuva strm prili~no dolg planinski prevoj koj se najduva izme|u selata Spileon i Tista. Vo ova potowe selo ru~avme vo ku}ata na popot.291

Pred {to prodolìvme ponatamu napraviv snimak na na{ata povorka, kako {to se gleda na fotografijata od naslovnata strana (trojca Albanci, trojca Turci, eden Arapin i dvajca Crnci). Koga go preminavme ovoj planinski prevoj, od kogo imavme diven pogled na pominatiot pat,stazata od druga strana na prevojot ne vodela niz veli~estvenata elkova {u-ma. Karakterot na ovoj prevoj postanuva drug~ie. Dolinite na rekite se dlaboki i tesni te za zemjodelstvoto ovde pove}e nema mesto. Dokade pogledot dostiga se gledaat samo gusti, visoki {umi koi gi pokrivaat planinite koi na ovcite im obezbeduvaat izvrsna hrana. Se najduvame vo zemjata na Aromunite, koi poseduvaat sekolku zemji{te od Smolika i Gramosa na sever, preku visovite Pinda, pa se do sredniot tek na rekata Aspropotamos. Vo ovaa po-dra~je niedna druga nacija ne uspeala da se vovle~e me|u niv. (Ov~arite ne se nacija, R.I.)292

se prisatni mnogu aromunski zborovi, kako: oane, pidukqu, {oput, itn., a vo nivniot izgovor u{te se-koga{ potsetuva na aromunska intonacija. Osven toa, se prisatni glasovi: {, `, ~, x, pa i á. Za golem broj sela so sigurnost moè da se tvrdi deka nekoga{ bile aromunski, oti rodbinskite odnosi izme|u niv vo potpolnost gi o~ekuvale, na primer vo selata: Lavda, Lipinica, [argaila, Kipurjo, Vudinsko i vo mnogu drugi. Od ova posledno mesto vodi poteklo i tatkoto na umreniot Obedenara. Ovaa podra~je Kopa~ari se prostira se do Samarija preku Grebena do severnata granica na Tesalija i od [atista do Krawa, Nazivot ′kopa~ar′ e slovensko poteklo i zna~i ′kopa~, zemjodelec′, nasproti nomadskiot ~oba-ni i zanaet~ii koi ba{ poradi svoeto selewe do{le do vlijanie na Crkvata i {kolata i so toa se asi-milirale. ′Kopa~arite′, zna~i, ipak go so~uvale svojot jazik″. Avtorot govori za Grci, Kopa~ari, koi bile samo kopa~ari na tn.slovenski jazik, kako i na Prokop=pro kop. Tie se odrekle od svojot tn.slo-venski jazik, na kogo bile imiwata na nivnite gradovi i sela, a vla{kiot=romanskiot bil latinizir-an tn.slovenski jazik. So toa {to toj veli ″nomadski ~obani″, toj potvrduva, tie bile samo ~obanski= pastirski narod. Ova go potvrduva i G.Ostrogorski. Isto taka, toj obrazloùva, deka nivniot jazik od crkvite i {kolite se asimiliral. Pak, toj bil samo tn.slovenski, na belata rasa. Sledi tie kako Grci go prifatile gr~kiot jazik na Carigradskata patrijar{ija. Duri se govori za gr~ki dijalekt. Toa oz-na~uva lo{o nau~en gr~ki jazik, kako {to vaì i za vla{kiot, lo{o nau~en romanski jazik. Nivnata nosija ostanala vla{ka=ov~arska, ednostavna i monotona, kako nivnata muzika, bez rasko{nost. Sledi od nivniot tn.slovenski govori ostanale mnogu zborovi, samo so romanski akcent, so pomasovna upo-treba na temniot vokal kako vo Romanija i Bugarija, kako Traki, a ne kako Iliri, iako tie ìveele vo Ilirija. Tie upotrebuvaat tn.slovenski glasovi, koi gi nema vo koine i latinskiot jazik. Se ova go-vori, Albancite i Vlasite bile samo tn.slovenski izrodi na Belcite.Sledi poodroden da e porasipan. 291 Avtorot govori za gr~ko, aromunsko..., a poimite se samo tn.slovenski, kako na primer Mavronei kako Mavrovo, Tista, i Spileon=spile on, spila=karpa, Karpati, ostrov Karpati vo Sredzemno More, koe bilo tn.gr~ko. Sî tn.gr~ko bilo tn.slovensko, Venetikos, a i Vasilica, ènsko ime na caricite... 292 Avtorot potvrdi, Vlasite ne bile sto~ari (govedari i sviwari), tuku samo ov~ari (ovci). Sledi ne moè da postoi ov~arski etni~ki narod, tuku samo Belci so tn.slovenski jazik. Na vakov se imiwata: Avdela=a v dela, Aromun=a romun=roman, Gramos,Pinda,Aspropotamos=a s pro potamos=potamu=te~e: s=so samo tn.slovensko, {to vaì i za pro=samo tn.slovensko, kako kon=kon,a i Smolika=smoli ka=ka.

71

Najpove}e sela se naseleni samo leto dodeka onie na poniskite nadmorski visini se stalno naseleni, a neretko zimata se slu~uva ovie da se poretko naseleni bidej}i ~obanite so svoite semejstva i stadata na krajot na oktomvri se davat na patot, koj ~esto e oddale~en i po nekolku dena od nivnite letni bivali{ta. (Vlasite bile samo ov~arski narod, R.I.)

Usput gi sretnavme prvite karavani upravo na onie Aromuni koi se spu{taat vo do-linata. Uvek se sretnuvaat po nekolku semejstva koi imaat ista cel patuvawe kako zaedni~-ki polesno bi gi prebrodile naporite na opasniot pat. Vokolku ovaa oblast usto e nesigur-na vo ova pozno godi{no doba poradi razbojnicite, {to ipak e mo{ne redok slu~aj oti koga nestanat Aromunite, nestanuvaat i razbojnicite !, toga{ na ~eloto povorka se stavaat sna-`ni, dobronaoruàni lu|e koi imaat zadatok da gi ras~istat site prepreki ispred sebe. Zad niv sledi druga kolona na kowi i mazgi koi te{ko se natovareni so }ebina, uredi, deca i èni. Ovie ìvotni, koi so najgolem del na patot se prepu{teni sebe samite, iskusno pro-nao|aj}i najsigurni mesta so koi se dviàt izbegnuvaj}i ja ovaa druga koja mnogu postanuva u{te poopasna poradi teretot koj e natovaren po {irina. Nekolku naoruàni maì obi~no se najduvaat i na krajot na kolonata, kako poradi za{tita, taka i da bi vnimavale ni{to da ne se izgubi.

Od den vo den kolonata se pove}e se smaluva ve}e prema kolku grupi semejstva se od-voile od nea, pa taka dodeka na krajot preostanuva samo ona grupa koja ima najoddale~eni zi-mski prebivali{ta. Kolku samo ~esto se slu~uvalo nekoj usput da se razboli a ipak da nema zastanuvawe. Duri iako nekoja trudnica treba da se porodi, te{ko e deka }e zastani karava-not. Po poroduvaweto, koe se posmatra od strana {to zna~i roduvaweto nema tretman na pr-ivatnost, (duri ni decata ne se spre~uvaat da go posmatrat prizorot), rodilkata i novoro-den~eto se zavitkuvaat vo }ebeto i se smestuva izme|u tovarot na nekoja mazga, a karavanot go prodolùva svojot pat. Da bi se predupredile site tro{kovi gotovo sekoga{ no}e pod ve-dro nebo,osven ako smestuvaweto e pronajdeno kaj gostolubivite lu|e. Upravo pod vakvi usl-ovi Aromunite dvapati godi{no prevzemaat vakov dolg pat te so toa izrasnale vo snaèn, vitalen, prekalen narod koj gi nadminuva selanite svrzani za svoj posed po ìvotna mud-rost, lukavost i iskustvo.293

Pratej}i go ovoj div {umski pat, sosem nenadejno, go vidovme niz edna ~istina Avde-la vo svojata izuzetna ubava polo`ba koja e oddale~ena ne koi 8 ~asa od Grebena. Bidej}i vo ovie sela te{ko moè da se naide na nekoj an,bev upaten na gostoprimstvo na ìtelite, koja, bez oklevawe, mi ja ponudil ~elnikot na seloto Agnosti. Sum do{ol vo zaden ~as oti ve}e utredenta poslednite ìteli sakale da go napu{tat. Obi~no se zadrùva po nekolku maì da go ~uvaat seloto preku zimata i site boravat vo crkvata, vo koja prethodno smestile do-volno zalihi namirnici i drva za ogrev. Odat ponekoga{ vo lov vokolu zimata e dobra, ama koga napa|a sneg, nastapuva ′zarobeni{tvo′ koe trae so nedeli i trae se do april koga poste-peno se vra}aat prvite ìteli.294

Od koga Tesalija pripadnala na Grcija, stoi ~initelot, koj e primeten vo site katu-ni na ovaa oblast, brojot na ìteli stalno da opa|a. Taka, na primer,koga vo septemvri 1886. godina prestojuvav vo Samarini odvaj da sum na{ol 3000 ìteli, dodeka porano bilo do 10. 000. Mnogu ku}i se prazni dodeka drugite se sru{eni i na nikoj ne mu pa|a na pamet ponovo da gi podignat. Ist takov slu~aj e i so Avdela koja broi 200 ku}i so 300 semejstva, dodeka po-rano bilo preku 400. Vo Perivol sostojbata e u{te polo{a: od 500 semejstva ostanalo u{te samo okolu 200.

A {to na ova e uzrok ? Za toa doma}inot Agnosti mi go rekol slednoto. Zaednicata raspolaga so 12.000 ovci i vo ovoj broj ne se zastapeni samo ovcite na sto~arite, ve}e i zana-etliite koi gi ima pomalku-pove}e, i koi na ~obanite im se priklu~uvaat so svoite stada i izveduvaat ispa{a. Poranite zaednici na ime porez pla}ale 400 liri za lu|e i ku}i i za se-koj ovca po 4,50 pjasteri. Me|utoa, bidej}i porano ne moèlo da se sprovede ekzaktna kon- 293 Avtorot potvrdi, deka Vlasite bile samo ov~arski kowsko-mazgarski narod. Sledi tie kako ov~ari da se mudri, lukavi i iskusni. Ova bilo vo sporedba na selanite svrzani za svojot posed.Ovie bile sto-~arite (govedari i sviwari).Bidej}i ovie rabotele, poradi{to tie nemale vreme, tie kako nerabotni-te ov~ari da mudruvaat i da se lukavi, a i vo toa iskusni. Sledi tie kako lukavi nerabotnici stanale trgovci i bankari.Pa Vlasite nikoga{ nemale svoja zemja,dràva, a na Albancite drugi im napravile. 294 Avtorot ponatamu ne kaùva, koj jazik bil vo crkvata: do 1767 godina tn.staroslovenski, pa koine.

72

trola, na lokalnata vlast so laèwe i ostanuvalo ubavi pari. Ama, denes da bi dospeale do zimskite pasi{ta na Tesalija mora da se premine gr~ka granica na koja se vr{i to~no pre-brojuvawe na ovcite. Turskata vlada bara na granicata za pravo na ispa{a 3,50 pjasteri a Grcija 60 pari {to vkupno ~ini 5,50 pjasteri, a ovo e za eden pjaster pove}e otkolku porano. Koga ova razlika se vkalkulira na vkupen broj ovci se dobiva zna~ajna suma. Isto taka, po-ve}e ne e mo`no utaja na porez pa bilo to i sopodmituvawe na grani~arite.(Samo ovci, R.I.)

Ama na ova u{te ne mu e kraj. E potrebno da se platat izdatoci za izrabotka na paso-{i, potoa carina na }ebe, novi tepisi i materijal za obleka, {to porano ne postoelo. Ovie proizvodi na doma{na rabota se razmenuvani vo Trikala, Larisa i Volos295 za pambuk i ì-tarici. Gotovinata koja se dobiva, potpolno se tro{i vo pla}awe na ovie izdatoci, taka da siroma{ni (koi pravat mnozinstvo), se primorani se pove}e i pove}e da gi prodavaat svoite ovci. Na ovoj na~in se doa|a do sniùvawe na ìvotniot standard te zatoa mnogu se prinude-ni da prestanat so odgleduvawe na ovci i da se naselat kako zemjodelci, koi na primer vo se-lata [esku, Bah~e i Alimeria vo blizina na Volos. Me|utoa, so obyir deka zemjodelstvoto ne im e po vkus na Aromunite, mnogu od niv se naselile vo pogolemite gradovi na bregot ili vo inostranstvo kako zanaet~ii, gostilni~ari, bakalini..., kade vo kratok vremenski period go izgubile svojot nacionalen identitet, kako samiot i li~no moèv da se uveram vo mnogu mesta na Istokot. (Samo ovci i Ov~ari=Vlasi, duri so nacionalen identitet Ov~ari, R.I.)

Od druga strana, polo{o im e i na onie koi ja preminuvaat granicata, otkolku {to toa porano bil slu~aj. Oti, iako brojot na lu|e na nekoja zaednica vo me|uvreme se smalil, ostanal istiot razrez na porezot koj mora da se pla}a. Ili, na primer, Avdela morala da pla}a godi{no 180 liri za izgraduvawe na pati{ta i toa onie pati{ta koi voo{te geograf-ski za nea ne se odnesuvaat, koi za nea ne se od nikakva korist.

6. PerivoliPerivoliPerivoliPerivoli (25. oktomvri) Vo prava linija razdale~ina od Avdela do Perivoli ne iznesuva pove}e od 3 km, pa

ipak nas ni trebalo pove}e od ~as da dojdeme vo toa mesto dvièj}i se po pat koj e vo uàsna sostojba i vodi na obodot na planinskite obronci.

Samoto mesto leì na povisoka nadmorska visina od Avdela i pripa|a na razbien tip na naselba. Koga stignavme so vojnicite na pazarot navalilo mno{tvo svet okolu nas i nastanala takva òl~na rasprava okolu toa koj vo svojata ku}a }e me povede. Ve}e me pozna-vale po slu{awe i bidej}i ovde kako i vo Avdela e pojaka partijata na nacionalno nastroe-ni od gr~kata a naselenieto so àrko nacionalno ~ustvo, sakale na toj na~in da mi go stavat na znaewe svojot àr so toa {to se vtrkuvale da mi go ponudat gostoprimstvoto.296

[to se pove}e se borev protiv toa, toa se pove}e veruvale deka sum do{ol po zada-tok na rumunskata Vlada, pa duri ne pomognalo ni toa deka sum Germanec oti, spored niv, sum imal taen zadatok da ja {iram propagandata. Na krajot se odlu~iv da trgnam so popot a na drugite im obe}av deka }e gi posetam. Ova go napraviv u{te istata ve~era, naravno, ko-lku bilo mo`no, i vo taa prilika soznav ne samo mnogu pesni i drugo narodno blago, tuku ne-{to pointeresno od minatoto.297

Privaqati (ìtelite na seloto Perivoli) se o~vrsteni lu|e na koi glaven izvor na prihod im e odgleduvawe na ovci. Za da bi zaposednale pove}e planinski visovi od pasi{ta-ta za sebe, tie pred mnogu godini potpolno gi razorile mno{tvo aromunski zaselaki vo naj-bliska okolina i go proterale nivnite ìteli. Na ovoj na~in zaednicata se okrupnala i do-{lo do bogatstvo a istovremeno sozdale ime od kogo site se pla{ele, taka da i samite mu-

295 Volos e samo tn.slovenski bog Veles, koj bil bog na rogatite ìvotni: Volos=vol.. Pa tn.Sloveni. 296 Imalo samo ~obansko=pastirsko=ov~arsko=vla{ko ~ustvo, koe bilo duri i nacionalno, a toa za avtorot bilo aromunsko, samo na mesta na tn.slovenski jazik.Pa Belci bile Ov~arite=Vlasite. Sledi imeto Perivol da e samo tn.slovensko: Perivol=peri vol=volna, {to e osnova i od nea da se ostrani serejot itn. Na prethodnata str.114 ima slika so tekst: ″Lu|e od Perivola″. Tie bilo oble~eni vo cr-no- belo, dvobojnost na siroma{tija, bez rasko{nost na bogatstvo,lu|e so monoton lesen ìvot. Na koj stepen se najduvale Vlasite, e dokazot nivnata karaka~anska ovca, crn soj ovca so najgruba volna, koja ìveela so Vlasite=Ov~arite na najvisoki i najbedni mesta. Sledi tie kako takvi, samo od korist, da stanat samo Romanci i Grci. I denes se toa. Od korist me|usebno se raspravale koj da go zeme avtorot. 297 AVTOROT POTVRDI, NEMALO NI[TO AROMUNSKO, TUKU SAMO ROMANSKO, ROMA-NSKA VLADA,ROMANSKA CRKVA SO SVOE SVE[TENSTVO,ROMANIZIRANO TVRE[TVO.

73

slimani imale respekt i toa duri oti{lo duri dotamu da bile oslobodeni od pla}awe na da-`bina kako i najgolem broj kapetani na Pinda. Poradi toa ne ~udi podatokot deka sekoj mu-sliman, koj sakal da pomine niz selo dvièj}i se od Makedonija kon Janina, moral da go iz-vadi potkovicite na svojot kow. Duri i samiot Ali Pa{a Silni bil prinuden da se pokori na ovoj obi~aj vrvej}i niz seloto. Ama se zakolnal deka }e se odmazdi. Se vratil vo seloto so silna vojska i go razoril, poradi {to izvesen broj na ìteli se odlu~ile da se naselat vo Tesalija. Preostanatite zaednici morale da pla}aat da`bina, ama tie bile bezna~ajni. Sega poreznot e razrezan na 700 liri godi{no, dodeka brojot na ìtelite nepreminuva pove}e od 200 semejstva.298

Koga do{lo do {irewe na nacionalnoto ~ustvo me|u aromunskoto naselenie, popot, kaj kogo otsednav, sakal da pee na aromunski jazik vo crkvata. Koga toa vladikata mu go zabr-anil, stapil vo vrska so Rimskata Crkva i posakal da go primi kako unijat. Koga se vratil vo Perivol odma go povikale vo Greben pred sud. Se upatil bez strav, ama e pritvoren i is-pora~an na vladikata koj naredil da go odvedat vo manastir Sv. Dinizija kaj Zabarde na Ha-liakman, kade tri meseci e drèn vo zato~eni{tvo, obavuvaj}i kmetski raboti i dobivaj}i najlo{a hrana. Duri mu se zakanuvale so smrt (bil tri dena zatvoren vo edna cisterna) vo kolku ne go priznae avtoritetot na Patrijarhot. Mu uspealo da isprati edno pismo na pa-{ata vo Servija. So negovoto posreduvawe i zalagawe na avstriskiot konzul vo Bitola e iz-dejstvuvana sloboda taka sega vo Perivol moè da go ~ita Evangelieto na aromunski (roma-nski, R.I.) jazik i pove}e ne mora da mu se pla{i na vladikata.299 Ipak, samo eden mal broj ìteli si dozvolile unijatewe. Perivolite ipak se edini me|u aromunskite sela kade po-stoi mala unijatska zaednica.300 Od druga strana, vo Ohrid postoi edna aromunska zednica koja ne go priznava patrijarhot, tuku Egzarhot- poglavar na Bugarskata Crkva.301

Slednoto utro otidov na izlet vo dru{tvo na nekolku jaki momci kako na sosednoto brdo bi pobaral nekoe odgovoruva~ko mesto od kogo bi moèl da go fotografiram Perivol. Moravme predano da se penterime dodeka pronajdovme ogovoruva~ka visina i stena od koja imav sloboden pogled na seloto. Brdoto, na ~ii obronci leì seloto, se vika Ou i lu|eto tvrdat deka negoviot vrv izgleda kako ovca koja leì. Me|utoa, jas pove}e veruvam deka ova ime doa|a od anti~kiot naziv na rekata Aous, koja se vika Vovusa, koja ima svoj izvor na ju-

298 Avtorot ja zaskriva vistinata, Rim otsekoga{ bil protiv makedonskoto pravoslavie. Sledi toj da ja katolizira Ungarija i 95% tn.Sloveni da go prifatat jazikot na 5% Mongoli. Pa tokmu Ungarija i Romanija bile tn.domovina na tn.Sloveni, a denes tamu nema tn.Sloveni. Vo Vla{ka=Romanija slu`-ben bil tn.staroslovenski. Rim tn.slovenski jazik go latiniziral,a bez da ima katolici. Borbata bila samo protiv Rusija i nejzinoto pravoslavie. Zna~i, i nejziniot ruski jazik, koj bil makedonski, tn.sta-roslovenski, {to vaèlo i za srpskiot. Rusija ja izgubila Krimskata vojna od Anglija, so podr{ka na Francija i Germanija. Site bile vo borba protiv Rusija, a vo polza na avtorovata Turcija. Tokmu za-toa Vlasite bile avtorovi turski ~eda,so mnogu privilegii,{to ne vaèlo za tn.Sloveni,ruski bra}a. Sledi Vlasite kako pravoslavni (Romanci i Grci),Albancite (Skiptari i Arnauti) kako muslimani= Turci da se bogati,{to nevaèlo za Makedoncite pravoslavni.Sledi tie da se islamiziraat=Torbe{i 299 Zna~i, imalo samo Romanska crkva so romanski jazik i Carigradska patrijar{ija so makedonski ja-zik koine, a potoa od nego katarevusa. Sledi da imalo samo dva verski narodi: romanski i carigradski: Romanci i Grci. Tokmu zatoa se govori da se priznae avtoritetot na Patrijarhot, a toj bil carigrad-ski.Me|utoa,ovde otsekoga{ seme{al Rim so Kral/Car Samoil,{to vaèlo i za Stefan-Du{an i denes 300 Se govori samo za verski hristijanski narodi: Pravoslavni i Katolici. Duri pod Rim Unijati, zlo. 301 Ohridskite Vlasi bile so svoite Ohri|ani, koi stanale protiv Carigradskata patrijar{ija i toa koga poimot Grci stanal politi~ki za dràvata Grcija. Ama Ohri|anite sakale da ja vozbnovat svoja-ta narodna=bulgarna Ohridska arhiepiskopija. Bidej}i taa bila makedonska, Golemite sili, a vo bo-rba protiv Rusija, ~ija Ruska crkva bila naslednik na Ohridskata arhiepiskopija, sozdale Egzarhija, Bugarska Crkva, od 1870 godina. Sledi Makedoncite sakale da se priklu~at kon nea. Koga svatile, de-ka poimot Bugarski stanal politi~ki, tie velele, ne sakavme da bideme Grci, sega li }e bideme Buga-ri ([opi). Bidej}i imalo Gr~ka, Bugarska i Srpska Crkva, a nemalo Makedonska Crkva, Makedoncite stanale Grci, Bugari i Srbi. Najdobar primer bilo so MPO, koja kako makedonska patriotska organi-zacija bila osnovana vo Amerika, ~ij voda~ bil Van~o Mihajlov...Bidej}i Makedoncite od Dolna Ma-kedonija bile brkani..., tie bile mnozinstvo vo MPO. Nejzinite ~lenovi gradele crkvi. Bidej}i nema-lo Makedonska Crkva, nejzinite crkvi bile pod Bugarskata Crkva, a {to ostanalo i denes. Zna~i, pod Sofija a bez Bugari. Ova se prenesuva i na sportski plan. Koga vo Solun...se igra fudbalski natpre-var so Atina...Makedoncite od tn.Grci se navreduvaat so Bugari. Ova vaì i vo Avstralija, Melburn...

74

`nata strana na ovo brdo. Osven toa, ovca ne se veli ′ou′ tuku ′oame′. Koga se udruì vo eden tek, vodite na Perivila i Avdela se vikaat Trusian, a vo ponatamo{niot tek ima naziv Ve-netikos. Vrskata izme|u planinata Vasilica i Oua go ~ini brdoto Kuleo na koe se najduva edno malo ezero koe se vika ′lak′. (Ou + v = ovu: oven, ovca...; imiwa se pravele so v-n-t, R.I.)

7. Vovusa (ar. Bajasa)Vovusa (ar. Bajasa)Vovusa (ar. Bajasa)Vovusa (ar. Bajasa) (26. oktomvri) Sledniot den, popladne, trgnavme prema zapad a na{iot doma}in prema Istok da bi

se smestile vo zimovnicite vo Tesalija. Ni e re~eno deka vojnicite trnale ispred nas te pobrzavme da gi pristigneme. Po

eden ~as slu~ajno se svrtivme i vidovme zad sebe, na edna visoravnina, ~eta kako se dviì. Potoa zaedno se spu{tivme niz Ou- brdo koe ja pravi vodelnicata izme|u slivivite na Vo-vusa i Bistrica, ili vo po{irok smisol izme|u Jadransko i Egejsko More. Pominavme niz visoka elkova {uma koja pruèla taèn izgled: na iljada soboreni stebla leèle naokolu razfrleni edno preku drugo. Vo seloto Vovusa vo dolinata se najduva pove}e pilani koi se snabduvaat so drvo od pobliskite {umi. Za svojata rabota nikoj ne se obyira na idninata. Ako nekoe drvo padne taka e te{ko da se dopremi za obrabotka, toga{ ednostavno go ostava-at da leì. Ili, ednostavno, steblata se se~at bilo da se golemi ili mali a potoa od niv se izvlekuva samo ona {to e upotreblivo. Po toa, obilnite buici go ispiraat zemji{teto a na svetlo izbivaat goli steni. Ovie stebla lesno se trasportiraat od kosite padini vo dolina-ta, ovde se se~at vo {tici, a ovie potoa, se ispra}aat po celiot Epir. Po 21/2 ~asa stignavme vo Vovusa kade se smestiv vo ku}ata na gospodnot Kasane.(Brdo-Ou:ovu=ovi,rid za ovci,R.I.)

Samoto selo leì na dvata brega na rekata Vovusa koja sekoga{ e bogata so voda. Pr-eku rekata se protega golem lak na kamen most koj e edini vo gorniot tek na ovaa reka pa po-radi toa niz seloto e mo{ne inteziven tranziten soobra}aj. Naselenieto se sostoi od 120 aromunski semejstva koi se bavat so se~ewe na drva,obrabotka,proizvodstvo na marami i st-o~arstvo. Sto~arstvoto ni izdaleku ne e taka zastapeno kako vo Perivol. Za zemjodelstvo nema mesto vo ovaa tesna re~na dolina. Vo sredina na seloto, na edno stenovito vozvi{enie, se najduva kasarna so vojnicite koi ja izdrùva celata zaednica na seloto zaradi prodor na razbojnicite i ottamu da gi grabnat bogatite lu|e. (Vovusa=v ovusa=ovisa=ovsa=ovca, R.I.)

8. Laista (ar. Laka)Laista (ar. Laka)Laista (ar. Laka)Laista (ar. Laka) (27. i 28. oktomvri) Se iska~ivme uzbrdo uz pratwa na nekolku vojnicivo pravec na Zapad kako bi ja po-

setile edna oblast koja e ozna~ena na Kiper~enovata karta na Tesalija i Epir kako ′nepoz-nat teren′. Vo sekoj slu~aj, taa {to sum videl razli~ito e i vo odnos na na{ata karta.

Najprvo se ~udam na toa da morame da pomineme preku planinskiot prevoj vo nepo-sredna blizina na samata reka. Koga stignavme do prevojot po~navme da se spu{tame vo do-linata so stazata prekriena so {lunok koj leèl pred nas vo nema ti{ina, pruàj}i rasko-{en pogled na razli~ni vidovi drva, kako hrastovi, kostewa i dr. koi se presijuvale vo site boi. Kone~no dospeavme do 150 skali koi nas ne vodele nagore. Tek toga{ mi postanalo jasno kako gorniot pat voop{te moèl da bide nasipan so oblutok i {lunok.

Pratej}i go uzvodno tekot na potokot Ra{init pominavme kraj edno pro{iruvawe vo dolinata na kogo se gledale ru{evini na ku}i. U{te sekoga{ e o~uvan bunar so cevki koi ja sproveduvaat vodata. Potoa go prodolìvme patot i po edna iznenadna okuka pred nas se pokaàla celoto selo Laista koe od Vovusa e oddale~eno 31/2 ~asa.

So sebe nosev edno pismo so preporaka za mesniot lekar koj upravo vo toa vreme bil otsuten. Potoa trgnav na razli~ni mesta pod vodstvo na turskiot ponizok oficer ama nikoj ne napravil izraz na liceto da bi me primil. Vo blizina na crkvata najdov nekolku gospodi-ni oble~eni vo evropska obleka (o~igledno dobrostoe~ki trgovci) koi direktno gi pra{av za smestuvawe, ama tie podsme{livo mi go svrtea grbot. Zabeleàv {to bil razlogot: mi-slele deka sum aromunski u~itel, a bidej}i ovaa zaednica gr~ka nastroena, mi go skratile smestuvaweto.302 Na kraj mu objasnav na ovoj gospodin deka tek sega sum imal namera da osta-

302 Se raboti samo za Grci i Romanci, ni{to drugo. A toj i ne kaùva, na koj jazik bilo vo crkvata. Na ovaa strana 118 ima slika, so tekst: ″Lu|e od Laista (Lake)″. Dvata poimi se tn.slovenski i site drugi vo knigata. Selanite kako ov~ari bile dvobojno oble~eni, crno-belo, ne rasko{no kako sto~arite (go-vedari i sviwari) i zemjodelci. Pa tie bile bedni. Pak, bogatite bile Grci, koi bile oble~eni evrop-ski. Evropskite obleki bile makedonski, {to vaì sé {to avtorot veli evropsko. Toj toa ne go znael.

75

nam makar da ostanam pod vedro nebo. Dojdov do eden sloboden prostor vo blizinata na {ko-lata i mu zapovedav na svojot sluga da gi istovari stvarite pod golemiot platan. Ovde sakav da ostanam.Ve}e po~navme da se pripremame kogo do{ol gradona~alnikot i ne odvel vo zgra-data vo koja upravo e zavr{ena edna soba vo koja noèvme da se vselime. Voop{to ne mi se svidel ni ovoj ~ovek so svoite crni, ubojiti o~i a u{te pomalku na vla`nata soba.Pa, ipak, na ova mu dadov prednost vo odnos na logoruvaweto vo slobodniot prostor. Kogo sledniot den se uverile deka ne sum nastavnik (po romanski jazik, R.I.) i raspolo`nieto na lu|eto postanalo qubezno, ama ipak sum praten so lutina.

Seloto broi 450 ku}i. Najgolem broj ma{ki se trgovci na strana, posebno vo ju`na Makedonija i vo Kavala, Drama,303 Alistratea i drugite mesta. Poradi toa mnogu nosat bu-garska obleka ili duri evropska obleka.304 Vistina aromunskata nosija voop{te ne moè da se vidi. Duri i nosijata na ènata e drug~ie nego {to sum gi gledal dotoga{ (Vidi slika uz tekstot). Posebno e voo~livo deka glavata e prekriena so crven fes okolu se pletat ple-tenici. Keceqata e àrko oran` boja a elekot i anteriite se povrzani so dva pari mali, srebreni, dodeka kaj ènite inaku se sretnuva samo eden par pogolemi {nali koi se najduva-at na pojasot.305

Celata zaednica za svojot tro{ok ja izdrùvala gr~kata {kola vo koja deluvaat ~e-tiri nastavnici. Ovde{nite lu|e govorat so vistinski beda za rumunskata propaganda. Ka-ùvaat za sebe deka se Grci i deka sakaat da ostanat. Pa ipak, pove}ete ìteli, poglavito ènite, osven ′kalimeras′ (dobar den) ne razbiraat nieden drug gr~ki zbor. Otse~enosta na ovoj kraj, kako i okolnosta da ènite ostanuvaat vo selo, imaat posledica deka ovde jazikot podobro o~uvan otkolku drugde. Laista, isto taka, e edino mesto vo koe e so~uvan zborot ′ne-gru′ (crno).Me|utoa,so ovoj izraz se ozna~uva crno kafe.Drugde se zamenuva so zbor ′lai′.306

9. Dobrinovo i Le{nicaDobrinovo i Le{nicaDobrinovo i Le{nicaDobrinovo i Le{nica (29. oktomvri) Go ostaviv svojot baga` vo Laista i otidov so Nakija i tri vojnici na izlet vo drugo

aromunsko selo na ovaa oblast. Go pregazivme {irokoto korito na potokot koj obi~no e bez voda. Ovoj potok se spu{ta od visokata planina Flamburari a samo seloto leì na nejzini-te ju`ni obronci.Koritoto obi~no naglo se polni so voda po jaku pluskovi i toga{ nejzin-ata visina iznesuva i do 5 m.Taka se i slu~ilo deka ~etirinaeset dena pre moeto doa|awe pa-dnal snaèn do`d koj kako bujica zafatil tri deca koi igrale vo ova korito i se udavile.307

Patot nas ne vodi niz vinograd i postepeno se stesnuva taka da vo eden trenutok i za kowot postanal tesen. So olesnuvawe odahnavme tek koga dospeavme vo dolinata Ra{inita. Uspeavme na drugata strana na vozvi{enieto i po 1,15 ~asa javawe stignavme vo seloto Do-brinovo od 175 ku}i.308

Se odmorivme ispod eden ogromen platan i na pazarot kade dokonite lu|e raskaù-vaat preku denot ili igraat karti ili go proveduvaat vremeto vo pu{ewe.Tamu se sretnav so lekarot od Laista. Bidej}i mi rekol deka ima malku vreme, odlu~iv da go prodolàm patot, i po eden ~as dospeav vo Le{nica koja ima 230 ku}i.

Ova selo e razvle~eno. I ovde se odgleduva vinova loza ama samo za doma{na upotre-ba. Glavno stopansko zanimawe na ìtelite na ova mesto, kako i vo Dobrinovo, e odgleduva-we na ovcite. Osven toa, mnogu ovde{ni trgovci rabotat na strana. Sopstvenik na najzna~aj-nata trgovska ku}a ′Perdiki′ vo Valos, Pireja i Trst vodi poteklo od Dobrinovo.309

Nastavnikot na gr~kata {kola me nagosti a potoa trgnal so mene kon edno vozvi-{enie od koe se pruà {irok pogled na okolinata i so toa mi pruìl najdobra prilika da 303 Drama=dram a. Do denes se veli dram=gram pamet. Sledi Drahma. Bidej}i h ne se ~ita, drama. Drama-ta ima teìna, koja gleda~at go drma, pa kaldrma=kal drma, a i drum, poddrum, Prodrum, tn.slovenski. 304 Evropa bila Brigija, kade bila Ohridskata arhipiskipija so svoi sto~ari, a Vlasite samo ov~ari. 305 Nemalo vla{ka narodna nosija, taa bila bedna brigiska, a i ne{to bogato,a i fes nosen od Turcite. 306 Se potvrduva, nemalo aromunski, tuku samo romanski, od Romanija. Bidej}i ovde romanskiot najdo-bnro bil so~uvan, toj najdobro bil nau~en. Me|utoa, Carigrad uspeal da ja istisne Romanskata crkva i {kola. Taka tie stanale Grci. Gr~kiot imal makedonska osnova, na primer: negre=ne gre-e. Pa kade ne gree, e tamno=crno.Ungarija=u n-a gar=àr=gar=kar, temna po~va, ~ernozem.Sé e samo na tn.slovenski. 307 Flamburar=flam burar: flam=plam burar=burar,furar=furnar:Plamburar=plamen i burar=bura. 308 Na ovaa 120 strana e slika, so tekst: ″Peri Voli″: Peri=peri voli=volni. Kniga lo{a fotokopija. 309 Dobrinovo, Perdiki=per diki, Valos=Volos, Pirej=pirej, Trst=trst,a i Atina: t + atina = tatina.

76

izrabotam edna topografska skica na ova nepoznato podra~je. Pogledot na Sever ja zausta-vuva visokata Smolika. Na nejzinite ju`ni obronci leì seloto Gri`ban (edino gr~ko se-lo vo ovaa oblast), na koe so red prodolùvaat aromunskite sela vo pravec Istok: Poqose-li, Padz, Armata, i Breaza. Site ovie sela ne se mnogu oddale~eni od Vovusa, ama se najduva-at na pogolema nadmorska visina. Sela: Laista,310 Dobrinovo, Le{nica i Paqohori pripa-|aat na dolinata Ra{init koi se odvoeni so viskiot planinski Flamburari od centralnata dolina. Ovaa oblast, od zapadna strana, se zatvora so sneg pokrien Papingo. Edna tesna kli-sura vodi na taa strana provlekuvaj}i se niz brdata se do Konica. Vodenite tekovi koi se slivaat od Samarina, zna~i od isto~na strana na Smolika, ito taka ne te~at prema Istok, tuku ve}e vo {irokiot lak se dviàt prema Jug, zaobikoluvaj}i gi brdata.

Se vrativme vo Laista u{te istata ovaa ve~er. Za vreme na mojot boravok obedovav so svojot doma}in i negovoto semejstvo a uprkos na toa toj sebe si dal sloboda desetorostru-ko pove}e da gi naplati svoite izdatoci.

10. Flamburari (ar. Floro)Flamburari (ar. Floro)Flamburari (ar. Floro)Flamburari (ar. Floro) (30. oktomvri) Vo 8 ~asot se upativme na ju`na Zagora. Imav petorica vojnici. Ja prokrstarivme

dolinata Ra{inita i se ka~ivme na strmata visoravnina vo pravec Jugo-istok. So obyir de-ka bilo te{ko da se najde pat, koj so najgolem del vodi niz {umata, morav da zemam eden lo-kalen voda~. Izme|u severna i ju`na Zagora ima mo{ne malku soobra}aj bidej}i dvata ovie dela se razdvoeni so edno vozvi{enie,koe istovremeno i vodelnica na rekata Vavusa i Arta. Sme bile prinudeni pe{ da se dvième niz {umata i da gi vle~ime kowite so sebe {to bilo mo{ne te{ko se do trenutokot koga dospeavme do prevojot. Ovde morav da otpu{tam dvajca vojnika koi tvrdele deka poradi iscrpenost ne moàt ponatamu da se dviàt. Gi vrativ na lokalniot voda~ bidej}i sega trebalo da se spu{time vo nepo{umenata dolina.

Ova planina e sostavena od nekoj mek glinen {krilec, koj vo sebe sodrì primesa na èlezo, ama povr{inskiot sloj e ispran sled jakite pluskovi i go izgubil rastitelniot po-kriva~. Na nekoi mesta se gleda pogolemi odroni na materijal. Eden mal krivoiden pat, koj e kako vrezan vo krivinite na planinskite strani, se spu{ta vo ovaa dolina. Imav ~ustvo deka ovoj pat e i premnogu opasen za Nakieviot kow i javav so ìviot uspomen na onoj uà-sen prizor nastan vo blizina na Kastorija. Samiot Naki sjaval na ova moe predupreduvawe. Odedna{ slu{nav prodoren vresok i koga se svrtiv, kowot pove}e go nemalo. Site prisko-knavme. Jadnoto ìvotno leèlo vkle{teno vo tesna provalija nekolku metri ispod patot. I skoro da se zagu{ila. Uz neiskaàna maka ni uspealo so zaedni~ki napori da gi oslobodi-me vre}ite i sedloto i da ponovo izvadime i stavime na pat. Na sre}a, i ovoj pat se proteklo bez posebni posledici.

Vo êrne{i stignavme okolu 13 ~asot. Toa e aromunsko selo311 koe broi 150 ku}i. Na na{ite pogledi ènite i decata pobegnale vo svoite ku}i. Svrativ kaj bakalina koj mi go objasna deka toa e od strav, oti ovde se pojavuvaat vojnici na svoite pohodi, barat jadewe i piewe a potoa si odat nepla}aj}i,so {to nastanuvaat zna~ajni tro{oci za ~lenovite na ovaa zaednica.

Vo ova selo e voo~livo deka ne moè da se vidi ma{ka glava osven pop, u~iteli i ne-kolku postari maì. Site ostanali se vraboteni vo gradovite na bregot kako trgovci ili anxii. Mnogu od niv ve}e ispratile po svoite semejstva voglavno zatoa da bi ja izbegle opa-snosta od toa razbojnicite da gi zarobat ili vojnicite da gi zloupotrebat. Vo ovaa Zagora razbojni{tvoto e mo{ne aktuelno.

Pred nekoj den upadnale ~etiri razbojnici vo seloto Leskovic koe e poluhelenizi-rano i so taa prilika ubile eden ~ovek a od ku}ata gi odnele gotovite pari i dragocenosti vo visina od 100 liri. Iako bile malku, ìtelite ne se osudile da im pruàt otpor oti ipr-emnogu se pla{at od odmazda na nivnite ′kameradi′.

Porano seta Zagora bila aromunska. Ama vlijanieto na duhovnoto, posebno poradi fanati~kata zagriènost na nekoj Kozma ovozmoìlo prodor na gr~kiot jazik vo semejstvo-to. Na lu|eto im e govoreno, izme|u ostanatoto, deka na dragiot Bog mu se obra}ale samo gr-~ki jazik oti Bog go koristi aromunskiot jazik samo toga{ koga razgovara so |avolot. Svoj

310 Laiste=Lai{te, kratko Lai=laj: lai=lavi=lafi. I drugite isto: Le{nica,Palohori=palo h o ri. 311 Avtorot govori vla{ko mesto êrne{. Me|utoa,êrne{ e tn.slovensko, ni{to istoglasno vla{ko.

77

doprinos na ova pruìle i lekarite i u~itelite kako helenizacijata bi prodolìla i pro-dlabo~ila.312

Tri sela koi se najduvaat na isto~nite obronci na ova dolina, vo potpolnost go so-~uvale maj~iniot jazik, a toa se êrne{i, Flamburari i Grebeniti.313 Selata koi se najduva-at nasproti niv se: Makrini, Dragori i Doliani se poluhelenizirani, dodeka ostanatite Zagora vo celost helenizirano. Vo selata ûpelovo, Skamneli [upucel samo u{te par starci rabiraat aromunski. Vo ovie sela {kolite se gr~ki i se izdrùvaat na teret na za-ednicite. Uprkos gr~koto raspoloènie i mada ne go obelodeniv razlogot na svoeto patuva-we, srde~no mi e izkaàna dobrodo{lica i gostoprimstvo vo ku}ata Janija [kambelija od Flamburarija (aromunski ′Floro′) vo koja sum do{ol po eden ~as od êrne{ija.314

11. Preku Grebena vo MecovoPreku Grebena vo MecovoPreku Grebena vo MecovoPreku Grebena vo Mecovo (31. oktomvri) Bratot na mojot doma}in, nekoj trgovec vo Katerini koj so godini ne doa|al vo svoj-

ot zavi~aj na Zagora, ja iskoristil ovaa prilika da so mene i uz vojni~ka pratwa bi do{ol vo Mecovo. Kako {to e obi~aj, prijatelite i rodninite obezbedile ispra}awe na eden del na patot, pa toa bil razlog da se prolongira na{eto zaminuvawe vo 8 ~asot. Ni trebalo po-ve}e od 2 ~asa da bi dospeale do seloto Grebenica koja se najduva na obroncite na brdoto, i broi 200 aromunski ku}i. @enite se nosat mo{ne razli~no vo odnos na nosiite koi gi pri-metuvav do sega. So svojata lanena obleka vo vid na ko{ula i crni marami okolu glavata po-tsetuva na Bugarkite vo Makedonija.315 Isto taka se zaprimetuva nivnata valkana nadvore{-nost.316 Pokraj aromunskiot jazik izgleda deka vo naselenieto prodrelo dosta toa od sloven-skiot element. (Vlasite bile samo odrodeni tn.Sloveni=Belci, R.I.)

Odovde vojnicite ne sakale da me pratat i tek so zakana deka }e im gi uskratam na-pojnicite, uspeav da gi podviàm da me pratat do slednata vojna postaja.

Ponovo se dvièvme so eden del pat so koj dojdovme, potoa svrtivme na severoistok vo dolinata niz koja pominuva patot od Vojusa za Janina i toa od ona mesto kade se odvojuva edna pobo~na dolina vo pravec Istok. Imavme golem uspon pred nas dodeka po dva ~asa sti-gnavme vo mestoto Kula Pantaloni, kade moèv da gi ostavam svoite umorni ili mo`da leni vojnici, a so obyir da ni{to ne moèlo da se dobie za jadewe, mu narediv na zaptija bez za-drùvawe da me vodi ponatamu.

Se najduvavme na edna prili~no mala, ama dolga visoravnina koja nosi slovenski na-ziv ′Polica′ (dolina) niz koja protekuva rekata Vovusa. Nea ja oram~uvaat visoki planini, a re~nite dolini odovde vodat na site ~etiri strani. Masivot Mecova pravi jazol za pove}e planinski venci a dolinata, koja se najduva na negoviot obod, prestavuva mesto na vkrstuva-we na karavanski pati{ta od Makedonija prema Epir od edna strana i od Albanija prema Tesalija od druga strana.

Gotovo vo sredi{te na ovaa nizina i vo blizina na ru{evinite na gradot Beratoria (nastanalo od Imperatoria) se najduva dobro poseten an, na okolu 1,15 ~asa od Pantalonija. Nedaleku odovde e edna kula so pogolem broj vojnici.

312 Zagora bilo samo tn.slovensko. Zatoa Vlasite drugo i ne moèle da bidat osven samo tn.slovenski. Sledi na ovoj jazik moèl da razgovara Bogot kako so |avol, oti ovoj bil naroden, a gr~kiot i roman-skiot samo slu`beni i crkovni. Isto se slu~ilo i so jazikot na Kiril Solunski, oti Bogot se obra}al na aramejski, koine i latinski.Pa zatoa samo tn.slovenski jazik e etni~ki, a nikako gr~ki i romanski. 313 Ovie tri sela, {to vaì i za drugite, se na tn.slovenski jazik. Grcite, Albancite i Vlasite velat, nivniot jazik bil pelazgiski, a ovoj bil tn.slovenski. Sledi na isti prostori ne moàt da ìveat ~e-tiri narodi: tn.Sloveni, Grci, Albanci i Vlasi. Tn.Sloveni imaat jazik na Belci, Grcite na Belci i Crnci (Semiti) i Albancite so Vlasite trorasni: Belci=Pelazgi, Crnci=Semiti a i Mongoli=Gegi. 314 Bidej}i gr~ka i romanska dràva nemalo do so 18 vek, a gr~kiot i romanskiot jazik se od 19 vek, ni-kako porano, odroduvawe na Belcite=Pelazgite od pelazgiskiot=tn.slovenski jazik zapo~nalo samo od 19 vek, nikako porano. Ova se potvrduva i so navodot, site prostori, za koi vo knigata pi{i avtor-ot, bile pod narodnata=bulgarnata Ohridska arhiepiskipija so tn.staroslovenski jazik, za avtorot st-arobugarski. Tokmu zatoa poimot Floro na romanski bil samo od 19 vek,{to vaì i za drugi,a i gr~ki. 315 Se potvrduva,nemalo nacionalni obleki, tuku tie bile geografski i razli~ni od visinski razliki. Toj veli: ″Bugarkite vo Makedonija″ Toj nikade ne ja spomna narodnata=bulgarna Ohridska arhiepi-skopija pod koja bila seloto Atina, makedonskata dorska Sparta, makedonski Epir so svoja Albanija... 316 Sekade,kade nemalo dovolno voda,nemalo dovolno uslovi za navika na miewe i kapewe,ni{to drugo.

78

Bidej}i se odmorivme za ru~ek, mu dadov da se dovede zapovednikot od kulata i go za-moliv za pratewe za Mecova koe e oddale~eno okolu 2 ~asovi. Okleval da mi dodeli vojnici bidej}i nema takvo nareduvawe, osven toa mu e potrebna cela posada zaradi za{tita na no-madskite stada vo blizina koi stalno gi voznemiruvaat razbojnicite. Ne pomognale ni mol-bite ni zakanite. Moravme da odlu~ime sami da go prodolìme patot, iako ova podra~je bi-lo mo{ne opasno.

Voop{te ne bilo te{ko da se pronajde patot. Se dvièvme vo jugoisto~niot pravec do kraj na dolinata, kade se najduva nekoja kula, a potoa uzbrdo prate~kiot pat za Mecova, vo koja stignavme bez nezgodi.

12. MecovaMecovaMecovaMecova317317317317 (ar. Mnn~u) i pat za Janina (ar. Mnn~u) i pat za Janina (ar. Mnn~u) i pat za Janina (ar. Mnn~u) i pat za Janina (1.-3. noemvri) Kaj anxijata Agrivua pronajdov eden àlosen dobar sme{taj. Neposredno po moeto

doa|awe ve}e se pojavila policijata raspra{uvaj}i se otkade doa|am, {to sakam, itn. Upa-dlivo im bilo deka sum do{ol bez vojnici i bidej}i gr~kata granica e mo{ne blizu a Meco-va so svojot kastel vaì kako va`na to~ka na granicata, se veruvalo deka prema sekoj stra-nec mora da se bide dvostruk obazriv.

Kajmakot koj ja reprezentira najpove}e civilnata vlast, odma pobaral u{te istata ve~er da dojdam vo poseta, {to odbiv uz izvinuvawe deka premnogu sum umoren. Glasnikot se oddale~il, ama nabrzina ponovo do{ol i gi pobaral moite ispravi, koj naskoro potoa gi vr-atil. (Se gleda, Germancite bile premo}ni. Sledi premnogu odgovorni za tragediite, R.I.)

Odvaj stanav slednoto utro a ve}e se pojavile komandantot na utvrduvaweto so po-ve}e oficeri, se izvinale {to do{le taka rano i izvr{ile uvid vo moj paso{ i pismo so pr-eporaka za Janinskiot valija. Odma pobaral da go napu{tam Mecova, najprvo da odam vo Ja-nina, da pobaram i donesam dozvola na boravok i tek potoa da dojdam. Odgovoriv deka imam pravo sekade da se zadràm bidej}i moite ispravi se vo red i deka gradot nema da go napu-{tam pred {to potpolno ne gi zavr{am svoite raboti, {to }e bide za dva do tri dena i samo sila bi me odvratila od ova. Po toa, komandantot mi zabranil ni{to da snimam i za sebe os-tavil eden ~au{ so zadatok vo tekot na mojot prestoj da ne me ispu{ta od vidot. I policija-ta budno motrela na mene.

Podocna go posetiv kajmakot koj navistina me primil mo{ne qubezno, duri mi dal dozvola za fotografirawe bidej}i mu objasniv za koja namena }e gi koristam. Me|utoa, moj-ot nerazdvoen pratilec me zamolil toa da ne go pravam oti, inaku, }e ja izgubi svojata ra-bota. I ovde, kako i na drugite mesta, moèv da posmatram kako civilnata i vojnata vlast se neprijatelski nastroeni edna prema druga, ili stoele duri vo napnati odnosi.

Go posetiv komandantot na kastelot, zaradi qubeznost, i na{ razgovor se odvival taka glatko kako da sme najdobri prijateli. Me|utoa, ipak ne mi uspealo da izdejstvuvam do-zvola za fotografirawe. Osven toa, vremeto bilo taka lo{o da stanot ne go napu{tiv, ve}e se pozabaviv so zapi{uvawe na folklorniot materijal. Utroto, naime, bila gusta magla, ko-ja podocna prerasnala vo do`d, te napraviv kratki poseti na nekolkumina predzemlivi trg-ovci i bev kaj arhimandritot kogo, inaku, ovaa zaednica ima pravo da go bira i koj stoi ne-posredno zad Patrijarhot a ne zad vladikata Janinski.318

Mecova, ili kako aromunskoto naselenie kaùva: ′Mi~u′, e edno grad~e od 700 ku}i (ist podatok naveduva Lik) koj ipak popoleka gi gubi svoeto naselenie od razlozite koi na-pred se navedeni. Negovata polo`ba, na strmiot planinski obronok, e pitoreskan a kastel-ot koj leì na {lunkovata stena kako da is~ekoruva od ova grad~e. Glavnata ulica se prov-lekuva niz grad~eto vo prili~no ravna polo`ba. Vo kolu se sleze od ovaa ulica, mora da se iska~uva ili preskoknuva da bi se do{lo do ku}ata koja se najduva bo~no od nea.

317 ″Aromunski naziv na ova mesto ne smee da se poistoveti so imeto na italijanskata reka ′Mincio′, tuku e ponajverojatno nastanal od slovenskiot zbor ′MAÔVO′=Medvednik,pri {to ′A′ postanuva ′in′ (grinda), ′`′ postanuva ′un′→sporedi Nonte-Nunte (kako se kaùva vo nekoi sela na Vlahomeglen). Se-ga{niot gr~ki naziv (′=usred planina′) e sme{en″. Sme{no e i tolkuvaweto na avtorot kako Germanec, zatoa {to a=a, nikako a=in, in=in tn.slovensko, denes i germansko. Pak, un=in, a `=g=k...Sledi Min~u na latiniziran tn.slovenski=ilirski=venetski jazik vo Italija i Vla{ka (Romanija) so brigisko u... Inaku Italija i Romanija se so balkansko poteklo. Zna~i, trakisko i ilirsko,vidi Herodot a i drugi. 318 Se gleda,postoi samo Carigradski patrijarh, ni{to atinsko. Pokraj nego, bila i Romanskata crkva. Me|utoa, avtorot potvrdi, crkvite na Ohridskata arhiepiskopija vo Makedonija...bile pod Carigrad.

79

Impozanten e pogledot na visokiot planinski venec koj se najduva na sprotivnata strana na koja moàt da se raspoznavat turskite i gr~kite postai od koi patot vo {irokite krivini vodi vo dolinata. Nasproti Mecova, ama na ne{to poniska nadmorska visina, se na-jduva maloto mesto Anilino (ar. Kjare, te. ′meso vo senka′) so 80 ku}i, ~ii ìteli isto taka se Aromuni.

Naselenieto voglavno se bavi so sto~arstvo a mo{ne malku zemjodelstvo i posredu-va kako keraxija vo soobra}aj izme|u Epir i Tesalija. @enite izrabotuvaat tepisi i pred-meti od volna. Pogolemiot del na ovde{nite ma{ki se najduvaat na strana. Nekoi od niv se obogatile rabotej}i kako trgovci, na primer Averof, koj gi zarabotil svoite milioni vo Rusija, potoa Sturnar i To{ica od koi i na koi se zasnivaat dobro~initelskite zadu`bini koi donesuvaat bogat blagoslov na rodniot grad vo vid na azil za stari i rabotno nesposo-bni a isto taka sluàt i za besplatna distribucija na lekovi na siroma{nite ìteli. Od ova bogastvo isto taka se izdrùvaat nastavnicite i {kolite. Prvobitno bilo zamisleno ovde da se podigne i eden ′Politehnikum′, ama od podozreweto na turskata vlast ne dale do-zvola taka da cela zamisla se preselila vo Atina, kade mu e mesto uz ostanaloto na rasko-{nite gradeì. I ovde i na drugi mesta bogatite lu|e se predani na helenizmot i rabotele za nego. Uprkos na toa i uprkos na {kolite koi postojat so godini, gr~kiot jazik u{te ne prodrel;319 masa naselenie i bogata{ite ne go prifatile, tie govorat aromunski (romanski, R.I.), i ima dovolno postari èni koi voop{to ne umeat da govorat gr~ki.

Izgleda deka nedavno e otvorena nekoja rumunska {kola, ama sumwam deka tamu }e uspee da osvoi ~vrsto tlo.320

Vo nedela 3. noemvri go napu{tiv ova mesto po izgladenata rasprava izme|u mojot sluga i kr~marot koj baral besramna cena. Rado go plativ ona {to go baral oti go `rtvuval dobar del na svoeto vreme, ama, ipak,mu dadov sovet da go promeni natpisot na svojata firma od ′Agriva′ vo ′Akrivoc′ (=′skap′). (Agriva=a griva, Akrivoc=a krivo c, skap=s kap, R.I.)

Komandantot mi dodelil petmina izbrani, sna`ni Albanci, osven toa mi se priklu-~il begot od Janina so svojata sluga vra}aj}i se od obilazokot na svoite imoti po Tesalija.

Pe{ki se spu{tivme vo dolinata dvièj}i se po patot koj go omeknal do`dot koja pa|ala pominatite dva dena. Na sprotivnata strana na dolinata se gleda malo aromunsko se-lo Vutunosi. Tek toga{ mi postanalo jasno zo{to Aromunite imaat {licevi na dolniot del na svoite kaputi. Naime, vo ovie prorezi se zavlekuvaat kraevite na kaputot kako ne bi mu go ometalo dvièweto uzbrdo i nizbrdo po blato. Na ovoj dolg pat vo dolinata trgnale i ne-koi èni so korpi polni so ve{, da bi tamo bi go operile.321

Gustata magla ja pritsnala dolinata i ja smalila vidlivosta. Edino {to moèv da vidam bilo mno{tvo drva so igli~esti listovi i nekoj vid hrastovi uz patot. Ne{to poni-sko se pojavilo i platani. Negde okolu 40 do 50 pati moravme da go pogazime nadojdeniot po-tok a potoa se dvièvme po koritoto na rekata. Na po~etokot, vojnicite se drèle na breg-ot, ama bidej}i zaostanuvale so toa {to se odelo so zaobikolni pati{ta, ipak morale da se natopat vo ladna voda za nas ponovo da bi ne sustignale.

Po 21/2 ~asa stignavme vo Triahanija kade moravme dolgo da ~ekame site da se sober-at. Vremeto se razubavilo i svetelo toplo Sonce.

Pominavme kraj eden dolg karavan koj prenesuval vino od [atista vo Janina na toj na~in {to kowite imale na sebe po dve kozi me{ini napolneti so vino. Po 31/2 ~asa bevme

319 Helenizmot bil germansko delo na Drojzen, period po smrtta na Aleksandar Makedonski, a samo po nego bil Ptolemejoviot Aleksandriski jazik koine. Toj bil pove}eboèn=helenski.Koga nego vo Ale-ksandrija go prifatile Evreite, i tie stanale Heleni. Heleni bile pove}ebo`cite na Peloponez, a i Rusite... Katolicite kako nevernici Pravoslavnite gi vikale Heleni, a Pravoslavnite Katilicite pagani. Me|utoa, Elacite do so 19 vek ne bile Heleni, niti Grci, tuku samo Romejci, so glaven grad Konstantinopol, bez va`nost na seloto Atina.Avtorvite Aromuni, vsu{nost, Vlasi=Ov~ari, bile sa-mo Romejci, a Grci kako pripadnici na Carigradskata patrijar{ija.Pak, sé do 1767 godina bea Bugari. 320 Od Balkanskiot Poluostrov se odelo vo bogatata Vla{ka (Romanija), kade se prifatilo i nivnoto poteklo..., u~ej}i go romanskiot jazik kako svoj. Isto taka, se gradele i romanski {koli. Me|utoa, vo 19 i 20 vek nemalo makedonski {koli, a Makedoncite so mileniumi govorele na svoite govori...Ova ne bilo so Vlasite,vla{kite prostori bile tn.slovenski,site Vlasi isto ne go znaele romanskiot jazik... 321 Vutunosi=vutu nosi: vutu=vu~u nosi=nosi; pa vu~u=vu~e=vle~e, zeuka=zelka, u=l. Stoi zavlekuva...

80

vo anot Balduni, koj se najduva vo blizina na ustieto na rekata od Mecova i Zagora, i koja ottamu te~at pod edno ime Arta vo pravec Jug. Od nekoga{niot most,koj e vcrtan na kartite, ostanale samo tragi.(Balduni=bal duni,Arta=a rta,vrta, ′rt=′rt=′rtka, ′rti=poteruva, R.I.)

Osven patot so koj se dvièvme, postoi u{te eden pat koj vodi preku brdo vo Mecovo so koi lu|eto se dviàt samo vo zima pri najlo{ite vremenski uslovi ili koga ekstremno e visok vodostojot na rekata vo nizinata.

Idejata za uàsniot izgled na ovoj pat go dobivme toga{ koga moravme da trgneme ponatamu od anot Balduni bidej}i ne moèvme da dobieme ni{to za jadewe i koga dospeavme na visinata, nekoj ~as vreme po zadniot an Drisko. Pove}e otkolku edna{ moravme da sjava-me da bi im go ovozmoìle na kowite usponot preku terenot omeknat od do`d koj postanal izuzetno gladok. Koga, kone~no, po nekolku golemi napori, stignavme vo anot se smeevme sa-mite na sebe, kako izgledavme. Ne samo na{ata obleka da bila sosem vla`na i vkalena, tuku ni licata ne ni bea po{tedeni. Ovde dolgo se zadràvme da bi se odmorile po sedum~asovno-to javawe. Vojnicite poku{ale da se prestavat vo edna sostojba, ama bak{i{ot i bogatoto jadewe napravile brzo da se raspoloàt. Se oprostiv od niv bidej}i mi ostanalo u{te da se spu{tam niz edna strmina bez {uma i da go posetam eden del na ezeroto, kade pove}e ne mo-rav da se pla{am deka }e bidam napadnat.

Od ovaa visina se uìva vo predivniot pogled na Janina i ezeroto so ostrovo koe se presijalo na Sonce. Na ju`niot kraj na ova ezero pominavme kraj mestoto na koe istekuva ezerskata voda i gi dviì trkalata na edna vodenica survaj}i se, potoa vo dlabinata, ponira vo podzemnite kanali dospeva vo Arta. Bev zaprepasten koga na so~nite zeleni pasi{ta do-l` bregot pronajdov mno{tvo proletno cve}e i gi slu{nav kako pti~kite cvr~at. Od visi-nata od koja se spu{tivme, najgolem broj na stebla ostanal bez lisja, a toga{ drvata ne ob-raduvale so svoite najubavi, esenski, ukrasni boi. Ova mora da zapadnalo za oko na aromun-skite razbojnici koi oblasta Janina vo svojot taen jazik ja narekuvaat ′Gradina mare′ (=′gole-ma bav~a′).322 Vo ovie bav~i vidov lijander vo cvet i ruà. Ama ne e sekoja godina vremeto vaka blago, kako {to bilo toga{. se slu~uva duri ezeroto da zaledi, a samiot ve}e nekolku dena podocna morav da se {titam od stud loèj}i }umur. Vo kas prijavavme vo dolinata i vlegovme vo gradot, a otsednavme vo anot koj begot mi go prepora~al.

13. JaninaJaninaJaninaJanina (4.- 17. noemvri) I ovde, kako i vo Mecova, imav dosta peripetii so policijata. So Epir vladee op-

sadna sostojba i zatoa se izrazito obyirni prema strancite. Duri ni pismoto na valijata so preporaka na Minsterstvoto za Vnatre{ni raboti vo Konstantinopol ne pomognale da se po{tedam od razli~nite soslu{uvawa, tuku mir mi obezbedil energi~noto zavzemawe na av-striskiot konzul.

Mi bil potreben podolg prestoj da bi gi razvil svoite fotografski plo~i i da bi gi vnel svoite zabele{ki vo dnevnikot, te zatoa pobaram mesto bu~en i nelagoden an priva-ten stan i go najdov vo severniot del na gradot vo ku}i~kata so bav~a, kade istovremeno bi-la i {tala za mojot kow.

Vo ovoj grad ima eden ili pove}e lokali vo koi za malku pari moè da se dobie do-bro jadewe i izvrsno vino. Vo gostilnicata vo koja obi~no sum navra}al duri se odoma}ilo edno germansko- ~e{ko dru{tvo od Zonenberg,323 a nego go ~inele {est gospodini i sedum dami. Tie vo ova grad~e, koe e zatvoreno od svetot i koj strancite go posetuvaat mo{ne re-tko, uspealeda vnesat svoi germanski melodii324 i sekoja ve~er se najduvaat brojna blagodar-na publika sostavena od hristijani i muslimani. Tie samo vo mala mera se vi~ni na gr~ki jazik, ìveele izolovano vo edna iznajmena ku}a i za nekolku nedeli nameruvale da odat po-natamu- na Krf.

@itelite na ovoj grad od ìva trgovija se sostoi od Grci, muslimanski Albanci i Turci i broi okolu 17.000 du{i. Jazik na sprazumuvawe e gr~ki so koj govoro dobar del mu-slimani vo svoite semejstva.(Muslimani=Turci.Albancite bile Turci i po 1950 godina,RI)

322 Spored Vajgan, Albancite i Vlasite bile ″bra}a″. Tokmu zatoa Albancite i Vlasite bile razboj-nici.Sledi tie pokraj ov~arski narod,da se razbojni~ki.Niv ne im e potreben jazik:Gradina=gradi n a. 323 Sonnenberg=Sonnen berg:Sonn-en,son=sont=sonte=sonce,berg=berg=breg,son~evberg,berg=brg=Brigi. 324 Germanski melodii ~e{ki polki, od polk=Volk, polkovnik koj vodi narod=hora: volk=volg=volgar.

81

Mi pokaàle kako kuriozitet eden musliman koj pripa|a na nekoja sekta dervi{i i koj osven svojot {irok kaput ni{to pove}e nemal na sebe, a lutal po ulicite na gradot kako prosjak sluèj}i za veselewe na mladeòt.(Dervi{=der vi{:deri vi{i=visi,zlo~inci,R.I.)

Vo ne{to povisokiot del na gradot, koj se vika kastron, ìvee eden {panski Evre-in. Aromunskiot element e mo{ne slabo zastapen, ima odvaj 50 semejstva. Najbogati gra|ani se aromunski trgovci Pareski i Mekjo, ~ii deca pove}e ne se vi~ni na aromunski jazik.325 Site filigranski rabotnici kako i nekolku ~evlari, sedlari i bakalini se lu|e od strana koi se doselile vamu od Mecova i Siraku. (Siraku=siraku, kondur=kon dur..., R.I.)

Dodu{e, ovde postoi edna rumunska gimnazija, bar samite taka se vikaat, so tri na-stavnici i 22 u~enici, ama site u~enici se od strana, toa se aromunski deca ~obani koi vo ovaa {kola pronajduvaat stan i hrana.326 Imotnite Aromuni od Zagora i od Mecova gi ispra-}aat svoite deca vo gr~ki {koli od vremeto na padot procvetala gimnazijata od Moskopole, i vo nea pokraj 500 u~enici, se najduvaat i 50 Aromuni. Ova mi go soop{til direktorot na {kolata koj e {koluvan vo Minhen, inaku e Bugarin od Serez.327Ovoj gospodin bil dovolno po{ten da gi nare~e Vlasi (no ne Aromuni=a romuni, R.I.), {to inaku ne e slu~aj so gr~kata strana koja se ustegnuva da go koristi ovoj izraz, ve}e gi narekuva ′vlahofonski Heleni′.328

Voop{to zemeno, odnosot izme|u aromunskite nastavnici i gr~koto naselenie ne e taka neprijatelski zao{tren kako vo onie oblasti vo koi nema Grci, tuku postoi gr~ka pa-rtija, kako {to e slu~aj vo Bitola, na primer. Tamu nastavicite nemaat pristap vo semejst-vata so drug~ie raspoloènie, dodeka ovde ne se odviva samo qubezniot odnos, tuku prija-telski. Uzrokot na ova e verojatno procenata deka aromunskiot element vo Epir ne moè da go zagrozi gr~kiot.329

Samiot grad ne nudi ni{to interesno, oti nema nekoja minatost. Prv koj ovo ime vo svetot go vnesol bil Ali Pa{a Silni. Narodnite pesni i tradicii330 raskaùvaat za smeli-te i svirepi potvati na ovoj ~ovek koj znael kako so svojata energija i svirepost, so svoeto lukavstvo i mudrost, svojata li~na hrabrost i umeewe vo vojuvawe treba da ja drì cela zemja vo pokornost i da so svojata ~eli~na tupanica pla~ka zaradi li~no bogatstvo. So ne-govata pojava i deluvawe do{lo do potpolna presvrtnica vo odnosot vo Epir. Bile odzeme-ni site slobodi za koi znaele albanskite i aromunskite br|ani,331 a po nasilnata smrt na ovoj tiranin, Turcite go prevzele negovoto nasledstvo i ja drèle zemjata so svojata sila isto taka ~vrsto, kako {to i toj samiot go pravel.

Dodeka nivnata vlast stoi na slabi noze vo Sredna i Severna Albanija i prinudno se odrùva samo vo ramkite na verska zaednica, dotoga{ taa stvarno vo Ju`na Albanija, vo Epir, ja dràt vo svoite race i energi~no ja sproveduvaat.

Polo`bata na ovoj grad e najubava koja ~ovek moè da ja zamisli. Se protega so za-padniot breg na ezeroto, mu prethodi tvrdinata so xamija ukrasena so dve minareti, se ~ini so najubavata pozadina na gradot so visoki planinski zadgrb otkade so pogledot moè da se obfati i ezero so ostrovoto, dodeka Pindskiot lanec so svoite o{tri vrvovi se ograni~uva na horizontot prema Istok.

325 Vla{kite prezimiwa bile tn.slovenski. A nivnite vla{ki=tn.slovenski deca ne znaele romanski. 326 Avtorot i negovite Germanci ne se ~esni. Toj veli Grci, no nikade ne veli Romanci, tuku Aromuni. 327 Vo Elada otsekoga{ se govorel samo pelazgiski=varvarski=tn.slovenski, {to bilo i sé dodeka vo Elada ne do{le Bavarcite. Dotoga{ slu`ben jazik bil koine, a so Bavarcite koine i germanski, no ne bavarski, koj ne bil razbirliv so pruskiot na Drojzen i Vajgand. Za vreme na Drojzen nemalo Germani-ja, a za Vajgand imalo... Grcija bila sozdadena vo 1830 godina. Bavarcite vo Minhen obrazuvale Mladi Heleni, i prvi Mladi Heleni bile Bavarcite i Avstrijcite. Bavarcite dale nalog da se sozdade gr~ki jazik, a nego go sozdal Korais vo 1850 godina vo Paris, a toj (katarevusa) bil vklu~en vo 1868 godina. A i ovde stoi Minhen. Vidliv e zlostorot na tn.Germanci.Tie se vme{ale vo Bugarija,ama i vo Albanija. 328 Ne se raboti za Aromuni,tuku Vlasi=Vlahi=vlaki=vlakni.Bidej}i Bavarska od Elada bila proter-ana,a vo nea do{la Anglija,pruskite tn.Germani se odlu~ile da sozdadat pruski Aromuni.Ova bilo po-radi toa {to Avstrija so Rim zamislile da ja sozdadat Albanija. So Romanija imal vrska duri Hitler. 329 Bidej}i von Elada nikoga{ nemalo Eladci, sé bilo za carigradski Grci i bukure{tanski Romanci. 330 Pesnite i tradicii bile makedonski, no ne vla{ki i albanski. Albancite bile muslimani=Turci. 331 Na Abancite toj im e nacionalen heroj, kako sprotvnost {to avtorot za nego pi{i. Tie se balisti. Me|utoa,bidej}i toj bil od Janina,a Janina ne e vo Albanija, toj ne bil Albanec. Epir bil makedonski.

82

Isto taka se isplati vozeweto so ~amecot po ezeroto koe e mo{ne bogato so riba, na koe ima vodeni ptici na site vidovi koe im pruà dobri mesta za izleguvawe na mladite, na bregovite obrasteni so {a{a i {evar. Na ostrovoto leì edno selce ~ii ìteli se bavat so ribolov i doveduvawe voda vo gradot. Bidej}i ovaa ezerska voda e nepogodna za koristewe kako pie~ka voda (so obyir na zamo~varenata nizina na Sever), taa kako pie~ka voda se ko-riti onaa od izvorot na isto~niot breg na ezeroto,vo podno`jeto na brdoto i vo samata bli-zina na ostrovoto. Od ovie izda{ni izvori vodata se prefrla vo bav~ite. Ova mesto se vika ′Dobrodova′ {to vsu{nost e permutacija na slovenskiot zbor ′dobra voda′.332 I navistina, ovaa voda e mo{ne dobra, a temperaturata i iznesuva 10° R.

Isto taka, go posetiv manastirot na ostrovot koj romanti~no e naslonet na stenite i gotovo skrien vo visokite kro{ni na drvata. Vo nego se pokaùva sobata na prviot sprat vo koja e ubien Ali Pa{a. Brojnite dupki na podot (vo kolku se vistinski) pokaùvaat deka mnogu hitci se ispaleni odozdola pred {to po~initelite se osudile da vlezat vo sobata na onoj od kogo se pla{ele i kogo go smetale nepovredliv.333

14. Siraku, Kalarites i manastir KepineSiraku, Kalarites i manastir KepineSiraku, Kalarites i manastir KepineSiraku, Kalarites i manastir Kepine (17.- 19. noemvri) Vo Janina go zateknav mojot baga` koj go isprativ od Bitola po eden keraxija. Sega

se najdov vo neprilika kako }e bide ponatamu. Da go ispratam vo nekoe mesto na bregot a ot-tamu so morski pat za Atina mi se napravilo premnogu komplikuvano i opasno, taka da od-lu~iv da najman kow i da na nego go natovaram bagaòt smesten vo dva sanduka. Videj}i vo me|uvreme, i paso{ite se dovedeni vo red moèvme da trgneme vo nedela, 17. noemvri, okolu 06 ~asot. Nas ne vodel eden suvari.

Iznad ezeroto leèl gust sloj magla, vozduhot bil osetno laden a zagrièniot po-gled mi lutal po visokite planinski lanci na Pinda koi morav da gi pominam da bi dospeal vo Tesalija. Bidej}i bevme snabdeni so }ebina i topla obleka a snegot u{te sekoga{ ne pa-dnal, veruvav deka smeam da se osudam na vakov potvat. Inaku, ionaka bi moral da odustanam od posetata na selata na goren Aspromotamos.

Bidej}i site dobro javavme naskoro zad nas ja ostavivme plodnata ravnica, koja se {iri na Sever na ezeroto, a potoa so ~ekor prodolìvme da javame uzbrdo prema vrvovite koi ja odvojuvaat dolinata Arta od Janinskata kotlina. Kaj nekoj izvor go prestignavme eden Aromun koj ni rekol da patuva za Siraku ama vo tekot na mar{ot od nas se odvoil, bid-ej}i nemal paso{ i se pla{el od suvarijata sakaj}i nezapazeno da premine preku granicata. Vo blizina na seloto Kondovraki i kaj usamenata crkvaSv.Paraskeva malku se zadràvme da bi go precrtal eden natpis koj se najduva vo vyidaniot kamen- pe{~anik. Vo desnata, gorna ~etvrtina na kamenot stojat isti onie slova koi ~esto sum gi gledal po Makedonija vtisna-ti vo lebovite: /S. H. NIKA (Isus Hristos pobeduva) (Neistoglasno: NIKA=NIKA, R.I.)

Poradi nagibot padinata se spu{tivme pe{ vo tesnata dolina Arta, samo rekata ja pominavme preku eden kamen most i se vlogorivme kaj bliskata vodenica da bi ru~ale. Da bi stignale na odredi{te ni bilo potrebno u{te 51/2 ~asa. Ne{to ponisko od ova mesto rekata sebe si probila pat niz stenite sozdavaj}i mala, neproodna klisura so vertikalni strani.

Potoa se dadovme po opasniot pat prema visovite koi na nekoi mesta preo|a vo ska-li, a na vrvot se iska~ivme vo samata blizina na anot kaj seloto Polahori . Ku}ite, ili po-dobro re~eno kolibite, na ova aromunsko selo mo{ne se razfrleni i ostavaat vpe~atok na ubogosti.

Ovaa oblast postanuva se pove}e diva i usamena, a na ovoj stenovit teren vegetaci-jata biva se pooskudna. Pominavme pokraj vistinskoto pole od {qunok i oblutki koi nasta-nale od materijal na obru{enoto brdo. Kako {to se gleda, patot ~esto moral da ja menuva sv-ojata trasa, bidej}i sekoga{ nanovo se vr{i obru{uvawe. Dodeka javavme, a zad mene sluga, primetiv edna masa steni koi pretej}i se nadvisuvala iznad nas i rekov deka naskoro }e pa-dne. Odvaj pominavme pokraj toa mesto koga se slu{nala sna`na tutwava i prasok koi gi pr-ivlekle na{ite pogledi. Cela ova masa se sru{ila i go zakopala toj del na patot. Pomalite kamewa letale prema nas pri {to eden takov udril so golema brzina vo sandukot koj go no-sel posledniot kow, se odbil, na sre}a, od nego i padnal na strana. Odma se podignal visok

332 Bidej}i za Vajgand Albancite i Vlasite bile ″bra}a″,a na albanski dobar e mir, tie se samo izrodi. 333 Bidej}i toj bil Epirec, a kako Musliman=Tur~in, negovi sozlo~inci bile zlo~incite Skiptarite.

83

stolb na ~ad kako kula vo vozduh, a jas samiot so uàs pomisliv na sudbinata koja nas bi ne zadesila samo minuta podocna da pominuvavme na ova mesto.334

Koga stignavme vo Siraku, ne pra{ale dali osetivme zemjotres koj se slu~il vo 15,30 ~asot. Toa zapravo bilo vo ona vreme koga se sru{ila stenata. Najprvo veruvav deka onaa tu-twava e protolkuvana kako zemjotres, ama podocna se uveriv deka taa ne moèla da se oseti na taka golema oddale~enost pri obru{uvawe na ona masa stena, tuku deka bilo obratno, te. zemjotresot go predizvikal nejzinoto sru{uvawe.

Naskoro stignavme vo regionot so ~vrsti varovni~ki steni so vertikalni yidovi vo koi patot e prosto vrezan a na posebno opasni mesta e snabden so ivi~waci od ~vrst kamen, taka da ne postoela opasnost niti za javawe niti za ìvotnoto. Samo ponekoga{, patot po-stanuva problemati~en mal, taka da ne moè da se mimopomini so natovareno ìvotno od sprotivniot pravec. Na{iot voda~ upravo od ovie razlozi ispu{tal blagi povici na vakvi krivini da mo`niot kowanik bi go predupredil i obavestil. Patot, potoa, postepeno se {i-ri i nas ne dovel vo edna pomala ravnica, kade se najduva crkva, a prisustvoto na selanite kaùvalo na blizinata na seloto. Na prevojot, koj se najduva na sprotivnata strana, se gleda seloto Kalarites i Macuki za koe se raspra{uvav kaj na{iot keraxija. Mi gi navel nivnite imiwa i prodolìl na aromunski jazik deka edna ′|auresk′ (gr~ko) a Siraku ′domnesk′ (tur-sko). Na na{iot suvarij odma mu padnalo vo o~i deka e pogre{no i go ispravil: ne ′|auresk′ tuku ′grecesk′ bi moral da kaè. Vo op{to ne slutivme deka suvarijot razbiral aromunski, a mo`da upravo toa bil i razlog {to go izbrale za na{ pratolec.Ovoj Tur~in imal istan~eno ~ustvo za toa, kako i keraxijata, deka vo zborot ′|auresk′ moèlo da leì navreda za nas, oti sme bile ′|aur′ = hristijanska pseta. (|aur=hristijanin, domus=sviwa, R.I.)335

U{te edna{ patot se stesnuval i se provlekuval pokraj provalijata kade odedna{ go vidovme Siraku preku patot koj ni izgledal kako da e prikovan na stena. Ostanav da stojam mo{ne iznenaden, oti nemoèv sit da se nagledam na ubavi, stameni ku}i vo ovaa kamena di-vina, kade najmalku se o~ekuva (Vidi slika vo tekstot). Pred {to se vleze vo samoto selo, mora da se premine most ispod kogo vodopadot se obru{uva vo dlabinata.

Na zajduvawe na Sonceto vlegovme vo mestoto i pronajdovme dobro smestuvawe vo ku}ata na Dimitri Krustalija, trgovec od Janina, koj mi dal pismo za svojta. Na raspolaga-we dobiv ~ista i prostrana soba vo koja bil i dobar kamin koj ne smeel da nedostasuva na ni-edna od mo{ne solidno gradeni ku}i od kamen so krov od {kriqi~ni plo~i.

Aromunskata zaednica broi 550 ku}i. Gr~kata {kola, vo koja e vraboteni 3 nasta-vnici i 2 nastavni~ki, ja izdrùva cela zaednica.

Vo kolku ìtelite na ova mesto se sto~ari, toga{ tie go napu{taat zimata i odat vo dolinata kako Preveza, ama zatoa semejstvata na onie trgovci i zanaet~ii koi rabotat na strana ostanuvaat vo seloto, pri {to moraat da se snabduvaat so dovolni koli~ini ìvotni namirnici i drva, oti ~esto se slu~uva so nedeli da se otse~eni od svetot. So ponos mi ra-skaùvale deka dvajca nepoznati maì na moderna Grcija vodat poteklo od ova selo, a toa se minister Ko~eti i pesnikot Xelakosta (Zalakosta). Mi gi pokaàle i mestata na koi ne-koga{ se najduvale nivnite rodni ku}i koi sega se najduvaat vo ru{evini.336

Stariot manastir leì sosema na vozvi{enieto opkruèno so drva. Gotovo na do-lniot kraj na seloto i pokraj glavnata crkva se najduva yvonik so svoi tri yvona. Yvonata se vo Turcija se izuzetno retka pojava i ne bi smeelo da se vidat, izuzev vo aromunskite sela vo

334 Na ovaa/prethodna strana 133 e slika za ″Siraku″(=sirak u),brigisko dativno u, lo{a fotokopija... 335 Za da se potvrdi, deka vo Epir sekoga{ se govorel samo tn.slovenski jazik, a site crkvi bile na tn. staroslovenski, e dokazot {to Epir kako opkolen so morska povr{ina i tn.slovensko more, vo nego kako tn.slovensko i morsko jadro ne moèlo da se govori na drug jazik osven jazikot na Belcite, tn. slovenski. Istoto se slu~uva so tn.domovina na tn.Sloveni Ungarija i Romanija. Ungacite bile turci-zirani=mongolizirani tn.Sloveni=Belci, a Romancite semitizirani=pocrneti tn.Sloveni=Belci. I spored Vlainkata Fanija Papazoglu, Epirci bile semitizirani Pelazgi.Zna~i, samo pocrneti Belci. 336 Grci so dvorasen jazik, Albanci i Vlasi so trorasen jazik poteknale i ìveele na prostori na Be-lci so tn.slovenski jazik, kako {to 100% bil Preveza=preveza. Me|utoa, poimot Grci bilo navredli-vo ime za Makedoncite, makedonski carevi od makedonskata dinastija, na tn.Vizantija.Sledi nivni na-slednik Komnen,koj bil Brig=Brzjak, da go podigne vostanieto na moderna Grcija.A vakvi se i ovde na-vedeni dvajca makedonski Epirci, koi bile Brigi=Brzjaci.Pa ovie bile odrodeni Belci=tn.Sloveni.

84

nepristapni brda. Vo gradovite vo koi zaedno ìvee me{ano naselenie hristijani i musli-mani, potowite ne trpat yvonewe na yvona.337

Vo vtornik 19. noemvri se odzvav na pozivot da odam vo bliskoto mesto Kalarites, i ja iskoristiv prilikata toa podnevno da go posetam manastirot Kjepine. Me pratele pove}e vojnici i nekolku lu|e od mestoto, koi istovremeno mi sluèle kako voda~i. Od gorna stra-na se pribliìvme na dlaboka provalija, koja pravi granica izme|u Grcija i Turcija, potoa stignavme do mostot koj vodi preku potokot koj te~e ispod nego. Od ova mesto vodi edna ma-la ivi~na staza uz stenite, a na nekoi mesta i ispod niv, i toa taka nisko da morav dlaboko da se svitkam na sedlo kako bi pominal. Kone~no stazata se {iri i se najdovme ispred edna vertikalna, glatka stena od koja {tr~ele nekoi drveni gradeì. Na na{ite povici se poja-vilo nekoe dete koe go spu{tilo podvi`niot most koj go povrzuva maliot ispust so ovoj dr-ven grade` vo stenite. Preku ovoj most vlegovme vo manastir vklesan vo stenite koj go nase-luvaat trojca monasi i ova dete.

Pogledot od prozorot, od pripratite na manastorot e diven- romanti~en koj voop-{te ne moè da se zamisli i me potsetil na planinite i dolinite vo blizinata na Lunga vo Sredna Albanija, mada e neravnopravno osamen.338

Sigurno iljada stopi ispod nas se spojuvaat ovie dve dolini, edna od Siraku a druga od Macuka. Seloto Macuka, inaku gr~ko, leì na ista nadmorska visina kako i samiot ma-nastir koso naslonet na sprotivnoto brdo, a u{te znatno ponisko se gleda zgradata na mana-stirot Zovistiana.339Ovie planinski obronci obrasnale so `bunovi i drvja koi pravat gust, zelen pokriva~ so koj se zaodeneti, a samo na na{ata strana {tr~at glatki, crveni steni vo koi, tuka i tamu, se zavlekol tek ponekoj `bun ili koren na nekoja bilka.

Potoa posetivme mala pe{tera koja e uredena od nu`da kako crkva i vo koja ne naj-dovme ni{to zna~ajno.340 Voop{to ne bile rakopisi, ama izgleda deka gi ima vo manastirot Zovistiana, mada samata gr~ka Vlada naredila se toa da se sobere po celata zemja i da se is-prati za Atina, taka da na gr~koto tlo pove}e ne smee da se ~inat vakvi pokloni.341 Od ovaa crkva stapivme i vo pe{terata koja zapravo bila onakva da na nikoj ne mu padnal napamet na vakvo nepristapno mesto da se podigne crkva. Se snabdivme so sve}i i gi slekovme site ne-potrebni ali{ta. (Zovistiana=zo vistiniana ili zovi vistini..., R.I.)

Monasite ne pratele samo do edna lokva od koja gi zadovoluvale svoite potrebi za voda i kade obi~no doa|at zima koga e mnogu ladno, oti temperaturata nikoga{ ne se spu{ta ispod 14° R. I moite pratilci se upla{ile oti pe{terata bila takva golemina da vo nea bi moèlo da se izgubi, ama ipak me pratele i preku grebenite, koi moravme da gi presko~ime, pri {to so racete se pridrùvavme za bo~nite yidovi. Ve}e po pola ~as dojdovme do krajot na pe{terata koj bil vo oblik na niska dvorana. Na ovaa pe{tera i nedostasuva ona {to e interesno i svojstveno na varovnite pe{teri, a toa e ma{tata na ubavite tvorbi vo varo-vnikot. Cel pod e prekrien so sloj od glatka, crna zemja, debelina par santimetri, koj e pro-{aren so {trafti od pe{~anik. Nekoi drugi, koi pred nas ja posetile ovaa pe{tera, ja pr-isobrale ovaa zemja i napravile oblik piramida i tuka gi vcrtale svoite imiwa, koi pove}e ne moàt da se raspoznaat. Monasite ne umeele da objasnat koj bil posleden posetitel koj stignal do krajot na pe{terata. Obleani od potta ponovo stignavme do vlezot.342

Bez zadrùvawe prodolìvme so patot so koj dojdovme, nazad do mostot, a potoa svr-tivme uzbrdodo mestoto ′Kalarqi′ (te. ′Java~i′), koj e poznat po helenskiot oblik ′Kalari-tes′. (Kalarites=kala rites, R.I.) 337 Na minaretinata se pee na arapski dvorasen jazik, na Belci i Crnci. Duri sega so zvu~nici. Pa toa e sramno, arapskiot jazik narodot ne go poznava. Vo crkvite se peelo na koine. Bidej}i toj za narodot ne bil razbirliv, Carigrad go isklu~il od Rusija, a nego go zamenil so tn.staroslovenski jazik. Sledi site crkvi von del na Trakija da se samo na tn.staroslovenski. I ova bilo sé do 1767 godina. Se govori za crkvi, manastiri...Me|utoa, avtorot mol~i. Toj ne saka da kaè, jazikot bil ist vo Romanija i Epir. 338 Bidej}i avtorot ponatamu mol~i za jazikot, toj bil 100% tn.staroslovenski, za nego starobugarski. 339 Bidej}i imeto na manastirot Zovistiana bilo tn.slovensko, vo nego 100% bilo tn.staroslovensko. 340 Avtorot ponatamu si mol~i. Bidej}i pe{terskata crkva bila od nu`da uredena, tn.staroslovenski. 341 Zna~i, vo Elada...Tesalija, Epir, epirska bila Albanija, slu`ben jazik bil samo tn.staroslovenski. 342 Se govori za ″oblik na niska dvorana″. Pe{terata morala da bide nekoe soborno mesto, {to e ne-ophodno na vakvi planinski predeli, kade bilo preladno. Sledi taa bila soborna dvoran: sé uni{teno.

85

Ova selo broi u{te samo 300 ku}i, a vo vreme na Ali-pa{a, vo polno procvetuvawe bilo okolu 1.200 ku}i so brojni, bogati trgovski semejstva koi imale svoi brodovi koi plo-vele po Sredozemje. Ova bogatstvo ja pottiknala gramzivosta na tiraninot: samoto mesto e opla~kano i razru{eno kako mnogu pred- Moskopole, Linotopi, Nikolica- a negovite nase-lenie moralo da bega. Mnogu go odbegnale Krf, na kogo prona{le pribeì{te pod francu-ska vlast, i naskoro ja izgubile svojata nacionalnost. I dodeka denes opa|a brojot na ì-teli na ova mesto, vo dolinata raste populacijata na seloto Siraku vo koja se iseluvaat ka-ko bi izbegnale sluèwe na vojna obvrska vo gr~kata vojska.

Vo ku}ata na lekarot George Malakasija se sobralo brojno dru{tvo, me|u koi se po-javile i ′dimarh′ (selski prvak), gr~ki oficer- grani~ar i samiot turski zapovednik na Si-raku so carinskite slu`benici, i mene vo ~est mi e priredena golema gozba.343

Odu{evuvawe za Germanija, koja go dala sopruga na gr~kiot prestolnaslednik, bilo na vrvot vo toa vreme, {to e skop~ano so o~ekuvawe da bi za miraz moèlo da se dobie naj-malku Epir i Krit.344

Koga e trgnata masata, zasvirile tri Cigani (violina, klarinet i tamburica) pri {to ma{kite i ènskite (koi ne prisustvuvale na obedot) mi izvele izvesen broj na pleso-vi, kako poedine~no, taka i vo oro. Mora da priznam deka pogledot na ovie mladi ma{ki ob-le~eni vo fustaneli345 i so oru`je, koi lesno i okretno se dvièle prema taktot na ognena-ta muzika, ostavuvala sosem osoben dra`. Melodiite se poznati, ama sekoj se trudi da vo iz-veduvawe na poedini plesovi bide {to pooriginalno i da se pokaè vo najdobro svetlo na svojata okretnosti umeewe, pri {to dopa|aweto na gleda~ite samo odi na raka. Pri taa pri-lika, mora da se konstantira i deka samite muzi~ari se vneseni vo situacija, te. sami da svi-rat poìvo i postanuvaat potemeramentni koga pred sebe imaat okreten plesa~ i da na takt se pokrenuvaat i racete i nozete na samite gleda~i. Ovde moè da se vidi {to zna~i ples i kako postojat poedinci koi gi nadminuvaat na{ite baletski plesa~i i plesa~ki, ako ne po gracioznost, a ono po voigranost i istrajnost. Onoj koj saka da bide ′~one′ (marliv momak, dasa), toj nu`no mora da bide i prileèn igra~.(Buzukata bila od Peloponez,ciganska,R.I.)

Ovaa ve~era celo dru{tvo, vklu~uvaj}i gi i ciganskite muzi~ari, me pratele do sa-mata granica. Uz toa se pukalo i izvikuvalo, a ehoto ja nosel ovaa buka prema Siraku a otta-mu se odbvalo. Naki moral po istiot pat nazad so koj i do{ol, bidej}i stenite bile prolad-ni samo za pe{acite, ama i zna~ajno pokratko otkolku drugata staza.

Skalite koi se vklesani vo stenite i so pomo{ na edni merdevini se dospeva vo dla-binata na klisurite, ama isto taka i obratno.

15. Preminuvawe preku planinskiot venecPinda,Koturi,VendistaPreminuvawe preku planinskiot venecPinda,Koturi,VendistaPreminuvawe preku planinskiot venecPinda,Koturi,VendistaPreminuvawe preku planinskiot venecPinda,Koturi,Vendista(20.-21 noemvri)346 Na samoto utro na moeto zaminuvawe se pojavil turski oficer i go izrazil svoeto

àlewe {to ne moèl da mi napravi onakva ~est kako gospodinot vo Kalarqi.Sakal da bide moja pratwa eden del na patot. Koga, potoa, soznal od mojot sluga na kakov besramen na~in prevaren od strikot na mojot kr~mar, sakal odma da go strpa vo zatvor. Me|utoa, jas go za-moliv toa da go pravi, bidej}i sakal da me otprati do Kotura kade vodel svoi raboti.

Se dvièvme vo pravec Sever uz dolinata. Koga po dobra polovina ~as stignavme na granicata, kraj edna bo~na dolina, vojnicite se vratile. Oficerot ne pu{til preku grani-cata, a da ne go pogledal mojot paso{ ili proveril bagaòt, niti baral carina za kowot.

Gostilni~arot se dvièl so dva momka, te so mojot sluga i keraxija sme bile vkupno 6 osobi. Vo ova godi{no doba ne treba pove}eda se pla{ite od razbojnici. Tie ve}e se po-vlekle vo gradovite, a neretko i vo Atina, kade popoleka i na mir go tro{at svojot plen koj go opla~kale letoto. Me|utoa, koga snegot se otopi, tie povtorno se fa}aat za pu{ka i ita-at vo brdata.347 343 Malakasija=mala kasija=k asija=a sija, Asia=Azia, dimarh=di marh, dimahi=di mahi...Makedonci. 344 Pa na Krit se govorel Homerov=tn.gr~ki jazik. Vo 1913 godina Kritjanite sakale da se priklu~at kon Bugarija, ~ij tn.slovenski=Homerov jazik go razbirale, no ne gr~kiot dvorasen, na Belci i Crnci. A pa toj po 1767 godina bil koine i od 1868 godina katarervusa. Duri mnogu po 1948 godina i dimotiki. 345 Fustaneli=fustan el i: fustan=pustan=pu{tan; el kako molit-el,Aristotel=Aris (Ares) Tot el... 346 Pind-a=p Ind-a, Koturi=koturi, Vendista=vendi st-a samo tn.slovensko.Zna~i, tn.Sloveni=Belci. 347 Ruskiot car Nikolaj I i prviot pretsedatel na Elada Kapodistrijas velele, na Eladcite ne im e potrebna dràva. Tie bile samo razbojnici. Za Papandreu Elada ja sozdale sve{tenici i razbojnici.

86

Gi zapra{av moite pratenici dali nekoga{ pripa|ale na nekoja od bandite razboj-nici, a eden od niv odgovoril povrdno. Na moe sledno pra{awe koja nacionalnost se ovie razbojnici, rekol da mislam deka se Aromuni, Grci i Albanci, ama predvodnici gotovo se-koga{ se Aromuni, oti imaat svoi dou{nici vo aromunskite planinski sela i me|u ~obani-te, koi najpouzdano gi obavestuvaat koga treba da se odi na ′lov′.348

Pri vakov razgovor popoleka stignavme do gorniot kraj na ovaa dolina i trebalo u{te samo da uspeeme do prevojot, dvièj}i se so malata staza, {to za te{ko natovareni kowi nebil nimalku lesen zadatok, oti tloto bilo prekrieno so debel sloj na mraz. Sjavav da bi gi zagrejal svoite vko~aneti noze i vnimatelno go vodev kowot. Na{ite tri pratilci se odvoile da bi se po{tedele sebe vo dvièwe po brojni sepertini, po~nale direktno da se iska~uvaat uz goli, sivkasto sivi steni po koi se dvièle so neberojatno siguren ~ekor. Me-|utoa, nie ne dojdovme na vrvot mnogu podocna od niv.

Pogledot na zapadnata strana pokaùva samo goli, stenoviti visovi i odseki, dode-ka prema isto~nata strana se gledaat po{umeni planini i dolini. Koga se spu{tivme, do-{lo do pa|awe na keraxieviot kow, pri {to se raspadnal eden sanduk a moite knigi i tetra-tki veterot gi rasturil na site strani. Dodeka so Nakija gi sobirav ovie rastureni raboti (pri {to se izgubeni pesni i zborovi sobrani vo edna tetrati~ka, {to podocna go zaprime-tiv),349 i podocna gi vrativ vo sandukot prinudno vrzuvaj}i so konopci, dotoga{ ostanatite barale drva za ogan da bi ispekle meso koe go ponele, koristej}i pri taa prilika korba~ kako raàw. so ufrlawe vo ognot na nekoj aromati~en koren, pe~eweto dobilo mo{ne prija-ten, za~inski vkus.

Naskoro pobrzavme ponatamu kako nas ne bi iznenadila no}ta, taka prili~no brzo sme napreduvale niz {umata koristej}i za{tita elka. Za ova drvo mislam deka e planinski bor i poradi toa sum sobral tolku mnogu seme na ovoj vid. Ama vo Atina me podu~ile deka toa ne e planinski bor tuku gr~ka blagorodna elka ~ii uspravni {i{arki gubat semki i li-sjata ostanuvaat samo ~okaw ukrasen so edna glavica, taka taa da izgleda kako na nejzinite granki niknuvaat dolgi pe~urki.350

Dolinata,vo koja se dvièvme, ne vodela do Asprapotamos koja ja pregazivme bez ika-kvi pote{kotii vo blizina na eden napu{ten manastir. Dlabinata na vodata ne preo|a 1 m. Ottamu se gleda seloto Lepenica (vo pravec Sever) koj zimata e nenaselen.351

Tek sega za nas nastanuvale pravi te{kotii. Doovde se dvièvme po stazata na koja obru{uvaweto na materijalot ne bi imalo {tetni posledici. Me|utoa, odovde se dvièvme po edna mala staza na koja bila zaledena voda koja se slivala od brdskite strani, taka da pa-tot bil raven kako ogledalo. Mo{ne sporo sme napreduvale, bidej}i moravme da vodime ì-votni, a na nekoi mesta duri bevme prinudeni da sobirame kam~iwa i lisja, da gi nasipame po pat kako kopitoto bi imalo ~vrst oslonec. Koga se odlu~iv da trgnam niz brdoto, voop-{to nesum gi zel vakvite okolnosti taka da morav da odustanam od posetata na nekoi aromu-nski sela prema Jug. Sum imal namera {to pred da se izvle~am od ovie planini, {to nikako ne bi moèl da padne sneg.

Po deset~asovniot mar{, nave~er, stignavme vo Kotura, dodeka leto za ova razdale-~ina e potrebno sedum ~asovi. Po podolgo ~ekawe, se pojavil anxija koj ìveel vo sosednata ku}a so semejstvoto.Ni otvoril edna prizemna soba,bez iakov name{taj, vo kogo duri nemalo duri ni kamin. Bidej}i site se smrznavme, e zapalen eden doma}inski ogan, ama nas iriti-raj}i ~ad ne primoral da ja otvorime vratata i za toa vreme da pripremame obed, za koj kr-~marot ni donel nekokku jajca i ne{to mleko. Da bi ja sti{ale gladta, na sre}a usput, sme berele grozje i jadele. Pa ipak, po naporite na toj den i pokraj toa {to leèvme na zemjini-ot pod i uprkos studot, spievme sosem podnoslivo.

Sledniot den, kr~marot ni pobaral 17 franki za jajcata, mlekoto i hranata za ko-wite, {to, inaku, prema tamo{nite ceni, vkupno izneselo samo 3 franki. Ova za mene bilo 348 Sto~arstvo poznava sto~ari (govedari i sviwari) i ov~ari. Anti~kata istorija: varvari (sto~ari) i pirati. Varvari bile mirotvorci i za nauka, a piratite pla~ka{i. Vtori bile Eladcite i ov~arite. 349 Verojatno na avtorot mu trebalo za Vlasite da ima pobogat fond na svoe tvore{tvo, i toa go dodal. 350 Vo ledeno doba Evropa bila zamrznata, a Belcite se povlekle ju`no od 35-paralela, ju`no od Krit. Po postledeno doba se naselil Balkanot, od i preki nego Kontinentot. Do denes tamu ja nema elkata... 351 Avtorot ni{to ne kaùva za jazikot vo manastirot: do 1767 godina bilo samo na tn.staroslovenski.

87

ipremnogu. O~igledno ova go pottiknalo Aromunot od Siraku, koj prethodniot den taka me prevaril. Me|utoa, ovoj pat ne sakav tek taka preminam preku se, mu odràv lekcija za be-sramnoto negovo odnesuvawe, na {to toj ja sniìl cenata na 14 franki. Me|utoa, mu ponudiv 10 franki so {to toj kone~no i se sloìl.

Pronajdov eden keraxija koj bil spremen da mi go otpremi bagaòt do Vendista, taka sa onoj baga` od Siraku ponovo moèv da go vratam.352

Patot najprvo vodi malo uzvodno so tekot na Aspropotamos a potoa se vitka vo pra-vec severo-istok vo edna bo~na dolina, na mesto na koe se najduva aromunsko selo Vili~ani vo koe stignavme po 2 ~asa. Po slednite 2~asa go vidovme seloto Krawa (ar. Kornu) od 500 ku}i i Dolen so 30 ku}i,353 koi se najduvaat nekoi 45 minuti zad prvoto, na severna strana. Dvete ovie sela Aromunite gi napu{tile u{te vo oktomvri. Ovie dolini ne se napu{teni, ne poradi toa {to zimata e premnogu ladno, tuku zatoa {to i pri malite sne`ni vrneì pr-estanuva sekoj sobra}aj, taka lu|eto prosto se otse~eni i zatoa{to toga{ ne moè da se naj-de hrana za nivnite mnogubrojni stada.

Ovoj predel e bogat so {uma i protkaen so brojni potoci taka da ostava drag vpe~at-ok i potsetuva na prijatni {umski predeli na Tirin{kata {uma. (in=tn.slovensko, R.I.)354

Samo edna{ kratko se odmoruvavme, kako na kowite bi im priu{tile mal mir od po-sledniot uspon preku dva paralelni lanci na Pinda, koi ~inat vododelnica izme|u Aspro-potamos i Salamvrias. Ovie planini nebile pomalku strmi, niti pomalku visoki od onie preku koi pominavme prethodniot den. Isto taka ja ~ustvuvavme prijatnata za{tita na {u-mata do samiot vrv. Koga go ostavivme ovoj vrv zad sebe, brzo trgnavme nizbrdo, pokraj nekoe poto~e, i na krajot stignavme vo Vendista koja, ipak, e visoko poloèna. Razdale~inata od Vendista do Kotura iznesuva 7 ~asa. Isto taka sum bil zadovolen so anot koj bil podobro ureden. (Salamvrias=salam vrias=vria{; Vendis=Vindis, Vindi{=vetrovito=visoko, R.I.)

Vendista, ili kako nejzinoto aromunsko naselenie ja naziva ′Nevoden′, broi 160 se-mejstva. Pola ~as prema severo-zapad leì u{te edno aromunsko selo- Kastawa, so 250 semej-stva. Ovde klimata e daleku poblaga otkolku od onaa strana na brdoto. Na planinskite ob-ronci uspeva dobro vinova loza i izvrsen pitom kosten.355

16. Kalabaka i MeteoriKalabaka i MeteoriKalabaka i MeteoriKalabaka i Meteori (22. i 23. noemvri) Bidej}i ni e predivno vremeto, bez stud, ni o{lo na raka, za razlika od ona {to sme

trpele prethodnite denovi, go prodolìvme svojot pat niz dolinata. Se pribliùvavme na blagoslovenata nizija Tesalija so svojata blaga klima vo zimskite meseci, koi sluàt kako pribeì{te na aromunskoto naselenie na gorniot tek na rekata Aspropotamos vo koj ne do-a|aat samo stada na Aromuni, tuku i Albanci, oddaleku, duri od Debar. (=de bar=bar, R.I.)

Koga po 314 ~asa stignavme vo an Kastawa na bregot na rekata Salamvrias,356go posma-travme beskone~niot karavan koj ovde pominuva. Karavonot se dvièl od Albanija i Make-

352 Se veli imalo Sloveni. Za niv se koristat ~etiri poimi: Anti, Veneti, Sklavini i Sloveni. An-tite i Venetite ìveele vo starata era na Balkanot.Ovde stojat Vendisti=Vendis ti,Vendi. Sklavini bile oblasti, a Sklavini bile Albanija, Epir i Peloponez. A pak, Sloveni e od slovo, Bo`jo Slovo. Se kaà: ″Na Peloponez od Makedonija, vo èlezno doba, se preselile Dorite, i tamu ja osnovale Spa-rta...Do denes na brigiski=brzja~ki Dor~o e kow, a i doresta=kowska boja″. Vels veli: ″Od mnogute tainstveni obredi, {to zavladeale vo poznatata doba na Atina, bile po svoe poteklo frigisko (ako ne tra~ko)″.Vels naveduva deka frigiskiot jazik bil skoro ist kako gr~kiot i makedonskiot. Herodot pi{i: ″narodot na Atina i Atika bil pelazgiski. Eden Tra~anin tvrdel vo razgovor so eden Atiwa-nin deka tie vo minatoto bile bra}a od ista krv″. Ova ozna~uva deka narodot vo Atina i Atika bil eden, Pelazgi,kako {to bile Tra~anite.Pa Pelazgite se tn.Sloveni i pelazgiski e tn.slovenski jazik. 353 Se govori za Vlasi, koi gi imaat site brigiski glasovi i brigiskoto dativno u... Brigite vo Mala Azija ja sozdale Frigija. Brigiskiot=frigiskiot bil pelazgiski=tn.slovenski jazik, a na vakov se po-imite: Aspropotamos, Vili~ani, Kraw-a, Dolen...Spored Albancite i Vlasite, tie bile samo Pelazgi. 354 Tirinska=tir in ska,in=in:Tir bil fenikiski grad,a Fenikijcite bile Veneti so pelazgiski bogo-vi. Sledi da postoel grad Fenices vo makedonski Epir. Ama i Delvina kako Mesopotam=meso potam... 355 Vlasite poteknale od tn.slovensko mesto Vendista. Toa Vlasite ne go vikale istoglasno, tn.sloven-ski jazik Nevoden=ne voden, no nikako i na tn.vla{ki trorasen jazik. Sledi drugo vla{ko selo so ime Kastawa od kastawa=kostewa.Me|utoa,ova selo i site drugi vla{ki se na tn.slovenski,a ne na vla{ki. 356 Avtorot potvrdi deka Salamvrias=salam vrias=vria{, zatoa {to vo rekata vodata kako da vrie...

88

donija, go pominal planinskiot prevoj kaj Mecova ili kaj Kucuflena, a potoa go prodolìl patot po re~en tek na Salamvrija do mestata: Trikala, Larisa i Almira.

Nasproti anot, na polovinata na vkupnite visini na brdata, leì poslednoto, ~i-sto, aromunsko selo ôrani koe broi 30 ku}i, a od nego na pola ~as niz dolinata, se najduva u{te edno selo- êre{ koe e polaaromunsko.357

Javavme po desniot breg na rekata a podocna duri i so samoto re~no korito so mala voda, koa e mo{ne {iroko na nekoi mesta, a od leva strana posmatravme kako se izdignuva gigantska stena na manastirite Meteori.358 Odedna{ sum slu{nal iznenaden, glasen vrisok na lokomotiva.Ovoj piskav ton zvu~el vo moite u{i kako muzika. Toa bil prv pozdrav od ci-viliziraniot svet, koj dopiral do mene po sedmomese~no patuvawe po brdata na Makedonija i Albanija. (Albanija bila epirska, a Epir makedonski, {to go krie avtorot, R.I.)

Trebalo da pominime samo u{te edno malo vozvi{enie,pred {to stigneme do rekata, koga od podno`jeto na vertikalnite, mo}ni steni se ukaàl prijaten pogled na grad~eto Ka-labaka. Anot vo kogo svrativme u{te sekoga{ ne poznava luksuz na krevetite, isto taka mo-ravme sami da vodime smetka za svojata ishrana, ama i samiot pogled na postavenite masi i stolici ukaùvalo na toa deka kulturata ovde ipak uznapreduvala.

Ovaa palanka imala, za svojata golemina, mo{ne dinami~en soobra}aj, oti e posled-nata stanica na èlezni~kata trasa od Volos. Na ova doprinesuva i toa deka vo nego e sta-cioniran i eden voen garnizon. Vojnicite se oble~eni vo beli fustaneli i so dolgi dokole-nici, imaat ~ohano sako, a na glavata frigiska kapica so ki}anka, oble~eni vo ~eli od cr-vena koà359 i vo odnos na turskite nezgrapni i stari vojnici koi obi~no vo pohabana oble-ka, ostava vpe~atok na doterani, pa duri ako ne i lu|e oble~eni kako lutki. [to tie se vo sostojba da napravat vo bajkite ne e na mene da presudam, bidej}i vo Kralstvoto Grcija so-stojbata na bezbednost ne e takva da bi mi bila potrebna vojni~ka pratwa. So toa ne sakam da ka`n deka ovde ne se slu~uva razbojni{tvo (duri za nekoi slu{nav izve{tai), ama vo od-nos na onie predeli niz koi sum pominal, za Tesalija, vo sekoj slu~aj, moè da se re~e deka e sigurno. (Palanka=falanka=falanga, koja bila brigiska=frigiska, so svoja kapica..., R.I.)

Celiot nareden den se posvetiv na posetata na poznatite manastiri Meteori, pri {to me pratel Naki koj go nosel fotoaparatot. Ovie manastiri vo golema mera predivikua-at divewe na patnicite. Zadovoluvaj}i se so toa da navedam samo nekoi svoi opaski, so obyir deka Leake, Pouqueville i Neuzey, dosta toa ve}e opi{ale, a posebno {to se odnesuva osame-nite kameni kupasti brda.

Bidej}i starite izvori ni{to ne naveduvaat za ovie upadlivi tvorevini, mo{ne e verojatno deka tie nastanale vo sega{niot oblik tek vo ponovo vreme. Izgleda deka ovie steni se sostaveni od konglomerati porano se obru{ilo na edna terasa na rekata Salamvr-ias vo dolinata. Bidej}i sostojbata e neednakva tvrdost (ve}e prema svojstvo na svrzniot materijal) doa|alo do razlagawe na stenite na toj na~in {to uzdol`nite urezi se pro{ir-vale i ′listale′, za {to najdobro svedo~i priloènata slika. Se gleda edna mala stena koja se zakanuva sekoj trentutok da se obru{i, te toa bil razlog poradi {to e napu{ten mana-stirot na nea. Pokraj ovaa stena se najduva glavna stenovita masa od koja, ponovo, se odvoil eden blok (poradi popre~niot zasek) i sega stoi kako edna kamenita kupa na visina preku 160 m, koja e krunisana so manastirot Meteor. I ostanatite kameni kupi se formirale na sli~en na~in i bidej}i raspa|aweto na stenite i brzo prodolùva, od prvobitno 40 nasele-ni manastiri ostanalo u{te samo 5. Na ova ne doprinelo samo toa da po~ivaat na nesiguren teren, tuku Vladata gi zadràla manastirskite dobra, ama na monasite im dava doìvotno izdrùvawe. Taka ponajverojatno za nekolku decenija }e se zgasniat i onie malobrojni ma-nastiri koi sega se naseleni. Interesen e na~inot na koj se vleguva vo ovie manastiri, {to ne bi bilo mo`no bez merdevina, jaìna ili hodnici koi gi prokopala delumno prirodata, 357 Posledno selo, slepo selo: slep=}or=~or=ôrani, a êre{=~ere{-i; Vlasi od tn.slovenski sela. 358 Avtorot ja krie vistinata, site crkvi i manastiri do 1767 godina bile na tn.staroslovenski jazik. 359 Se kaà: ″Na Peloponez od Makedonija, vo èlezno doba, se preselile Dorite, i tamu ja osnovale Sparta...Do denes na brigiski=brzja~ki Dor~o e kow, a i doresta=kowska boja″. A ovde stoi i: ″na gla-vata frigiska kapica so ki}anka″. Zna~i, Tesalija bila brigiska=frigiska, {to vaèlo i za Pelopo-nez. Ama i za Atina so Atika. Makedoncite vo Atina izgradile teatri..., vo Rim kanalizacija...Make-donska carska boja bila crvena, a i carski crveni ~eli. A i sakoto=dolamata=dalamata, do Dalmata/i.

89

delumno ~ove~kata raka. Kaj manastirot Meteoron stojat visoki, ~vrsti merdevini koi se osloneti za yid i preku koi, isto taka, se najduva ~itav lanec isprepleteni i spoeni mer-devini koi se spu{taat odozgora i lebdat vo vozduh.

Vo manastirot Sv. Barlaama (vidi slika)360 a vo neposredna blizina na Metereon, se dospeva taka {to se spu{ta mreà od jaìna vo koja se sednuva i koja potoa se podignuva uvis, {to vo sekoj slu~aj ne e udoben na~in na transport. Te{ko da voop{to moè da se raz-bere kako bilo mo`no da se dovle~e materijal za izgraduvawe na ku}a na ovaa visina. Naj-dobro za~uvani manastiri se: Meteoron, Barlaam, Stefanos, Nikolaos i Sv. Trojstvo. Si-roma{nite lu|e naseluvaat golem broj prirodni otvori vo ovie steni. Ednostavna ~atma od pru}a gi zatvora ovie stanovi prema nadvor.

17. Trikala i pat za AtinaTrikala i pat za AtinaTrikala i pat za AtinaTrikala i pat za Atina (24.- 30. noemvri) Toa pretpladne go isprativ Naki ispred sebe so dvata kowa i eden del baga` vo Tri-

kala,361 dodeka otpatuvav so voz toa popladne. Go pronajdov Naki na èlezni~ka stanica pri prilika na svoeto doa|awe, a toj me dovel vo eden podobar an vo kogo iznajmil smestuvawe. Vo Trikala,dodu{e,postoi eden hotel,ama bidej}i sakam da stapam vo kontakt so obi~niot svet, a isti taka bidej}i sakav da ostanam nezaprimeten, ostanav vo ovoj an i se zadovolil so ednostavno jadewe. Oti, koga edna{ obrazuvanite ìteli soznaat za prisustvo na nekoj stra-nec, toga{ ovoj ne moè da se otresi od posetite i pozivite, a so toa go gubi svoeto drago-ceno vreme i dobiva informacii koi, obi~no, se prikaàni vo pogre{no svetlo.

[etaweto po ulicite na ovoj grad ukaùva na grad vo procvetuvawe koj ima sosema drug~ii izgled od turskite gradovi ista golemina, bar {to se odnesuva na tesnoto gradsko jadro. Trovinite imaat postojan izgled so golemi izlozi i bogati skladi{ta so evropska ro-ba, dodeka ulicite se kadrmisani i so uli~no osvetluvawe na gas.

Na eden breùlok prema sever leì kastel koj, vsu{nost, e grade` od doba na Viza-ntija. Od negovoto podno`je te~e izda{en potok koj vo lukata na vnatre{nosta na gradot optekuva od zapadna i ju`na strana. Delot na gradot, od dvete strani na ovoj potok, voop{to ne se promenal u{teod tursko vreme. Ku}ite leàt vo bav~i zakloneti od pogledot na pro-laznicite so visoki yidovi od ispe~ena tula. Me|utoa, turskoto naselenie, koe 1880. godina e proceneto na 2.000, prosto se istopilo i sega broi 30 semejstva. Nivnite ku}i gi kupile zabiloza{to Aromunite i gi prenele na svoja sopstvenost. Posetiv pove}e aromunski semej-stva, kako odovde taka i od okolinata utvrdena. Mali, vo mah dvospratni, ku}ite se polni so lu|e. Vo edna takva ku}a zateknav 50 osobi koi ìveat vo zaednica. Toa se onie Aromuni koi doa|aat vamu od planinskite predeli na Aspropotamos i od pogolemi oddale~enosti i da bi za{tedile na tro{kovi se zadovoluvaat so minimalni stambeni prostor.

Za mene bilo mo{ne interesno pobliski da soznam za naselenieto na Trikala, koja vo Sredniot vek bila glaven grad na dràvata nazvana ′Velika Vla{ka′. Eden gr~ki izvor (Nikolaus Georgijades, ′Tesalija′, Atina, 1880. god.) go naveduva podatokot od 12.000 du{i od koi dve tretini se Grci, edna tretina Aromuni koi vodat poteklo od vla{kite sela na pla-ninskiot venec Pindo. Toj dodava deka ovoj broj narastuva zimata na 18.000, koga dojdat go-r{tacite. Moite nahnadni istraùvawa, me|utoa, vo bitno go menuvaat ovoj rezultat, uz izuzetok na vkupniot broj. Ovie istraùvawa gi sprovedov kaj mno{tvo osobi koi pripa-|aat na razli~ni nacionalnosti (pa takvi nemalo, R.I.). O~igledno Georgiades go svrstil aromunskoto naselenie koe ovde trenutno se nastanilo vo gr~ko, bez obyir dali se zanaet-lii ili trgovci koi potpolno go zaboravile svojot maj~in ili pak govorat so nekoja odvra-tna me{avina na gr~ki i aromunski jazik (kako na primer kr~mar kaj kogo sum odsednal) ili duri se ~ustvuvale kako Grci. Da ne e taka, Georgijades ne bi moèl da go navede nivniot broj na 8.000, {to e dve tretini od 12.000. Ili duri, da zel 12.000, {to e dve tretini 18.000, ova bi bilo u{te pove}e pogre{no.Vistinski Grci te. onie ~ii pretci isto taka bile Grci, ovde nema pove}e od 600 semejstva, {to, voostanato, mi e potvrdeno od gr~ka strana, {to zna~i brojka od3-4.000.Ostanatite,takavikani ′Grci′ se helenizirani Aromuni i Albanci.362

360 Ovaa e str. 143, a slikata e na str. 147, so tekst: ″Manastir Sv. Barlama, desno e masiv Meteoron″. 361 Se kaà: Kalarites, Kalabaka...kala. I Trikala=tri kala. Devteros=de vter os: vter=vtor, de-bre... 362 Zna~i, ne se raboti za Aromuni=Nerimjani, tuku samo za Rimjani=Romejci=tn.Vizantijci, koi bile samo Vlasi=Ov~ari. Tie od vla{kite prostori so imiwa na tn.slovenski jazik doa|ale vo Tesalija vo

90

Na osnova edna zvani~na statistika, od pred nekolku godini, proizleguva deka Aro-munite od Makedonija (koi ovde do{le da bi prezimile) go naveduvale gr~kiot jazik kako svoj maj~in, a ne aromunski, {to mi potvrdil dobar broj takvi Aromuni. Sigurno deka najgo-lemiot del na naselenie e aromunski, duri iako se zeme vo obyir samo onoj nivni broj preku leto. Seloto Perivoli, Samarina i Krawa363 emituvaat zima po 200 semejstva, a ovde doa|aat golem del naselenie od Asprapotamos. Kako {to e navedeno, osven Aromuni i Grci, postojat i turski semejstva, potoa 200 {pansko-evrejski, 200 bugarski i albanski semejstva. Prema toa, armunskoto naselenie ima najmalku 6.000 du{i, {to brojka koja vo zima se udvistru~uva. Jazikot na op{testvenata sredina e gr~ki, iako Grcite gi vbrojuvaat Aromunite po nastro-enosta kako svoi, toga{ navistina imaat pravo. Voop{to ne e neobi~no da duri i den dene-{en ìtelite na Pertulija, Ndesija, Pira, Krawa (voop{to zemeno najgolemiot broj sela koi leàt na gr~ko tlo) govorat jazik koj vrvi od gr~ki zborovi i potaoa, odedna{, usred re-~enicata prodolàt na svoj jazik. Amo, procesot na helenizacija nezadr`livo se prodolù-va vo Tesalija i ne e daleku vreme koga samo u{te sto~ari (ov~ari, R.I.) i keraxii, koi doa-|aat vo kontakt so Aromunite na turski teren,}e govorat so vla{ki(romanski,R.I.) jazik.364

Vo Trikala se zadràv eden den podolgo otkolku {to nameruvav poradi napad na gr-oznica. Koga se ~ustvuvav podobro, pobrzav da stignam vo Atina kako, tamu na mir, bi ja pr-ovel zimata. Griàta za dvata moja kowa mu go propu{tiv na mojot veren Nakija, na kogo mu dadov zadatok da gi prodade, a potoa da trgne po mene bilo so morski, bilo so kopnen pat. Ako ve}e so mene gi delel opasnostite i naporite na ovie patuvawa pokaùvaj}i se kako po-{ten i sovesten sluga, taka, isto taka, zasluùva par meseci oporavak, so toa {to pove}e pa-ti propatil od groznica, otkolku jas.

Zameruvaj}i deluval pogledot na tesaliskata nizina bez drva koja, usto, bila pot-polno siva poradi izuzetnata suva esen. Tuka i tamu se gleda po koe selo ~ij izgled naveduva na zaklu~ok da se raboti za nekoj ~iftlik. Koga pominavme pokraj Kardica vo koja ima nase-leno Aromuni kako lete, taka i zima365, se osvrnav po belgiskiot èlezni~ki vagon vo po-traga za dru{tvo. Osven slu`benici na èleznicata ne bilo drugo dru{tvo. Se vpu{tiv se razgovor so eden Poljak. Mi e sop{teno deka ovaa trasa lo{o se rentira. Celokupniot pa-tni~ki soobra}aj lesno moè da se sovlada so tromite vagoni, a potoa za teretniot sobra}aj

mesta so imiwa na tn.slovenski jazik,kade sozdale Velika Vla{ka=Ov~arska zemja.Vo nea pove}e bile Grci.A pa za ona {to se trudi Vajgand da objasni za pruskite Aromuni nema osnova,tie i denes se Grci. 363 Navedenite sela i site drugi se so tn.slovenski imiwa,od kade poteknale Vlasite so trorasen jazik 364 ″Na ova mesto }e spomenam u{te samo edna Georgijadesova zabluda. Na stra 290, na negovata kniga za ′Tesalija′,naveduva deka Trikala e eden od malkubrojnite gradovi koi so tek na vekovo go so~uval svo-eto ime. Rado bi sakal da znam kako moè da se objasni pretvoruvawe na oblikot ′Trikke′ ili ′Trikka′ vo Trikala ? Pa odkade doa|a nastavkata ′la′ ? Aromunskoto naselene voop{te ne go naziva ovoj grad Trikala, tuku ′Tarkolo′ a i toa e eden slovenski zbor vo zna~ewe ′krug, kolo′. Vo toa deka vo gr~kite usti ′Tarkolo′ postanalo ′Trikala′, pri {to na ova moè da se pridodade i turskiot oblik ′Trihala′, nema ni{to upadlivo, bez obyir na sli~nost na zborot ′sala′ (lesa), oti po narodnata etimologija, me-stoto bi zna~elo ′tretpat ubav′. Najprvo, ovoj grad pod toa ime prv pat go spomenuva Ana Kamnen (Kom-nena, R.I.) u{te vo 12 vek, zna~i vo vreme koga slovenskite migracii ve}e se na propu{tawe na ovie prostori. Vlasite koi po Slovenite se spu{tale od Sever i koj go znaele slovenskiot jazik, go prev-zele ednostavno ovoj zbor i go so~uvale ovoj zbor. Onoj koj so ova ne e ubeden, samo neka frli pogled vo Golcevata karta i seloto Trikala jugozapadno od Verija koj na identi~en na~in go so~uvalo svoeto ime i koja nema ni{to zaedni~ko so nazivot ′Trkke′ ″. Nastavkata ′la′ e tn.slovenska, a avtorovite ov-~ari do{le vo Trikala. Sledi toj da ne e nivni, a nivnoto ime e novoo.Nivnoto ime bilo tn.slovensko, zatoa{to tie se odrodeni tn.Sloveni, a kako pravoslavni Grci. Muslimanite bile Turci, a Osmanite Komneni, Brigi, so k=h. Sekoj koj najdi eden materijalen naod od tn.Sloveni, preselnici od Vla-{ka=Romanija, koja bila ov~arska, kako i Vlasi od Vla{ka na Balkanot, toj itno da dobie Nobelova nagrada. Sledi site prostori, isto~no od rekata Rajna, bile tn.slovenski, a vo avtorovata Prusija do denes pruskite prezimiwa se tn.slovenski. Tn.slovenski bil jazik na Belci, a Germancite i ninite Vlasi govorat trorasni jazici. So toa {to avtorot potvrduva, deka tn.slovenski zbor stanal vla{ki, toj potvrdi, Vlasite nemale svoe vla{ko, tuku tie kako Romancite, Albancite i Grcite, zaedno so Ge-rmancite bile samo edno: odrodeni Belci=tn.Sloveni.Do koga Germancite samite }e se laàt, neznam. Me|utoa, znam, deka nie Makedoncite so na{iot tn.staroslovenski }e gi obedinime divite Evropjani. 365 Kardica=k ardica=rdica=radica tn.slovensko, {to vaì za tn.slovenski=pelazgiski Vlasi, Belci.

91

ima samo toga{ koga e dobra ètva. U{te vo prednost se dava na transportnata roba i ìta-ricata po keraxiite, naravno vokolku ovaa ne e svrzano za brzinata. Tie doa|aat so svoite kowi do ispred skladi{teto da ja tovarat robata i ja prenesat do odredi{teto, taka so toa da otpadne pretovarot. A bidej}i, ustoa, u{te se i pouzdani i se zadovoluvaat so mali plati, mnogu da opstojat uprkos pojavata na èleznicata.

Tek od Farsala, koja laèl vo neposredna blizina na èlezni~ka pruga so ubava po-lo`ba vo podno`jeto na brdoto, krajolikot po~nuva da se menuva. Kompozicijata na vagoni-te se vitka kako golema zmija do planinskiot prevoj, otkade brzo se spu{ta prema Veletina koja e opkruèna so {uma i otkade eden krak vodi prema Larisa. Nabrzina potoa ve}e bevme vo Volos- ishodi{na stanica na ovaa èleznica. Fijakerite gi iz~ekuvaat strancite na è-lezni~ka stanica, a vo ′Hotel d Frans′ moèv, po podolgo vreme, da se nasladuvam so jadewa koi se pripremeni na evropski na~in i kone~no da gi ispruàm svoite udovi vo mekiot kre-vet, koi ve}e se naviknati na tvrd bivak ili na gola zemja. ôvekot brzo se priviknuva na skromi i ednostavni uslovi na ìvot na starosedelcite i veruval deka moè da ìvee bez potreba kako i Diogen, ama ipak, kako li tek se ~ustvuvam ugodno koga ponovo sum opkruèn so ne{to komfor. (Larisa=l aris-a, Aris=Ares, kako Lamerika=l amerika=a meri ka, R.I.)

Ve}e sledniot den popladne isplovuval eden gr~ki (eladski, R.I) parabrod od luka-ta, te go iskoristiv da se preflam vo Pirej.366 Ureduvaweto na samiot parabrod i ishranata na nego bile dobri. Pristanavme samo vo Lamija i Halkis, oti poradi sne`nata oluja bevme spre~eni da dopolovime vo Laurion. Uz zakasnuvawe od samo dva ~asa vlopivme vo Pirejska-ta luka, otkade se prevezov so èleznica vo Atina. (Ta + Atina = Tatina, R.I.)

IV POGLAVIE Zimata 1889/90 1. Aromuni i Albanci vo AtinaAromuni i Albanci vo AtinaAromuni i Albanci vo AtinaAromuni i Albanci vo Atina Tri polni meseci provedov vo glavniot grad na Grcija (Elada, R.I.), osven vremeto

provedeno na izlet so Aromunite na Arkanija. Prvite denovi stanuvav vo hotelot ′Grad Atina′ a potoa pronajdov stan i dobra hrana vo ku}ata na profesorot d-r Hrizikopulos. Sa-mo par dena po moeto pristignuvawe stigna i Naki so parite od dobro prodadenite kowi.

Mi bilo strano da pruàm opis na Atina ili da gi soop{tam svoite zapazuvawa za nejzinite ìteli. Mojata poseta bila posveten na Aromunite i da trgnam po nivnite tragi po Atina, {to mi bilo i najpre~e nastojuvawe. Naki mo{ne brzo gi pronajduval svoite ze-mjaci. Toa bile prodava~i na pe~eni kosteni ili poslastici koi se dvièle na ulicite ili se zadrùvale na prometnite }o{ina pe~ej}i i nudej}i gi svoite kostewa. Site, so koi sum stapil vo razgovor, vodele poteklo od Aspropotamos. Toa bile valkani momci so vispreni pogledi koi vodat najubogii ìvot: od nekoj agol mesto vo kona~i{te, so leb i maslinki ka-ko hrana so koja se zadovolni, kako bi moèle da za{tedat ne{to pari. Tie gi proveduvaat vrelite letni meseci visoko vo svoite planini. Ovde ima mo{ne malku. ar. zanaet~ii, tek po nekoj ~evlar, kroja~ ili filigranski rabotnik. Ne moèv da pronajdam nieden ar. trgo-vec.Me|utoa, e sigurno deka me|u studentarijata od Tesalija i Makedonija ima dosta Aromu-ni. Samite po sebe se podrazbira deka ovie lu|e se naveduvaat vo zvani~nite dokumenti kako Grci. Eden od niv, Vasili Vasilaki od Vovusa, so koj se sprijateliv i na kogo mu zablago-daruvam za mnogu informacii za jazikot, se usudil sebe da se ozna~i kako ′Vlah′, koga go pra-{ale za nacionalnata pripadnost. Potoa toa nego go viknale po nekolku pati i vr{ele pri-tisok na nego se dodeka se izjasnal kako Grk. Gospodata od upravata na Univerzitetot edino moàt da sovetuvaat da svratat vo kafeto kaj stanicata Lauron. Tamu moàt da slu{at so kakvi uìvawa, ovie ′Heleni′ razgovoruvaat me|u sebno na svojot maj~in jazik za Bitola, Kru{evo, Neveska, Klisura i drugi mesta. Li~no se zapoznav na razli~ni mesta so gotovo 40 Aromuni, ama ako se veruva na podatocite na razni studenti, gi ima preku 200. Vo sekoj slu-~aj, site tie, oti drug~ie ne e ni mo`no, se ogan i plamen za gr~kata rabota.

Me|u profesorite pronajdov dvajca Aromuni: filolozi, g. Pantesidis od Kru{evo, koj zavzema mo{ne vlijatelno mesto na Univerzitetot, a uzgred da bide re~eno, podu~uval na

366 Pirej=pirej=troskot, koj se piri=gori za toj da se istrebi. Pirati=zapaluva~i...bile pomorcite...

92

novogr~kiot jazik367 i sestrata na na{iot car; i profesorot na istorija g. Spiridon Lam-pros, roden na Krf, kade negoviot tatko prona{ol pribeì{te od Kalariti. Dvata go-spodini gi zavr{ile svoite studii vo Germanija i uz ve}e poznatiot talent na Aromunite za stranski jazici, vo potpolnost zavladale so germanskiot jazik.368

Vo Komorata vo Vulija postoi samo dva aromunski delegati: Haxigaki od Pertulija i Taki Janu{ od Vendista.

Iako aromunskiot element nestanuva na vakov na~in vo populacijata Atina, ipak ostanuva brojno svedo{tvo, a u{te upadlivi se neprolaznite spomenici na odu{evuvawe i spremnost za `rtva na helenizmot, kako i spomenici za bogatstvoto na nekoi ′Kusovlahi′, kako Grcite so podsmejuvawe gi nazivaat.

Pred site, toa e prekrasnata Akademija, vistinsko remekdelo na graditelskata ume-tnost, poklon na gr~kata rabota od visoko zaslu`niot baron Sina od Viena koj vodi pote-klo od Moskopole,kako {to ve}e e re~eno.Samo e golema {teta {to zaedno so ovaa zgrada ne moèl da gi isprati i samite akademici. Sledna zgrada e Politehnikum koj e podignat za tro{ok na nekolkumina aromunski trgovski trgovci od Mecova. Kako natpis govori, zadu-`binari se: Sturnar, Mihael i Helena To{ica i Georg Averof. Bra}a Averof podignale, isto taka, spomenik na Patrijarhot Arigi i na filologot Karais. Osven toa, bra}ata Ave-rof se zadu`binari na Tehni~kata {kola za oficeri. Na dobro~initelot To{ica mu e po-dignat eden veli~estven spomenik od mermer na Atinskoto grobi{te, ama e sme{no toa, {to negovoto rodno mesto Mecova go izmenilo vo ′Mesovon′ kako na ovoj zbor bi mu dale pove}e gr~ki karakter. (Najpove}e kapital za sozdavawe na dràvata Elada dale Elad~a-nite Bra}ata Bulgaris, R.I.)369

Pokraj Aromuni i Albanci ostavile zna~ajna zadu`bina na ovoj grad. Taka, na pr-imer, ènskata {kola ′Arsakion′ poklon na g. Arsakija, dodeka Izlo`benata palata e po-klon na g. Xape. Albanskiot element, koj e predominanten na najgolemiot del na Atina i vo Beotija, se o~uvalo u{te od poranite vekovi samo vo trgovijata vo samata Atina i toa na se-vernata strana na Akropola. Ovde starite ìteli u{te se sluàt so albanskiot jazik kako jazik na op{testvenata sredina na kogo me|usebno razgovaraat. Vo par navrati sum poku{u-val da stapam vo razgovor so tamo{nite deca koi igrale, ama sekoga{ sum dobival odgovor na gr~ki jazik, mada sosema dobro me razbrale ona {to sum pra{al. Prema popisite na nase-lenieto od 1879. godina, vo Kralevinata Grcija bilo samo 58.858 negr~ko naselenie. Potpol-no mi e jasno {to so ova se mislelo. Ako so toa trebalo da se re~e deka ima 58.000 dràvjani koi ne umeat da govorat gr~ki, toga{ ovaa brojka e ipremnogu golema. Ama, ako vo taa brojka se misli na Aromunite i Albancite koi u{te sekoga{ se sluàt so svojot maj~in jazik, to-

367 Avtorot za prvpat vo Atina,1889 godina,go spomna novogr~ki jazik, katarevusa. So toa se potvrduva deka katarevusa e po 1868 godina. Me|utoa, vo crkvite i manastirite, vo koi do 1767 godina sé bilo na tn.staroslovenski,potoa preminalo na tn.vizantiski jazik. Ovoj ostanal za vremeto na Vajgand ne samo von Elada, tuku i vo samata Elada.Zna~i, katarevusa vo Vajgandovo vreme se u{te ne bil crkoven jazik. A toa {to toj ovde nego go spomenuva, od 1868 godina, pominalo prili~no vreme, i na nego da se deluva. 368 Za Germancite prv stranski jazik koi vo Germanija si go u~at e tokmu samo germanskiot jazik.Ovoj nim im bil potreben za tie me|usebno da se razberat,oti tie bez nego do denes ne se razbiraat.Se laè. 369 Avtorot ne saka da svati, deka nemalo nacionalnosti, na Makedonskiot Polustrov imalo samo Ma-kedonci, od 1809 godina so germanski zlostor promenat vo Balkanski Poluostrov. Tie bile samo dva verski narodi: Muslimani=Turci i Pravoslavni=Grci. Me|utoa, do 1767 godina bile Bugari. Do denes Vlasite=Vlahite se samo Grci, a ni{to drugo. Makedoncite sakale da ja vozobnovat narodnata=bulga-rnata Ohridska arhiepiskopija i da bidat Bugari. Bidej}i poimot Grci i Bugari stanale politi~ki, tie pove}e ne sakale toa da bidat. Za vreme na Vtorata svetska vojna Makedoncite si sozdale svoja vlast, ASNOM...Sledi da se sozdade sé makedonsko, {to opstoilo do denes. Od avtorovata kniga moè da se zaklu~i, deka kako {to Vlasite skoro site stanale Grci, i Makedoncite skoro site bile Grci. Pa ova se gleda i vo juli 2009 godina vo Evropskite izbori vo Grcija i Parlamentarni izbori vo Al-banija. Ne smee da se govori za nekakov strav, {to na{incite redovno go istaknuvaat, koga Makedonci vo Grcija glasale samo okolu 4.000 gr~ki dràvjani, a vo Pustec-Albanija iako toj e samo makedonski Makedoncite izgubile. Taa e vistinata. Ama taa govori, deka vo Albanija site Makedonci ostanale, a vo Grcija preku 3/4 Makedonci, koi denes se Grci. A zna~i, samo mnogu pomal del Makedonci, nekade pomalku od 1/4 Makedonci se proterani od Grcija, onie koi se ~ustvuvale sosema inaku... Samo so pr-ikaùvawe na vistinata, gr~kiot e dvorasen, a albanskiot trorasen jazik,Makedoncite }e si se vratat.

93

ga{ ovaa brojka ipremnogu mala.370 Oti, prema Filipsonovoto prikaùvawe koe e objaveno vo tn. ′Petermansovite soop{tuvawa′, prvata tetratka, od 1890. godina, samo na Peloponez ima 90.000 Albanci koi u{te sekoga{ govorat so svojot maj~in jazik.371

Ovde e golem broj na albanski studenti od Kor~a, Berat i Elbasan. Go obnoviv svoe-to poznatstvo so g. Efraim Ginis da bi go izu~uval dijalektot (jazikot, R.I.) na Gegite od Elbasan, so ist onoj E. Ginis koj bil moj pratilec na izletot za pe{terata Bixuli. Uz nego-va pomo{ poblisku se zapoznav so studentskiot na~in na ìvot, {to, inaku, e nemo`no za pove}eto patnici. (Efraim=e praim=pravim=pravam, Ginis=gini{, R.I.)

Nie Germancite gi zapoznavame od najdobra strana gr~kite studenti koga studiraat na na{ite univerziteti. Nivniot broj e prili~en. Vo prosek se raboti za mo{ne marlivi lu|e koi se proèti so glad za znaewe i koi svesno go koristat svojot prestoj vo tu|ina. Niz druèwe so aromunskite i albanskite studenti se zapoznav i so nivnite aktivnosti vo ja-vnosta i kafanite. Ona {to ovde vidov i slu{nav ne moèlo da odi vo prilog na mladeòt koj studira. Iako ne se preteruvalo vo kafanskiot ìvot, ipak kartite se igrale i kocka se vrlala do dlaboko vo no}ta. Ova op~inetost na igrata gi zafa}a sloevite na naselenieto, taka da vo sekojdnevniot govor, na ulica, gostilnica, kowski stazi, moàt da se slu{nat ra-zgovori sli~ni na ovoj:

- Dobar den ! Kako ste ? - Blagodaram, dobro. - Kako ste pominale kaj g. H ? - Dobro, mo{ne dobro ! - Dali bila igra ? - Naravno ! - Dali dobivte ? - Izgubiv 120 drahmi, zav~era dobiv 200, {to zna~i dobivka od 80 drahmi. Se ova se slu{a od lu|eto za koi ne bi moèlo da se re~e deka navedenata suma pari

ne prestavuva tri~arija, sudej}i, bar, po negoviot nadvore{en izgled. Duri i ulogata na stu-dentite e relativno visoka.

Vokolku me|u studentite zapadne nekoj razgovor vo hodnikot, gotovo moète da bi-dete sigurni deka se raboti za politika ili za ′poubaviot pol′. Izrazot ′stru~en prostak′ koj perstavuva oblik na zamerka na germanskiot student, ovde e sosem nepoznat poim. Najpo-ve}e {to moè da se slu{ne se izrazite na kritika upateni na poedini profesori.

Da ne bi dobil ednostrani sudovi za studentite se odlu~iv da gi pobaram vo audi-toriumot. Za ovaa primena go iskoristiv predavaweto na poznatiot profesor Kondos, kla-si~niot filolog. Koga za~ekoriv vo prostranata, ubava sala, gotovo potpolno ispolnet so slu{ateli, vidov na svoe golemo iznenaduvawe, deka golemiot del na studentite imaat {e-{iri na glavite, cigari da pu{at i glasno da razgovaraat. Profesorot se pojavil vo 11,12

370 Kako {to vo Grcija Vlasite i Makedoncite postanuvale Grci, istoto vaèlo i za vo Albanija. 371 Za da se otrgnat zabludite, se naveduva najbitnoto: Koga Makedonija podpadnala pod Rim, Make-doncite stanale Rimjani. Sledi Rimjanite da se podelat na Isto~no Rimsko Carstvo, koe bilo pravo-slavno i Zapadno Rimsko Carstvo, koe bilo katoli~ko. Vo prvoto ìveele samo Rimjani, Romejci, a ne nekakvi narodi, za koi govorat evropskite avtori, koi ne si go poznavaat svoeto poteklo. Za da se po-tvrdi, dali imalo etni~ki narod tn.Grci e sledniot dokaz: Britanskiot patepisec Xorx Ferguson Bo-ven vo 1849. godina ja posetil dràvata i razgovaral so nejzinite gra|ani. Toj sop{til: ″Selanite, ka-ko vo evropskiot del od Otomanskata Imperija, taka i onie koi ìveat na Jonskite ostrovi, vo pri-li~na mera go bea zaboravile svoeto poteklo i sebesi ne se narekuvaa Grci, tuku Romani, t.e. podanici na Rimskata Imperija. Tie, kako prestolnina na svojata nacija i religija go smetaa Konstantinopol, a ne Atina″. Proizleguva deka seloto Atina nemala va`nost, glaven grad na hristijanskata nacija i religija bil Konstantinopol. Site tie kako gra|ani bile Romani, a kako hristijani Grci, {to bilo sprotivnost na muhamedani (Turci). Tie go zaboravilo svoeto poteklo- helensko, oti helenski jazik stanal koine. Ova toj go potvrdil so toa {to tie kako hristijani ne go govorele koine. Zna~i, tie go govorele samo tn.slovenski jazik. Pa ovoj jazik bil na belata rasa. Za se ova da se potvrdi, se naveduva najgolemiot dokaz, sekoj narod ima po eden jazik, a samo tn. Grci ~etiri jazici (tn.Homerov, koine, ka-tarevusa i dimotiki), {to e komedija. Bidej}i ako ~etvorica tn.Grci govorat po eden jazik, tie me|u-sebno nema da se razberat, {to e tragedija. A tragedi-komedija bila {to Bitol~ani morale da gi u~at trite slu`beni tn.gr~ki jazici. Nivnoto nastojuvawe bilo edno: vozbnova na Ohridska arhipiskopija.

94

~asot, dostoinstvena starina i go zavzel svoeto mesto za katedrata. Potraelo nekoe vreme dodeka ne se vospostavilo red i moèlo pone{to da se razbere od negovite glasno izgovore-ni zborovi, ama stalni primedbi na moite sosedi, {kripat stolicite i sl. go spre~uvavalo sekoe razbirawe. Umesto da se smiri i da mu se ovozmoì na stariot gospodin polesno oba-vuvawe na svojata dol`nost, ~esto go terale pone{to da ponovi od ona {to ne razbirale. Samo edna mala grupa mladi lu|e se zbila okolu nego, kako ne bi propustile nieden edini zbor.Nekoi gi prozival po ime i prezime,mu odgovoruvale na pra{awata vo koi ve}e bil so-dràn odgovorot, ili so ′da′ ili ′ne′. Nekoi studenti pravele bele{ki, a najgolemiot del od niv voop{to ne u~estvuval. Nikakvo ~udo, oti me|u slu{atelite se najduval golem broj na mladinci so de~ki izgled, koi odvaj napolnite 16. godini ìvot. Otkade treba da stigne po-trebnata ozbilnost koja e voobi~aena vo germanskite slu{alnici ? Vo 11,40 ~ se razleglo glasno treskawe koe nastanalo so ogromni palici, so koi pove}eto studenti bile naoruà-ni. Svojot pratilec go pra{av {to toa bi trebalo da zna~i ′sakaat nadvor′, glasno e lakon-skiot odgovor. Profesorot opu{teno go izvadil svojot sat i rekol: ′Imame u{te 20 minuti′. Bukata naokolu sti{ila, taka da moèl da prodolì so ~itaweto, vo narednite 5 minuti, ama potoa moral da zavr{i. Neraspoloèn i poti{ten ja napu{tiv ovaa aula koja stoi na ona isto mesto na koe nekoga{ Sokratovote u~enici odu{eveno go goltale sekoj zbor na ovoj vozvi{en ~ovek.

Koj e razlogot na ovaa ta`na pojava ? Odgovorot go dal g. prof. Pantesidis vo jauna-ri 1890. godina vo Vilij. E izloèno, kolku me sluì se}avaweto od novinarskiot ~lenok, deka Grcija ima ipremnogu mnogu mali i lo{i gimnazii koi ispora~uvaat samo nedovolno pripremen i nezrel u~eni~ki materijal. Da, taka e: ′nezreli′ se studentite, ′nezrel′ e zborot koj ve}e na nekoi im bil na usnite vo razli~nite drugi priliki, a onie koi imaat hrabrost otvoreno da ja prikaàt {tetata i neprilikata da ne dobijat ni blagodarnost na nacijata, ve}e moraat da se izloàt na pogrdi i navredi na ugledot i ~esta po novinite.

Me|utoa, ipak mnogu toa postanalo podobro vo ovaa mlada Kralevina, tekot na rabo-tata zel pravec kon mnogu podobro, trgovijata i zanaet~istvoto se vo procvetuvawe, naukata ve}e ima dobar broj prestavnici od imiwa, neograni~en i najsloboden parlamentarizam. Ama, napregaweto na nesrazmerno golem broj advokati da se do~epkaat do politi~ko vlija-nie, se zakanuva da go spre~i razvojot vo celina.

2. Izlet na Aromunite na Mawana vo AkarnanijaIzlet na Aromunite na Mawana vo AkarnanijaIzlet na Aromunite na Mawana vo AkarnanijaIzlet na Aromunite na Mawana vo Akarnanija (20.- 27. januari 1890.) Prva vest za Aromunite vo Akarnanija dobiv od stariot ~elnik Bulama~e vo Kor~a

(Albanija), koj vo svojata mladost li~no do{ol ovde i znael deka ovde{nite Aromuni stojat vo bliska vrska so negovoto pleme Far{erioti. Pouqueville (II, 208) govori samo za vla{ki ~obani koi zimata proveduvaat vo Akarnanija i koi tamu se nazivaat ′Pistiki′. Site moi nahnadni raspra{uvawa kaj Grcite vo Atina za aromunskite sela vo Akarnanija bile bez-uspe{ni, ama vo Bedeker Grcija pronajdov podatok za vla{koto selo Sudroveli koe leì na ru{evinite na Stratos. Zapravo od ovoj razlog odlu~iv najprvo da odam tamu. Povolniot sticaj na okolnost mi ovozmoì da dojdam vo Patras, koj sekoja godina go sobiral tutunot na nekoj gospodin Celingas vo edno aromunsko selo vo blizina na Vrahora. So toa mi e otvo-rena staza.372

Vo ponedelnik, 20. januari, otpatuvav vo dru{tvo na g. Efraim Ginis. Naki nerado ostanal vo Atina. Ne mi bil potreben oti go nosel samo delot na svoite raboti koi moèle da nestanat vo ranecot na ple}ite. @elezni~kata pruga ne vodela niz svetlo, so sonce ob-sjaeni predeli na o{tri obrisi, potoa pokraj Megare, a toga{ uz samiot breg na moreto koe se presijalo vo pravecot Kalamaka, otkade lokomotivata gi osvojuvala visovite na Istmus uz brektawe i {u{tewe.

Vo Korint sakavme da go so~ekame naredniot voz, kako vo me|uvreme bi moèle da go posetime Akrokorint, ama nas ne zavelo izvrsno vino vo edna idili~na kafana na èlezni-~ka stanica, {to nas ne zadràlo ne{to podolgo od planiranoto, taka da odlu~ivme da go razgledame izgraduvaweto na kanalot, koj toga{ be{e obustaven poradi nedostatok na sred-stva i pruàl àlosen izgled.

372 Se veli za Vlasi, a navedenite imiwa se tn.slovenski: Bulama~e=bula ma~e, Pistik=pistik, pi{ti ik=samo tn.slovenski sufiks, Sudrovel=sudrov el, Stratos=s trat o s, Patras, Cel in gas, Vra-h-ora...

95

Slikata na predelot postanuvala se poprijatna koga go prodolìvme patot niz poz-natiot vinograd vo blizinata na Korint vo koj vladeela najìva aktivnost. Me|u rabotni-cite se zapazuva golem broj na Gegi od Severna Albanija, posebno od [amrija (Sv. Marija), na koi ne im e mrzok vakviot pat ne{to da bi zarabotile. Koga dojdovme do Patras pronajdo-vme dobar i eftin sme{taj vo hotelot ′Patras′, ~ij sopstvenik e nekoj Holan|anin. U{te istata taa ve~er mi uspealo da dobijam pismo so preporaka za g. Celingas od Surovelija. Pismoto mi go dal ~ovek na kogo bev upaten.

Slednoto utro otplovivme so parabrodot za Misolongi. Na brodot e prevozen i eden broj na kaznenici so koi nekoi od patnicite razgovarale gotovo poverlivo. Poradi plitki-te plaì i dlabokiot gaz na brodot, ovoj moral da se drì ponatamu od bregot. Patnicite od brodot preo|ale vo eden golem edrewak koj gi dovezuval do bliskiot breg, a od ovoj bi pre-o|ale vo ~amcite koi brodarite gi izvlekuvale, uz golemi napori, na pristani{niot dok. Ottamu se vozevme so koli po drumot koj vodel vo maliot grad so ìv soobra}aj, rabotno me-sto Trikupis. (Trikupis=tri kupis=kupi{, od kup=kip, Kipar=Kupar=Cuprum, R.I.)

Odma po ru~ekot trgnavme so ′landrauer′ so dvajca gospodini koi imale ista cel na patuvawe prema Vrahorija. Patot vodi vo severozapadniot pravec po obod na brdoto Cigos, na ~ii obronci primetiv ubogi kolibi na aromunskite pastiri od plemeto Far{erioti, koi vo ovaa blaga klima ja proveduvaat zimata so svoite stada.373 Toa se Pistiki za koi Pou-queville izvestuva. Potoa pominavme niz edna klisura vo pravec Sever koj e graden od glatki vertikalni steni. Na sredina se najduva an i kapela kade boravel Klauzer koj imal izuzetni zaslugi vo osloboditelnata vojna za gradot Misolongi.374

Gradot bil opkolen od turski brodovi od morska strana, a od kopnena strana pod opsada go drèle divite hordi na Omer Pa{a Verion. Ama odu{evenite gr~ki braniteli, a posebno Marko Bocari so svoite junaci od Sulija, se branele kako lavovi taka opsadata se odolìla vo nedogled. Kone~no otpo~nale pregovorite kako bi se dobilo vo vreme. Na sre-}a, vo me|uvreme se pojavila gr~ka flota, gi rasterale turskite brodovi i vo gradot dove-zle ìvotni namirnici i municija koja bila sosem na izmak. Pod vakov razvoj na nastanite, Omer Pa{a Verion odlu~il da go zavzemi gradot so lukavstvo, a ne so sila. Se povlekol so svojata vojska. Koga, na Boì}, hristijanite se sobirale vo crkvata da bi se zablagodarile za osloboduvaweto od neprijatelot, Turcite odedna{ se pojavile na uri{ da go osvojat grad-ot, i toa navistina bi im uspealo da ne bil eden monah vo klisurata koj na vreme gi videl,

373 Cigos, Cigani, cigansko brdo a so vla{ki kolibi, kade bile dovedeni ovcite za tamu da prezimat... 374 Eladcite ne se borele za Elada, tuku sve{tenicite i razbojnicite. Vtorite se borele samo da si go za~uvaat svojot imot, a na dràvata ni{to da ne i pla}aat. Sledi popovite se borele protiv Islamot= Turcite, koi kako pravoslavni Romei=Rimjani bile samo Grci, a razbojnicite samo da stanat pobo-gati. Pa nikoga{ vo Elada ne ìveel drug narod razli~en od narodot vo Makedonija, koj govorel samo tn.slovenski, a vakov bil ruskiot, koja ja oslobodil Elada, a ne nekakov tn.eladski narod. Tokmu zatoa Votson misli deka vo 18 vek pravoslavieto se istovetuvalo so Grcite. Tie ″ne se narekuvale so ′kla-si~noto ime Heleni′, tuku so vizantiskoto ime za Rimjanite- Romei, odnosno so turskiot oblik ′Rum′. Zborot ′Helen′ naskoro bil prifaten kako ime za gr~kiot narod. Terminot ′elinizacija′, zbor koj vo sebe go spojuval i poimot gr~ka civilizacija i cela gr~ka zaednica na svetot zapo~nal da se upotre-buva me|u politi~arite i me|u intelektualcite″. ″Na gr~kiot poluostrov izbilo vtoroto vostanie pod vodstvo na mesniot namesnik, koe ne bilo ugu{eno. Borbite se vodele na Peloponez, vo Rumelija i na ostrovite od 1.821 do 1.826 g. Na krajot golemite sili ja spasile Grcija, spre~uvaj}i go obidot na egipetskata flota i vojska koja sultanot ja povikal vo pomo{ da se osvoi Peloponez, a posebno Rusija koja zavojuvala so Turcija vo 1.828 g. i ~ija vojska stignala do Misolungija vo avgustot 1.829 g. So Lo-ndonskiot protokol od 3 fevruari 1.830 g. Grcija bila priznata kako nezavisna dràva. Nejzinata te-ritorija bila ograni~ena na Rumelija, Atika i Peloponez i so zapadnite egejski ostrovi″. ″Postoela gr~ka dràva, ama trebalo da se sozdade gr~ka nacija. Se javil kompliciran problem so jazikot. Ko-rais imal namera da sozdade nov jazik, obogaten so elementi na anti~koto minato. Vo novata dràva noviot ve{ta~ki jazik naskoro go prifatile re~isi site obrazovani lu|e- i progresivni i konzerva-tivni. Toj ′~ist′ jazik, na narodot ne im bil razbirliv i tie prodolìle da zboruvaat so svojot go-voren, naroden jazik. Vo drugata polovina na vekot po~nalo da se zalaga za govorniot. Vo umetni~kata knièvnost preovladuval govorniot, ama vo novinarstvoto i slu`beniot, prednost dobil ′~istiot′. Polemikata traela i vo trettata ~etvrtinata na dvaesettiot vek, iako govorniot neprekinato za-jaknuval″. Sledi, vo Elada se govorel pelazgiski=varvarski=tn.Homerov=tn.Platonov=tn.slovenski j.

96

pobrzal prema gradot kolku nozete go nosele i gi alarmiral branitelite. Na ovoj na~in gr-adot go izbegnal zakanuva~kiot kob.375

Koga se stigne najvisokata to~ka na klisurata, patot vodi (po eden zavoj) vo ravnica do anot, otkade postepeno se skrenuva i postepeno se iska~uva se do Vrahora.

Otsednavme vo ovoj golem an koj go drì eden Albanec. Sopstvenikot se pogriìl za toa da dobieme kona~i{te vo edna druga ku}a. Odma po~nav da se raspra{uvam za Aromunite od Surevelija i soznav deka osven ovo selo, postojat u{te sela ~ii sopstvenici go nosat imeto ′Celingas′ i mora da se rodnini. Me|utoa, odma soznav {to bilo posredi. Grcite od zborot ′êlnik′ koj ne go razbiraat, napravile zbor Celingas, za koj smetale deka e li~no ime, dodeka ovoj naziv, vsu{nost, ozna~uva ~elnik,stare{ina,te. polo`ba vo eden aromunski rod (ar. falkare). Ovoj zbor e slovensko poteklo, a osven toa vo Makedonija se slu{a i tur-skiot zbor ′kehaja′.376

Rodovskoto ustrojstvo od ~elnikot porano bilo rasprostraneto gotovo sekade ama se pove}e i pove}e se raspa|a vo korist na samostojnite semejstva.Pak ipak,vakvo ustrojstvo moè da se pronajde kaj nomadskite Aromuni- Far{erioti i se o~uvalo vo odredena mera. I vo Akaronija koja sum ja obikolil,isto taka se sretnuva vakvo ustrojstvo, te zatoa }e go pri-kaàm vo glavnite bitni crti i na na~in na koj toa u{te e vo upotreba kaj Far{eriotite.377

êlnik ima od 20 do 200 semejstva pod sebe (Far{eriotite kaùvaat ′izad sebe′) koj e gotovo neograni~en gospodar.378 Nivnoto bogastvo i edin izvor ishrana go ~inat stadata koi lete se napasuvaat vo planinite, a zimata vo dolinite, ama sekoga{ vo razli~ni mesta, bidej}i tie nemaat sopstveni planinski pasi{ta kako ostanatite Aromuni, tuku moraat da go zakupat ova pravo od drugite. Toa e i razlog poradi kogo ova pleme ne raspolaga so solid-no gradeni ku}i, pa duri ni za boravokot vo tekot na zimata, tuku prebivaat vo kolibite od vrbovi ili rogozni pletiva ili vo kolibite od lesno drveni konstrukcii so slamen krov i site tie imaat naziv ′kalivi′.379 Se selat vo onie pravci vo koi gi ispra}a êlnikot. Isto taka, ~elnikot go pla}a porezot, carinata i ostanatite prinadle`nosti, dodeka nemu ~leno-vite na zaednicite za sekoja ovca mu pla}aat 20 pari. Koj ima pove}e od 20 ovci ne treba ni-{to da ne pla}a. Me|utoa, najgolem del na ovie stada mu pripa|a na samiot ~elnik,a me|u niv ima i takvi koi poseduvaat i do 10.000 ovci.Ma{kite imaat obvrska da gi napasuvaat ovcite i kozite, dodeka jagninata se napasuvaat odvoeno od ovcite. Sekoj ma`- ov~ar dobiva 3-5 tur-ski lori i eden par (~evli=konduri, R.I.) cipeli (′caci{i′) za pola godina, koj se smeta od Sv. \or|i (vo april) do Sv. Dimitrija (vo oktomvri). Osven toa, sekoj ov~ar dobiva od esen kaput od kozjo krzno (′tumbar′) koj e nepromo~iv i so koi lu|eto moàt da gi provedat lad-nite ve~eri na otvoreno bez iakvi posledici. Sekoj den im se dava po edna oka bra{no, a na dvajca se dodeluva 6 kozi ~ie mleko im pripa|a niv. Na sekoj 14 dena ili nekoj den podocna, ~elnikot im dava edno jagne. Vokolku ov~arite sakaat da jadat meso, osven koga zvani~no do-bivaat, moraat da go ukradat, {to dosta se slu~uva.380 Me|utoa, ova obi~no se raboti uz do-

375 ″Deloto na ovoj monah od klisurata go ovekove~il eden Aromun od Siraku vo svojata pesma koja e naveduva Konstantin Kristali, Atina 1890. godina. Jazikot koj e koristen vo ova delo mo{ne e inte-resen za filolozite, bidej}i se smeta izvirno narodno. Naàlost, ovoj talentovan, mlad avtor neda-vno umrel″. Poimite bile tn.slovenski, a slu`ben jazik do 1767 godina bil tn.starosloevenski. Sledi kolonizirawe na Arnauti. Bile sozdadeno dvorasen gr~ki, trorasni turski, albanski i vla{ki jazici. 376 Surovel=surov el, Celingas-celin gas, êlnik=~elnik...se tn.slovenski, ama i anti~ki=etni~ki makedonski. êlniku bil vo upotreba kaj anti~kite Makedonci, koj ne ozna~uval stare{ina isto-glasno tuku ~ovek koj e na ~elo, ~elnik. Sledi deka poimot êlnik go razbirale Makedoncite, Grci pripadnici na Carigradskata patrija{ija, a vakvi bile Vlasite=Ov~arite. Bidej}i ovde{nite poimi bile tn.slovenski, Vlasite bile samo odrodeni tn.Sloveni. A ova e i so falkare=fal kare: fal=pal kar=kar.Koga razbojnicite (Eladcite, Albancite i Vlasite) pal=palat se e gar=àr, sledi kar=crno. 377 Avtorot potvrdi,Vlasite bile anti~ki=etni~ki Makedonci, koi se odrodeni od tn.slovenski jazik. 378 Bidej}i ozna~uvalo ″izad sebe″,te. zad sebe,~elnikot si bil samo ~elnik,a ne avtoroviot stare{ina 379 Nazivot ″kalivi″ si e kaliv, od kal, koga kolibinite yidovi...bidat prema~kani so kal, da zaptivat. 380 Avtorot potvrduva, Vlasite bile samo ov~ari, a nikakov narod, za kogo se zalagaat Prusite, duri so trirasen jazik, kako Germancite. Germanci bile Gotite, koi bile Tatari, kako Arnautite,a od ovie mongolskite zborovi se kaj Germancite...Ungarcite, Turcite, Albancite i Vlasite. Albancite i Vla-site kako ovari imale kozja sakma, koj se vikal tumbar, na tn.slovenski jazik. A tie morale i da kradat

97

govor na ov~arite na razli~ni stada, taka da e na {teta samo na nivniot ~elnik, a ne i na tie samite. Prinosot vo volna isklu~ivo mu pripa|a na ~elnikot, so {to toj obezbeduva po-trebna svota na pari za razli~ni izdatoci. Izuzetno, toj moè da go predade ka~kavalot i puterot, ama vo ovoj pogled postojat razli~ni odredbi od rod do rod. êlnikot, isto taka, gi re{ava sporovite i na negovite presudi sekoj mora da se povinovi. Vo ponovo vreme ~el-nikot go izgubil pravoto da kaznuva, dodeka porano mu pripa|alo da odlu~uva za ìvot i smrt. [to se odnesuva padot na standardot na ìvotot i negovite uzroci, za ova ve}e govo-rev na 134. strana. (Puter=buter se vadi so butawe na mlekoto:buta=butni..., R.I.)

3. SuroveliSuroveliSuroveliSuroveli381381381381 Vo sredata utroto prodolìvme pe{ pod vodstvo na eden Grk koj dobro go poznaval

ovoj teren. Po eden ìv mar{ od 21/2 ~as po podobriot pat stignavme do noviot èlezen most koj se najduva vo blizinata na seloto Spalaito, a koj e podinat uz ogromni materijalni izda-toci da ja premosti rekata Aspropotmaos. Po kratko zadrùvawe kaj vojnata stanica prodo-lìvme so ovoj pat koj vodi preku Jug. Vojnikot od na{ata pratwa toga{ ne povel so edna staza kon vozvi{enieto kade se najduvalo seloto Surovel, prvo aromunsko selo, koe e odda-le~eno ~as vreme od mostot. (Vlasite poteknale od tn.slovenski prostori, R.I.)382

Suroveli broi 90 semejstva i pripa|a na ~elnikot Jankas. Ovoj ~ovek e sopstvenik na ku}ata, zemjata i stadata so koi del na ovde{nite mladi lu|e se dviàt vo leto prema go-rniot tek na rekata Aspropotamos, a da pri taa prilika na preo|a turskata granica. Drugi-ot del na naselenie ostanuva so ~elnikot vo selata da bi ja obrabotuvale zemjata koja e pr-ili~no razu|ena. Prevashodno se odgleduva tutun i kaùvaat deka tutunot koj doa|a odovde i od oblasta okolu Vrohora e najdobar vo cela Grcija. Godi{no vo Suroveli se proizveduva okolu 15.000 oka a vo obli`noto selo Ohtu okolu 6.000 oka tutun, {to se zama{ni koli~ini koi pripa|aat na ovoj ~elnik, oti, mada toj ìvee mo{ne skromno, ipak i prema na{ite me-rila e imoten ~ovek.

Ovie ku}i so del ~inat prizemni kolibi. Nekoi se izgradeni od kamen. Samo ~elni-kovata ku}a e edna dvospratnica. Pokraj nea, se najduva edna druga, dolga i poniska ku}a so patosiran pod vo koj najdovme smestuvawe. Uzre|we na ovaa ku}a e najednostavno {to moè da se zamisli. Osven masa, koja e zaka~ena za yidot, nema nikakvi delovi na name{taj. Me|u-toa, koga nekoj dojde na poseta, toga{ podot se prekriva so ubavi tepisi koi gi tkaat ovde-{nite èni. Ona {to e svojstveno so aromunskite (ov~arskite, RI.) tepisi e toa deka edna nivna strana e gusto prekriena so resi dolgi okolu 8 sm, koi so razli~no upotrebeni boi formiraat ednostavni, pravoliniski ili kvadratni oblici. Na yidovite se najduvaat neko-lku debeli jastuci koi vo kombinacijata so tepisite ~inat krevet. Dodu{e, vo ovaa soba se najduva i kamin, ama toe mo{ne malku se upotrebuva oti klimata e takva da e retko neophod-no potpaluvawe na ogan, so toa {to gotveweto na hranata naj~esto se obavuva nadvor. Edin-stven kuhinski pribor i uredi pravat: tronoèc (stalok ili podmetuva~ koj odi vo àrot), nekolku {erpi, tigaw, raèn i ro{til.

Po ve~erata, koja se sostoi od jagne{ko ispe~eno na raèn, posednavme vo golem kr-ug. Se peele aromunski pesni koi vo najgoolem del mi bile poznati. Zapi{av nekoi koi mi bile nepoznati.383 (Sporedite so ′Aromuni′, II tom, str. 174) kade isto taka bilo zbor za oso-benosta na tamo{niot dijalekt). Toga{ ~elnikot naredil da se dovedat dve devoj~ina od 12 i 14 godini da ni otpeat pesmi koi se so~uvani od svojata biv{a domovina.384

Ednata devoj~ica bi otpo~nala pesmata so visok ton a drugata bi ja pratela so ne-znaten ponizok ton, potoa tonot postepeno opa|al dodeka intervalot ustali na terca vo koj dvete prodolìle da peat. Toga{ ednata istrajuva na visokiot ton a drugata vo isto vreme, po~nuva da go pee tekstot na melodijata vo brz ritam, pri {to pesmata se zavr{uva taka da tonot naglo se spu{ta i go prevzema oblik na govor. Za ova vreme, site prisatni ja pratat pesnata so dlabok ton, bez obyir dali toj ton e skladen so osnovnite solo tonalitet na pe-

381 ″Vo vrska na ova da se sporedi topografskata skica koja sum ja priloìl uz separatot pod naslov: ′Poseta na Vlasite Mawani vo Akaranija′ vo ′Globus′, kolo 63, br. 6, str. 88″. 382 Aspropotamos=a s pro potamos; Spalaito=s palait, i spolait=s polait; Surov el...sé tn.slovensko. 383 ûdna rabota, Vlasite ni{to svoe ne zapi{ale, a toa go napravil Prus, koj bil odroden tn.Sloven. 384 Pa ″biv{ata domovina″ bila so tn.slovenski imiwa, so crkvi so tn.staroslovenski jazik, na Belci.

98

smata ili ne. Vakvoto peewe na mene ostavilo dlabok vpe~atok. @ivo àlev {to ipremnogu sum golem diletant koga nemoèv da gi zapi{am se ona {to slu{nav. Ama, mi se ~ini deka i na profesionalniot muzi~ar bi bilo mo{ne te{ko muzi~ki da se fiksira na vakvo peewe, oti vladee apsolutna sloboda vo odnos na ritamot.Potoa,~esto se javuvaat kratki intervali kako polutonovi koi izgleda da go ostvaruvaat pottiknuva~koto dejstvo na slu{atelite, kaj niv sozdavaj}i nestrpenie, ama ipak, ne i neprijatno raspoloènie.

Ovie devoj~ici nas ni otpeale tri razli~ni pesmi, koi pove}e pati mi gi ponovuva-le, ako bi mi uspealo da ja utvrdam tonskata lestvica. Mi izgleda deka ova lestvica ima go-lema sli~nost so lestvicata kaj Ciganite, bidej}i vo dvata slu~aevi se javuvaat dva izrazi-ta dolga intervala.385

Taa glasi: g, a, b, cis, d, es, fis, g. Naj~udno bilo toa koga na ovie devojki mu ja otpeav na{ata prirodna molska le-

stvica, tie ne otpo~nale so osnovniot ton, tuku so kvintit, taka da nivnata lestvica iz-gledala vakva: d, es, fis, g, a, b, cis, d. Za~uduva~ko vo ovie pesmi bilo i toa, deka tekstot osta-nal potpolno nerazbirliv, kako za pea~ite taka i za slu{atelite. Moèv da razbera mnogu albanski zborovi, ama duri ni mojot pratilec Albanec Efraim Ginis ne uspeal konte-kstualno da go razbere tekstot. Nema sumwa: vo Ali Pa{inovoto vreme, koga ovie lu|e ja napu{tile svojata postojbina vo Sredna Albanija bile vi~ni na albanskiot jazik, kako vo-stanatoto i drugite Aromuni. Me|utoa, bidej}i od toga{ pominalo nekolku decenii i za toa vreme ne se vra}ale, popoleka po~nale da go zaboravaat ovoj jazik, ama pesnata ipak e so~u-vana, mada e mukla i okrwena.386

Ovie lu|e ne umeat da navedat nekoj to~en podatok za svoeto porano prebivali{te, tuku edino deka do{le od Sever. U{te pred {to ovde stalno se nastanale, odrùvale odnosi so lokalnite ìteli oti ovde doa|ale da prezimat so svoite stada. Potvrda za ova pronajdov i vo narodnite pesmi koi gi sobrav vo Albanija vo koi se naveduva ova oblast Ksiriomerija (=k siro merija,R.I.)so selata koi i pripa|aat.(Sporedi so:′Aromuni′,II tom,strana 64 i 101).

Oblekata na ènite e starodevna i sli~na na onaa kaj Far{eriotite. Tie isto taka nosat fes (~upare) so ′~i~eroan′, {to e edna bela marama vmotana okolu nego,i sini ′{iguni′ so beli prugi, dodeka preku ramenata nosat edno par~e ~ohe ′~ipa′ koe go pokriva gornite delovi na rakata. Na Sever na Pind ovie Aromuni gi nazivaat ′îpan′, ama tie za toa samite ni{to ne znaat. Vo svojot dijaekt samite sebe se nazivaat ′Aromen′, dodeka Grcite od oko-linata gi vikaat ′Karagunidi′. Vo pogled na oblekata i obi~aite na Aromunite na ovaa ob-last se najbliski na Far{eriotite. (Karagunid=kara gunit=vunit, guna=vuna=volna, R.I.)387

Slednoto utro ja posetiv ru{evinite na Stratos vnatre vo koi e podignato selo. Se raboti za pole pod ru{evinite koe delimi~no e raskr~eno da bi se dobila obrabotliva po-vr{ina. Od gradeìte ni{to ne e so~uvano osven delovi na visoki i {iroki gradski yidovi na zapadnata strana. Se iska~iv na edna golema stena oblik kvadrat, koga iznenadniot pri-zor gi zaustavil moite ~ekori. Vo eden agol, koj go obrazuva yidot i izleznata kapija, stoele 20 bosonogi, ubogo oble~eni de~iwa, a ispred niv eden ~ovek vo fustaneli i so fes koj ma-val so edna dolga {iba. Predmene bila {kolata, koja se odvijala vo januari mesec, vo slobo-dniot prostor me|u ru{evinite na ovoj anti~ki grad.

385 Se istakna ″brdoto Cigos″, a ovde ″golema sli~nost so lestvicata kaj Ciganite″. A pa ova e najnovo. 386 Avtorot potvrduva, Albancite i Vlasite imale isto poteklo, od Sredna Albanija, a cela dene{na Albanija bila vo makedonski Epir, vo kogo sé bilo na jazikot na Belcite, tn.slovenski. Ovoj jazik se promenal samo po 1767. godina, vo kogo imale vlijanija koine, latinski i arapskiot na mnogu islami-ziranoto epirsko naseleni. Toa zelo masovnost so makedonskiot Epirec Ali Pa{a Janinski. Spored navodite na avtorot, proizleguva, dotoga{ jazikot na Epircite (Albancite i Vlasite) bil ist, a Va-jgand veli,tie bile ″bra}a″. Sledi po Ali-pa{inovoto vreme pove}e se promenal jazikot, duri toj mno-gu pove}e se koiniziral,latiniziral,arabiziral,ama i mongoliziral so masovnite kolonizacija na ka-vkazko-crnomorskite Albanci- Arnauti: Albancite i Vlasite od 1767 godina se odrodeni tn.Sloveni. 387 ûpar=~upa-r; îpan=~ipa n; ~ipa: ~ipa=~upa, ~ipka...;~i~eroan=~i~ero an: ~i~ero=~i~e r o, na~i-~eno, na~i~kano...; Aromen=a romen; Romej=Rimjan. Se kaà:″so vizantiskoto ime za Rimjanite- Romei, odnosno so turskiot oblik ′Rum′.″. Sledi Rim=Rum=Rom, Roman=Romen; Karagunid=karagunit=kara gu-nit=gun it, karaguna=crnaguna; Karaka~an=kara ka~an; Far{eriot=far {eriot: f=p, par-at,a i {=s... Vidlivo e deka sé {to avtorot govori, sé toa se odnesuva samo za Romejcite, so glaven grad Carigrad.

99

Vnimatelno se pribliùvam na ova mesto kako bi ja soslu{al nastavata na ovaa in-teresna {kola. Nastavnikot obrabotuval desette Zapovedi na gr~ki jazik, pri {to u~eni-cite me|usebno razgovarale i pravele vicevi za svojot nastavnik na aromunski jazik, koi, o~igledno, toj ne gi razbiral. [ibata se spu{tala na onoj koj bi postanal ipremnogu razi-gran. Naàlost, moeto prisustvo mu padnalo voo~i na edno dete koe se svrtelo kon zvukot na kamenot koj padnal i namah site glavi se svrtele prema mene, a nastavnikot brzo go zavr{il ~asot. Do{ol do mene i se poàlil na lenosta na ovie deca i svojata mala plata od 4 napale-oni godi{ne, koi, vo sekoj slu~aj, ne e vredna napomena. Osven toa, imal pravo da naizme-ni~no da doa|a na jadewe vo semejstvatana svoite u~enici. Za stan ne moral da se griì oti ionaka naj~esto spiel nadvor ili ve}e kade mu se sakalo. Nikoj ne go odbival. Ovaa {kola se odrùvala vo ku}ata na ~elnikot samo pri nepovolni vremenski uslovi.388

Nastavnikot potoa me odvel na drugiot kraj na ru{evinite kade se najduvale devoj-~ici. Tie pod vodstvo na svojata nastavni~ka bile zafateni so ra~na rabota, {trikawe i vez na laneno platno i isto taka govorele aromunski. Tamu izdràv samo eden trenutok oti se najduvav vo blizinata na poleto, koe upravo bilo natopeno so rasipana i smrdliva voda, {to o~igledno ne im pre~elo na ovie devoj~inski nosevi.

Ostanatite tamo{ni aromunski sela imaat isto taka lo{i {kolski uslovi ili, pak, voop{to nemaat {koli. Jadnite Aromuni ! Da ìveat vo Makedonija, odma bi ispratile na-stavnici i nastavni~ki da {to pred postanat Grci. Ama koga edna{ pripa|aat na Grcija, ni-koj pove}e ne se griì za niv, tuku tie samite treba da se staraat za svojata omladina.389

4. Ohtu, Kacaros, Ku~obina i povratokOhtu, Kacaros, Ku~obina i povratokOhtu, Kacaros, Ku~obina i povratokOhtu, Kacaros, Ku~obina i povratok Podocna otidovme so na{iot gostilni~ar Jankas prema Jug vo seloto Ohtu vo nizi-

nata, koja broi 70 semejstva i koja pripa|a na ~elnikot Niki Pangu, kade ni posakale srde-~no dobrodojdvte i ne gostile so jagne{ko pe~ewe. (brigisko=brzja~ko dativno u, R.I.)

Po jadeweto go prodolìvme patot, pregazivme nekoj potok vo blizina na edna vode-nica i potoa se dvièvme niz dolinata koja bila pod tutun. Na eden del na patot pominuva-vme niz podivenata {uma vo koja leèlo na iljada oboreni i raspadnati stebla, potoa pomi-navme pograj ezeroto Liguvica od desna strana i uspeavme na eden strm ama nizok hrast od ravnica, na koe leì seloto Kacaros. Ova selo e oddale~eno 11/2 ~as od Ohtu. Seloto Kacar-os go nosi imeto po svojot ~elnik. Bidej}i ~elnikot ne bil doma, me odvele vo anot. Tamu se sobrale ma{ki, koi odavno go zaprimetile na{eto pribliùvawe na dolinata, i koi gi te-rale znatièlbata da soznaat koi se strancite. So nim govorev na gr~ki jazik a so svojot pr-atilec Efraim na albanski jazik, {to za niv zvu~elo kako francuski,390 te taka imav zado-volstvo da gi slu{am kako za mene razgovaraat bez zazor oti niti slutele da go razbiram ′omrznatiot′ aromanski jazik. Edino mislele deka sum vraboten vo blizina na izgradbata na èleznicata, drugi bile na mislewe da treba da se gradi nov pat, a treti, ponovo, deka sum do{ol da go zgolemam novovovedeniot porez {to ja vè{ti atmosferata i po~na da pa|aat te{ki i zakanuva~ki zborovi protiv mene.

Vo toa se pojavil ~elnikot kogo go osloviv na aromunski jazik,mu prenesov pozdravi od seloto Suroveli i Ohtu i go zamoliv za preno}i{te. Odedna{ zamrele site povici so ba-tina sa me isteraat od seloto, ili da me kamenuvaat, a ona malku od niv koi me branele, se zbliìle u{te poqubezno okolu mene.

Kacaros broi 90 semejstva, a na 11/2 ~as od nego, vo pravec Zapad, leì seloto Bu{a so 50 semejstva, a 30 minuti ponatamu selo Nu{as so 30 semejstva. Ve}e slednoto utro go pro-dolìv patot za Ku~obin. Go vrativ svojot voda~ od Vrahorija bidej}i narednata delnica na

388 Vlasite do 1767 godina bile tn.Sloveni, potoa so trorasen jazik. Duri dvorasniot gr~ki ne go ra-zbirale. Tie ne sakale da bidat Romanci, tuku Grci. Do denes se veli: Vlavot e siromav, a Grkot bogat. 389 Avtorot potvrdi, bidej}i Vlasite bile Grci, Carigrad za niv ne se grièl tuku za Makedonija, ~ii Makedonci sakala da gi grcizira. Ne slu~ajno, jas kako dete bev vospitan, da ne sakam da bidam Grk ni-ti Vlav tuku Sloven. Sledi vo petto oddelenie da si go promenam imeto Hristo vo Risto: za mene Hri-sto be{e gr~ko i vla{ko ime, a Risto slovensko.Vo sredna pomorska, ma{insko-tehni~ka, vojna {kola vo Pula, 12-ta klasa, doznav, poimot Sloveni bil politi~ki: Hrvatite i Slovencite ne sakale da bi-dat Sloveni, tuku Iliri, zatoa{to Slovenite bile odvratna rasa: Ilir i Sloven bile sinonimi.Tamu gi vidov pomorskite karti, deka Evropa ne bila naselena. Evropskite doma{ni ìvotni se balkanski. 390 Francuskiot bil latiniziran tn.slovenski jazik na Belci. Vakov zvu~el albanskiot, a i vla{kiot.

100

patot ne mu e poznata. Me|utoa, premnogu docna utvrdiv deka od ranicata mi go zede pribo-rot za jadewe, verojatno kako uspomen od mene. Uz ne{to napori, pronajdov edno mom~e koj sakal da ni go pokaì patot niz {umata. Na razli~iti lu|e na koi pred toa mu se obra}av, ednostavno odbile da me vodat poradi lenosta, iako im obe}av dobra napojnica. Vo Ko~obi-na stignavme po skoro 2 ~asa. Seloto leì na isto onakvo izvi{uvawe kako i Kacaros.

Ku~obina e najgolemo od ovie aromunski sela i broi 150 ku}i.Pokraj ova ime,seloto go nosi i nazivot Mawana, a po nego se naziva i cela ovaa oblast. Ona {to pa|a vo o~i e da na ~elo na ova zaednica ne najduva ma`, tuku edna èna, vdovica, ′~elnikoawa′391 koja }e vla-dee mesto dodeka nejziniot sin odraste. Na Sever na ovaa oblast vakov slu~aj bi bil potpol-no nemoèn, bidej}i mestoto na umreniot ~elnik bi go prevzel najbliskiot ma{ki srodnik do proglasenata polnoletnost na ~elnikoviot sin. Kaj Aromunite pastirovata èna genera-lno zavzema mo{ne podredena polo`ba, pa duri kaj niv u{te ne se ispolilo vlijnieto na Gr-cite od okolinata, ama, ipak, toj se voo~uva i po toa {to devojkata pove}e ne se krie, kako {to inaku e voobi~aeno. Maìte leno sedat po cel den zaedno i se son~aat, dodeka za toa vr-eme ènite obavuvaat najgolem broj na raboti. Li~no sum gledal èni koi se~ele drva i orale. (êlnikoawa=~elnikovawa=~elikovana, R.I.)

Na ~as vreme zapadno od Ku~obina leì seloto Gakia Pipa so 54 ku}i, koi pripa|a-at na zetot na ′~elnikoawa′.

Zakrepnati so mala zakuska, koja se sostoela od jajca i sirewe ispe~eni vo tigaw, go prodolìvme patot bez voda~, pominavme pokraj crkvata Sv. Nikola392 i po dva ~asa izbivme na Aspropotamos, preku koja se prevezovme so skele. Dvièj}i se po dobar pat uspeavme za 21/2 ~asa da stigneme vo Etaliko, ama ovde bev prinuden da iznajmam kola bidej}i moite pra-tilci bile mo{ne umorni. So kolata stignavme vo Misolongi vo samiot samrak.393

Po ve~erata, izlegovme u{te edna{ kako bi go posetile spomenikot na Lord Bajron koj se najduva na ovde{noto grobi{te. Bidej}i grobi{teto bilo zaklu~eno, po~ukav na vra-ta na {tala vo neposredna blizina od koja se pojavil nekoj vojnik. Bidej}i go motivirav so napojnici, ne odvel na sporedniot vlez na grobi{teto do spomenikot. Se iska~il na posta-mentot i so svetilkata ja osvetlil statuata na poznatiot pesnik koja e napravena vo mermer, i ~ija desna raka (namerno ili slu~ajno) imala polo`ba kako da saka da isplati pari. Vo blizina na ovoj, e podignat eden ednostaven spomenik na hrabriot Marko Bocarij.

Vo 07 ~asot narednoto utro ve}e se najduvavme na pristani{niot dok za parabrodo-vi, ama sna`niot veter koj duval od pravecot Patros, go zaustavil negovoto pristanuvawe. Zaludno ~ekavme do 09 ~asot i bidej}i nemalo izgled veterot da se promeni i bidej}i so svojot durbin ne vidov nieden drug brod na vidik, po~nav da agitiram me|u 50 prisutni oso-bi da se prevozime so golemiot edrewakot. Za ovaa idea gi pridobiv preku 20 osobi a me|u niv dva italijanski rabotnici so svoite semejstva. Brodot za dva ~asa go pominal rastoja-nieto od 30 km, {to inaku e kratko vreme, ama na patnicite im traelo ipremnogu dolgo, oti gi sovladala morskata bolst.

Po doa|aweto se pro{etav po ulicite na ova ìvo trgovsko mesto vo razvoj i pri taa prilika se zapoznav so nekoi Aromuni koi tamu imaat svoi rabotilnici i soznav deka gi ima preku 20 semejstva koi vodat poteklo od Epir (Siraku, Kalarites, Mecova). Ova go spomenuvam samo zatoa {to Filipson vo: ′Petermansonovite soop{tuivawa′, 1890., tetratka I, str. 19 ja dava slednata napomena: ′Na Peloponez nema nieden edini ~ovek koj govori vla-{ki′.Na ve~er otidov so Erfraim na visokata kula otkade se pruà prekrsen pogled na oko-linata na zalivot. (Aromuni=Vlasi, a Pelopones=pelo po nes, belo polu ostrovo, R.I.)

So èleznicata se prefrlivme sledniot den do Atina i nejziniot o{ter vozduh po-ln so pra{ina neprijatno mi pa|al vo poreduvawe so blagiot, vlaèn vozduh od Akarnanija.

V POGLAVIE Proletta 1890.

391 Se govori za Vlasi so makedonski=tn.slovenski ~elnik, a ènska ~elnikoawa so a za ènski rod. 392 Avtorot po praksa ni{to ne kaùva za jazikot na i vo crkvata, a pi{i za Grci, Vlasi i Albanci. 393 Na prethodnata strana 162 ima slika so tekst: ″Stenite vo blizina na Kalabaka (na poniskiot red na stenite, vo sredina, se zaprimetuva manastir)″. Stenite `bunoviti=bu{oviti, tn.slovenska bu{a.

101

1. Od Atina preku Teba i Halkis za Volos Od Atina preku Teba i Halkis za Volos Od Atina preku Teba i Halkis za Volos Od Atina preku Teba i Halkis za Volos (8.- 13. mart) Po tromese~niot boravok vo Atina se raduvav {to ponovo moàm da prodolàm so svojot ìvot patnik, {to za mene imalo polno dra` poradi stalnite promeni na okolinata, poradi ophoduvaweto so ednostavni, prirodni lu|e, poradi izostavuvawe na site op{tetve-ni stegi i sl., za{to rado se predavav.

Osmi mart ve~erta otidov vo eden an vo Atinskata ulica otkade odela po{tata za Teba. Iako u{te porano isprativ eden golem sanduk so baga` za Germanija, ipak mi ostana-lo dosta baga`, koj mi prestavuval balast na ponatamo{noto patuvawe. Vo 20,30 ~asot trgna-la te{kata po{tenska ko~ija koja ja vlekle 4 kowi. Vo maliot prostor na ovaa ko~ija sedele 6 osobi. Pri polna mese~ina, so pogled moèlo da se obvati {irokiot prostor.394

Od Dafne patot se spu{ta kraj moreto i vodi vo dolinata niz koja relativno brzo pominavme, a potoa trgnavme kon brdata. Kaj Vilar moravme da izlezeme od ko~ijata poradi zakosenosta na patot, te prodolìvme pe{ do anot Kundur, vo kogo stignavme okolu polno}. Petnsaeset minuti podocna pristignala ko~ijata.

Vo prizemnata prostorija ispolneta so crn ~ad leèle nekolku spodobi na podot, koi te{ko se podignuvale od son. E zapalen ogan i naskoro moèlo da se slu{ne pucketawe na pe~ewe vo tigaw. Dobivme kola~ od jajca i rezinato so vino gusto kako smola, ~ij vkus na po~etok e neprijaten, ama ipak brzo se naviknuvate, kako na vkus maslinka.

Vo 02 ~asot prodolìvme so sveì kowi. Vo blizinata na ru{evinite Elefters po-novo moravme da pe{a~ime okolu ~as vreme, {to ne bilo neprijatno, mada no}ta u{te seko-ga{ bilo sveò. Vo odnos na tesniot prostor vo ko~ijata, mi se pruìl prijaten i so ni{to ograni~en pogled na diviot predel so goli, crni steni. Kaj razru{evinata na edna straàra na vrvot, ponovo se ka~ivme vo ko~ijata koja brzo se trkalata vo Beotiskata ravnica. Ve}e se razdenilo koga pominavme kraj albanskoto selo KrŸekukj i okolu 06,30 ~as vlegovme vo Teba. (Evboja=Euboja=e v=u boj=voj, KrŸekukj=krie kukj=ku}=ku}a=ku{a=ku{ta..., R.I.)

Vo ova grad~e od 3.500 ìteli edina skromna gostilnica bil hotelot ′Beotija′. Ho-telot go okupirale inìnerite i grade`nite majstori, koi rabotele vo izgradba na èlez-nicata i na Kopajskoto ezero, taka da morav da delam edna mala soba so dva kreveti so eden inìner i eden Venecijanec. Naki moral da go koristi pretsobjeto. Vo blizina na ovoj ho-tel se najduva nekoj vid restoran vo kogo za mnogu pari se dobiva malku jadewe.395

Na ru~ek imav zadovolstvo da sretnam nekolku Amerikanci koi do{le od Plateja396 vo koja vr{ele arheolo{ki iskopuvawa. Zaedni~ki sme gi obi{le znamenitostite na Teba. Od starina postojat samo sporadi~ni ostatoci koi se sobrani i izloèni vo eden podrum. Nekolku eksponati se najduvaat na grobi{teto, na koi e crkvata so grobot na Luka Evange-lista, dodeka drugite se najduvaat vo Venecijanskiot toraw ili se soyidani kako ukrasi na bunarot.397

Ovoj grad se sostoi od tri odvoeni dela. Najgolemiot del na gradot leì na vrvot, kade nekoga{ stoel stariot grad. Ovoj del na grad e mo{ne ubav, koga se posmatra od zapadna strana. Dvata ostanati dela se najduva vo nizinata.

@iteli najgolem del se Albanci kako {to, voostanatoto, i okolnoto selsko nasele-nie. Aromunite se vo drug plan. Razgovarav so golem broj Aromuni od glavnata ulica koi mi potvrdile deka polovinata ìteli na ovaa ulica e od aromunsko poteklo. Naj~esto vodat poteklo od gorniot tek na rekata Aspropotamos, od Kotur, Lepinci, Pira i drugi mesta.398 Tie ja poznavaat svojata domovina samo po slu{awe, bidej}i ovde se doselile u{te na po-

394 Avtorot vo Atina ne naveduva crkva. Ili tamu nemalo ili taa bila na tn.staroslovenski jazik. Ova }e se vidi vo slednite avtorovi izlagawe. Toj niedna crkva i manastir na tn.staroslovenski jazik ne-ma da gi navede.Vistinata e edna: Atiwanite i Eladcite bile Belci so pelazgiski=tn.slovenski jazik. 395 Eladcite bile tn.Sloveni: Atina=Tatina; Kopajsko od kopaj..., Prokop=pro kop; Vasiles=va sile s. 396 Plate=plate...Najgolem dokaz, deka Eladcite bile tn.Sloveni se vulgarnostite. Za mom~e se vele-lo kuros, a za devojka kora. Do denes na bitolski se veli: mom~eto ja kurosa devojkata. Pak, vo toj akt, bitolski e devojkata kako ora (kako=ko ora, e kora). Korata e trkalezna, a oraweto e prevrtuvawe na orani~niot sloj. Vsu{nost, devojkata me{a, a me{aweto e pravewe na krugovi=orawa. Samo na Belci. 397 Bidej}i crkvata so grobot bile podignati pred 1767 godina, e jasno, sé bilo na tn.staroslovenski. Ova vaèlo za seta Elada...Tesalija, Makedonija, makedonski Epir. Vrz niv e nanesen sloj so tn.gr~ki. 398 Bidej}i site imiwa bile tn.slovenski, kako Germancite so Prusite i Vlasite bile tn.Sloveni.

102

~etokot na ovoj vek. Pomladite generacii, dodu{e, u{te sekoga{ go razbiraat svojot maj~in jazik, ama pove}e ne go govorat. Na stranecot, na koj aromunskiot tip mu e nepoznat i koj ne obra}a dovolno vnimanie, nikoga{ ne bi gi prepoznal kako Aromuni, tuku bi gi smetal deka se Grci. Vistinskiot gr~ki element vo Teba e mo{ne slabo prestaven.

Ponovo ja koristev po{tenska ko~ija da bi se prevezol vo Halkis. Ovoj pat, osven Nakija i mene, ne bile drugi patnici vo po{tenskata ko~ija, ~ie prozorsko staklo na desna-ta strana bilo zameneto so par~e lim koj mi go zaklonuval pogledot. Od predna strana pro-diral veter i mi vnesuval vo liceto kapki do`d koja romela. Edino {to bilo dobro e toa deka patuvaweto protekuvalo mo{ne brzo, taka za 3 ~asa ve}e zad sebe imavme 35 km.

Odsednav vo hotelot ′Stranec′, ~ie ureduvawe nimalku neogovaralo na ponosnoto ime koe go nosel. Barale 4 franki za edna mala soba so dva lo{a i valkani kreveti, {to za tamo{nite uslovi bila visoka cena. Pod bil od {tici izme|u koi moèlo da se gleda vo do-lna prostorija, i koi se ugibale pri sekoj na{ ~ekor. Naki mislel, smeej}i se, da ovoj pod e ′a la franka′, so oprugi. Sli~no bilo i so hranata, koja bila prilgodena na vkusot na gr~ki-ot stomak, taka da ni{to von ova i ne moèlo da se dobie.399

Ovde{noto naselenie, ~ij broj e okolu 80.000, ~isto e gr~ko. Od Aromuni pronajdov samo nekolklu filigranski rabotnici koi ovde se naselile. Tie se àlele na opa|awe na brojot na rabotilnici ~ij uzrok se sostoi od poeftiniot, evropski kakit. Ovoj nakit, bar vo gradovite, gi potisnal finite, filigranski raboti na ovie majstori.

Selskoto naselenie u{te sekoga{ ~vrsto se drì na svoite stari obi~ai i nosii, a mladite devojki se sre}ni ako smeat da nosat so nedelnite ili prazni~ni priliki, pone-koga{ {nala ili filigranska rabota so nepravilen oblik, ili perli od staklo. Cena na edna vakva {nala se dviì od 100-150 franki, dodeka porano se koristelo ~isto srebro, pa cena bila od 500-1000 franki. Osven {nali, se koristat i nosat te{ki lanci okolu vratot, ~ii poedine~ni delovi ~esto se dobieni so liewe. Ovde, isto taka, po prv pat slu{nal deka Aromunite svoite filigransko umeewe go odnele duri vo Venecija. [to e vo toa vistina, ili deka ne e mo`da obratno: deka od Venecija go donele, ne bi moèl da kaàm. (Sporedite: ′Aromuni′, II tom, str. 62, i slika 1).400

Ona {to privlekuva pogled na sekoj stranec vo Halkis e dobro o~uvaniot vodovod, dobro o~uvanoto utvrduvawe od vremeto na Venecija i, pred se, most preku moreuzot- izme|u ostrovoto Eubeja i kopno. Ispod ovoj most naizmeni~no se dviì vodena masa terana so pli-mata i osekata i taka se sna`ni da duri parabrodite ne moàt da se dviàt vo sprotiven pr-avec od pravecot nivnoto dvièwe. Ovoj most nema {irina ni 20 m i se sostoi od dva dela koi bo~no se pomeruvaat sekoga{ koga ispod treba da pomine nekoj brod.

Interesanten e prizorot na glavnoto utvrduvawe na ovoj most so svoite mo}ni vle-zovni i izlezni kapii, koi bile spoeni niz zup~asti otvori na yidovite, ~ii (delumno raz-ru{eni stari, sivi yidini) neodolivo vra}aat vo vreme koga Venecija, odnosno nejziniot si-mbol zlaten lav (vgraden vo ju`nata kula) bil vistinski gospodar na Jadranot.401

399 Na ovaa 167 strana e slika, so tekst: ″Most iznad moreuzot kaj Halkis″. 400 Imeto Venecija potvrduva, deka vo Italija bile naseleni Veneti=tn.Sloveni od Balkanot, koi bile Iliri od Balkanskiot Poluostrov. Vajgand pi{i: ″ne samo vo Severna Italija sretnuvame ilir-ski potomci, no i na ju`noto krajbreìe na Apeninskiot Poluostrov, kade ìveele Japigite i Mesa-pite, ~ij {to jazik bilo dokaàno deka spa|a kon ilirskiot″. Vajgang ne pravel razlika me|u Dalma-tite- Iliri i Dalmatincite- Sloveni i toj niv gi narekuval Dalmati. Koga Apostol Pavle bil vo Makedonija i Italija toj so naselenieto ne moèl da razgovara na nieden slu`ben jazik, tuku samo na naroden=varvarski= pelazgiski=Homerov jazik. Ovoj bil ilirski=tn.slovenski. Ova bilo bez prekin i po X... vek. Sebastijan Dol~i (1690-1777) bil dubrova~ki frawevec i istori~ar. Toj pi{el za stari-nite na dubrova~kata nadbiskupija i za starinata na ilirskiot jazik. Spored nego, ″do denes vo Apu-lija postojat celi gradovi, osnovani od najstarite ìteli, koi se sluàt so ilirskiot″. (Vo Italija se do vo 18 vek slu`ben bil latinskiot, naroden ilirskiot=tn.slovenski jazik, R.I.). Spored George Grote (1851), Venetite bile ist narod so Ilirite. Zna~i, za nego Veneti=Iliri=Balkanci, koi bile tn.Sloveni. So ova se potvrduva,poimot Sloveni e falsifikat tokmu na Germancite, koi ne si go znaat potekloto. Sledi, sé {to e vo Venecija e carigradsko i po{iroko makedonsko, a ni{to obratno. 401 Vo Dalmacija i Venecija bil samo Solunskiot lav so glagolicata. Rober, naveduva: ″...na{iot slo-venski manuskript vo Rems, napi{an na glagolica, ne go mislevme li niz vekovi za koptski rakopis...″.

103

Moderniot naziv za Halkis e ′Negroponte′ i o~igledno se doveduva vo vrska so mra~-niot izgled na utvrduvaweto.402 Ova utvrduvawe, vsu{nost, se najduva na edna malo ostrovo, dodeka moreuzot prema kopnenata strana u{te potesna a vodata politka. Prema u{te so~u-vanite bedemi citadelata403 moè da se raspoznae kolku ova utvrduvawe nekoga{ moralo da bide sna`no, koga i ovozmoìlo na hrabrata venecijanska posada da se sprotistavi na tur-skata vojska koja broela 120.000 lu|e i imala flota od 300 brodovi. Bilo toa od 15. juni do 12. juli 1470. godina. Samo uz strahovitite gubitoci od 50.000 lu|e, na Turcite im uspealo da prodrat vo gradot, da gi pobijat site Italijani i nivnite èni i deca.

Trinaesti mart vo 10 ~asot po toa se ka~ivme, ama brodot moèl da isplovi tek vo 14 ~asot poradi sprotivnata struja. Za sopatnici imav nekolku oficeri od Larisa; op{te-weto izme|u patnicite, koi ne iznajmile kabini vo podpalubata, bilo ìvo i nezasileno, bilo nekoj da e zanaet~ija, kapetan, oficer, selanec, student i da se vklu~i vo razgovor za politikata, mu se poklonuva isto vnimanie, {to e ubava karakteristika koja vo ovaa mera, ipak, se sretnuva u{te samo na Orientot. (Tamu imalo stara civilizacija i kultura, R.I.).

Vremeto bilo predivno vo tekot na patot. Sekoga{ plovevme vo blizina na isto~-niot breg koj pejsa`no pruàl dosta ~ar. Glavnite planinski masivi strmoglavo se zavr{u-vaat vo moreto, dodeka na nivnite vrvovi u{te sekoga{ se zaprimetuva sneg, a vo podno`jeto blistale drvata vo prediven cvet. Vo 01 ~asot po polno} stignavme vo Volos.

2. Volos i negovata okolinaVolos i negovata okolinaVolos i negovata okolinaVolos i negovata okolina (14.- 19. mart) Ve}e pri prilika na prviot prestoj vo Volos se zapoznav so gospodinot d-r Niko-

laidis Perdikis, eden mlad gospodin, koj studiral vo Minhen i koj se raduval na toa deka moè da mu sluì na Germanec kako voda~ niz svojata domovina. Negoviot tatko e bogat tr-govski predvzemuva~, inaku Aromun od Dobrinovo vo Zagora,404 koj ima svoja filijala vo Tr-st i Pirej. Osobite koi gi vrabotuva, bar vo Volos, najgolem del go pravat Aromunite. Ama, vkupno zemeno, aromunskiot element e mo{ne slabo zastapen vo ovde{noto naselenie. Gi ima, dodu{e, daleku pove}e za vreme na zimskite meseci, a i ina~e tie retko ìveat vo gra-dovite, tuku vo okolinata i se sretnuvaat samo za va{arite ili pazarnite denovi. Pronaj-dov Aromuni od Perivol, Samarina i od Zagora koi drèle svoi ubavi volneni tepisi, ~o-rapi i drugi predmeti.

Vo blizina na Volos trajno se naselile pove}e aromunski semejstva napu{taj}i gi svoite ubavi,po{umeni planini.Posvetli se zemjodelskite {to pretstavuva obrt koj samiot moè da posvedo~i da gi prinudila najgor~livata nu`da oti tie, ipak, se naviknale na slo-bodno dvièwe na planinite a nenaviknale na zemjodelski raboti. Go posetiv seloto Bah~e so 50 semejstva koe se najduva na 20 minuti vo pravec severoistok. @itelite na ova selo vo-dat poteklo od Perivola i se naselile vo ova mesto vo vreme koga Tesalija i pripadnala na Grcija,405 pri {to gi prevzele turskite ku}i vo oblik na ~ardak, koi ovie gi napu{tile. Ovie lu|e u{te sekoga{ gi za~uvale svojata nosija i jazik, kako i ~ezneeweto za svoite pla-nini. (Vlasite se vselile na tu|i imoti, {to vaèlo i vo Makedonija, a i Albancite, R.I.)

Na pola ~as isto~no od Volos leì edno drugo mesto: Alimerija ili ′La-Vlahlu′, koj go posetiv poslednite denovi na svojot prestoj. Se raboti za naselba koja najrano e naselena od Aromunite. Eden postar ~ovek mi raskaàl deka ovde do{le pred dve generacii i deka gi proteral Ali Pa{a. Gi ima okolu 60 semejstva, dodeka ostanatoto naselenie e gr~ko. Mada ìveat zaedno so Grcite, u{te sekoga{ se dràt na svoite nosii i jazik. Tretoto selo vo pravec Zapad e [eska so 40 semejstva i site ìteli pripa|aat na plemeto Far{erioti, koi

402 Mrakot e temen, a e temno koga Sonceto ne gree: Negropont=negro pont, negro=negree, negro=negri =negori, gari=àri=kari..., garaà koja e za~adena=zatemnena; Pont e potoni=po toni, kako {to bil mostot.Ist bil poimot Pontos, koj potonal, se potopil: pontos=potnos=potonis=potoni{,so Biblija. Ova bilo sprotivno na Levantot, Levant, a bez v leant, leanot=naleanot=naleaniot: liva=leva=levka. 403 Citadel=citad el: citad=yidat el; molit-el, branit-el, Aris-tot-el: Tot tvorec na hieroglifite... 404 Avtoroviot Aromun bil Vlav so poteklo od tn.slovenski prostori. Vlasite bile odrodeni tn.Slo-veni. Vakvi bile tn.Germani isto~no od reka Rajna. Denes Prusincite imaat tn.slovenski prezimiwa. 405 Vlasite poteknale od tn.slovenski prostori, nikako inaku. Pa tie bile samo odrodeni tn.Sloveni. Avtorot ponatamu si pi{i za vla{ki nosii..., vla{ki jazik, duri go za~uvale svojot jazik. Me|utoa, da se ima posebno vla{ko, duri za~uvan svoj jazik, pa toj moral da potekne ne samo po 1767 godina, {to va-ì za Grcite i Albancite.Dene{nite makedonski govori se od postledeno doba,nivnite od dene{nica.

104

vo Tsalija se nazivaat ′Ka~aun ili Ka~un′. Se bavat so zemjodelstvo i sto~arstvo, ama i za vreme na letoto ostanuvaat so svoite stada vo Tesalija. (Ka~aun=Ka~an, R.I.)406

3. Velestiia i LarisaVelestiia i LarisaVelestiia i LarisaVelestiia i Larisa (20.- 22 mart) Najgolemiot del na svojot baga` go isprativ so brod vo Germanskiot Konzulat vo

Solun. Gospodinot Perdika me ispratil do Velestina, kade se zadràvme do popladne. I sa-mata Uprava na èleznicata e obzemena so àr na helenizacijata. Pobarav edna vozna karta za Velestina i dobiv edna na koja stoelo natpis: ′Fere′. (Fere=Pere, Perun, R.I.)

Koga stignavme, posetivme razli~ni anovi i dobile ubogi ru~ek. Sakav da go pose-tam tatkoto na svojot prijatel Vasilijakija, kogo go zapoznav vo Atina, koj ovde ja provedu-va zimata so svoeto semejstvo i ostanatite zavisni semejstva. Ovie lu|e, iako se imotni, is-to taka ìveat vo ednostavni, siroma{ni ku}i i vo skromni uslovi, kako i najsiroma{nite pastiri koi se vo nivn slu`ba. Zimata, naselenieto na Velestina se sostoi 3/4 od Aromuni, dodeka letoto ovde ostanuvaat samo 60 semejstva, koi se posveteni na zemjodelstvo. I ovie Aromuni vodat poteklo od Perivola. Eden od najpoznatie pesnici na moderna Grcija, Riga od Fere, e roden isto taka vo edno ovde{no aromunsko semejstvo.407 (Riga=riga, nariga, R.I.)

Toa popladne stignav so voz vo Laris kade odsednav vo hotelot na \or|oja Calija od Vlaholivadona. Ovoj hotel e dobar poseten, ~ist i na glas e po dobri ru~eci na kogo doa|aat oficerite. (Vlaholivadona=vlaho livadon-a, R.I.)408 406 Spored Popovi}, Vlasite ne se izgradile kako narod, nemale svoe pismo, ni knièvni jazik, nitu postojano mesto na prestoj i bile vistinski nomadi. Se ~ustvuvale bliski ili ednakvi na Grcite, Ma-kedoncite, Srbite, Bugarite, Albancite ili Romancite. Maj~in jazik na Vlasite e romanskiot, a na takanare~enite Karaka~ani gr~kiot. So tekot na vremeto po~nale da go napu{taat nomadskiot ìvot i da se zanimavaat so trgovija. Tie bile nare~eni i Cincari. Zna~i, ni{to nemalo posebno vla{ko.

Za potkrepa deka Vlasite nemaat vrska so Rimjanite, tie samite se narekuvaat Aromani (Aro-muni), {to zna~elo Nerimjani, {to vaì i za Romancite. No niv ne im pre~i, tie da se narekuvaat i Armani (Armni), {to spored niv zna~elo ostanati. Odma pa|a vo o~i, zo{to tie bi bile ostanati?! Toa ne se odnesuvalo za domorodno naselenie, oti domorodcite ne se dojdenci, za tie da se ostanati. Zna~i, tie tvrdat deka bile dojdenci na ovie prostori i zatoa ovde ostanale- ne se vratile. Inaku ka-àno, tie bile Rimjani. Za nivnite preselbi od Apeninskiot Poluostrov nema dokazi- ovde se samo balkanskite ìvotni. So toa se potvrduva, deka tie se samo odrodeni Makedonci. Ama poimot Arman se sostoi od Ar so Man. Ar e osnova od bogot Ares, no i zemja. Samo za potsetuvawe, Arbanasi i Ar-beri se sostoi od ar i ban (upravitel) ili beri (beri- rekolta). To se odnesuvalo za zemjodelci, a Vlav za ov~ar.Poimite Vlasi (Armani) bile koristeni i za Arbanite. Zatoa tie bile edno i isto. Kako po-tvrda deka poimot Arman ne moì da se povrzi so Aroman (Nerimjan), toj se izgovoruva samo Arm′n. Ova ni objasnuva deka me|u glasovite r m ne postoi drug glas za da se dojde do Rom, tuku takov glas po-stoi me|u m n. Ovoj do denes e makedonski, vla{ki i {kiptarski. Tokmu toj bil samo Homerov. Ova po-tvrduva deka tie vo 19 i 20 vek bile latnizirani (romanizirawe) i koinizirani (grcizirani).Kon vak-vi zborovi da se nadovrzat mongolskite, na Arnautite,koi vo 19 bile kolonizirani vo Azija i Evropa. 407 Vilkinson za G.Liien (1861) godina pi{i: ″Liien se odnesuva{e kon Vlasite kako kon Cincarite i vo golema mera razmisluva{e za nivnoto poteklo. Tie samite, pi{uva Liien, tvrdea deka se potomci na rimskite vojnici, koi ja pokorija Makedonija. Toj misle{e deka ova e odvaj verojatno, bidej}i ni-vniot jazik ne be{e ~isto latinski tuku pove}e bi moèlo da se kaè izveden od latiniziraniot daciski (t.e .romanski). Tie verojatno prestavuvaat potomci od Dacija dojdeni od Mizija. Romancite go razbiraat nivniot jazik, no toj sepak se razlikuva od romanskiot jazik. Od sekoj osmi vla{ki zbor, samo tretiot e izveden od latinski, dva se pozajmeni muslimanski zborovi- gr~ki, turski itn- a tri pripa|aat na nepoznat koren sli~en na albanskiot″. (Turski=albanski=arnautski=mongolski, R.I.) 408 Za Vajgand Vlasite i Albancite bile ″bra}a″. Tie bile so tn.slovensko poteklo, so livadon, a liva-da se sretnuva vo tn.albanska istorija. Vla{kiot i albanskiot jazik se trorasni, {to najdobro se gle-da vo navodite za albanskiot. Spored G.Mayer,Ethimologischer Woerterbuch der Albanischen Sprache, IX, von Sammlung Indo-germanischer Woerterbuecher, III, Strassburg, 1891, vo prevodot na knigata na Jon Arginteanu stoi: ″od 5.140 albanski zborovi kolku zabeleàl Majer, 1.420 se vla{ki, 540 se slovenski, 1.180 se tu-rski, 840 se gr~ki, 400 se indogermanski, a ostanalite nepoznati″. Ovde se istaknuvaat vla{kite zbo-rovi. Nasproti nego, R.Wilkinson, Maps and Politics, Liverpool, 1951, se naveduva za kartite na Leon Domi-nian od 1915 i 1917 godina. Ovoj ″istaknuva{e deka jazikot po svojata forma isklu~itelno Arijan, no istakna deka od 5.140 elementi vo Etimolo{kiot re~nik na Albancite na G.Majer bi moèlo da se na-brojat samo ~etiri stotini neizme{ano indo-evropski elementi. Tatar-turskiot broi 1.180, roman-skiot 1.420, gr~kiot 840, a slovenskiot 540 zbora″. Se gleda deka vla{kiot jazik bil romanski. Ovde razlikata e samo vo toa, {to knigata na romanskiot avtor Arginteanu so dativno tn.slovensko prezi-

105

So gostilni~arot sum razgovoral za negovata domovina: Vlaholivadona, kade, inaku, provedov polni ~etiri nedeli pri prilika na svoeto prvo patuvawe. Govorel so svojot nera-sipan, zavi~aen dijalekt, koj na ostanatite Aromuni bil sme{en, posebno poradi osobeniot izgovor na glasot: ′{′. Mi raskaàl deka bil predvodnik vo vostanijata od 1878. godina, pri {to od dràvata Grcija primil pari za naoruùvawe i ishrana na lu|eto i, posebno, so za-da~a da na tursko tlo predivikuva vostanie i nemiri. Dodu{e, ovde se raboti za dosta po-znati ~initeli, ama do sega nikako nemav priliki da se sretnam so nekogo koj bi mi pruìl sosema odredena informacija. Naàlost, ipremnogu ~esto se slu~uvalo sirovite momci da se preobratat vo razbojnici i da ja upotrebaat svojata mo} protiv hristijanite, vmesto pr-otiv turskite vojnici.409 Taka Cami go izgubil svoeto bogatstvo vo domovinata, te se vratil vo Larisa i se poàlil na gr~kata Vlada deka dovolno ne go nagradila za ona toj {to napra-vil za nea. Ama, ipak, mo{ne brzo se vivnal vo visina so svojata energija i inteligencija.

Larisa u{te sekoga{ ne e vo takov zamav vo procvetuvawe kako Volos ili Trikala, ama se primetuva i so golo oko kako se podignuvaat i kako, vmesto turskite potleu{i, se po-digaat ku}i od kamewa. Valkanite, mali sokaci so pogled na okovanite prozorci uzmi~at pred {irokite ulici so du}ani. Naselenieto broi okolu 15.000 du{i, dodeka brojot na Tur-cite e mo{ne mal, bidej}i site se iselile za Makedonija ili Mala Azija. Vo vnatre{noto gradsko jadro ìveat okolu 20 aromunski semejstva, dodeka vo predgradieto (od dvete strani na rekata) celiot gradski ~etvrt, koj zima go naseluvaat i ~obani od planinite.

Mojata poseta na nekoi prodavnici bila povod eden gospodin, kogo go zapoznav na brod, da ja ra{iri prikaznata kako sum sin na Apostol Margarit,410 voda~ na rumunskata propaganda vo Turcija, i deka sum do{ol ovde da ja {iram istata propaganda. Posledica na ova bilo policijata da me prati vo stopa, a ako bi oti{ol na nekogo na poseta, tie bi doa|a-le zadmene da se raspra{uvaat {to sum govorel. I mojot kr~mar imal zada~a da me ispituva. Ne veruval na moite ubeduvawa deka sum Germanec. Vakvite {pionirawa mi go zagor~ile prestojot. Go predadov paso{ot na Turskiot Konzul za vizirawe, a potoa trgnav na pat.

4. Toiva{ i dolina TempaToiva{ i dolina TempaToiva{ i dolina TempaToiva{ i dolina Tempa (23. i 24. mart) Od Larisa ponovo bev upaten na javawe, a bidej}i pove}e nemav sopstveni kowi, iz-

najmiv dve mazgi na pove}e dena do granicata. Toa bile stari, slabi ìvotni, taka naj~esto odev pe{ki.Se dvièvme vo pravec severoistok prema Larisa okolu koe se {irela nizinata, na koja porano bile naseleni so muslimani. Zemji{teto e mo{ne plodno, ama na sekoj 5 go-dini go poplavuva vodata od bazenot ju`no odovde. Postoi eden meliorativen plan, koj tre-ba da go regulira reìmot na vodata i sega{noto zamo~varuvawe na zemji{teto da se pret-vori vo zemji{te pogodno za zemjodelstvo.

Naedna{ se podigna olujata a do`dot liela od kabel. Crnoto zemji{te postanalo ìtko i ligavo odvaj moèlo da se dviì po nego. Kone~no pronajdovme zaklon ispod eden most, kade go so~ekavme prestanokt na do`dot. Potoa, ipak, ja javnav mazgata, bidej}i patot vodi niz kaqugata. Javavme do podno`jeto na prevojot koj go pominavme i dospeavme vo gole-mata kotlina vo koja leèla celta na na{eto patuvawe: selceto Toiva{.

Naselenieto e aromunsko, okolu 50 semejstva. Najgolemiot nivni del sekoga{ osta-nuva vo seloto, dodeka ma{kite, postarite mladinci i ponekoi èni trgaat so stadata vo ′kalivi′. Gi predvodi ~elnikot, a letoto go proveduvaat na planinite izme|u Ohrid i Resen, pokraj koi li~no sum pominal koga minatoto leto boravel vo toj kraj.

Se raspra{uvav kaj nekoi mladinci, so koi zaedno stignav vo an, za razbojnicite na ovoj ozloglasen kraj.

′Tebe ni{to ne ti se slu~ilo, oti te poznavavme kako svoj prijatel′ !411 Ovie lu|e se so starina od Perivola i se sobralo celo selo i okolniot atar od Tur-

ci koi se iselile. Najgolemiot del go zel ~elnikot koj samiot platil 1.500 turski liri. Ovaa zaednica u{te sekoga{ vodi sudski spor protiv gr~kata vlast poradi granicata na

me vo R.Makedonija bila prevedena od epirskite Vlasi koi u~ele romanski vo Makedonija. Zna~i, se raboti za romanski i gr~ki jazik. Isto taka, postoi razlika i vo 1.180 ″turski″ ili ″Tatar-turskiot″. 409 Vlasite i Albancite bile samo razbojnici. Toa bilo vo...18, 19, 20 i 21 vek. Primer e so Albancite. 410 So nego se povrzuva izgradeno sé vo Bitola,koe denes e tn.vla{ko: crkva, grobi{ta, {koli itn.,itn. 411 Ov~arite sekoga{ bile samo razbojnici,a vakvi bile i pomorcite.Zna~i, Eladci, Albanci i Vlasi.

106

atarot. Po pola ~as, vo pravec jugoistok, leì u{te edno armunsko selo- Suflari, koe broi 35 ku}i.(Suflar=su flar=plar; Sumer=su mer=mor-e; su=se=see=sero=esero=ezero, R.I.)

Anxijata me primil vo svojata ku}a- uboga potleu{a, koja ne nudela naro~ito za-{tita od prodor na stud vo tekot na no}ta, taka da go sledev Nakieviot primer koj se zavle-kol ispod tepihot, ama toj- za razlika od mene- go napravil u{te predhodnata no}.

Bidej}i slednoto utro malku se razminala maglata, trgnavme vo pravec Sever kon dolinata koja se najduva izme|u Kisava i eden planinski lanec ispred nego. Ovaa dolina e dobra obrabotena i vo nea se najduva nekolku pogolemi sela, kade Aromunite isto taka gi najduvaat svoite rasuti zimski prebivali{ta. Po eden ~as bevme nasproti golemoto selo Bejik Kiserli koe ima me{ovito naselenie od Albanci, Bugari i Grci, a po ~as vreme be-vme vo blizinata na seloto Ku~uk Kiserli koj se najduva kraj stesnuvaweto na ovaa dolina. Koga stignavme vo seloto Baba, na vlezot vo Tempe, ve}e bevme 31/2 ~asa na put.

Ru~avme vo eden an koj go vodi Aromun od Dobronovo vo Zagora. Podocna otidov so Nakija vo ona ~ueno i ve}e tolku pati opi{uvana dolina Tempe, koja poplavuva i ostava na-nosi, valkanata i òlta reka Salamvrijas. Mada, u{te sekoga{, ne nastapilo ona godi{no doba koe na mene bi moèlo da ostavi vpe~atok na svoite draì, oti drvjata i {ibjata bile bez lisja, ipak, toa {to go vidov gi nadminuva site moi o~ekuvawa.

Tesnata dolina so vodite koi ùborat i {umat, od obroncite koi strmno se spu{ta-at od dvete strani i na ~ii podno`ja izviraat brojni izvori, gluvata samost i istovremeno mislata i minatosta na ova tlo pravat ~udo, na koe ne moè da mu odoli obrazovan ~ovek. Go pu{tiv Nakija da trgne na sredina na dolinata so aparat do mestoto kade se najduva ru-{evinata Oreasa i patot se ra~va, a jas prodolìv ponatamu, dojdov do isto~niot kraj na klisurata koga se spu{til mrak koj me prinudil da se vratam. Vo mrkliot mrak se sretnav so Nakija koj od zagriènost mi izlegol vo presret,a potoa zaedno,umorni,se vrativme vo an

5. Caricena i ElasonaCaricena i ElasonaCaricena i ElasonaCaricena i Elasona (25.- 27. mart) Slednoto utro trgavme uzvodno so desniot breg na rekata Salamvrijas. Po 1,15 ~as

pominavme niz seloto Ba{lar koe go naseluvaat Aromuni od Smiksija. Po 45 minuti ja po-minavme rekata koja e smestena izme|u dva yida steni, i toa preku eden kamen most, a koga pogledavme na Kiper~enovata karta,vidovme deka ova mesto e vcrtano 2 km ponatamu i iznad

Se drèvme na podno`jeto na ovoj masiv koj pravi granica izme|u Turska i Grcija. Se odmoruvavme ~as vreme na eden potok uz sveà voda, i potoa trgnavme ponatamu niz selo-to Karaxalo vo koe Aromunite od Aspropotamos ja proveduvaat zimata a eden den i se nase-lil. Ottuka, za 30 minuti, stignavme vo seloto Ligari niz koe pominuva patot od Tornovo. Ovaj pat potoa, strmo se vitka prema grani~niot premin vo koja stignavme po 61/2 ~as, ako go smetame patot od seloto Baba.

Kaj Grcite brzo zavr{ivme so grani~nite formalnosti, ama kaj Turcite toa ve}e tr-aelo. Morav da odam za oficerot vo negovata ku}a, so nego da pijam kafe, morav da mu raska-àm otkade doa|am, kade odam, {to nameruvam, nakratko: pominuvav niz soslu{uvawa, niz koi tolku pati sum pominuval na tursko tlo. Pregleduvawe na baga`nikot isto taka traelo prili~no dolgo, bidej}i, o~igledno, vraèniot bak{i{ ne bil dovolen, ama bidej}i ni{to nemavme {to bi podlegnalo na carinewe, se dale da se ubedat i ne propu{tile.

Moèv sega da ja vratam mazgata, koja ja iznajmiv od keraxija vo Larisa, so toa pred {to sum sretnal edno mom~e koe imalo dva kowa i odel za Caricena. Bev sosema zadovolen posle vakvoto pe{a~ewe ponovo da javam. Brzo se dvièvme niz dolinata i vo prviot samrak stignavme vo Caricina, koa e mo{ne blizu na granicata. Ovde pronajdov eden mlad ~ovek od Samarina, kogo go zapoznav pri prviot prestoj vo ovie kraevi, koj mo{ne se raduval {to mo-è da me primi kaj sebe i da me ugosti.

Caricena broi 500 ku}i. Polovina ili duri pove}e od polovina ìteli se Aromuni. Ama so tekot na letoto ovde ìveat samo 50 semejstva, dodeka ostanatite se povlekuvaat vo brdo. Ostatokot na naselenite go pravat Grcite, ama gr~koto raspoloènie e sepoprisatno. Ova na svoja koà morav da go osetam i mojot doma}in Papa Joan koga ovde do{ol na po~eto-kot na esenta, da vdahni ìvot na edna aromunska (romanska, R.I.) {kola. Nikoj ne sakal da go primi kaj sebe, koga kone~no se pojavila edna vdovica, Grkiwa, koja kratko pred toa go izgubila svojot sin, se soàlila, iako so toa li~no na sebe navlekla dosta neprijatnosti. Uz mnogu maka, ovoj energi~en ~ovek, ipak, uspeal da gi soberi decata od siroma{niot sta-

107

le`. Me|utoa, nabrzo so zakanuvawe ili ubeduvawe postignale roditelite da gi povle~at svoite deca. Bidej}i ova ne nai{lo na poednakov odyiv, se poku{ale so nadmetnuvawe, vo {to predna~el vladikata, eden Albanec, so cel da se odale~i od mestoto. Bil optuèn da stoi vo vrska so razbojnicite i deka e nivni pomoga~, te kako posledica na toa, e ispraten zatvor. Me|utoa, po nedela dena ponovo e pu{ten na sloboda, oti za negovata krivica ne mo-èle da se pruàt uverlivi dokazi. Ama, celta ipak e postignata: site u~enici go napu{i-le. (Se raboti za carigradski Grci i romanski Romanci, R.I.)412

Na pladne sledniot den vamu stignal eden gospodin, koga isto taka go poznavav odpo-rano, po ime Adam Kotula od Vlahoklisura (Elasona), koga slu{nal deka stignav i odma me povikal da go posetam. Go prepe{a~ivme za 45 minuti ova odale~uvawe, dodeka nas Naki ne pratel na kowite i so bagaòt.

Elasona e sresko sedi{te i sedi{te na kajmakamot. I vo nea ima dosta Aromuni, naj-pove}e od Vlahomeglen i nekolku Grci, dodeka preteèn del naselenie tursko. Poradi bli-zinata na granicata i vo ova mesto se najduva eden jak garnizon. Polo`bata na ova mesto e mo{ne ubavo: se najduva vo podno`jeto na edno strmno brdo, na ~ij vrv leì manastir posi-ven od starosta.Vo pravecot jugozapad se prostira plodna dolina ovi~ena so planinite, koi, vo 1885. godina, bile popri{te na bitki izme|u Turcite i Grcite.413

Kako tranzitna to~ka na eden pat izme|u Makedonija i Tesalija ovde vladee ìv so-obra}aj. Vo mestoto duri se najduva gr~ki konzul, diven gospodin. Naravno deka go posetiv i kajmakamot kako bi mu gi pokaàl svoite ispravi. Izbegnal da gi pro~ita uz napomena: ′mo-ite bistri o~i i ~ist um se povredni od sekoj paso{′. Pa ipak, ne propu{til da mi ja nato-vari policijata na vratot, koja, zatoa, temelno ispitala. Kajmakot duri mi ja vozvratil po-setata doa|aj}i so glavniot voen zapovednik i {ef na policijata. Duri se fotografirale so mene, {to ortodoksnite Turci nikako ne bi go napravile. Potoa gi prativ do edno dvori-{te vo koe svirela vojni orkestar, a na repertoarot bile germanski mar{evi.414

Isto taka go posetiv manastirot sv. Marija, koj se najduva na vrvot iznad seloto, ka-ko bi ja razgledal bibliotekata za koja slu{nav deka sodrì kirili~ni knigi i manuskri-pti. Naàlost, klu~ot se najduval vo gradot i bilo ve}e kasno nekoj da se isprati po nego.415

6. Servia (Selfix)Servia (Selfix)Servia (Selfix)Servia (Selfix) (28. mart- 29. mart) Nekoj gospodin od Smirna (Izmir),416 koj isto taka patuval za Servija, bil taka qu-

bezen da mi ponudi prazno sedi{te pokraj svoeto vo svoite koli, {to so zadovolstvo go pr-ivatil. Kako protivusluga, mu obezbeduvav za{tita koja bila neophodna vo ovaa oblast po-radi razbojnicite. Najprvo se pojavil suvarija na kow, a koga ve}e trgnavme, ni se pridru-ìl odred od 6 kowanici, po li~na zapoved na kajmakamot, koi javale pokraj na{ite koli, taka da moèvme da se primirime. Naki nas ne pratel na kow i so bagaòt. Iako patot za Servija e od prvorazredno voeno zna~ewe, istiot e vo jadna sostojba, dodeka site mostovi na toj pat se proodni, {to za Turcija prestavuva vistinska i golema retkost.

Naskoro pominavme preku vrvot Elason i prodolìvme so brdoviot teren so pogled na Olimp, koj bil oble~en vo belo, sneèn kaput. Na negovoto podno`je leì aromunsko se-lo Kokinoplo, dodeka na obodot na brdoto Sapka se gledaat krasni ku}i na Vlaholivadona vo koi 1886. godina provedov 4 nedeli zaokupen so svoite lingvisti~ki studii.

Samo edna{ se zaustavivme kraj nekoj an, kade ne okrepnala ladna zakuska, za{to tr-eba da se zablagodarime na gr~kiot konzul od Elasona. Ottamu patot postepeno se uzdignuva da vo blizinata na samata Servija ~ij oronet zamok se gleda od patot. Zamokot se najduva pr-ili~no visoko iznad gradot. Edna mala, ve{ta~ka staza vodi direktno vo gradot, ama so pat so koj se dvièvme, moravme da zaobikoluvame da bi se spu{tile od severnata strana na br-doto. Stignavme po sedmo~asovno patuvawe vo ova grad~e koe leì obsjaen so sonce.417

412 Vlasite bile Grci, {to bilo i so vladikata Albanec. Tokmu zatoa tie bile protiv sé romansko. 413 Avtorot pi{i star manastir. Toj ponatamu ni{to ne kaùva za jazikot. Toj bil tn.staroslovenski. 414 Mar{evite se vojni, ne narodni.Sledi Germancite da se samo dràven narod, koj bil samo vojni~ki. 415 Kone~no avtorot prizna, bilo na tn.staroslovenski. Na Balkanskiot Poluostrov sé bilo na tn.sta-roslovenski, a samo mal del na Trakija na koine.Elada...Tesalija...Makedonija,Epir bile tn.slovenski. 416 Servi.=Selfi., s=s, e=e, r=l, v=f, i=i; Smirna=s mirna; Izmir=iz mir, pelazgiski=tn.slovenski. 417 Doovde sé bilo na tn.slovenski jazik na Belci, a ni{to na gr~ki, albanski i vla{ki pove}erasno.

108

G. d-r Atanas me do~ekal kako star poznanik i mi posakal srde~na dobrodojde. Toj e Aromun od Solun, a vodi poteklo od vlagolivadonskoto semejstvo.

Mi bil interesen sudot na ovoj ~ovek za sopstvenata (ov~arska, R.I.) nacija. Dodeka tie koi pripa|aat na gr~kata partija za toa ne sakaat ni{to da znaat, te. deka se Aromuni ili prezrivo ja premol~uvaat svojata nacionalna pripadnost, dotoga{ nacionalnata parti-ja, zablagodaruvaj}i na vistinskite lu|e, tvrdi deka gi ima na milioni, se predavaat na ilu-zijata deka se povikani da igraat va`na uloga me|u ostanatite balkanski narodi. Na se ova g. Atanas izrazuva golema vistina so slikovit jazik na svojot narod: ′Nie Aromuni, sme ro-deni pod zlosre}na yvezda′. Toj ispravno ja soznal polo`bata na Aromunite. Toa e zlo sudbi-na Aromunite da se odvojuvaat od svoite bra}a, da se odvoeni od svoite plemenski pripa-dnici, {to }e napravat popoleka da nestanat, kako {to nestanuvaat Aromnite vo Istra ili drugde ili ve}e nestanale. Aromunot ne treba da ja prikriva svojata nacionalna pripad-nost. Naprotiv, treba da e ponosen {to e Aromun oti tie se poznati kako na Slovenite, ta-ka i na Albancite po svojata intiligencija i bogastvo.418 Pa ipak, Aromunot mu dava pre-dnost na toa da se priklu~i na gr~kata partija oti ìvee usred gr~kiot (carigradski, R.I.) narod i oti bi bilo uzaludno da se bori{ protiv sopstvenata sudbina.419 Aromunite na Oli-mp, bez izuzetok, se predani na gr~kata rabota i se poznati dela od Osloboduva~kite vojni na eden Gorgios Olimpios(Aromun od Fterija),eden Andrucu i negoviot sin Odisej od Vlah-olivadona,{to samo dokaùva do koj stepen odi ova odu{evuvawe.(Fteri=pt...=poteri, R.I.)

Naselenieto na Servija najgolem del se sostoi od Turci, ama ima okolu 100 gr~ki se-mejstva i 50 aromunski od Vlaholivadona i onie koi vodat poteklo od Neohorija, koe sega e napu{teno. Ovde e neobi~no i toa da Grcite umeat da govorat aromunski ili barem go raz-biraat, bidej}i se upateni na niv kako na posiroma{en stale`.420

Slednoto den ne posetile 4 razbojnici koi gi ugostivme i prema niv taka se odne-suvavme kako da se raboti za naj~esni lu|e. Tie dobrovolno se predale na turskata vlast po godini {to ìveele po brdata i gi pravele nesigurni i bidej}i se pokajale. Vmesto da bidat kazneti za svoite nedela, kako {to toa e voobi~aeno vo sekoja pravna dràva, ostanale na sloboda, gi oblekle i im dale pari da pomognuvaat vo progonuvawe na drugi razbojnici, da, ponovo, eden den, mo`da, bi se vratile vo brdata, koga gi obzemi ~eznenie. Toa bile ~etiri smeli momci, prodorni, sna`ni, ubavi, ama ipak ostavale stra{en vpe~atok,oti pu{tile br-ada i kosa421 koi im pocrnale od ~ad. (Vidi slika na str. 112 vo ′Aromun′, II tom). So najgolem mir nivniot predvodnik mi rekol deka me videle kako doa|am i deka znaele da }e dojdam, ama ne me napadnale samo zatoa {to bile mnogu kowanici okolu mene.

- Kolku bi pobarale za mene, da ste me zarobile ? - 1.000 tur. liri (kolu 20.000 marki) - Ama ni oddaleku nemam tolku pari. - Ima{, ima{, vie Francite nosite pantaloni, imate mnogu pari. ]e vi ilustriram nekolku primeri, kako lu|eto koi ja imaat taa nesre}a da padnat

vo race na ovie razbojnici. G. d-r Atanas, moj doma}in, im platil otkup na ovie razbojnici (najgolem del Aromuni) vo visina od 10.000 marki, a za svojata èna dodatni 8.000 marki. Od-nesuvaweto prema niv bilo dobro, taka da i negovata èna ne moèla da se poàli. ′Musli-manskite Albanci i Gegi nikoga{ nezarobuvaat èna, taka neelegantni′ se samo Aromunite i Grcite. (Samo Pravoslavnite=Grcite, sprotivno na Muslimanite=Turcite, R.I.)422 418 Avtorot ne e ~esen i vo sr`ta rasipan, koga toj sozdava ov~arska nacija, a ovcite se najglupi ìvo-tni. Na ovcite im e ~elnik pesot, koj bil Albanec, a vo negoviot jazik za vesti se veli lajme=laj me, a do denes za Albancite i Vlasite se lae samo na {teta na Makedoncite so jazik na Belci. Ako Vlasite bile intiligentni, tie }e si imale dràva, tie }e imale ednorasen jazik. Me|utoa, sostojbata bila ob-ratna: Grcite imaat dvorasen jazik, a Albancite i nivnite ″bra}a″ trorasen jazik, duri avtorovie Al-banci se dvorasni: pelazgiski Skiptari i mongolski Arnauti. Sekoj koj e razbojnik e i aramija. Samo taka toj moè da bide bogat. Avtorot govori za razbojnici: Albanci, Vlasi i Grci. A pa tie se bogati. 419 Muslimanite bile Turci,a Pravoslavnite (Eladci...Tesalci...Epirci[Vlasi i Albanci] samo Grci. 420 Ovde stoi i ″posiroma{en stale`″.Zna~i, tie kako glupi bi bile posiromavi. Ne, tie ne se aramii. 421 Pa so brada i kosa bile pravoslavnite, a vakva bila germanskata=tn.slovenska rasa me|u 8 i 13 vek. 422 Avtorot razlikuva pravoslavni=gr~ki Albanci i muslimanski=turski Albanci. Isto taka, a samo muslimanski=turski Gegi.Pa so toa se objasnuva, Gegite bile Azijati i kako muslimani kolonizirani.

109

D-r Cizi Papanastas bil zaroben so pove}e drugi lica, ama im uspealo da pobegnat uz pomo{ na eden pripadnik na bandata kogo go poznaval.

Vo Vlahoklisura, razbojnicite na edna sve~enost opla~kale pove}e èni i site gi pu{tile, osven najubavata. Nea, isto taka, ja pu{tile po nekolku dena bez otkupnina, ama prema nea nimalko ne se odnesuvale ′galantno′.

Vo isto mesto e zaroben eden de~ko, za kogo se barala visoka suma pari. Tatkoto na de~koto moèl da sobere samo del na baraniot otkup, koj so pismo go ispratil do ovie raz-bojnici, molej}i gi da se zadovolat so toa, imaj}i ja vo vid goleminata na negoviot imot. Mu gi vratile parite i vre}ata so glata na negoviot sin. Ovaa svirepost li~no mi ja raskaàl tatkoto 1886. godina, pla~ej}i. Vo dvata slu~ai, razbojnicite so najgolem del bile Aromuni, koi malku vodat smetka dali imaat rabota so selsko naselenie ili ne.423

G. Jerasimos Kurija{ grabnat vo Bitola od strana na albanskite razbojnici i 5 me-seci trpel neizkaàni maki i nevoqi, selej}i se od mesto vo mesto, se dodeka, na kraj, ne go otkupila nekoe anglisko biblisko dru{tvo za 700 turski funti.

I porano go spomnav eden aromunski (romanski, R.I.) u~itel od Ni`pole, koj e zaro-ben i koj isto taka trebalo da soberi izvesna svota pari za otkup. Bidej}i bil bez imot, tv-rdel deka ne moè da go sobere. Toga{ razbojnicite mu go otsekle uvoto, i, koga ni toa ne pomognalo, go pu{tile po tri nedeli.

Vo site ovie slu~aevi imame rabota so razbojnicite, na koi razbojni{tvoto im e za-naet.Niv im stalo da zarobat imotni osobi i da iznudat pogolema svota pari za otkup. Odne-suvaweto e dobro i, voop{to, tie se griàt zato~enicite da imaat {to da jadat, vo sekoj slu-~aj podobro i pove}e otkolku tie samite. Ama, isto taka, postavuvaat golemi barawa vo po-gled na spremnosta za mar{evi i vo taa prilika ne {tetad batini. @ivotot na zarobenici-te e zagrozen samo toga{ koga po~ne da gi pratat. Tie ne znaat za somilost.

@iveat vo bandi koi brojat od 6-100 lu|e, a ima i takvi koi brojat do 300 lu|e. Toa se sna`ni lu|e koi ne se pla{at od smrtta. Gustav Majer vo svoite ′Eseji i studii′, II tom, strana 195, vo odnos na razbojnicite, go kaùva slednoto: ′Prezimuvaat na ledenite obro-nci na skoro napu{eni planini, prestavuva osobita i stra{na proba otpornosta na ovie lu-|e′. Ova ne vaì za razbojnicite od Pinda, oti tie vo zima ìveat vo gradovite, a retko na selo. Samo nekolkumina odva`ni se usuduvaat da go prodolàt svojot zanaet vo bregovitete mesta so blaga klima. Na zima, sekoj moè da patuva na planinite bez bojaznost da ima razbojni~ki bandi. Od {to bi ìveele lu|eto vo napu{eni i so sneg prekrieni planini ? Od godina vo godina tie se bavat so prestapni~kiot zanaet dodeka ne gi stigne kur{um ili izgubat voqa za nedoli~en ìvot. Ima u{te eden vid razbojnici na koi im e svojstvena bila kakva romantika. Toa se onie, koi gi ubivaat svoite `rtvi od zaklonot, pla~kaj}i gi site predmeti od vrednost i nestanuvaat. Toa se mestimi~ni razbojnici, pastiri, selani i kera-xii koi po ubistvoto odma nestanuvaat so svoite osnovni zanimawa, da bi go odagnale sekoj trag sumwa.

Izme|u razbojni~kite bandi na razli~ni oblasti moàt da postojat kako prijatel-ski, taka i neprijatelski odnosi. Vo prviot slu~aj, se slu~uva nekoj zarobenik da se predade na druga banda ako nastapilo sostojba na nu`da, a vo drug slu~aj se slu~uva krvavi me|usebni presmetki, ako negde se sretnat. Ovaa borba zavr{uva tek koga padne eden od voda~ite, taka novoizbraniot predvodnik sklu~uva primirje. Samo po sebe se podrazbira deka aromunskite razbojnici imaat svoi jataci me|u pastirite, koi gi snabduvaat so namirnici, uz obvrzano pla}awe,a me|u keraxiite pronajduvaat svoi dou{nici, koi im javuvaat koga ima dobar ′lov′. Naravno postojat mnogu pomaga~i pod prinuda, oti osamenite nomadski pastiri moraat da pravat uslugi na razbojnicite, bilo dobro, bilo lo{o. Izdajstvoto se pla}a so ìvotot.

Rifat Pa{a e dokaàn kako valija deka razbojni~kiot zanaet moè da se suzbie vo Turcija, ako se primeni zgolemen napor. Merite koi toj gi prevzel, za kratko vreme go o~i-stile vilaetot od razbojnici. Postoi edna tajna, koja ni samata na vlasta ne e nepoznata, a toa e da poedini razbojni~ki bandi stojat vo slu`ba na golemite gospodari- posebno vo Al-banija.Vo toj kontekst, posebno se spomenuva Alo-beg od Kor~a i Juzet-beg od Florinte, koj

423 Zna~i, razbojnicite bile yverovi,bez razlika dali bile Muslimani=Turci ili Pravoslavni=Grci. Pravoslavnite gi doìveale najgolemite zlostorstva od Albancite=Turcite,a {to trae i sé do denes.

110

ponajverojatno poradi svoite zaslugi za narod e imenovan za pa{a. Vo Grcija gotovo da nema razbojni~ka banda, oti golemite bandi ne moàt da se odràt. Ama vo Tesalija, vo Agrifi, odnosno vo oblasta Aspropotamos, ili vo oblasta Trikala, u{te ima takvi slu~ai.424

7. Kseralivadon i VerijaKseralivadon i VerijaKseralivadon i VerijaKseralivadon i Verija (30. mart- 2. april) Bidej}i mojot sopatnik od Smirna ostanal u{te nekolku dena vo Verija, samiot go

prodolìv patot. Pronajdov eden keraxija koj trebalo da me prenesi preku planinata iznad Verija so dva kowa, baraj}i za toa okolu 41/2 mexi}i (okolu 20 marki). Naki i keraxijata tr-gnale rano utroto vo 05 ~asot so eden kow, dodeka jas trgnav dva ~asa podocna uz pratwa na eden suvar. Bidej}i patot bil dobar i bidej}i popoleka se spu{tal prema Bistrica (Hali-akmon), bilo izgleda da gi sustignime.

Po {to pominavme preku golemiot drven most, koj se otvora i zatvora so edna re-{etka i ja plativme voobi~aenata mostarina, go napu{tivme patot koj vodi vo Koàni i po-natamu za Bitola vo pravec Sever, i trgnavme uzbrdo so edna mala, kamena staza. Kaj tur-skoto selo Oxak vlegovme vo mala ubava dolina vo koe e najgolemo seloto Ak{ala. Naàlo-st, vo ova mesto se zaprimetuva oskudica vo voda. Na edno vozvi{enie kraj bunarot, koj go opsednale èni, a potoa se spu{tivme so proplankot koj vodi vo dobro obrabotena dolina Egribuxak od 24 sela. Tamu go stignavme Nakija i keraxijata, malku se odmorivme usred do-linata, na kowite da im ovomoìme odmor pred preminuvawe na ovoj planinski masiv.

Naàlost, zaboravivme da se snabdime so namirnici, bidej}i veruvav deka uspat }e pominan kraj pove}e sela {to, navistina, i bil slu~aj. Ama, vo muslimanskite sela ne moè ni{to da se dobie. Na krajot suvarot ne snabdel so ne{to leb, a eden Albanec ni prodal alva, koja vo Germanija e poznata pod nazivot ′Turski med′, a se raboti za tvrda, slatka masa. Na sre}a, so sebe imav ne{to kavijar, koj go nosev u{te od Atina, {to se pokaàlo kako do-bar poteg. Na{iot suvar, koj pripa|al na nekoja muslimanska sekta, ve}e skoro do kraj ispil {i{e so rakija, pri {to ne moèl da java ako na sekoj pola ~as ne bi potegnal za edna dobra goltka od nea. Toa bil ~ovek na {ezdeset godini, porano bil oficer, ama od mene nepoznat razlog e degradiran. Koga ja napu{tivme Servija, go izvadil svojot fes i gi stavil tek na vleguvawe vo Verija. Sekoga{ odi gologlav, bilo da e lete ili zima, da pa|a do`d ili sonce da sija, samo ne vo garnizonot, {to izleda voop{te ne mu pre~i, uprkos negovite prili~no poodmaknati godini i malku kosa na glavata.

Kaj seloto Dertali svrtivme vo dolinata koja ne vode{e uzbrdo. Dvapati pominuva-vme pokraj sraàrata pred {to stignavme na planinskiot prevoj. Vo ovie straàrnici ì-veele vojnici. Na vrvovite u{te sekoga{ se najduval sneg, ~ija visina bila okolu 1 m, ama neposredno ispod vrvot, na poniska nadmorska visina, vidovme krokusi kako gi isvrlile svoite sini i òlti glavici i uz snegot pravele prekrasen prizor. Zumbulite cvetele oko-lu 100 stopi ponisko. Koga se spu{tivme niz isto~nata, po{umena strana na ovaa planina, pronajdovme visibabi, jagorev~ina, a ne{to ponisko i qubi~ica.

Okolu 15 ~asot stignavme vo Kserolivadon, koj se najduva na golama livada opkru-èna so planini, a mestoto sluì za boravok vo leto. Bilo u{te porano, taka da osven neko-lku vojnici i anxii,ne bilo nikoj drug.Ni ovde ne moèvme da dobieme ni{to za jadewe,duri ni suv leb,oti vojskata vo pominuvawe gi sobrala i potro{ila site zalihi.(livad-a/on,R.I.)

Ova selo, so svoite 100 ednostavni kolibi so visoki kupasti krovovi, ostava mo{en osobit vpe~atok. Do sega vidov mo{ne mnogu vakvi letni bivaci so solidna gradevina od ka-men i prijatno uredeni nivni vnatre{nosti, ama i dvospratnici, duri i takvi koi se napra-veni od pru}a ili trska i koi samo privremeno sluàt za boravok. Ovde, ipak, gotovo site ku}i se izvedeni vo kamen, ama vo taa prilika ne e koristen malter. Da donekade bi go za-

424 J.G.Han, avstriski konzul za isto~nu Gr~ku, ″Putovawe kroz pore~inu DRINA I VARDARA po pr-eporuci carske akademije nauka, proputovao u 1865 g.″, prevod na srpski 1876 godina, Belgrad, vo pri-stapot pi{i:″Vo siot predel se samo hristijanski Bulgari (site pripadnici na ukinatata narodna=bu-lgarna Ohridska arhiepiskopija, R.I.), me|univ niti ima bilo kade druga narodnost. Murihovcite se mirni lu|e, kaj koi ne se znae za razbojni{tva, ubivstva pa ni za kradewe na dobitok″... Pa kako ova ne-ma da bide vaka koga ovie kako Peonci imaat civilizacija od postledeniot period, koja im e uni{tena od katolicite vo sojuz so islamot, a nivnite izvr{iteli bile muslimanite [kiptari voda~i na mafi-jajata i nivnite pot~ineti Arnauti, poznati po se ona {to Mariovcite go zaboravile u{te od Trojan-skata vojna. Ovie se najlo{o nau~ile od divite Evropejci.Vakvi bile Eladcite, Albancite i Vlasite.

111

ustavile prodorot na veter, vnatre{niot yid se prekriva so sloj od blato. Visinata na yido-vite te{ko da odgovara na visinata na lu|eto, ama zatoa krovot e nesrazmerno visoko podi-gnat i samo so ovla{ se naslonuva na greda, taka da negovite obodi moè da se posmatra vna-tre{nosta na nepatosiranite kolibi. Pa ipak, ovie Aromuni vodat poteklo od Perivola i Avdela vo koi postoi tradicija na soliden na~in na gradewe.425 Uzrok na ova moè da bide toj da ovie ku}i ne se vo sopstvenost na nivnite ìteli, tuku gi poseduvaat dva gospodiniod Verija: eden Tur~in i eden Grk, taka da odnosot e sli~en na onie odnosi koi vladeat vo ~i-ftlik, so edna razlika koja se sostoi vo toa ovde naselenieto ne se bavi so zemjodelstvo, tu-ku isklu~ivo sto~arstvo. (Sto~arstvo so goveda i sviwi, a ov~arstvo so ovci, R.I.)

Relativno brzo se spu{tavme pe{ vo dolinata i okolu 19 ~asot stignavme vo Verija, koja leì na edna terasa ba{ kako i Voden, ama samo ne{to poniska. Ovde nema oskudica vo dobra voda. Na isto~nata strana u{te sekoga{ se gledaat ostatoci na nekoga{noto utvrdu-vawe, a vo dvori{teto na konakot se najduva dobro za~uvana, sna`na kula. Ulicite se tesni i }o{esti, dodeka ku}ite se visokoizdignati so {tici i ostavaat starodreven vpe~atok. Vo prenaseleniot ~etvrt na {panskite Evrei,426 koj e ispolnet so valkan i lo{ miris, ~ovek gotovo moè da poveruva deka se najduva vo biv{ite evrejski ~etvrti na germanskite grado-vi. Ni{to ne potsetuva na Orient, osven otvorenite galerii prema dvornata strana na ovie ku}i. Vokolu se izleze od ovie ~etvrti vo pravec Zapad, se najduva edno mo{ne romanti~ko mesto. Potokot se survava uz obilie na pena vo klisurata, ispolneta so kameni blokovi, dodeka nejzinite strmi obratstele so drva i `bunovi. Ova, isto taka, e edno od onie mesta vo koe Tu~inot }e podigne svoja ~ajxilinica. Vo polna otpu{tenost Turcite ovde se predavaat na uìvawe vo crno kafe i tutun i toa taka blizu na gradot, a ponovo vo priroda, za {to sekoj Tur~in e priem~iv.

[to se odnesuva za naselenieto na Verija, toa e vo podednakvi se sostoi od Grci i Turci i toa po 2.500 du{i na dvete nacionalnosti. Uz niv, ima 100 semejstva Evrei i isto to-lku Bugari i Aromuni. Vo ovie turski semejstva, koi masovno se doselile tek vo poslednata dekada, se govori po~ist gr~ki jazik otkolku vo samite gr~ki semejstva, koi ovde se doselile od Tesalija i Moreja, kade gr~kiot bil pod sna`no vlijanie na slovenskiot jazik i so obil-ni slovenski zborovi.427

Vo ovoj grad postoi aromunska (romanska, R.I.) {kola so tri razredi koi ja posetu-vaat 150 u~enici.Ama, bi bilo pogre{no ako na ovoj broj deca bi mu se pripi{uvalo aromun-skoto naselenie na Verija. Toa, vsu{nost, se deca na aromunskite pastiri koi ovde provedu-vaat samo zima. Letoto, tie ìveat vo svoite sela na planinite, koi go zavzemaat prostorot od Voden na Jug do Bistrica, dodeka najvisoka to~ka na ova podra~je se Karata{ i Doksa. Tu-ka postojat vkupno 8 sela: 1) Sela so 400 semejstva, 2) zapadno od prethodnoto: far{eriot-sko Sela so 200 semejstva, 3) Valada so 50 semejstva, 4) Maru{a so 130 semejstva, 5) Daqani so 90 semejstva, 6) Kseralivadon so 150 semejstva, 7) Kastawa so 70 semejstva i 8) Carkovijan so 50 semejstva.Upadlivo e deka osven Kserolivadon koj e ~iftlik,ni na edna karta ne e spo-menato aromunskoto naselenie na Neagu{a. O~igledno deka najgolemiot del na tamo{noto naselenie se doselilo tek po~etokot na ovoj vek od Avdela i Perivola. Zima naj~esto pro- 425 Ni{to vla{ko nemalo. Tn.domovina na tn.Vlasi bile brigiski=brzja~ki prostori so tn.slovenski jazik. Brigiski gradeì imalo vo Moskopole...Kor~a...Ohrid...Bitola...Kru{evo...i vo Pakistan, kade Brigite stignale so svojot pr~. Tie vo 2008 godina potvrdile, R.Makedonija bila nivna tn.domovina. Tie ne go znavaat poimot tn.Sloveni.Me|utoa, nivnite gradeì bile brigiski, razli~ni od sosednite. 426 Na ovaa strana 182 se najduva slika so sleden tekst: ″Evrejski ~etvrt vo Verija″. 427 Avtorot se otkri, kako toj ja iskrivuva vistinata. A taa e vakva: Vo Elada sekoga{ se govorel pe-lazgiski=varvarski=tn.slovenski, {to vaèlo za vo Makedonija. Tn.slovenski jazik bil jazik na Bel-ci, a vakvi bile ìtelite vo Tesalija i Elada. Fasmer pi{i vo Elada imalo slovenski poimi od pred da se naselat Sloveni. Tokmu zatoa nemalo tn.Sloveni. Peloponez=Moreja bil sklavinski=tn.sloven-ski. Sledi Morejcite bile tn.Sloveni. Site naodi vo Elada bile samo tn.slovenski=tn.Homerovi. Taa bila pod varo{ot Ohrid so svojata Ohridska arhiepiskopija. Zatoa Eladcite bile Bugari. Vo crkvi-te slu`ben bil tn.staroslovenski=tn.starobulgarski, a od 1767 godina samo koine. Sledi slu`ben ja-zik vo Elada prvo bil koine, pa koine i germanski, samo koine, a od 1868 godina katarevusa. Pa ova bi-lo povod, avtoroviot gr~ki pomalku da go znaat ìtelite na Moreja i Tesalija otkolku avtorovite tu-rski semejstva koi do{le od Mala Azija, kade Carigradskata patrijar{ija so del od Trakija vladeela so jazikot koine, a ovoj na Osmanite im bil trgovski i bankarski jazik. Pa imalo Moreja a bez Elada.

112

veduvaat vo ravnica, vo takazvanata Kampanija, drugiot del doa|a vo Verija, a samo mal broj odi za Niausta. (Neagu{a=nea gu{a; Niausta=nia usta=usta: Niausta=Nivusta..., R.I.)

Vo ovoj posleden spomenat grad, naselenieto e ve}e bugarsko, dodeka vistinski Grci ima mo{ne malku.428 Okolinata na selata, isto taka e bugarska. Isto taka, moè da se prime-ti deka bugarskoto naselenie na Niausta e na najdobar pat potpolno da se helenizira, bi-dej}i gr~kiot jazik prodrel vo mnogu semejstva. Od tretiot prilog moè da se vidi kako se prostira jazi~nata granica izme|u Grcite i Bugarite.429

Raspoloùvaweto na pogolemoto mnozinstvo na aromunskite sela, vo Sela na pri-mer, vo potpolnost ne e gr~ko. So energi~niot nastap na bogatiot anxija Goga od Verija na-stanalo odu{evuvawe na nacionalno raspoloènie me|u pastirskoto naselenie. Duri iako aromunskoto gradsko naselenie ne e potpolno helenizirano, toa ipak pripa|a na gr~kata pa-rtija. (Pastirsko=ov~arsko=vla{ko naselenie ne moè da ima nacionalno ~ustvo, R.I.)

Moeto doa|awe vo Verija i posetata na ar. (ro., R.I.) {kola naidol kaj ovaa partija na golemo nedopa|awe. Vladikata, popot i lekarot bile silno vozbudeni okolu toa {to bi trebalo da prevzemat protiv ovoj, navodno ′rumunski agitator′430 i im uspealo da me osomni-~at kaj kajmakot. Koga otidov kaj kajmakot vo poseta, mi rekol uprkos moite ispravi- deka sum Rumun i od mene pobaral odma da otpatuvam za Solun. Sledela ne{to poìva razmena na mislewe, pri {to se izneveriv svojot sopstven princip prema Turcite da ostanam smiren, taka potpolno da go izgubam strpenieto i se raèstiv, taka da moite pratilci se zagriìle za mojata sigurnost. Ama, ni{to ne {tetelo, mada sledniot den ipak go napu{tiv ova mesto.

8. SoluSoluSoluSolunnnn (2.- 18. april) Vo 06 ~asot trgnav so kolata so Nakija. Ubavoto vreme od prethodniot den potpolno

se izmenalo. Nad prostranata dolina, koja sluèla za zemjodelie i zimska ispa{a, fu~el la-den veter i ne prinudilo da se svitkame vo }ebina. Pri prilika na preminuvawe na rekata Karazmak, ostrovoto na ezeroto vo blizina na Janica, iznenadeno gi posmatrav pomalite br-odovi koi se dvièle uz rekata da bi tamu go pretovarat svojot teret. Kaj Vardarskiot most se zadràvme ne{to podolgo vo eden an a okolu 18 ~asot pristignavme vo Solun koj od pora-no mi bil poznat. Evropjanite na Orientot go upotrebuvaat voobi~aeniot naziv ′Saloniki′, Bugarite go nazivaat ′Solun′, a Aromunite ′Sarun′.431

Hotelot ′Kolombo′ e gostilnica koja napove}e ja potsetuvaat Evropjanite i koi e na dobar glas. Me|utoa, bidej}i se najduva vo vnatre{noto gradsko jadro, im ja ukaùvav pre-dnosta na hotelot ′Trikala′ koj pripa|a na nekoj Grk i koj se prepora~uval. Zad sobite so ba-lkon moèv da uìvam vo predivniot pogled na more i Olimp i da ja posmatram {arenata gomila na lu|e vo dokolica, kako se {etaat na kejot.

Za strancite vo Solun e golema prednost poznavawe na gr~kiot jazik, bidej}i ovoj jazik e rasprostranet po gradot i go govorat duri i {panskite Evrei, koi go pravat najgo- 428 Avtorot govori za Bugari i ″vistinski Grci″. Pa vakvi narodi nikoga{ nemalo. Bugarite sé u{te bile za vozobnovuvawe na makedonskata narodna=bulgarna Ohridska arhiepiskopija a Grci bile onie Makedonci koi kako pripadnici na makedonskata carska Carigradska patrijar{ija se izjasnile za Gr-ci. Me|utoa, toj ne objasnuva, {to za nego zna~i vistinski=v istinski, kako Uistinian=Vistinian, koj ja sozdal Justinijana Prima,nasledni~ka na Makedonskata Pavlova Crkva, sé do Ohridska arhiepisko-pija so primat pred Rimskata Petrova Crkva, so slu`ben makedonski tn.staroslovenski jazik na Ki-ril Solunsk.i Toj od makedonskiot jazik koine gi otfrlil semitskite zborovi, a i od vistina do isti-na. Bidej}i na Balkanot naselenieto ne go razbiral koine, {to vaèlo i za Elada, nemalo v-istinski Grci, tuku site tie bile la`ni i ve{ta~ki na berlinsko-vienskata {kola koja ne e v-istinska nau~na. Sledi da e presme{no, tn.germanska dràva so tn.germanska nacija da nema, a imalo Srbija, pa Grcija. Najgolem grev e {to taa tn.germanska tn.{kola ne prekina da si go laè tokmu svojot narod do nacija. 429 Avtorot potvrduva, nikoga{ nemalo v-istinski Bugari i Grci, zatoa{to dvata slu`bena jazika tn. staroslovenski i koine bile makedonski. Sledi Bugarite so prifa}awe na makedonskiot jazik koine, koj kako pove}eboèn vo starata era bil helenski jazik, a vo novata era hristijanski, stanuvale Grci. 430 A nikoga{ ne se rabotelo za aromansko, vakvo nikoga{ nemalo, tuku samo za sé na romanski narod. 431 Salonika bila }erka na Filip Makedonski: Salonika=salon ik a. Zna~i, Salon=Solon, sporedi so brigisko=brzja~ko Slovo i mija~ko Slavo.Pak, Salon=Solon e od sol=sal,kade se vadi sol=sal, on=an e tn.slovensko, kako {to e ik, a i ènski rod so a: Kasandar i Kasandra, Vasilevs i Vasilica...Sledi Solun=Solin kako Sulejman=Silejman, od sule=sila man=min=mon=~ovek, mina=lu|e: va + sila = Va-sila,va sila (S=Σ=moqna na Sonce);Na kraj Sarun=Salun,zapaden brzja~ki govor: Arbanija=Albanija.

113

lemiot del na naselenieto.432 Od 120.000 ìteli, kolku iznesuva brojot na naselenieto na Solun, sigurno 2/3 se Evrei koi mo{ne dobro se ~ustvuvaat pod turskiot reìm, koj im gara-ntira golema sloboda. Tie zarabotuvaat sredstva, kako zanaet~ii na site vidovi i kako no-sa~i. Kako pomorski kapetani i ribari se usuduvaat da isplovat i po najgolemoto nevreme i da se posvetat na svojata rabota na takov na~in nikoj da ne moè da im konkurira.

E smelost, me|utoa, koga nekoj se usudi da go poseti gradskiot ~etvrt vo koj ìveat posiroma{nite, evreski stale`. êtvorospratni i petospratni ku}i se nabieni so lu|e, upadlivo valkani, mo{ne blisku edna nasproti druga taka da kolite ne moàt da pominat izme|u niv. Kako posledica na toa, sokacite se mra~ni i vla`ni i napolneti so smet. @eni so razgoleni gradi i deca koi vri{tat, leàt po vlezovite ili samite ulici, oble~eni vo iskinati, valkani obleki i so ne ba{ prijatelski pogledi gi posmatraat stranecot, koj se usudil da stapni vo nivnata ~etvrt so toa {to pred se ova podra~je e problamti~no i za sam-ata turska policija, koja vo nego vleguva samo so pogolem broj policajci. Ovoj ~etvrt gotovo potpolno izgorel 1891. godina, i kako se raskaùva, nikoj naro~ito ne se trudel da go ugasni poàrot, tuku se grièle samo za toa da ne se pro{iri na ostanatite gradski ~etvrti.

Takazvaniot gr~ki element vo Solun najgolem del se sostoi od helenizirani Aromu-ni i Bugari.433 Prvite delimi~no go napu{tile svojot maj~in jazik, ama ipak ar. jazik u{te sekoga{ moè da se slu{ne vo kvartovite: Sv. Nikola, Sv. Atanas i Sv. Todori Posetuvaj}i gi crkvite za vreme na Boì~nite sve~enost primetiv kaj ma{kite predominaten aromun-ski tip. Ovie lu|e naj~esto vodat poteklo od Vlaholivadona, Moskopole i Vlahoklisura. Ovde propadnalo poku{uvaweto da se otvori rumunska {kola, oti ovde{nite Aromuni pri-pa|aat na gr~kata partija. (Vlasite bile makedonski Grci, nikako Romanci, R.I.)434

Nasproti niv, Bugarite imaat gimnazija koja e vo polno procvetuvawe.435Me|utoa, vo gimnazijata u~enicite naj~esto se od strana. Vo samiot grad ne postoi pove}e od 250 semej-stva koi se izjasnuvale kako Bugari.436 Po Evreite, Turcite se najpove}e zastapeni. Turski-te trgovci od bazarot gi prati glas deka se najpo{teni od site.

Ni germanskata kolonija vo Solun ne e bezna~ajna i pokaùva ubav sklop. Isto taka postoi edna edina germanska {kola437 so edno oddelenie i se razmotruvaat vo nea da se vra-boti u{te eden nastavnik. Vo hotelot ′Kolombo′ e postavena kuglana kade odredeni ve~eri se sobiraat Germancite. Izvrsniot ′Levenbroj′ (′Löwenbräu′-vid na ger. pivo)438 ni{to poma-lku ne doprinesuva da se probudi doma{nata, zavi~ajna atmosfera. I lokalnoto naselenie go privatilo vkusot na germanskoto pivo. Moàt da se vidat turski ′efendi′ i gr~ki ′kiri′ kako sedat vo bav~ata na ovoj hotel, moè da se slu{ne nekoe ~e{ko dru{tvo, pri {to seko-ga{ se gleda kako praznat edna krigla pivo za drugo. Taka ovoj bavarski zbor prona{ol svoj 432 Ednobo`cite=Evreite, koi vo Aleksandrija go prifatile pove}ebo`niot=helenskiot jazik koine, se izjasnuvale za Heleni. Vo makedonskiot Solun Evreite, koi vo Makedonija do{le vo 15 vek, kako trgovski i bankarski jazik go prifatile makedonskiot koine, {to opstoilo za Vajgandovoto vreme so katarevusa. Tokmu zatoa se potvrduva, nikoga{ nemalo gr~ki narod, tuku toj bil makedonsko koinski, i od nego proizlezeniot katarevusa, koj sodrèl pove}e tn.slovenski=tn.Homerovi zborovi. Me|utoa, Korais zgre{il, toj vo negoviot jazik ne go vnesol ati~kiot govor, tuku od negovata Smirna. Bidej}i toj govor bil dale~en za Makedoncite=Balkancite, kako koine katarevusa bil jazik koj te{ko se u~el. 433 Zna~i,vo Solun nemalo etni~ki Grci,tuku samo makedonski Bugari i Vlasi,koi bile makedonizira-ni=tn.grcizirani so dvorasniot Ptolomejov=Aleksandriski koine i koinskiot Koraisov katarevusa. 434 Avtorot e predrzok, toj govori za ″predominaten aromunski tip″.Pa toj poteknal samo od makedons-ki prostori, ~ii imiwa na mesta, reki, planini...bile i ostanale samo tn.slovenski, a tie se odrodile. 435 Se raboti za bugarska gimnazija na bugarski jazik od dràva Bugarija, romanski i carigradski {ko-li. Do denes crkvite, koi bile pod Ohridskata arhiepiskopija, podpadnale pod Carigrad, a ne Atina. 436 Zna~i,Makedoncite se delele na Bugari ostav{tina na Ohridskate crkva i Grci na Carigradskata. 437 Se govori za germanski jazik, koj denes vo Germanija se u~i kako najprv stranski jazik, koj nikoga{ ne bil naroden. Slu`ben na katolicite sé do so 18 vek im bil latinski. Ova objasnuva, vo germanskite dràvi so svoite narodi nikoga{ ne se pi{elo na nivnite jazici, so koi Germancite do denes me|use-bno ne se razbiraat. Isto taka, vo Atika nikoga{ ne se pi{elo na ati~ki, nitu vo Elada na eladski. Ova objasnuva, se pi{elo na carigradski koine, srpski na srpska dràva i romanski na Romnija. Pak, eladski na koine, pa na koine so germanski i katarevusa. I vo bugarskata dràva na bugarski. Sledi vo Albanija albanski,samo po 1913 godina.Me|utoa,bidej}i nemalo vla{ka dràva nikoga{ vla{ki jazik. 438 Lev=lav bil solunski, a pivoto makedonsko i trakisko, sé do rekata Rajna. I broj=broi=bri=vri-e.

114

pat za Solun.439 ^lenovite na ovde{nata germanska kolonija prevashodno se pove}e slu`be-nici koi sluàt na germanski jazik vo rabotnata korespodencija, dodeka poniskite slu`be-nici, kako na primer: vozno osobje, {efovi na stanicata i sl., naj~esto Levantijci koi gi predavaat svoite izve{tai na francuski jazik. Ovde samo vo mal broj se nastaneti german-ski trgovci i zanaetlii. Posebno mi prijale ~asovite provedeni vo dru{tvo na na{iot ko-nzul, g. d-r Mortman i direktorot na bankata h. Hajnce.

Bidej}i dvata gospodini so svojot dolgogodi{en boravok na Orient i iskustvo se za-poznati so osnovite, se sloìle so okolu toa deka Turcite imaat najsimpati~en karakter od site narodi koi go naseluvaat Balkanskiot Poluostrov, deka poseduvaat ne{to vite{ko vo sebe i ~estotost, {to gi odvojuva od drugite, te da imponuvaat so svojot mir i qubaznost.440 Na strancite koi ìveat po gradovite, me|utoa, te{ko da e voo~liva i drugata strana na ni-vniot karakter. Ama, vokolku nekoj, kako, so meseci krstari so zemjata i doa|a vo dopir so potla~enite narodi, toga{ se slu{a pone{to od ona {to gi prikaùva vo sosema drugo sve-tlo. Generalno zemeno, jas ne moàm da se poàlam na tretman prema sebe. Naprotiv. Vo naj-golem broj slu~aevi prema mene e ispolena maksimalna susretlivost i srde~nost. Toa, {to ponekoga{ bile nepoverlivi e pove}e otkolku normalno. Ama, ako vo zemjata raseanite po-niski ~inovnici go ma~at i tla~at selskoto naselenie so nezasitni izdatoci i isporaka vo natura, ako pristrasnite sudii ja izvrtuvaat o~iglednata pravda vo nepravda, ako vlogore-nite suvari i vojnici bezobyirno mu ja odzemaat poslednata zaliha hrana na naselenieto- a vo slu~aj na otpor- gi bijat i ubivaat, se toa se raboti koi moàt samo da se izvedat od eden ~udovi{en karakter. Za ova postoi edino opravduvawe koe se sostoi vo toa deka Vladata nedovolno gi pla}a ili so meseci im ja iskratuva isplatata. Vokolku eden, inaku, lo{o pla-ten slu`benik prima plata samo za 10 meseci na svojata rabota, a od godina vo godina taa za dva meseci samo se pi{e, bez nikakov izgled da nekoga{ dojde do svoite pari, toga{ toj isti slu`benik se osvrnuva okolu sebe i bara na~in kako da se obe{teti, a toa na krajot go pla}a podjaremenoto hristijansko naselenie.441

Deka finansiskite priliki bile drug~ii, da visokite ~inovnici i begovi ne go gol-tat lavovskiot del na prihodite za svoe li~no bogatewe, toga{ hristijanskoto naselenie ne bi ~ezneelo za nekoja druga vlada. Me|utoa, sega ovie odnosi se taka lo{i da mnogu selani do{le do stanovi{te da kaàt: ′Sosema ni e sveedno koj upravuva so zemjata, oti ako se oslo-bodime od Turcite ne moè da ni bide polo{o, otkolku {to e sega slu~aj′.442

VI POGLAVIE Osto~na Makedonija. Docna prolet 1890. godina. 1. Seres i Xumaja Seres i Xumaja Seres i Xumaja Seres i Xumaja (19.- 21. april) Bidej}i se zavr{eni Boì~nite sve~enosti razmisluvav za toa da ja posetam posle-

dnata golema oblast vo koja Aromuni ìveat vo golem broj- Isto~na Makedonija. Vo 01,30 439 Se govori za bavarsko pivo, a Bavarcite nikoga{ ne pi{ele na bavarski, niti Prusincite na pru-ski, koi me|usebno ne se razbiraat. Na Bavarcite slu`ben katoli~ki jazik im bil latinskiot, a na Prusincite protestantskiot jazik na Luter, koj stanal germanski. Prusincite do denes imaat tn.slo-venski prezimiwa, a na tn.slovenski jazik bil i bavarskiot zbor za pivo: brau=vrau=vriu=vrij, pivo-vara=pivo vara. Koga se vari toa vrie=vrij. A ~e{ki jazik bil na ~e{ka dràva, i vo Osmanovoto car-stvo bile pove}e jazici: Osmanoviot na Mehmed Karaman vo vojskata i administracijata, vo trgovijata i bankarstvoto koine i vo islamot arapskiot. Koga nemalo turski jazik, nemalo eladski, niti vla{ki. 440 Tn.Turci bile tn.Vizantijci.Pa sledi sovpa|awe so ona {to go naveduva avtorot. Pak, tn.Vizantija po~nala da propa|a i propadnala so Krstonosnite vojni, a nivni voda~i bile Frankite, koi go vodele Rim. Tie imalo vulgaren (bulgaren=naroden) latinski, koj bil me{avina na latinski i narodniot tn. slovenski jazik. Nego Makedoncite vo 15 vek podobro go znaele otkolku sve{enicite na Frankite. Od nego bil francuskiot jazik, koj bil od krajot na 18 vek. I ovoj pokraj germanski bil biten za vo Elada. Me|utoa,Germancite bile Franki, a tie nego ne go prifatile za svoj jazik, koj bil katoli~ki, tuku pr-otestantski, protestantizmot po~nal so Luter. Sledi nikoga{ nemalo francuski i germanski narod. 441 Zna~i,avtorovite Turci bile muslimani, a Pravoslavnite=Makedoncite Grci, samo tn.Vizantijci. 442 Na ovaa strana 187 ima slika so tekst: ″Pazar vo Xumaja me|u Bugarite se voo~uva dva Aromuni so svoi beli nosii″, ama so crni kapi i crni pojasi. Avtorovite Bugari bile obratno, so crni nosii i ka-pi, a beli pojasi. Se potvrduva, vla{ka nosija nemalo, vakva bila i skiptarskata, i brzja~ka i mija~ka. Se objasnuva, nemalo vla{ki i skiptarski narod, nikako eladski, tie bile pod Ohrid i zatoa Bulgari.

115

~asot ve}e stignala kolata pred hotelot, ama nas ni trebalo u{te eden ~as da bi se pri-premile za pat, a ve}e se pojavila policijata raspra{uvaj}i se ′otkade′ i ′kade′. Na kapija ni se pridruì eden suvari koj nas ni e dodelen po valijevata naredba.

Vozevme popoleka uzbrdo po dosta lo{ pat, koga okolu 05 ~asot pominavme kraj me-stoto Hajvatovo, otkade se rasprostirala edna izuzetna plodna dolina do ezeroto Langaza. Brzo ja pominavme ovaa dolina i stignavme vo seloto \ive{na. Odovde patot ponovo vodi po rid~est teren. Tuka i tamu se gledaat i vetrewa~i- mlinovi. Nigde nema {uma, ama zatoa se-ta zemja e dobro obrabotena. Naselenieto go pravat Bugari koi se helenizirani vo nekoi mesta, ama se zaprimetuva i minaretina {to ukaùva deka muslimanskiot element isto taka e dobro zastapen, a na nekoi delovi na ovoj pat duri prevladuva~ki.

Ovoj pat tek napola e zavr{en. Se koristi samo toga{ koga se vozi kon bisovite ili se nameruva vo dolinata, a inaku porado se koristi menako obrabotlivoto zemji{te pokraj patot. Pominavme niz golemoto selo Negovan a vo seloto Lahne, koe e oddale~eno ~as vreme ottamu, zastanavme da bi ru~ale.

Ni pokaàle vo pozadina dvori{te na edno mesto kade sednavme, a potoa si go pri-premav ~ajot i se zakrepnavme so zalihata hrana koja ja ponesovme. Odedna{ se pojavila edna mlada dama i me oslovila na sleden na~in na korektniot germanski jazik:

′Gospodine, Vie ste Germanec′ ? Koga odgovoriv potvrdno, prodolìla: ′Ah, samo ne-boto443 Vas ve ispra}a. Ovde sum samo so edna postara gospo|ica i moja sluginka i soznavme deka razbojnicite sakaat da ne zarobat′.

′Na osnova {to ste zaklu~ile′ ? ′Najprvo se pojavil eden ma` odvaèn i so sumliv izgled i se raspra{uval kaj ko~ija{ite, da starata dama ne e slu~ajno gospo|ata Fustanela (ital., dolga ko{ula od belo platno). Otkade toj go znael nejzinoto ime ?! Mojata sluginka se najduva pokraj niv i se ova slu{ala. Potoa brzo odjaval vo golem lak okolu seloto. Podo-cna se pojavile i nekoi drugi. Sigurno, ovie lu|e nekoga{ soznale deka sakame da patuvame vo Solun i sakaat nas da ne zarobat′. (Fustanela=pu{tanela, pu{tena=dolga, R.I.)

Poku{av da ja smiram i nagovoram da go prodolì svoeto patuvawe, ama ne uspealo. Bila uàsno vozbudena i molela se da prevzemam kako bi postignal nejziniot ko~ija{ da se vrati vo Seres, za {to ovoj ni malku ne sakal, {to nea i bilo pove}e sumlivo pa po~nala da veruva deka toj postapuva vo dosluh so razbojnicite. Mada voop{to ne se pla{ev ipak mi se ~inelo deka rabotata e pomalku sumliva pogotovo vo ovie predeli vo koi ~esto se slu~uva grabnuvawe na patnici, pred {to se prisetiv deka vo blizinata na Wegovana vidov dvajca do zabi naoruàni maì oble~eni vo fustaneli, kako se iska~uvaat uz obroncite na klisurata i sedat vo ladot na drvata.

Kone~no mi uspealo uz pomo{ na suvarijata da go ubedam ko~ija{ot da se vrati vo Seres, ama pominalo u{te cel ~as dodeka se spremile. Damata postanala izuzetno nestrpli-va i me zamolila da pobrzam. Se smirila tek koga sednav pokraj nea i go zedov revolverot vo rakata i koga ko~ija{ot trgnal so kolata vo Seres. Suvarot javal neposredno zad nas, potoa se dvièla drugata kola vo koja bil Naki so sluginkata koja bila vo polo{a sostojba otko-lku nejzinata gospodarica.Edna{ porano ja zarobile razbojnicite i samata pomisla na stra-dawe niz koe pominala, napravilo da dospee vo sostojba koja, na krajot, prerasnalo vo pot-polna nesvest. Te{ko mi uspevalo so sekakvi razgovori da go odagnam osnovniot razlog ne nejziniot strav. Koga negde vo dale~inata bi se ukaàla nekoja spodoba vo fustanela, dvete bi se alarmirale. Tek koga go pominavme mostot preku Struma, po~nale da veruvaat deka se von opasnosta. Kratko se zadràvme vo anot vo blizina poradi bolesnata sluàvka.

Voop{te ne bev lut {to dobrata sre}a mi ja dovela ovaa dama na pat, oti so ovie sticai na okolnosti sum voveden vo edno aromunsko semejstvo od koe sum doznal mnogu toa za odnosite vo Seres, otkolku {to toa voop{to bi bilo mo`no, da morav da preno}am vo anot.

Damata odrasnala kaj svojot vujko, poznatiot Dumbe od Viena koj e roden od Tlake a vo blizina na Seres poseduva imawe. Se najduvame vo poseta na svojata rodbina, semejstvoto Karami~u, i imame namera da otpatuvame vo Solun.

443 Avtorot bil Prisinec, od Prus=p rus, koi bile rusi, a Rusite ne znaat {to zna~i poimot rus. Ru-sija i Polska me|usebno vojuvale. Poljacite i Prusite bile edno isto, tn.Sloveni, samo verski se po-delile:Prusi protestanti so tn.slovenska istorija i Poljaci katolici i tn.Sloveni.Samo eden narod.

116

Koga toa docna popodne stignavme pred ku}ite iznenadenite semejstva, srde~no sum do~ekan kako spasitel na nivnata }erka, iako ve}e sledniot den se ustanovilo deka onaj na-oruàn ~ovek koj se raspra{uval za mladata dama, bil namesnik na Upravata za tutun, a se ostanatoto bilo puka konstrukcija na prestra{enata sluàvka.

Se zapoznav so direktorot na gr~kata gimnazija, gospodinot Papa \er|ija, koj studi-ral vo Germanija kako i so ostanatite nastavnici. Site ovie gospoda dobro govorele germa-nski i site, osven eden, bile Aromuni. Od niv doznav deka izme|u 2-3.000 ìteli na Seres se aromunsko poteklo, a me|u niv se najduva i najbogatite semejstva Tego~ik, Duro, Kontos, Ka-rami~u i mnogu drugi, koi pripa|aat na gr~kata partija. Duri ni mladata generacija na Aro-muni pove}e ne go razbiraat aromunskiot jazik. Site ovie lu|e se naseleni ovde od selata od Pinda i Olimp. I koga se postavi pra{awe koga se slu~ilo toa, se dobiva odgovor koj tol-ku ~esto go slu{av: ′Vo vreme na Ali Pa{a′. Ovoj grad broi okolu 20.000 ìteli, od {to okolu 11.000 Turci, 6.000 Grci (me|u koj e i dobar del helenizirani Bugari),444 2.500 Aromu-ni, 1.500 Evrei i 3.000 Bugari.445

Eden del na ovie Bugari se pripi{uvaat na gr~kata partija, ama ìvata propaganda i tamo{nata gimnazija primetno ja poja~uvaat nacionalnata bugarska partija.446 Grcite osi-gurale podr{ka na turskite vlasti,447 kako ovde, taka i vo Melnik, osven par desetina gr~ki semejstva koi pripa|aat na trgovskiot stale`. Eden moj poznanik, gospodin Kon~ev, profe-sor na gimnazijata vo Solun, e ispraten so intrigata na vladikata od Melnik na pat vo ovie krai{ta i zatvoren. Go drèle 14 dena dodeka negovite prijateli vo Solun poku{avale da ja izdejstvuvaat negovata sloboda.

Ako se vidi nekoj bugarski nastavnik vo mesto vo koe e gr~ka partija, mora da se sme-ta na toa deka }e go strpa vo zatvor.

Nedoli~en bil i slu~ajot so vienskiot nau~nik Oblak koj do{ol vo edno bugarsko selo vo blizinata na Solun so svoite poznanici zaradi lingvisti~ki studii, a tamu odma gi zatvorile i strpale vo zatvor. Kako avstriski podanik, odma e pu{ten, ama zatoa ostanale ~uvani pod prismotra a potoa isprateni vo progonstvo. (Vienski Oblak=oblak, R.I.)

Selanite koi istapat od gr~kata partija se ma~at na ne~uen na~in. So vtamni~uva-we, pretepuvawe i progonstvo na lu|eto od ugled se poku{uva da se zastra{at ostanatite. Ama, zapravo e postignato sprotivno od ona {to se sakalo da se postigne. Edino selo za dru-go se osloboduva od gr~koto vlijanie, a bugarskoto vlijanie nezadrìvo prodira vo niv od Sever. Se budi nacionalnata samosvest vo ovie poslu{ni i strplivi selani, koi ipremnogu dolgo dozvoluvale da gi vodat za povodec i da vladikata govori vmesto niv, i se preobra-tile vo prkosni, svesni neprijateli, koi so odu{evuvawe ja zastapuvaat svojata nacionalna rabota. 448

444 Zna~i, imalo Muslimani=Turci i Pravoslavni=Makedonci Grci. Na pravoslavnite slu`ben jazik im bil makedonskiot=Ptolemejov=Aleksandriski jazik koine, a eladski imalo samo od 1868 godina. Pak,do 1767 godina Elada so seloto Atina bile pod narodnata=bulgarska Ohridska crkva,samo Bugari. 445 ″Vo ′Ethnographie de la Macedaire′, Philippoli, 1881, na nepoznat avtor, se naveduvaat slednite podatoci za naselenieto: 3.500 tur. poresni obvrznici, 4.900 bugarski poreski obvrznici, 2.800 gr~ki por.obvr-znici, 765 evrejski poreski obvrznici. Gop~evi} ednostavno gi prepi{uva ovie brojki, a samo vmesto ′bugarski′, go postavuva zborot ′srpski′; inaku brojkata za Bugarite e premnogu golema, a Aromunite voop{te ne gi naveduva, se ostanatoto e aproksimativno to~no″. Me|utoa, srpska dràva nemalo sé do 19 vek.Pa zatoa sé do 19 vek Makedoncite ne moèle da bidat Srbi so srpski jazik samo od 1868 godina. 446 Vo Bugarija crkoven slu`ben jazik bil tn.staroslovenski, a potoa koine. Vo kneèstvoto Bugarija imalo Srbi, a jazikot bila nekoja me{avina na srpskiot na Vuk Karaxi}, koj vo osnova bil makedon-skiot tn.staroslovenski, {to vaèlo i za ruskiot. Vo kneèstvoto i dràvata Bugarija od 1908 godina prv bugarski jazik bil bugarskiot govor od Varna, koj makedonskite prerodbenici pote{ko go razbi-rale,tie (Grigor Prli~ev...)si pi{ele na brzja~ki,a vo 2/2 na 20 vek zapaden govor, koj bil makedonski. 447 Navedenoto ne e vistina, zatoa{to Elada od svojot po~etok sé do denes bila turski neprijatel. Toa {to se naveduva zaGrci se odnesuva zaCarigradskata patrijar{ija koja ja podrùval sultanoviot dvor, a toa bilo po naredba na Rim i Viena, kako i na Germanija, Francija i Anglija, dela~i na Makedonija. 448 Makedoncite do 1767 godina bile Bugari, a potoa Grci. Po sozdavawe na Grcija (Elada), poimot Gr-ci stanal politi~ki. Sledi tie pove}e da ne sakaat da bidat Grci, tuku Bugari i se borele da ja vozo-bnovat Ohridskata arhiepiskopija so tn.staroslovenski i da gi vnesat svoite govori. Takvi bile Mi-ladinovi, Grigor Prli~ev...Po 1870 godina ima Bugarska crkva.Makedoncite se priklu~uvaat kon nea.

117

Gramzivosta na vladikata pove}e vlijaela na ovoj obrt vo odnos od samata bugarska propaganda, oti e neumoliv so strogo vteruvawe na porezot vo korist na klerot, {to e zako-nski propi{ano.449 I koga sega Grcite àlat deka Makedonija za niv se pove}e i pove}e e iz-gubena, a koga se ~ini zaludno nastojuvawe da se zaustavi ovoj nezadr`liv prodor, bi treba-lo vo prv red da se razmisli za besramnoto odnesuvawe na svoite sopstveni popovi.

Da ne bilo strav na selanite od turskite poniski ~inovi, od koi Bugarite daleku pove}e se pla{ele otkolku od Grcite,a da potowite se zdruìle, ovoj obrt daleku pobrzo bi se odvijal. Bugarite mudro gi ukinale izdatocite za sve{tenstvoto.Egzarhot dobiva pari od kneèvinata, na iznosot koj prvobitno e namenet na vladikite.Vladikata sega go pla}a Vla-data, {to ~ini suma od 400.000 franki, ama sega toa e za polovina pomalku od sumata koja Grcite ja tro{at na Makedonija.

Vo pratwa na eden {panski Evrein otidov vo poseta na kajmakot. Priemot bil naro-~ito laden, a jas ne znaev od koj razlog. Me|utoa, mi obe}al, deka }e me pratat dvajca suvarii na mojot dale~en pat. Naki najmil tri kowa, a ne pratel nivniot sopstvenik. Taka, na 21. ap-ril, nautro, nie petorica go napu{tivme ova mesto, koe leì vo podno`jena brdoto.

Najprvo se dvièvme po patot koj vodi vo Demir Hisar, ama nabrzina go napu{tivme da direktno, so patot, bi stignale vo Xumaja, {to nas ne vodela malata zamo~varena ravnica koja sluèla kako pasi{te. Tek pred samoto mesto i tloto postanuva podobro.

Po triipol~asovno javawe bevme na na{eto odredi{te. Bidej}i nemav preporaka morav da odsednam vo an. Po ednostavniot ru~ek na kogo u~estvuvale i na{ite muslimanski pratilci, iako bil Bajram, dobivme poseta. Toa bile bugarski nastavnici koi me poznavale po ime. Ja posetiv nivnata {kola i napraviv nekolku fotografii, a potoa sednav so nekol-kumina na ovie gospodi vo lad na edna kafeana.

Po izvesno vreme, se pojavile nastavnici na gr~kata {kola i sednale vo na{a bli-zina. Eden od niv izvadil gr~ka novina450 i po~nal naglas da ~ita eden ~lenok vo kogo pi{e-lo deka sum do{ol da {iram rumunska propaganda po Makedonija, da go podbunuvam narodot i mnogu drugi raboti sli~ni na ovaa. Ve}e pri svojot prv boravok vo Solun gr~kite novini se bavele so mojata li~nost i poku{ale da me osumni~at kaj turskite vlasti, na primer so toa {to soop{tile deka imam fotografski aparat so koj sakam da go snimam solunskoto utvrduvawe (!), deka sum {pion kogo treba da se protera od zemjata, itn.

Koga ovoj gospodin zavr{il so ~itawe novina, otidov kaj nego i se pretstaviv kako navedeni agitator, {to predizvikalo golemo zaprepastuvawe. Qubezno me zamolile da sed-nam, pri {to im ja obrazloìv seta apsurdnost na ovoj ~lenok. Gospodinot koj ja ~ital novi-nata bil lekar, koj studiral vo Germanija i koj vo potpolnost vladeel so germanski jazik. Naskoro se uveril deka navistina sum vistinski Germanec i so toa e sozdaden formalen pr-ijatelski odnos vo ova dru{tvo. Uprkos na toa, po kratko vreme, ponovo se pojavil eden ~le-nok vo novinite vo Solun so informacija od Xumaja, vo koj triumfalno e raskaàno kako tamu taka temelno me nagrdile, da sledniot den sum go napu{til ovoj grad.

Masata na ovde{noto naselenie ja pravat Bugarite, niv okolu 3.000, Aromuni ima 1.000, Turci 250, a muslimanski Cigani 750. Grci voop{to nema. Vo gr~kata {kola rabotat 11 nastavnici i nastavni~ki koi se ili bugarsko ili aromunsko poteklo. Bugarskata {kola vrabotuva dva nastavnici i permanetno raste na u{trb gr~kata.451

Me|utoa, taa bila na Kneèstvo Bugarija koe sakalo da stane bugarsko, kako {to bilo i so Srbite. Za-toa Makedoncite ne sakale da bidat ni Bugari ([opi). Ova se ostvarilo samo so Makedonska dràva... 449 Se potvrduva, imalo verski narodi, a ne etni~ki=etnosni=ednosni, zatoa{to ednosna bila samo be-lata rasa so tn.slovenski jazik. Sledi, sekoj dràva mora da ima svoja crkva, za taa da ima svoj dràven narod.Tokmu zatoa do denes balkanskite narodi, site od 19 i 20 vek, ja osporuvaat Makedonskata crkva. 450 Na str. 116 kaj WOLF SEIDL (1981) ″BAYERN IN GRIECHENLAND″ stoi slika so tekst: ″Sedum dena po pristanuvaweto na mladiot kral Oto vo Napulia i primaweto na vladinite raboti preku namesni-{tveniot sovet ve}e se pojavil prviot broj na dvojazi~en vladin list na Kralstvoto Grcija od 28. fe-vruari 1833 so proglasuvaweto na kralot na gr~kiot narod″. Se gleda deka ovde se raboti, od leva stra-na Efimeris...Elados na koine i na desna strana vladin- list na Kralstvo Grcija na germanski, a ne bavarski jazik.Se potvrduva,nikoga{ ne bil vo upotreba poimot Grcija i Grci od Greik=Graik, navre-dliv poim za Makedoncite vnesen samo vo 10 vek od Latinite kako katolici, a vakvi bile Frankite. 451 Vo fusnota 445 mesto bugarski e ″4.900 gubarski poreski...″; a vo tekstot Aramuni a ne Aromuni...

118

E ~udno deka Aromunite moèle da se odlu~at da se nastanat vo potpolno ravni~ar-ski predel, kako {to e ovoj. Najgolemiot broj se trgovci, anxii i zanaet~ii. Tie, isto taka, vodat poteklo od zapadnite sela na Pinda, kako i ìtelite na Demir- Hisar (500 ìteli) i Nigrite (500 ìteli). Vla{kite pastiri od balkanskite planini ja proveduvaat zimata vo ovaa ravnica okolu ezeroto Tahino, kako na primer vo selata Ki{lar, Petelino, Hurvi{ta, a inaku se rasprsnati.

Eden leten bivok pod nazivot Baba452 Ali, so 40 kolibi, se najduva na planinata Vru-nda Balkan severnom od Seres. Ponatamu na Sever od Melnik, na planinata Alaburn, se naj-duvaat 300 kolibi koi se grupirani vo dve sela: Bu`dova i Lopova.

2. Ramna, Poroja i DojranRamna, Poroja i DojranRamna, Poroja i DojranRamna, Poroja i Dojran (22.- 24. april) Mada imav poziv od lekarot, taka i od bugarskiot u~itel da ja provedam no}ta vo ni-

vnite stanovi, gi odbiv dvajcata poedine~no da nebi gi navredil, ama bi bilo podobro da gi poslu{av, oti gamadot vo anot ne mi daval no}en mir. Mestoto go napu{tivme slednoto utro dvièj}i se vo pravec severo-zapad i ve}e po eden ~as stoevme na bregot na nadojdenata reka Karasu.

Dodu{e, na ~as vreme ottamu, vo gorniot tek na rekata, postoe edno skele, ama suva-rite sakale da go za{tedat ova obilazewe, tvrdej}i deka na ova mesto ve}e pove}e pati ja pr-egazil rekata, iako imalo {irina od 250 m. Vo edna koliba vo blizina nekoj Aromun go ure-dil zimnoto prebivali{te. Do{ol do nas i ne sovetuval da ne ja preminuvame rekata na toa mesto, ama Turcite insistiralena toa da ja pregazat na toa mesto, so toa {to ni jas nemav ni{to protiv toa. Go prinudila sinot na ovoj pastir da java na eden kow ispred nas, kako nie ne bi izgubile gaz. Se dvièvme prili~no blizu eden zad drug, nakoso od re~nata struja, jas bev tret na red, a Naki zad mene. Odedna{ vidov kako vodata go ponela kowot na suvarij ispred mene, a nabrzo i mene samiot, samo na{iot voda~ go zadràl ~vrstoto tlo pod nozete. Naki ispu{til eden snaèn krik, kako podocna mi rekol, od strav, oti ne umeel da pliva. Pa ipak na{ite kowi hrabro se drèle. Mada li~no ni{to ne sme prevzemale, se odrùvale i popoleka dospeale do eden mal ostrov vo rekata, na koe sre}no izlegovme.Okolu ostrovoto vodata ne bila taka dlaboka. Suvarite bile taka besni na na{iot vodi~ da sakale da go ubi-jat, bidej}i tvrdele deka namerno gi odvlekol na najdlaboko mesto. Imav dosta maka da go odbranam potpolno nedol`niot mladi~. Mu dadov dobra napojnica i potoa go vrativ.

Iako bevme vla`ni do pojas, moravme da go prodolìme patot. Po 1,15 ~as bevme vo Haxibeilik, koj leì vo podno`jeto na planinata Bele{, koja ima pravec na pruàwe Is-tok-Zapad. Do seloto se dvièvme po strma staza, a samoto selo se najduva na plato koe str~i ispred planinata.

Ovde kone~no imavme prilika da gi zagreeme na{ite vko~aneti udovi i da se okre-pneme so jadewe i piewe. Na sre}a, mojot ve{ ostanal suv vo vodootpornata vre}a, taka da imav {to da preoble~am. Na ovie visini ni prija{e ognot, koj buktal a i moite ko`ni pa-ntoloni skoro se osu{ile. Nemav posledica od ovaa nezgoda, niedna{ ne kivnav, a pred toa bev posre}en, koga sledniot den gi vidov svoite pratilci nastinati i vo groznica.

Ramna e edno aromunsko selo so 65 ku}i. Porano bile 150. Tie koi odovde se iseleni, naj~esto odele vo Xumarija i Demir-Hisar. Koga gi zapra{av lu|eto za nivnoto poteklo, to-~no moèle da mi kaàt deka ova semejstvo vodi poteklo od Neveska, ona od Samarina, a ne-koja treta od Avdela, itn. Ne pominalo ni 100 godini otkako vamu se naselile. Polo`bata na ovo selo prili~no e izolovano, oti ponatamu vo planinite nema pove}e niedno selo, a od dolinata retko koj doa|a vo seloto, taka da ènite ne umeat da govorat nieden drug jazik osven aromunski.Nasproti niv, site maì u{te govorat i bugarski. Se izlagav vo svojata na-de` deka ovde }e moàm da pronjdam nekoj poseben interesenten dijalekt. Poradi toa odlu-~iv popladne da trgnam ponatamu.

Vo 14 ~asot pe{ se spu{tivme vo dolinata i uspat go izgubivme na{iot keraxija me-|u obroncite koi se obrasteni so gusti `bunovi.Ova ni priredi podolgo zadrùvawe od pla-niranoto i tek po ~as izbivme na eden dosta prometen pat vo blizinata na seloto Mandra-~ik. (Mandra~ik=mandra~ ik=tn.slovenski zavr{etok, R.I.) 452 Poimot Baba go imaat Turcite, koi bile Brigi=Brzjaci so istiot poim Baba. Bidej}i Brigite od Balkanot se naselile vo Mala Azija, koi ja sozdale Anadolija i Ermenija, Baba bil ist anti~ki poim. Najbitno e {to ovde poimot se odnesuva za roditel. I kaj Brigite=Brzjacite ima razliki vo poimite.

119

Taka pominavme sredinata niz takazvaniot ′Ciganski zamok′, golem prostor so kva-draten oblik, koj sluì kako oranica i e vramkovan so yidovi {iroki 1 m. Visinata na ovie yidini varira od 2 do 5 m. Na nekoi mesta se primetuva tragovi na prozori. Lu|eto raskaù-vaat deka ovde nekoga{ ìveel ciganski kral. Han go izvestuva isto toa vo svoeto delo: ′Pa-tuvawe niz oblasta Drim i Vardar′, ama samo mestoto go locira vo \ev|it-Kale, ru{evini na bregot na Vardar, koj se najduva na den odewe odovde vo pravec Zapad. Nazivot ′Boemica′, koj tolku go za~uduva, voop{te nema vrska so francuskiot zbor ′Boeme′, tuku so slovenskiot ′Bogemica′.

Pominavme blizu ezeroto Butkova, koe se napojuva so voda od mnogubrojnite potoci koi se slivaat od planinata Bele{ i Kar{a i protekuva niz plodno i gusto naselena dolina izme|u spomenatite planini. Ovaa prili~no {iroka dolina, vsu{nost, ne e taka ravna na severnata strana, bidej}i planinskite potoci so sebe nosat dosta muq, pesok i siten kamen, koj vo tekot na vremeto se taloì ispred klisurata, sozdavaj}i edno golemo vozvi{enie. Na edna takva istaloèna vozvisina koja ima visina od gotovo 50 m, leì seloto Gorna Poroja vo koja stignavme vo 17,30 ~asot.

Se raspra{uvav za ku}ite na aromunskiot koxaba{ija (gradona~elnik), ama koga go zamoliv za smestuvawe, me odbil oti vo novinite pro~ital deka sum agitator.Uprkos na ova, pronajdov edna mala soba vo tamo{niot an.

Naselenieto se sostoi od 200 aromunski, 100 turski i 450 bugarski semejstva. Nave-~er primiv eden broj lu|e so koi razgovarav. Ni ovde ne otkriv nekoja osobenost vo jazikot, ama, ipak, na svoeto prvo patuvawe vo Solun go zapoznav eden ~ovek od ova selo i napraviv nekolku bele{ki za negoviot na~in na izgovor, koj odudiral od ostanatite Aromuni. Na-skoro se re{ila i ovaa zagonetka. Ve}e bilo prili~no docna koga se pojavil nekoj ~ovek, prestaven kako Bugarin, koj umeel da govori i aromunski. Ovoj mi raskaàl deka edna{ sre-tnal nekoj Germanec vo Solun koj mu gi postavuval istite pra{awa kako i sega. Na krajot Germanecot sakal da mu dade pregr{t zlato, {to ovoj ne prifatil. Koga go zapra{av za ne-{to poblisku na okolnosta na ova sretnuvawe, se ispostavilo deka toj bil pouzdanik. Me|u-toa, ne bilo to~no deka mu ponudil ′pregr{t zlato′. Vo sekoj slu~aj, mu ponudiv nekoja si-tnica {to toj ja odbil, oti eden na{ zaedni~ki poznanik od nego pobaral da mi ja pruì ba-ranata informacija. Ama toga{ voop{to ne mi rekol deka e Bugarin.

Toa {to go smetav za osobenost, se zasnovala, vsu{nost, na negovoto nedovolno po-znavawe na aromunskiot jazik.453 Mojata pretpostavka deka postoi edna posebna grupa Sigri-monski Vlahi kako {to napi{av na strana 5 na moite ′Vlahi od Olimp′, iziskuva tolku isp-ravka, bidej}i ne postoi nekoj nivni poseben dijalekt, niti etnografska razlika, tuku ako ve}e se pretpostavuva postoewe na takva grupa, toga{ e onaa refleksija na nivnite izolo-vani stani{ta.454

Rano nautro odjavavme po kameniot pat izme|u bav~ata vo selo Dolna Poroja, koja se najduva na podno`noto vozvi{enie. Ova golemo selo ima 550 ku}i koi gi nastanuvaat Turci i Bugari. Voop{to zemeno, muslimani pravat mnozinstvo vo ovaa dolina. Bez zadrùvawe odjavavme vo brz kas ponatamu, uz dolinata i po 2,30 ~asovi stignavme vo anot, koj leì na niskata vododelnica izme|u rekata Vardar i rekata Karas.

Suvarite sobrale dosta pe~urki koi se pripremaat na najednostaven na~in, Po ostr-anuvawe na petelkite se stava malku sol vo dupkata koja pri taa prilika nastanuva, a ′{e- 453 ″Toj, na primer, ispred zamenicite ′mine′- jas, ′tine′- ti, ′nas′- on′, postaval edno ′{′, zna~i ′{mine′, itn, {to zna~i: ′i jas. Vakvo spojuvawe se javuva kaj zborot ′amindoi′, a vo Zagora toa glasi ′{amindon′ i e nerazdvojno″. Sledi, mine=mene, tine=tene, nas=na s, {=s, amindoi=amind oi. Ili me, te i na (ne), amind=amint oi=oi. Pa sé ova e na anti~kite=etni~kite Makedonci. Da se dodade dativnoto u, ama i vla{kiot stare{ina bil êlnik. Me|utoa, toj bil samo ~elnik=~el nik, samo tn.slovensko, na Belci. Belci so brigiskoto u se naselile vo Japonija so krvna grupa A 40%, Kina, Indija, i duri i Amerika. 454 Samo razli~no nau~en romanski=vla{ki jazik. Bidej}i govorot vo edno selo 100% naselenie mora 100% da go poznava,a toa ne bilo i ne e vo edno vla{ko selo i semejstvo,nikoga{ nemalo vla{ki narod. Za pra{awe da se odgonetni, vo R.Makedoncite do 1945 godina nemale makedonska {kola, a se u~elo sr-pska, bugarska, carigradska koinska i katarevuska, romanska=vla{ka, francuska, amerikanska itn. Do denes Makedoncite si govorat na svoite postledeni govor. Pa vakvi na Vlasite bile sé do 1767 godina. Sledi Makedoncite da bidat Makedonci, Srbi, Bugari i Grci.Naprotiv,Vlasite samo Grci i Romanci.

120

{irot′ se pe~e na }umur onolku dolgo dodeka potpolno ne se rastvori vo nejziniot sopstven sok. Vkusot i aromata na ovie pe~urki podednakvo se izvrsni.

Ni trebalo u{te tri ~asovi da ja pomineme ravnata, peso~na isto~na strana na eze-roto da bi stignale vo grad~eto Polanin ili Dojran, koj se najduva na jugozapadna strana.

Pominav edna takva lo{a no} vo prviot an koj vrvel od gamadi, da sledniot den mo-rav da se pogriàm da najdam sme{taj vo nekoja privatna ku}a. Na seta sre}a, ponesov pismo so preporaka na eden bugarski trgovec so krzna, kaj kogo najdov skromen, ama ~ist sme{taj.

Polo`bata na ova mesto e sosema ubava i toa posebno od ezerska strana. Eden del na gradot leì na obronokot, koj popoleka se spu{ta vo ezeroto, dodeka drugiot del se prosti-ra po bregot na ezeroto. Minaretite i yvonata na crkvite ukaùvaat na prisustvo na me{o-vito naselenie. Od postoe~kite 1.000 ku}i, okolu 600 pripa|aat na Turcite, 400 na Bugarite, a osven niv ima i eden broj Cigani.

Gr~kata partija raspolaga so prili~en broj privrzanici, poradi vlijanieto na vla-dikata. Pri prilika na ragleduvawe na edna ovde{na crkva,455 vladikata me so~ekal na izle-zot i me povikal da go posetam. Me zadràl dodeka se pojavil bugarskiot lekar, koj isto-vremeno bil ~elnik na gr~kata partija i dvajcata mi ′otpeale′ povalenspev na gr~kata na-cija i napredokot vo Makedonija. Gorko se àlele na Evropa koja edino ja snosi krivicata {to Turska u{te sekoga{ ne e gr~ka. Lekarot bil na mislewe deka Evropa na Grcija i do-lì strahovito blagodarnost, {to Temistokle i Leonida go spre~ile prodorot na Persija-ncite vo Evropa. Grcija bi morala da postane najja~a sredozemna dràva, bidej}i Turcija, Mala Azija i Ju`na Italija (′Golema Grcija′) imaat gr~ko naselenie.456 Dopu{tiv ovie bui-ci zborovi da navalat na mene, oti ne moèv da se oslobodam od ovie prenapnati i fana-tizirani lu|e.

Voop{to ne e voobi~aeno da se slu{nat vakvi razmisluvawa. Za ova se griì {kol-stvoto, te. decata da se zapoznat so minatoto na Grcija, so ponos na nejzinite velikani ′bez koi dene{na Evropa vtonala vo varvarstvo′, nasproti toa, ovla{no se preminuva preku sre-dnovekovna istorija i istorija na noviot vek, dodeka ostanatite predmeti ili voop{to ne se izu~uvaat ili samo povr{no. Vmesto so strpnena i usredsredena rabota se postignuva na-predok, tie kopaat po ostanatosta na minatoto. Na ovoj na~in duhovnite heroi na Stara Gr-cija (Elada, R.I.) postanale nesre}ni za moderna gr~ka nacija, vmesto da donesat korist.

Posetata na edna gr~ka {kola, koja vrabotuva dva nastavnici i edna nastavni~ka na ra~na rabota mi pokaàla kako se àlosni ovie rezultati, najnapred decata vo slovenskite zemji, na koi im se potrebni prvite ~etiri godini {koluvawe da nau~at kako se u~i od os-novnite u~ebnici, a koi potoa dobivaat knigi napi{ani na ve{ta~ki jazik koj iznovo mora da se u~i. Vo ova pove}e pati se uveriv, imeno, da samite nastavnici ne se vo sostojba da gi objasnat zborovite i konstrukcijata koi se pojavuvaat. Ako ve}e decata vo Grcija mora da se borat uz najgolemi napori da gi razberat zborot i smisolot na ovoj knièven jazik, toga{ ova e ve}e nepremostivo za decata vo slovenskata Makedonija.457

455 Bidej}i prostorite koi gi posetil avtorot do 1767 godina im pripa|ale na Ohridskata arhiepi-skopija, za avtorot da moè da govori, deka imalo narodi (Grci, Albanci i Vlasi), go re{il pra{awe-to, toj da ne kaè koj jazik vo crkvata bile slu`ben.Samo eden i edistven: tn.staroslovenski.Pa tokmu ovoj jazik mnogu ubavo go poznava avtorot, za kogo pi{i deka gramati~ki bil kako koine,vizantiskiot. 456 Ne Grcija tuka Greika=Graika na tn.slovenski jazik, grei=grai (ka), kade se govorel ilirski=tn. slovenski jazik. Ohrid imal svoi crkvi vo Italija, a Atina denes nema vo Makedonija, nitu vo Epir... 457 Se govori za ve{ta~ki jazik. Votson veli: ″Postoela gr~ka dràva, ama trebalo da se sozdade gr~ka nacija. Se javil kompliciran problem so jazikot. Korais imal namera da sozdade nov jazik, obogaten so elementi na anti~koto minato. Vo novata dràva noviot ve{ta~ki jazik naskoro go prifatile re-~isi site obrazovani lu|e- i progresivni i konzervativni. Toj ′~ist′ jazik, na narodot ne im bil raz-birliv i tie prodolìle da zboruvaat so svojot govoren, naroden jazik. Vo drugata polovina na vekot po~nalo da se zalaga za govorniot. Vo umetni~kata knièvnost preovladuval govorniot, ama vo no-vinarstvoto i slu`beniot, prednost dobil ′~istiot′. Polemikata traela i vo trettata ~etvrtinata na dvaesettiot vek,iako govorniot neprekinato zajaknuval″.Govorniot bil so pove}e tn.slovenski zboro-vi, koj bil porazbirliv za tn.slovenski Eladci, vo kogo nemalo dativ, a se nastojuvale da se odbegne i genetiv.Bidej}i vo Elada nemalo dativ,dativniot koine ne bil ati~ki.Vo Atika se pi{elo na jonski... Bidej}i Vajgand sé znael, a za gr~kiot navedi ″ve{ta~ki jazik″...″knièven jazik″, gr~ki narod nemalo.

121

Isto taka posetiv bugarska {kola so tri nastavnici.Ovde ve}e duvaat sosem drug~ii vetrovi. Ovie nastavnici rabotat na svoite zada~i popoleka, ama svrsishodno, dodu{e ne ba{ so pedago{ko umeewe, ama istrajno i postignuvaat ubavi rezultati. Vo ovaa {kola e ne-zadovoluva~ki prostor poradi golem broj u~enici koi stalno i se pove}e se zgolemuvaat. Na ovoj na~in bugarskite selani postepeno postanuvaat svesni na koja strana pripa|aat.

3. GevgelijaGevgelijaGevgelijaGevgelija (25. april) Pred moeto zaminuvawe od Dojran napraviv poseta na kajmakamot koj bil Albanec.

Mi obe}al eden suvarij i go odràl zborot. Naki najmil keraxija so 2 kowi koi nimalku ne vlevale poveruvawe. Mo{ne nerado se iska~iv na prili~no visoko drveno steblo, na kogo se ~ustvuvate neugodno, vokolku porano ne ste naviknale na anglisko sedlo. Na seta sre}a, ovie ìvotni, poradi svojata slabost, zaboravile da pravat golemi skokovi, taka da opasno-sta od pa|aweto bila mo{ne mala. ôvek bi se na{ol vo nepriliki kako da go zastani ova ìvotno vo dvièwe, oti vo racete drì samo eden kraj na jaèto, dodeka drugiot kraj e pr-i~vrsten za ular i provle~en niz usta na ìvitnoto. Vmesto uzengii za ka~uvawe, obi~no se sretnuva duplo jaè koe u{te pred par vekovi bilo vo potreba vo Germanija.

Da bi dospeale vo Gevgelija bilo potrebno da pomineme preku eden brdski greben bezna~ajna visina. Zemji{teto e glinovito, ama potpolno obraboteno. Me|utoa, izuzetno su-{na su{na zima i è{ka prolet koja sledela, uslovile posevite da izgledaat jadno ili pot-polno da se sprèni. Izgledite za ètva bile taka lo{i da Vladata sakala da pritekne na pomo{ i da ispora~a seme za nahnadna seidba, oti so toa se sakalo da se spre~i propasta na selanstvoto. Me|utoa, kako i mnogu pati do toga{, korist od se pove}e imale poniskite slu-`benici koi bile zadolèni za distribucija na seme, otkolku samite selani.

Na{iot pat vodel prema Jug, vo izvieniot lak, izme|u selata Kra{tali i Ereseli, a vo ovo potowo zima ìveat Aromuni, potoa niz mestata Dautli, Selimli, Bogorodica, Sto-janovo i se do bregot na rekata Vardar. Porano preku rekata vodel golem most, ama sega os-tanale samo u{te negovite tragi.

Skeleto, koe se najduvalo vo kuka~ka sostojba, ne prevezlo na drugiot breg, pri {to vodata stalno morala da se isvrla. Na izvesno rastojanie odovde pominavme preku èlezni-~kiot nasip i po dobar pat prodolìvme so javawe prema Gevgelija a ispred anot se zausta-vivme. Ovoj an bil tolku valkan da go zadolìv Naki da najde sme{taj na drugo mesto.

Dodeka razgovarav so nego stapnal eden gospodin vo frankova nosija i me povikal na francuski jazik kaj sebe, vo svojata ku}a.458Blaodarno sum ja privatil ovaa ponuda i navisti-na se ~ustvuvav udobno vo negoviot ~ist stan opremen so site udobnosti.

Ovoj qubezen gospodin se prezival Masi i bil so poteklo od Ermenija, ama imal fr-ancusko dràvjanstvo, {to mu ovomoìlo da, uz naj{irikata sloboda vo odnos na doma{noto naselenie, da se bavi so trgovija na svila i }umur. Iako bilo rimo-katoli~ka veroispoved, se oènil so }erka na nekoj pravoslaven Aromun od Bitola, koj se naselil vo Gevgelija. Vo razgovor go koristevme gr~kiot jazik,oti toj na Aromunite im bil pomil od maj~niot jazik.

Iako ova mesto, osven mal broj na Turci, ima samo Bugari, gr~kata partija uìva sna`no vlijanie. Odvaj da stapiv vo ku}ata na svojot doma}in a ve}e se pojavil izvesen go-spodin Kivernitis, Aromun od Vlaholivadona, da bi me ispra{al oti na ova se ~ustvuva ob-vrzan kako u~itel na gr~kata propaganda i inspektor na gr~kite {koli. I ovde sum bil po-znat po novinskite ~lenci i ipremnogu rado bi me otarasale ovie Grci ili podobro da se re~i Grkomonijaci, oti se pribojuvale da sakam da gi odrvatam Aromunite od niv, Aromuni-te koi go pravele glavnoto upori{te na helenizmot vo Makedonija.459 Ako se dojde vo gra-dovite ili pogolemi mesta na Makedonija i ako se raspra{ate koi se vistinski voda~i na gr~kata partija, moète da bidete gotovo sigurni deka toa se Aromuni. U~itelite vo Bi-tola, Solun, Seres, Xumaja i mnogu drugi mesta, uz malku izuzetoci, se aromunsko poteklo, te. ako li~no gi pra{ate za potekloto, site tie, naravno, se ~isti Heleni.460 458 Frankite bile Francuzite, a Germancite Sklavini=tn.Sloveni. Sledi Frankot Bonifacius, vo 8 vek, da govori za Sklavinite=Oblasnicite, isto~no od rekata Rajna, bile odvratna sklavinska rasa. Bidej}i Germancite bile Sklavini od 5 do 13 vek, se potvrduva,poimot Sloveni bil politi~ki od 19 v. 459 Avtorovite Aromuni=Valahi=Vlasi bile najgolemi Grci, a i denes, a toj pi{i za niv, AROMUNI. 460 Bidej}i imalo samo Romejci, nikako Heleni, e vidliv germanskiot zlostor Helenizam vo 19 vek. Toj go vnesol Prusinecot Drojzen, a toga{ nemalo Germanija. Pa za Vajganovo vreme imalo Germanija.

122

Gospodinot Kivernitis, na kogo mu ja objasnav svrhata na moeto patuvawe vo plani-nata Karaxova, me napu{til so uverenie vo svoeto prijatelstvo i podr{ka. Ama, vmesto toa, nemal ni{to pre~o da raboti otkolku da odi kaj kajmakamot,so koj stoel vo najdobri odnosi, (lesno da se objasni) i da mu raskaì kako imam namera da go pottiknam vla{koto naselenie protiv Turcite i vladikite i zatoa mora da mi se zabrani patuvawe vo tie krai{ta. Se ova ve}e sledniot den go slu{nav od kajmakoviot sluga, koj bil muslimanski Vlah od Nonte.461

Istata ve~er, kako i pove}e pati narednoto utro, zaludno poku{avav da vospostavam kontakt so kajmakamot. Tek okolu pladne dal da me povikat. Toa bil eden Albanec koj vlade-el gr~ki jazik. Bidej}i mu izloìv {to mi e na srce i mu go pokaàv pismoto so preporaka od solunskiot valija, prigovoril deka e ipremnogu opasno da se odi vo planinite, oti vrvat razbojnici a toj ne moè da prevzemi takva odgovornost na sebe. Potoa go zamoliv da mi do-deli pratwa do Qumnica kade sakam da ostanam podolgo. Na toa odgovoril deka tamu nema vojska i deka lesno moàt da me izvestat od seloto. Toga{ ja izraziv svojata spremnost sa-miot da izdrùvam dva ~oveka, ama toj ve}e ova ne e vo sostojba da odlu~i bez valijinoto odobruvawe. Nakratko: sozdaval mnogu uslovi i ogradi {to me navelo da mu soop{tam deka vo 14 ~asot trgnuvam, so ili bez suvarij, a i toj ima obvrska da me podrì a ne da mi sozdava prepreki na pat. So toa go zavr{iv razgovorot i go napu{tiv. Vo 14 ~asot do{le dvajca su-varii da bi me otpratile za Qumnica.

4. Vlahomeglen, QumnicaVlahomeglen, QumnicaVlahomeglen, QumnicaVlahomeglen, Qumnica (26. april- 15. maj) Patot za Gevgelija najprvo vodi vo pravec jugozapad niz dolinata, potoa uz nekoj po-

tok vo pravec Zapad preku seloto Moina i na kraj prema planinite. Na moe raspra{uvawe za ìtelite na ova selo, albanskiot keraxija od Gevgelija mi go dal sledniot odgovor:

- ′Ovde ìveat Grci, Bugari i Papistanci′. - ′Na koj jazik tie govorat′ ? - ′Na bugarski, nekoi i pomalku turski′ Pod Grci toj podrazbira bugarski privrzanici na Patrijarhot, pod Bugari onie koi

go priznavaat Egzarhot, a pod Papistanci rimokatlici.462Upravo vo Gevgeliskiot okrug ri-mokatoli~kata propaganda ispolila golema ume{nost pro{iruvaj}i se ve}e na osum pomali zaednici. Na kakov ubav na~in se podviùva ovaa propaganda pokaùva slednata prikazna koja ja slu{nav od verodostojni izvori vo Solun.

Na nekoja zaednica i se potrebni pari i taa ispra}a svoja delegacija vo Solun kaj bankar. Bankarot zahteva jemec i gi upatuva kaj konzulot, koj im kaùva: ′Dobro, da ste kato-lici, ne{to bi moèlo da se napravi, ama vaka, ne moàm vas da ve privatam′

- ′Vo srce odavno sme katolici′, odgovorile selanite. - ′Ako bi donele uverenie od svojot paroh, toga{ bi vi veruval′. - ′Ama nie nemame paroh′. - ′Dobro, }e ispratam eden′. Parohot navistina doa|a vo seloto i na selanite im go izdava baranoto uverenie i

na krajot dobivaat pozajmica.463 Da ne bi se prestra{il selanecot, parohot mu go ostava istoto uverenie na crkvata

kakvo {to i porano bilo, se pridrùva na pravoslavniot na~in na bogolsluèwe i tek koga oseti da osvoil ~vrsto tlo, po~nuva se da menuva vo skladot so rimokatoli~kite kanoni. Se-lanite pove}e ne moàt da se povle~at, oti se vrzani so obligacii. 461 Muslimanskiot Vlah bil Tur~in, {to vaèlo i za drugi muslimani, a ova ostanalo i vo 20 vek. Tu-rci bile Albancite (Skiptari i Arnauti), avtorovite Bugari...Pak, Grci, avtorovite Aromuni, Buga-ri i Albanci.Me|utoa,najgolemi Grci bile samo Vlasite,a i denes vo:Grcija,Albanija i R.Makedonija. 462 Zna~i, Albanecot koj kako musliman bil Tur~in, razbiral crkovni narodi: Pod Patrijarhot vo Carigrad bile Grci, a toa bile Bugarite od ostav{tinata na Ohridskata arhiepiskopija. Sledat Bu-gari na Egzarhot od 1870 godina na ostav{tinata na Ohridskata arhiepikopija od prviot milenium. I Papistanci na rimokatoli~kata crkva na Sveti Petar od pripadnicite na ostav{tinata na Ohrids-kata arhiepiskopija-Justinijana Prima-Pavlovata Makedonska Crkva a so primat pred Rimskata crk-va. U{te i Bugari kako Muslimani=Turci. Nigde gi nema makedonskite Eladci, makedonskite Epirci (Skiptari i Vlasi),duri Arnauti,koi spored nego bile kolonizirani 600.000(Tatari i êrkezi): ZLO. 463 Katoli~ka crkva bila zlostorni~ka od 1071 godina. Taa toga{ i denes e zlostorni~ka, so pari... Taa mesto da se bori za ravnopravno obedinuvawe na hristijanstvoto, se bori za primat,bez bratska qubov.

123

Naskoro go napu{tivme bregot na ovoj potok i trgnavme uzbrdica pod prili~no go-lem nagib i trebalo u{te samo da pominime niz edna mala dolina da bi stignale vo seloto Qumnica. Po dvoipol~asovnoto javawe kone~no stignavme na celta.

Odsednavme kaj koxoba{ijata. Ni go prepu{til dnevniot boravok vo kogo ja prove-dovme prvata no}. Sledniot den (kaj negoviot brat Stefu Bibe) pronajdovme eden sobi~ok koj bil odvoen od stambenata zgrada i tuka se preselivme. Toa bila edina patosirana soba vo seloto, koja, isto taka, ja koistel vladikata pri prilika na zadrùvawe vo mestoto.

Najprvo pobarav od Nakija temelno da se operi. Toga{ sebe sme ugodile kolku bilo mo`no. Postavivme masa i stolica, mada uz ne{to napor. Prostorot, me|utoa, bil tolku og-rani~en da ne bi bilo mesta za nekoj tret, koga bi mi se ispruìl. Toga{ se zadràv tri ne-deli kako bi go sprovedil svoeto istraùvawe na populacijata, koja ja otkriv minata godi-na vo proletta, naime, da se zapoznam so nivniot jazik, obi~ai, moral. Rezultatite na ovoj boravok go objaviv vo svoeto delo: ′Vlahomeglen′, Lajpcig, 1892. i zatoa ovde se ograni~uvam na kratka informacija.

Osnoven zadatok na mojot sluga bil da se griì za hranata. Osven jaretina, jajca, mleko i p~enkaren leb ni{to drugo ne moèlo da se dobie. Od vreme na vreme nabavuvav po-dobar leb od Gevgelija.Mada odnosite bile daleku od prijatni, ipak najduvav polno zadovol-stvo vo svoite studii na ovoj interesen dijalekt, taka da zaboraviv na neprijatnostite. Moj-ot doma}in Stefu Bibe kako i negovite rodnini Anastasios Stavro od Qumnica i Stavra-ki Hristo od Lanzija mi sluèle kako nastavnici od ovoj jazik. Povremeno i drugi pomaga-le. Prvite denovi na mojot boravok od golema korist mi bil i nastavnikot na gr~kata {ko-la, koj mi pomognuval vo utvrduvaweto na fleksijata. Me|utoa, naskoro e postaven za {kol-ski inspektor vo Gevgelija i po svoeto povratuvawe so ni{to ne moèl da se pokreni da pr-odolì da mi pomognuva. Ama na ova ne se zavr{ilo. Na {kolskite deca im zabranil da do-a|aat kaj mene. Za ova imam da mu zablagodaram na fanatizmot na gospodinot Kivernitis.

Po samo nekolku denovi proniknav vo izgovorot na ovie lu|e taka da moèv dobro da gi razberam, kako i tie mene. Iako Naki Aromun koi govori ne mnogu so razli~en jazik od ovde{niot dijalekt, ipak mu ukaàl prednost na bugarskiot jazik. I po tri nedeli boravok u{te sekoga{ imav pote{kotija so razbirawe. Nego pove}e go zbunuvalo nevoobi~aeniot {irok izgovor na vokalite, tuku nepoznati dako-rumunski elementi. I gospo|icata Masi od Gevgelija primetila da ne moè da gi razbere ovie lu|e.464

5. Kupa i HumaKupa i HumaKupa i HumaKupa i Huma (2.- 10. maj) Prijatna promena vo mojot ednoli~en ìvot mi priredile izletite vo drugi vla{ki

sela. Ovaa oblast e brdovita. Ovoj planinski masiv e sostaven od goli steni, koi se na po-golemi visini prekrieni so {uma i po sostav se varovni~ki, a na niv se naslonuvaat sedime-ntni steni od izme{ani {krilci i glina. Na nekoi mesta se primetuva temnocrveno zemji-{te koe se koristi za odgleduvawe na p~enka i podignuvawe na lozja. Naj~est vid na drvo e crnica koja gi opkruùva ovie sela, a ~esto se sretnuva i vo samite sela, so {to ova temno zeleno drvo pravi prijaten kontras vo odnos na crvenite crepovi na ku}ite. Vo pratwa na svojot doma}in i Nakija trgnav 2. maj vo seloto Kupa, koe se najduva na 1,15 ~as vo pravec Jug. Po preminuvawe preku planinskite grebeni se stignuva vo edna dla-boka dolina, koja, ne{to ponisko, se spojuva so najgolemata isto~na dolina Karaxova. Samo-to selce Kupa se primetuva tek od neposredna blizxina. Toa broi okolu osumdeset ku}i i e mo{ne siroma{ko. Klimata e poo{tra od onaa vo Qumnica te konsenkventno odgleduvawe-to na svilenata buba pomalku se isplati,a i samoto zemjodelstvo i sto~arstvo se bezna~ajni. Svrativme vo ku}ata na mesniot pop, ~ija èna bila sama kaj ku}ata. Mojata pojava stra{no ja prepla{i, bidej}i smetaladeka sum Tur~in. Ova lesno moè da se objasni ako se

464 Vo Makedonija, kade se govorat tn.slovenski govori, tie kako na eden jazik sekade se razbiraat. Se istakna, deka Makedoncite govorot od Varna pote{ko go razbiraat, a Brigite=Brzjacite si op{tele na brigiski=brzja~ki. Vlasite poteknale od brigiskite=brzja~kite prostori koi pove}e ne se razbi-rale so brigiskite=brzja~ki govori. Me|utoa, Vlasite ne se razbirale ni samite me|u sebe. Tokmu ova govori,deka nemalo vla{ki govori, oti govorite me|usebe se razbirlivi, tuku vla{ki jazici, koi bile me|usebno ne razbirlivi. Nivnata nerabirlivost bila samo poradi nivnata pove}erasnost, so razli~-en broj na pove}erasni zborovi, kako germanskite jazici koi isto taka ne se razbirlivi. Toa e poradi semitskite i gotskite zborovi.Tokmu vo vla{kiot pelazgiski jazik ima semitski i arnautski zborovi.

124

znae deka sekoj suvar ili vojnik taka ophodi prema ìtelite na ova oddale~eno selo, kako da se robovi. Vo kolku nivnite prohtevi ne se ispolneti, nemilosrdno nasrtuvaat. ôvek mora da se ~udi na toa kolku retko se slu{aat primeri deka nekoj ma~en selanec se oslobodil uz upotreba na sila. Koga ovaa sirotica ja osloviv na nejziniot maj~in jazik, nejzinoto lice se razvedri-lo. Naskoro stignal popot koj me|uvreme gi molzel kozite, i neposluìl so sveò mleko. Pri prilka na rastanokot go usre}iv so ne{to lekovit pra{aok za koj imal golema potreba.

Osum dena podocna otidov na izlet vo Huma. Bidej}i patot za Huma vodel niz {uma, mojot doma}in, Stefu Bibe, ne sakal da pojde so mene od strav od razbojnici. Kako voda~i gi povedov ~uvarite na seloto, eden Tur~in, i svojot sluga Nakija. Bidej}i dobro se naoruàv-me, hrabro trgnavme na pat. (Bibe=bibe; Huma=h um-a; Kupa=kup-a: s + kup = Skupi, R.I.)

Vo pravec Sever patot popoleka se spu{tal vo edna dolina koja e isprese~kana so planinski grebeni, ispod koi se najduva edna druga dolina prema koja se dvièvme. Go pre-gazivme nekoj potok a potoa so serpentini se iska~ivme uzbrdo.Koga uspeavme na samiot vrv, ve}e bevme ~as vreme na patot, i go vidovme Qumnica vo pravec Jug. Odovde patot ne vodel vo severozapaden pravec niz edna hrastova {uma, potoa pokraj skromni ostatoci na seloto Gu{et, koe u{te sekoga{ se najduva vcrtano na na{ite karti. Lu|eto odovde najgolem del se iselile vo selotoi Huma, ama polinata na ovde{nite atari u{te sekoga{ se obrabotuvaat. Ova selo e napu{teno pred 80 godini poradi oskudica vo voda. (Gu{et=gu{et, R.I.)

Po pola~asniot mar{ dospeavme vo Huma. Moravme da so~ekame nekoe vreme, pa nas tek toga{ ne odvele vo ku}ata na biv{iot koxaba{ija. Naki na raèw ispekol jaretina koja ja ponesovme, isto taka leb ponesovme, a doma}inot ne snabdil so vino od mestoto.

Nabrzina se pojavil nastavnik na gr~kata {kola, ama ne bil rasploèn za pruàwe odgovor. Naàlost, ovde se pee samo na bugarski jazik.

Ova selo broi 70 ku}i, ama bidej}i vo nekoi ku}i zaedno obituvaat i po dve ili tri semejstva, vo vkupniot broj moè da bidat i 700 ìteli. Mestoto, vsu{nost, e ~iftlik na nekoj Tur~in od Solun. Glaven izvor na prihodi na ova naselenie se zemjodelstvo, trgovija so drvo, odgleduvawe na svilena buba i, pomalku sto~arstvo.

Zad crkvata se najduva edno vozvi{enie od kogo moè da se vidi vla{ko selo Koin-sko koe e oddale~eno okolu ~as vreme odewe, a na ~as od nego se najduva u{te edno vla{ko selo Sirminina.465 (Koinsko, n=nj=w, Kowsko; Sirminina=sirm in...: Sirma vojvoda, R.I.)

Vo povratokot go koristevme eden direkten pat, preku planinskiot greben, koj go pominavme vo doa|aweto. Ovoj pat, dodu{e, e ponaporen, ama ne{to pokratok i poubav, bi-dej}i najgolem del vodi niz raskrsnica so bukova {uma i pruà izvonreden pogled so svojata najvisoka kota. Rodopite i planinata okolu Seres go zaklonuvaat horizontot, Vardar moè da se sogleda do svoeto ustie, a za dobra vidlivost se i beliite, ble{tavi ku}i vo Solun.

E karakateristi~no i toa deka moè da se vidi golem broj èlki po livadite. Ovde-{nite ìteli ne gi jadat i odvrtatnosta prema niv e golema duri ne sakale da mi dadat sad vo koj bi gi varel.

Vo blizinata na Qumnica patot strmo se spu{ta vo onaa ista dolina niz koja pomi-navme istoto utro, a vo seloto stignavme isto taka so strmen uspon. Za seto vreme na patot ne sretnavme nieden ~ovek.

Mi ostanalo da posetam u{te dve preostanati vla{ki sela: Crna Reka i Barovica.466 Ovaa poseta so imenuvanite sela ja povrzav so svoeto vra}awe, koe nastapilo 15. maj.

6. Crna Reka i povratok vo SolunCrna Reka i povratok vo SolunCrna Reka i povratok vo SolunCrna Reka i povratok vo Solun (15.- 16. maj) Kako voda~ ponovo do{ol turski poljak, dodeka kowi dobivme od na{iot doma}in.

Ne e potrebno posebno da naglasuvam deka rastanokot so jaretina i p~enkaren leb kako i so odvratnite gamadi ne mi padnalo te{ko.

465 Se kaà: ″nastavnik na gr~kata {kola...ovde se pee samo na bugarski jazik″...″Zad crkvata...vla{ko selo Koinsko...u{te edno vla{ko selo Sirminina″. Avtorot ponatamu ne kaùva koj slu`ben jazik bil vo crkvata. Pa za nego, tn.staroslovenski bil starobugarski jazik. Ni{to ne bilo sporno, nitu nego-vite Aromuni do{le na ovie prostori od isti prostori, na narodnata=bulgarnata Ohridska arhipe-piskopija. Nemalo ni{to vla{ko, pred i po 1767 godina, {to vaì so imiwata na dvete navedeni sela. 466 Stefu=Stepu=step u: step=s tep-a; Bibe=bibe, Gu{et=gu{et; Hum=h um; Vardar=var dar; Rod-op-i... Gu{et=gu{ et: Gu{ter=gu{ ter-a; Reptil=rep til, rep (opa{) zad til; krokodil=k rokot til, o=a, d=t.

125

Po eden ~as dospeavme vo dolinata vo pravec Jug koj se spu{ta od selo Kupa. Pogle-dot na potokot, ~ija voda se survala od vertikalnite litici, ìvo potsetuvaat na oblasta Verija i Voden. Ama ovoj prizor, ipak, ne e taka veli~estven kako kaj Voden, mada karakte-rot na ovoj predel ipak e poegzoti~en, samotnosta ne e uskratena, so {to na posmatra~ot mu ostava vpe~atok ~arolija. Nekolku zatvoreni vodenici i suknari odavaat povremeno prisu-stvo na lu|e vo ovoj predel. (Voden od voda=v oda=ode=odes=ode{, Odesa, R.I.)

Edna mala pe{a~ka staza nas ne vodela uzbrdo do sedloto na ovoj planinski greben. Potoa skrenavme desno, vo {umata. Stazata postanuvala se neprohodna i morav dlaboko da se svitkam kako bi gi izbegnal niskite kro{ni na drvata. Kone~no, patot pove}e ne moèl da se prepoznae. Ama mojot Tur~in uporno tvrdel deka odime vo ispraven pravec, taka da pr-odolìvme. Najposle sretnavme turski selani, koi soboruvale drva i bile od seloto Mada (Majadala). Toga{ se ispostavilo deka se najduvame na patot za odvlekuvawe drva. Pravecot, dodu{e, bil ispraven, ama nas dlabokata dolina ne delela od vistinskiot pat koj vo golem lak go pominuva strmiot obronok. Pove}e nemalo vra}awe. Popoleka i vnimatelno se spu-{tavme vo ovaa dolina, pri {to nas steblata ni sluèle kako oslonec, taka da se spu{tivme a da pri taa prilika nieden kow ne se sru{il.

Usponot, na drugata strana, bil isto taka teòk. So zdruèni snagi moravme kowite ~as da gi vle~eme ~as da gi turkame, kako preku prema izvadenite pawevi467 ili steni. Obli-veni vo pot stignavme na vrvot so kogo nabrzina se priklu~ivme na vistinskiot pat.

Ovoj pat nas ne vodel ponatamu vo takazvanata ′Ladna dolina′ (Valearaci), niz koja protekuva ùborit potok obilen so voda. Se odmorivme pola ~as vo senka bukovina, kako bi se okrepnale so ostatoc na hrana od sno{nata ve~er, koja e pripremena kako oprostuva~ka i na koja se sluèla prasetina. I na{iot glaven voda~ smelo se sluèl iako, musliman, mu bi-lo zabraneto da konzumira svinsko. Ama sme{no izgledalo negovoto o~ajuvawe koga slu~aj-no soznal deka jadel svinsko meso, koe nemu mu imalo vkus na jaretina.

Patot ponatamu se krivi po ovie brda se do Crna Reka. Rastojanieto od Qumnica iz-nosi 3,30 ~asa. Vo seloto vladeala golema uùrbanost oti bila crkvena slava. Ova go svativ kako vistinska prilika da napravam nekolku snimki na plesa~ite, a ve~erta ja posmatrav sve~enata gozba na me{tanite koi ja prireduvala Crkvata, ama, naravno, prilozi vo pari ili namirnici dale samite me{tani.468

Otsednavme kaj koxoba{ijata Hristo Sof~e, mudar starec, koj nas ne primil prija-telski i srde~no. Za posluùvawe nas ni pruìl se {to moè da se posaka, samo kona~i{te trebalo da bide na verandata, {to ne nai{lo na moe dopa|awe oti mi bilo ipremnogu ladno. Zatoa se preseliv vo edna novopodignata, a u{te nenaselena ku}a.

Najduvam deka ovde{nite ìteli generalno se pokultivirani otkolku me{tanite na ostanatite vla{ki sela na Karaxova. Selanite se slobodni (nezavisni), imaat dobra ora-nica, a odgleduvaweto na svilena buba e vo polno procvetuvawe. Ako u{te sekoga{ ne zasta-nale na zelena granka, se krivi samo visokite porezi. ′Turcite i vladikata gi zavlekuvaat svoite race kako bi ne iscicale nas, selanite′, mislel Hristo. Pa ipak, u{te sekoga{ ne moè da se raspoznae odredenoto nivoa na standard, bar ne vo odnos na drugi sela.

Ku}ite se stameni, a me|u niv e dosta dvospratni. Oblekata na maìte e ista kako i kaj Bugarite od ravnicata. @enite nosat svileni maramu i keceqi, se ukrasuvaat so vene-cijanski zlatnici koi gi nazivaat ′venedi~ko′.469 Posebno prijaten vpe~atok ostava sepopri-satna ~istota, pa duri iako taa pove}e e izrazena otkolku obi~no vo ovie prazni~ni denovi.

467 Paw=Pan. Pak, Pan bil pastirski Bog i {umskidemon. Ama i polski, ~e{ki i slova~ki gospodin. Toj bil pelazgiski=tn.slovenski Bog. Pelazgi bile Eladcite, Albancite i Vlasite- samo svoi izrodi. 468 Avtorot svoeto patuvawe go zavr{uva, a bez toj da kaè na koj slu`ben jazik bilo vo i na crkvite. Toj mnogu ubavo znael, deka pod Ohridskata arhiepiskopija bile negovite Eladci, Albanci i Vlasi. Tokmu zatoa tie kako Romejci do 1767 godina drugo i ne moèle da bidat samo Bugari, potoa samo Grci. A pa toj mnogu ubavo znael deka gr~kiot, katarevusa, bil ve{ta~ki i knièven jazik: bez gr~ki narod. 469 Avtorot govori za Venecija, Venetia, venedi~ko=venetsko, a koe bilo pelazgisko. Venetskiot jazik bil ist kako na Antite i Sklavinite. Sklavini vo Makedonija imalo samo do 836/7 godina. Tokmu za-toa vo Makedonija se vnesol poimot sklavina za oblast, koja potoa iz~eznuva, a se omasovil poimot te-ma, od teme na glava, Makedoncite gi vodele Temenite.Sé samo zlostor na berlinsko-vienskata {kola. Sledi da se kaè, prokleta da e ovaa {kola, kako i drugite evropski yverski, koi go podelija narodot.

126

Me{tanite imaat, dodu{e, gr~ka {kola, ama ukaùvaat prednost na bugarskata {ko-la. Se zaprimetuva po~etokot na prodorot na bugarskiot jazik i sigurno ne }e potrae dolgo i vo Crna Reka }e bide isto kako i vo seloto Barovica (na dva ~asa odovde), kade samo stari lu|e umeat da govorat vla{ki.

Ovoj jazik pokaùva nekoe ostapuvawe vo odnos na onoj od Qumnica, a ustoa e izme-{an so aromunski zborovi.470 Ova e poradi toa, {to eden broj Aromuni sleguva od esen od svoite visoki planini od seloto Livada i ovde ja proveduva zimata. Isto taka nekoi devojki od Crna Rekase maèni za Aromuni. Obratni slu~aevi nikako ne se slu~uvaat. Aromunite se ipremnogu ponosni svoite }erki da bi gi dale na nekoj zemjodelec za èna, oti taa toga{ bi moralada obavuva naporni polski raboti. (Vlasite bile samo edno: ov~arski narod, R.I.)

Ve}e sledniot den go napu{tiv ova selo. Patuvaweto za Baravica, vo kogo nasele-nieto gotovo potpolno bilo bugarizovano,471 ne se isplatelo, taka ova go izostaviv. Genera-lno: na obroncite na Karaxova postojat 11 sela so okolu 14.000 ìteli. Na Vlahomeglen, na zapadnata strana, leàt: 1) Nante, edino selo so muslimansko naselenie,472 2) Borislav, 3) Lunca, 4) O{ni. Na isto~na strana leàt: 5) Qumnica, 6) Huma, 7) Sirminina, 8) Koinsko, 9) Kupa, 10) Crna Reka, 11) Borovica.

Ona {to go napi{av na strana 53 i 54 na moeto delo ′Vlahomeglen′, kako rezultat na moite istraùvawa za ovoj ~uden narod vo narod, na kogo mu dadov naziv ′Megleniti′prema istoimeniot predel kako za niv bi imal poseben izraz, ne nai{lo ni na kakvo protivewe na kritikata.473 Izuzetok e pretpostavkata, koja ja iznesov na 55. strana, deka tie se potomci na onie Bugari-Vlahi za koi se slu{nalo vo 12. i 13. vek i koi po poznatata bitka na Amzelfe-ld se povlekle vo planinata Karaxova. Jiri~ek izrazil mislewe vo svojata op{irana kriti-ka vo XV tom ′Arhiv za slovenska filologija′, deka tie se Pe~enezi koi carot Aleksij gi naselil vo provincijata Moglena, po bitkata kaj Hoirenoja i Aevuniona 1091. godina.474

Me raduva deka so ova e pronajdeno objasnuvaweto za karakteristi~niot tip koj se javuva kaj mnogute Megleniti. Toa {to rekov za Bugaro-Vlahite so ova u{te pove}e se pot-krepuva, oti so toa otpa|a edinata rezerva koja bi moèla da se stavi, a toa e straniot tip kaj eden del na ovoj narod. Deka Pe~enezite navistina tamu se naselile i ne{to ponisko kon Bugaro-Meglenitite, bi moèlo da se prifati romanskiot jazik samo toga{ ako bi se izme-{ale so nekoj narod koj barem e ista brojnost kako i tie samite, a toa zapravo bile Vlasite, koi podocna se naselile ne samo na podra~jeto poznato pod nazivot ′Meglen′, tuku i po isto-~nite obronci na planinata, me{aj}i se so zate~enoto naselenie. Votolku e poverojatno de-ka Romanite bile pobrojni, bidej}i jazikot ima potpolno romanski karakter, a jas porado bi rekol deka nosi romanski ìg, a osven toa, na 56. strana izri~ito rekov deka ni cela edna nivna polovina ukaùva na nekakvkaski tip.475

Hristo Sof~e, mojot doma}in, mi stavil na raspolagawe kowi i me otpratil so svoj-ot sin. Javavme pobrdovite na Karaxa, koja bila pod dobro obraboteni lozja, a potoa vo edna dlaboka dolina niz koja protekuva snaèn potok. Dolinata ja pominavme na mestoto na usti-

470 Vla{kiot jazik ne bil eden, za site razbirliv, tuku imalo mno{tvo vla{ki jazici, so razli~en br-oj na tu|orasni primesi, poradi{to Vlasite me|usebno ne se razbirale. Sledi tie, kako i denes Germa-ncite, da ne se eden narod, tuku mno{tva narodi. Germancite se obedinale so germanskiot jazik koj za niv bil prv stranski jazik u~en vo germanskite dràvi. AVlasite se obedinale so tn.gr~ki i se Grci. 471 Avtorot kako Germanec bil ispolitiziran, zatoa{to mesto tn.slovenski=pelazgisko pi{i bugari-zovan, iako bugarski jazik nemalo sé do 2/2 na 19 vek. Pak, germanska dràva so narod isto taka nemalo. 472 Avtorot veli muslimansko naselenie bez da go kaè jazikot, dali na tn.Sloveni ili tn.Nesloveni. 473 Kritikata trebalo da bide od avtorite na germanskata {kola, koi ne si go znaat svoeto poteklo, a toa bile samo edno na Belci. Sledi tie kako takvi da sozdavat duri nov narod, vo tn.slovenski grad, so tn.slovensko ime, od vedro nebo padnat. Takvi bile tn.Sloveni, od nivna tn.domovina skitska=gotska... 474 Se potvrduva,Bugarite bile Mongoli so mongolska ovca so dolga opa{ka na mongolskite Vlahi, ka-ko onaa kosovskata na Arnautite, koi bile Tatari od Crnomorieto so êrkezi od Kavkaz. Nivni pro-stori se na Tatarite=Bugarite=Gotite=Skitite. Za sme{noto germansko u~ewe, tn.Sloveni potekna-le od skitskite prostori. Od tie prostori do{le i Pe~encite,koi se naselile vo Meglen.Tokmu zatoa avtorovite meglenski Vlahi bile so potemen pigment a i so pove}e mongolski zborovi, poradi{to ni-vniot jazik bil razli~en od jazicite na drugite Vlasi.Kako {to Gotite bile Germanci,tie bile Vlasi 475 Vla{kiot jazik bil romanski (latiniziran tn.slovenski) so mongolski zborovi,kavkasci, Arnauti.

127

eto na dvata potoci i nabrzina po toa stignavme vo seloto \imenxa. Ostanavme tolku dolgo kolku na kova~ot mu bilo potrebno da gi potkoi kopitata na mojot kow so nivi potkovici.

Kolku mnogu vozbuduvawe donesuva doa|aweto na nekoj stranec i kolku vesta za ovoj brzo se {iri, moè da se vidi po toa {to eden ~ovek se sru~il na mene koga odlu~iv da go prodolàm patot i srde~no me povikal na aromunski jazik da preno}am kaj nego, so {to bi mi ukaàla izuzetna ~est. Bil toa Aromun koj se naselil vo \imenxa kako trgovec. Da po-rano ne go najaviv svoeto doa|awe vo Solun, sigurno rado bi go privatil negoviot poziv.

@itelite na \imenxa, koe broi 450 ku}i, se Bugari, ama so golem del predani na gr~-kata partija.

Doma}inot me pratel do seloto Gorgopik. Ottamu se vrativ da na kowot bi otpatu-val vo Solun. Negoviot sin trgnal so mene do èlezni~ka stanica, koja e oddale~ena tri ~a-sa od seloto \imenxa.

Polo`batana ova selo e potpolno pogre{na vcrtana na na{ite karti a inaku topo-grafijata na ovoj predel ne e adekvatno prestavena, iako ja dopira èleznicata. Isto taka, pribli`no moèv da gi utvrdam na kartata site onie mesta na koi mnogubrojni potoci se vlivaat vo Vardar. Negde predve~er vozot ne dovel vo Solun. Me primil slugata na mojot poznanik i me odvedol vo negovata ku}a.

Sega otpo~nav da se priprema odeweto. Naki mo{ne rado sakal so mene da trgne vo Germanija, ama ne moèlo. So nego izuzetno dobro sorabotuvav na svoite dolgi patuvawa. Ne umeev podobro da go nagradam za odanata slu`ba tuku da go postavam vo polo`ba ponovo da se bavi so svojot zanaet ~evlar. Mu vra~iv sredstva so koi moèl da kupi se {to mu e po-trebno za rabota. (Skupi=s kup=kip=kop, Skopi=Skopie=Skopje, R.I.)

7. Povratok, JeskibPovratok, JeskibPovratok, JeskibPovratok, Jeskib (23. i 24. maj) Vo rano utro 23. maj otidov na èlezni~ka stanica. Tamu go sretnav svojot poznanik

Lazarista, Fabreala, od Bitola, dragiot, star gospodin so koj zaedno patuvav edna delnica na pat. Na prvata stanica ne napu{til Naki. Poslednite denovi mu primetiv taga na nego-voto lice poradi skore{noto rastanuvawe. Rastanakot so nego bil teòk. Mada bev proèt so ~ustva na radost poradi uspe{niot zavr{etok na patuvaweto i ispolnuvawe na negovite svrhi, ipak imav ~ustvo koja ne obzema koga zasekoga{ go gubite dobriot, pouzdan prijatel. Tek podocna primetiv deka vo mojot baga` ja skril krpata od ra~nata rabota i ~orapi koja gi ispletila negovata èna, {to trebalo da bide moj spomen. so solzi vo o~ite mi ja baknal rakata, mi posakal ′kalembar′ (sre}en pat !) i trgnal na pat kade go ~ekal keraxija so nara-~ana i kupena roba da bi se vratil vo Vlahoklisura, na svojata èna i dete. Da ne go zabo-ravi svoeto ′frate doktoru′ (f=b, R.I.), gi pokaùva negovite ganutlivi pisma, koi gi is-pra}a od vreme na vreme.476 Brzo mi pominalo vremeto vo razgovor so ovoj star g. Fabreala, koj stanuva vo Bitola od pred mnogu godini, i koj usrdno se zalaga za podignuvawe na rumun-ski {koli.477 Sosem osobeno so ùstrina govorel za ′Maxdic Greks′, koi se krvni protivni-ci na Lazaristite, isto onolku kolku francuskiot narod gine za Grcija. Vo mestoto Grad-sko slegol i se oprostil so slednite zborovi na francuski jazik: ′Dozvolete mi Vas da ve za-grlam′.

Gop~evata primedba deka ezeroto Amatovo ne moè da se vidi od èlezni~kata pru-ga mo{ne me ~udi a bidej}i negoviot dolg breg e prekrien so gusta trska, sosema e prirodno deka povr{inata na vodata ne se istaknuva vo prv plan.Ama negoviot severen i po{irok del e potpolno vidliv. Gledano od vozvi{enie, pokraj Crna Reka, se pojavuvaat dve ezera koi se spoeni so zamo~vareno zemji{te. 476 ″Da bi pokaàl so kakov poeti~en jazik moàt da se koristat i neobrazuvani lu|e, naveduvam vo citat po~etok na edno pismo od 15. dekemvri 1892. godina vo dosloven prevod: ′Dragi brate Gustave ! Go primiv tvoeto pismo i slika Tebe i Tvoja mlada. Se raboti samo za edno malo par~e hartija, ama za me-ne e toa, ne znam kako bi rekol so zborovi, dobro ili blago, oti mi pri~inala takva radost, da ne znam {to da rabotam: dali da ja vramam, ukrasam so venec od ve{ta~ko cve}e ili so onie cvetovi od na{ite planini vo maj, ispolneti so miamirisi i sonce i prekrieni kapki~ki rosa koja se presijavaat kako dijamanti. Dali da ja pokaàm na site svoi prijateli, ili da ja skrijam i samo da ja gledam zara~ni-cata na svojot prijatel, koj ima tolku udel i vo mojata sudbina...′ ″. (Samo frate=brate doktor-u, R.I.) 477 Avtorot govori za romanski {koli. A {koli moèle da imaat kneèstva=dràvi: Srbija, Romani-ja,Grcija i Bugarija,nikako Makedoncite vo Osmanova Makedonija,ne daj boè Vlasite vo Makedonija.

128

Vredna e napomena i toa deka tamu,kade so voda bogata Crna Reka se vliva vo Vardar, zna~i vo blizina na èl. stanica Gradsko, e naselen eden Germanec od Hajlbron (vo blizina se ru{evinite na anti~koto mesto Stobi) koj ve}e 6 godina upravuva so edno golemo zemjode-lsko dobro.So nego se sretnav vo vozot,bidej}i sakal da otpatuva vo Veles,478 na sto~niot pa-zar. Mi rekol deka sosem e zadovolen so ovde{nite odnosi i da obavuva dobri raboti. Da si-gurnosnite priliki se popovolni, toga{ selskoto naselenie bi se iseluvalo vo Makedonija a ne vo prekumorskite zemji. Ne bi voop{to oskudevalo vo prostor. (Stob-i, o=a, b=p, R.I.)

Vozot potoa pominal pokraj Veles, koj leì vo dolinata, vo koj se naseleni preku 50 aromunski semejstva koi se sprotistavuvaat na bugarizacijata. Vo Jeskib pronajdov izvonre-den sme{taj vo hotelot na Italijanot Duretija, koj e oènet so Germanka.

Mojata prva poseta bila rezervirana za avstriskiot konzul gospodinot [muk, koj me primil isto onaka qubezno kako i negovite kolegi vo Bitola i Janina. Vo svoeto porano mesto na slu`buvawe, Skutari vo Albanija, nau~il da govori albanski jazik.Tamu,isto taka, tamu go zapoznal na{iot albanolog, gospodin Gustav Majer, ama àli {to ovoj boravel vo Skutari samo eden den.

Zapra{an {to misli za Gop~evi}, odgovoril deka misli deka ovoj nikoga{ ne bo-ravel vo ju`na Makedonija kade g. [muk bil stacioniran podolgo vreme. Toj, izrazuva svoja sumwa vo vistinsko postoewe na gospodin Petrov na koj Gop~evi} mu posvetuva sme{na ulo-ga vo svojata kniga: ′Stara Srbija i Makedonija′. Duri i bugarskite nastavnici od Solun se raspra{uvale za ovoj navoden Bugarin Petrov, ama neuspeale da go utvrdat negoviot identi-tet. Nikoga{ vo germanskite kniàrnici ne se pojavilo nekoe delo koe pod pla{t na nauka iznesuva tolku mnogu lagi vo svetot, kako {to e napi{ano vo visokoparniot i so del vo ma-liciozniot tek na ovaa kniga, koja gi razjaruva ~itatelite so svoite besramni sudovi za ta-kvite zaslu`ni lu|e, kako {to se Bart, Grizebah i fon Han. Ne najduvam za potreba da se vd-labo~uvam vo ova, oti na poznava~ite problematikata odavno im e poznata da ovaa spletkana rabota vsu{nost e obi~en tendenciozen natpis.(Knigava na Vajgand e isto taka,a i toj, R.I.)

Slednoto utro go iskoristiv da se pro{etam vo gradot. Bazarot i ulicite izgedale isti onaka kako i pred 4 godini. Ni{to ne se izmenilo. Na povratokot vo hotelot primetiv dve Ciganki ukraseni so lisja i cve}e, koi osven toa gotovo ni{to nemale na sebe, kako odat od ku}a vo ku}a, igraat i peat pesmi vo koi se povikuva do`d. Se polivaat so voda a potoa si odat. Edna starica sobira pokloni. Isti ovoj obi~aj se najduva i vo Rumunija pod naziv ′pa-paruda′, kaj Ju`nite Sloveni i Albanci se poznati kako ′dodole′, a kaj Grcite i Aromunite ′pirpiruna′.479

Po ru~ekot, koj go pripremal g. [muk, zaedno otidovme na èlezni~ka stanica, kade ve}e bile sobrani Germancite vraboteni na èleznica. G. [muk me otpratil do periferna-ta stanica vo Jeskib.

Dali bilo è{ko ili stolno vino koe go piev, voglavno, odma ~vrsto zaspav koga se ispruìv na klupata na praznoto kupe. Me poseti bogot na sonot- Hipnos i me opsedna so prizorot koj ne sakam da mu go skratam na ~itatelite.480

...Leèv ispod nekoj `bun skraj na edna livada i ottamu, neprimeten, ja posmatrav igrata na nekolku mladinci, koi, izgleda, gi nadyiral nekoj star vojnik- invalid so drvena noga. Moeto vnimanie najprvo bilo usmereno kaj onoj mladinec, koj o~igledno, igral glavna uloga. Bil ~udnovato ukrasen. Na glavata nosel eden zlaten, sjajen {lem na kogo se viorela sino- bela perjanica. Negovata somotska jakna imala moderen kroj, ama pantalonite bile is-kinati. Odel na visoki {tulovi koj ume{no gi koristel. Negoviot yvonliv glas odyvonuval naokolu, ~esto se pribliùval na invalidot uz potsmev, a koga ovaj bi se fatil za stapot, brzo bi se oddale~il. Vo negovoto dru{tvo se najduvale u{te dvajca mladinci: eden bil sna-`no mom~e oble~en vo fustanela, a drugi poniski, so bistri o~i, oble~en vo bela volnena

478 Veles=Vels; Angli=a n gli=geli, gel=èl, èlba; London=lon don...; Frigi=Brigi...; Brig=Bri`... 479 Zna~i, Romancite, Ju`nite Sloveni, Albancite, Grcite i Vlasite imale isto poteklo,na Belci, so tn.slovenski jazik: paparuda=pa paruda, pirpiruna=pir piruna, dodole... Ama paruda=piruna=peruna. Se gleda deka se raboti za tn.slovenski Bog Perun, koj go imale i Etrurcite, koi bile Veneti=Iliri, sozdava~i na Rim. Pak, Bogot Perun bil Zevs=Sv.Ilija. Toj bil nositel na do`dot, grmeòt, pir itn. 480 Hipnos=h i pnos, spnos=spanos, pospanos=pospanost; span bez p san=son=sonte=sonce e svetlina.

129

odora i vo rakata drèl stap. Dvata odu{eveno go posmatrale mladi~ot na {tulite i se po-vinovale na sekoj negova naredba. (Pantalon=pan ta lon, nalon=na lon, R.I.)

Na sosem drug kraj na ovaa ista livada se najduva eden stasit mladinec so debeli, cr-veni obrazi marlivo rabotej}i na bav~a, koj ne dozvoluval da go ometaat vo rabotata bez obyir {to ~esto mu se pribliùvale i godele so kamewa i zemja. Negovoto strpenie ostana-tite gi ohrabruvalo. Nego go posmatral eden mladinec, mu pomognuval so vreme na vreme, ama koga drugite se oddale~ile da bi se posovetuvale kako pouspe{ni da go ometuvaat, i ovoj posmatra~ im se pridruìl. Toga{ ovoj mladinec so polni obrazi primetil {to mu se spre-ma, ama izgleda deka ne se boel. Zel edna sirova batina, ja izdelkal, a toga{ mirno ~ekal {to }e se slu~i.

Se podignav od svoeto mesto kako podobro bi moèl da ja posmatram borbata i se pr-ibliìv na nejzinoto popri{te. Zdruènite protivnici se primaknale, koga odedna{ me fati za ramo, a glasot na stariot vojnik prozbori vo moite u{i: ′Teskeret, efendim′ (′Pa-so{, gospodine′)

′[to e sega pa toa′?, pomisliv, a u{te edna{ slu{nav jasno i glasno: ′Teskeret, efe-ndim′ i probuduvaj}i, vidov ~ovek vo uniforma u fes koj me drmal za ramo. Sme bile na tur-sko- srpskata granica.481

PRVI PRILOG 1. Tip 2. Gestovi 3. Nosija 4. Polo`ba na selata 6. Gradewe i ureduvawe na ku}ite 1. TipTipTipTip Bidej}i vo svoeto delo ′Aromuni′, II tom, poblisku go objasnav karakterot, navikite

i obi~aite, mi mostanalo u{te samo da objasnam nadovre{nata manifestacija. Se raboti za poznata pojava lokalnoto naselenie vo izme{ana sredina so sigurnost da ne moè da se ra-spoznae na koj narod mu pripa|a sekoj negov sogra|anin, duri iako narodnata nosija ne pret-stavuva podloga za takvo mislewe, dodeka stranecot zaludno bara nekoja karakteristika ko-ja bi mu prestvuvala kriterium za ova razlikuvawe.482 Ako ova lokalno naselenie se pra{a, koj se toa karakteristiki po koi edni se razlikuvaat od drugi, obi~no se dobiva odgovor de-ka e toa ona {to se gleda. Vakov kriterium, ipak, bi moral da postoi oti, inaku, ne bi mo-èlo da se raspoznae ne~ija nacionalna pripadnost.Bi bilo nemo`no da se navede samo edna edina karakteristi~na poedinost.So pointezivno op{tewe vo podolg vremenski period vn-atre na eden narod se sozdava, od sumata na ona {to e videno,edna prestava vo koja site ovie poedinosti se sodràni,a se sveduvaat na toa:kakov se rast,koj im e izraz na liceto,koj e na-~in na govorot, na~in na ispoluvawe na gestovi, od..., taka vo dadeniot slu~aj, bez razmisluv-awe, moè da se re~e na koja nacionalnost pripa|a nekoja osoba. I jas sum go pominal istiot razvien pat, oti koga prv pat dojdov vo Bitola, se ~udev so kakva sigurnost na mojot prijatel moè da se raspoznae nacionalnata pripadnost na sekoj poedinec, a ve}e koga ja napu{tav Turcija i samiot bev vo sostojba isto taka da bidam siguren. (Nema nacionalen gen, R.I.)

Pri prilika na povratokot vo Germanija, se {etav po ulicite na Ni{ so germanski-ot sekretar na konzulot i vo taa prilika go zapoznav eden ~ovek vo srpska narodna nosija,

481 Gustav Vajgand pi{i, ″Vlasite na Balkanot, koi podocna se preselile na sever″...″muzikata i tan-cite na Romancite govorat sosema opredeleno za nivniot balkanski proizvod″, a imiwata ″se ednakvi kaj Albancite, Bulgarite (Bugarite i Makedoncite, R.I.) i Romancite. Besporno Romancite bile naj-tesno povrzani so balkanskite narodi″...″Navistina maìte se dràt dosta ladnokrvno,no ènite gla-sno gi oplakuvaat mrtvite. Toa vaì ne samo za Slovenite, a i za Grcite, Albancite- hristijani i Ar-omani″. Ova toj go pi{uva kaj Trakite. Spored nego, Traki bile Romancite, Vlasite i Albancite. Zna-~i, ovie so Slovenite i Grcite bile i opstoile eden narod. Ova ne vaì samo za Albancite- Arnauti-te (muhamedani) od Kavkaz i Crnomorieto,so mongolsko poteklo.Nivna domovina bila onaa na tn.Slo-veni, severno Dunav.Pak, Zatkarpati ima ~etiri strani, a ruski Zatkarpati bile Balkanot (Ilirija). A za kievskiot sve{tenik Nestor (11- 12 vek), Rusite poteknale od Ilirija. Pa taa bila na Balkanot. 482 Pastirite=ôbanite=Vlasite=Vlahite bile samo toa {to stoi vo nivniot naslov. Tokmu zatoa tie vo ni{to drugo ne se razlikuvaat od sto~arite (govedari i sviwari). Na prethodnata strana 212 e slika na ov~ar oble~en vo belo, so crna kapa, crn pojas itn. Belata boja bila od belata boja na runoto. Kaj, karaka~anskiot soj na ovcata pramenka bojata bila crna. Sledi oblekata da bide crna. Sé e jasno.

130

koj prodaval kolbasi.483 Odvaj potpolno go sogledav a ve}e na svojot pratilec mu rekov deka toj e ~ovek Cincarin (Aromun). Ovoj vo toa sumwal i go zapra{al svojot poznanik, koj mu doa|al vo presret,za mislewe,a ovoj isto taka bil na mislewe deka se raboti za Srbin. Odma potoa mu prijdov na ovoj ~ovek i mu se obrativ na aromunski jazik. Ozaren, mi pruìl odgo-vor mislej}i deka sum negov soplemenik. Podloga za ova ne mi pruìle ni jazikot, ni nosi-jata ni zanimuvaweto na ovoj ~ovek, {to zna~i deka toj bil tip, koj mi pruèl da go raspo-znam kako Aromun.484

Da {to poprecizno bi moèl da go studiram nivniot tip, prevzedov brojni merewa na po~etokot na svoeto patuvawe. Pronajduvav dolgi i kratki ~erepi i premini vo site va-rijanti. Me|utoa, kaj izme{anoto naselenie, kako {to e toa slu~aj na Balkanskiot Polu-ostrov, vakvite merewa nemaat smisol, po moe mislewe. Ova merewe bi moralo da se sprove-de masovno, oti od poedine~ni ne bi moèlo da se izvedat konkretni zaklu~oci.485 Ona {to generalno moè da se re~e e slednoto: 483 Do severno od Ni{ bila anti~ka=etni~ka Makedonija, ~ij govor, pesni, igri, nosii...se makedonski, nikako srpski. Tokmu zatoa me|u dràvata Srbija i kneèstvoto Bugarija se raspravalo za tie pro-stori. Bugarskite avtori kaùvale toa bile bugarski, a srpskite srpski, {to pi{el i Vajgand. Pak, srpskiot jazik na Vuk Karaxi} bil tn.staroslovenski, za kogo srpskite avtori kaùvaat, toj bil sta-rosrpski, a Bugarite starobugarski. Vsu{nost, toj bil samo makedonski, na Makedonecot Konstatni Filozof. Za ova e pi{eno vo prethodnata moja kniga, kako i deka Makedonija bila Balkanskiot Polu-ostrov, {to go promenala berlinsko- vienskata {kola vo 1809 godina. Pa toga{ nemalo germanska dr-àva, niti dràven germanski narod. Frankite kako katolici im bile sosedi na Makedoncite, i toa do rekata Dunav. Vo WESTERMANNS ATLAS ZUR WELT GESCHICHTE, 1956, str. 61, okolu 1000 godina... 484 Spored Vajgand, vo fusnota 486, {to go pi{i vo ″Etnografija na Makedonija″, site bile so isto po-teklo, a od niv se razlikuvale samo Arnautite, koi bilo mongolski naslednici. Vo moite fusnoti na-veduvam mno{tvo avtori, koi pi{at, na Balkanot se govorel pelazgiski=varvarski=tn.slovenski, a Eladcite, Albancite i Vlasite bile Pelazgi, potvrdeno od nivni avtori. Vo prilog se naveduva sle-dniot moj mozaik: Za Marin Barlet (16 vek) tn.staroslovenski bil ilirski jazik, a vo Epir bila Ar-banija. Epir bil makedonska zemja, a Makedonija imala pove}e zemji. Bidej}i i Arbanite bile na ili-rskite prostori, vo 1745, odnosno 1747 godina pri Dvorot vo Viena e otovorena Ilirska Dvorska kan-celarija. Ova objasnuva, toga{ Arbanite govorele ilirski=tn.slovenski jazik. Germanecot Johan God-frid Herder (1791) za Slovenite pi{i: Vie ″}e smeete da gi koristite svoite ubavi kraevi od Jadran-sko More do Karpatite, od Don do Moldava kako sopstvena svoina″. Vo 19 vek Rene Mile napi{al deka se zboruval ist jazik od Crno do Jadransko More, pa ″od Varna (na Crno More) do Raguza (Dubrovnik na Jadransko More″) na slovenski. Siprijan Rober, vo 19 vek, pi{i deka Albanija im pripa|ala na Slovenite. Toa govori deka tamu se govorel slovenski jazik. Maks Fasmer veli: ″Rezultatite na is-traùvawata za Slovenite vo Albanija se najduvaat vo soglasnost so na{ite zaklu~oci za jazi~noto mesto na Slovenite vo Grcija″. Na ova bi trebalo da se nadovrze i Falmerajer (1830), spored kogo He-lenite bile slovenizirani. Zna~i, tie bile Sloveni. Han navel: ″i Toskite i Gegite, znaat deka vo se-lata i gradovite vo koi denes (1856 g.) ìveat, pred niv ìveele Slovenite″. Spored A.Seli{~ev, vo Albanija se zboruvalo slovenski jazik. Prajs dokaùva deka ″mnogu albanski toponimi bile od slove-nsko poteklo, duri pove}e, deka i Albancite vodat poteklo od Slovenite, taka nivnata teorija za toa deka kako narod bile od neslovensko poteklo }e bidi, bukvalno, sme{no″. So ova se potvrduva deka Skiptarite nemalo ni{to svoe posebno, kako i deka tie bile samo tn.Sloveni. Se kaà deka poimot Sloveni bil sinonim na Iliri. Ova bilo povod Iliri da bidat Rusite, Srbite, Bugarite, Hrvatite i Slovencite, so svojot Homerov jazik. Vakvi bile i Skiptarite, {to vaèlo i za Vlasite. Se ova govo-ri, toga{ nemalo Eladci, Romanci, Ungarci,Turci,Albanci i Vlasi.Pak,do denes nema ni{to vla{ko. 485 Avtorot potvrdi, nemalo vla{ki ~erep. A i nemoèlo da ima, koga antroplogijata e rasisti~ka na-uka, so pogre{na metoda, ne se odi na F-test, tuku t-test, {to ne e dozvolena. Za antropolozite ishra-nata, po~vata i periodot ne se bitni. Sledi, antropologijata da e 100% rasisti~ka. Za dokaz, deka ~e-repot ne e odlika na narod, istaknav nema nacionalen gen, e sledniot primer: Petar Lon~ar (1961), ″Istorija na anti~kite Grci″, Univerzitet vo Skopje, zboruva deka ″antropolozite konstatirale deka vo Starata i Srednata minojska epoha ìtelite na Krit pove}e bile dolihokefali; deka vo Docne-`nata minojska epoha brojot na brahikefalnite na Krit mnogu porasnal, a brojot na dolihokefalnite opadnal. Mezokefalite vo site minojski epohi se dobro zastapeni″. Od navodot na avtorot proizlegu-va deka klimata se promenuvala, taa bila se potopla i potopla, so poslabi vetrovi. Istoto se odne-suva za pigmentot, koj e potemen vo zavisnost od izloènosta na sonceto, {to e potvrdeno so Kritja-nite. Djurant pi{i:″Nivnata koà pri poro|ajot bila bela. Damite, koi se dràt vo lad, imale svetol ten, konvencijalno bledilo; ama ma{kite, koi na Sonceto sozdavaat bogatstvo, taka se preplamnati i

131

Postojat dva tipa, koi mi se posebno voo~livi i koi gotovo isklu~ivo se javuvaat kaj Aromunite, mada onie nikako ne ~inat mnozinstvo naselenie. Prviot pove}e se sretnuva na Sever i za nego e karakteristi~en glavniot tip: natprose~en rast, ~esto stasita gradba na teloto, izbo~eno, visoko ~elo, grubi crti na liceto, golema usta, sivi braun o~i, gusti ob-vri, golo lice ili so brkovi, pokreti spori, gotovo dostoenstveni. Uz ova, u{te i glas ~ij zvuk neodolivo potsetuva na ton truba.486

Drugiot tip se sretnuva pove}e na Jug, i toa vo plemeto Far{erioti. Rastot e ispod-prose~en, stasot e {irok so sna`ni gradi, glava e pove}e ′}o{kasta′, ~elo nisko, kosata e crna ili temnorusa,neretko kadrava, obvri gusti, crni, o~ite se bistri i sevaat lukavo, dvi-èwata se brzi i energi~ni, a bojata na koàta pove}e preo|a vo braunkasto-òlta. Pore-duvaweto so rimskiot legionar sosema e na mesto.487

Pri taa prilika moè da se konstatira i site mo`ni premini. Generalno, ovie lu|e ne se tolku visoki kako Gegite, ama se povisoki od Bugarite. Nivnoto lice e pove}e izdol-èno, dodeka liceto na Bugarite pove}e okruglo, {to e daleku voo~livo kaj ènskiot pol otkolku kaj ma{kiot. Ne se retkost ni ri|okosi poedinci, a u{te malku sinokoi. Eden edi-nstven pat i toa vo Trikoli vidov eden izrazit belec (′flor′), toa bil de~ko od 14 godini. Mojot sluga Naki znael za u{te eden par takvi slu~aevi.488 Vo treti razred na aromunskata (romanskata, R.I.) {kola vo Verija sprovedov istraùvawe na uzorok od 36 u~enici i na osnova na svoite bele{ki gi iznesuvam slednite rezultati koi se svedeni na prosek:

Kosa: crna 2, crnomawesti 11, temno rusa 17, svetlo rusa 4, sme|i. O~i: crni 2, braun 26, sivi 2, svetlosivi 2, sini 4. Nos: prav 34, tup 2. U{i: so srasnati resnici 5, bez resnici 2, ostanati bez osobenost.

rumeni, da Grcite gi vikaat kako Feni~anite Phoinikes- purpurni, crveno-ko`ci. Glavata e pove}e do-lga odkolku {iroka, crtite se o{tri i prefineti, kosa i o~i sjajni, kako kaj dene{nite Italijani. Ovie Kritjani o~igledno se ogranok na ′mediteranskata rasa′ ″: Phoinikes, f=v, voinikes, vojnik crven. 486 Navedenoto biometriski ne e potvrdeno, e napolna neozbilnost. Ova samiot go potvrduva, koga toj naveduva: ″Da {to poprecizno...prevzedov brojni merewa....dolgi i kratki ~erepi i premini vo site varijanti...kaj izme{anoto naselenie...vakvite merewa nemaat smisol, po moe mislewe. Ova merewe bi moralo da se sprovede masovno, oti od poedine~ni ne bi moèlo da se izvedat konkretni zaklu~oci″...″ Postojat dva tipa, koi mi se posebno voo~livi i koi gotovo isklu~ivo se javuvaat kaj Aromunite, mada onie nikako ne ~inat mnozinstvo naselenie″.Zna~i,tie bile spored uslovite na ìvot, a i besmisleni. 487 Vaì predhodnata fusnota. Kako poju`ni pomali i potemni. Pomalite se so pomala relativna po-vr{ina na koàta po kilogram telesna teìna. Sledi tie da se potemperamentni i poenergi~ni. Pa zatoa negovite Far{erioti se bez zna~ewe. Bez va`nost e i negoviot: ″rimski legionar″. Od Italija na Balkanskiot Poluostrov nema niedno doma{no ìvotno,tuku apeninskite se so balkansko poteklo. 488 Avtorot e neozbilen ili laik za antropologija: toj govori za povisoki Gegi, koi ìveat na Sever, {to e normalno. Me|utoa, Gegite za koi govori vo ″Entografija na Makedonija″ se razlikuvaat od To-skite. Vajgand govori: ″Me|u Albancite vo Makedonija preovladuvaat muhamedanite- Gegite. Po malku se hristijanite Toski, zatoa {to turskata vlast e ovlastena za naseluvawe na muhamedanskiot ele-ment. Ne kako etni~ka op{tnost tuku za omaluvaènosta vo sporedba so Turcite. Po pravo i obi~ai, koi so muhamedanite se tesno povrzani so religijata, tie se povrzale kon ednovernicite, taka {to ra-zlikite ostanuvaat nezna~itelni. Vo op{to edno e sigurno, hristijanite vo Makedonija pove}e sakaat da imat rabota so turskite ~inovnici, otkolku so albanskite. Poslednive se ogledaat za èstina, bez-srde~nost i al~nost. Vo op{to se pointiligentni, posrde~ni i poenergi~ni. Ne samo vo minatotot, no i vo ponovo vreme Turcite im se dol`ni mnogu na energi~nosta na albanskite Gegi, na inteligen-tnosta i podvi`nosta na Albancite- Toski. Vo ramkite na ova kniga voop{to ne e predvideno da za-stanime podrobno na ova pra{awe, a da go razgledame poblisku narodniot karakter na Toskite i Ge-gite. Vo sekoj slu~aj ne samo po jazik, obi~ai, nosii, fizi~ki odliki, no i po karakter Toskite i Gegi-te se dosta razli~ni. Samite Albanci kaùvaat za razli~nite plemiwa″. Bidej}i vo 17 vek vo Severna Albanija bile naseleni Mongoli, Severnacite bile poneintiligentni. Me|utoa, toj nikade ne gi na-veduva êrkezite i Tatarite. Sledi toj patuvaweto da go prespie i da go razbudat...vo Ni{, a Mongoli se naseleni me|u Ni{ i [ar Planina, a toa bile 600.000 (100.000 Tatari i 500.000 êrkezi), i toa po Krimskata vojna. Negovoto ″prespivawe″ mora de se odnesuva i na Vlasite=Ov~arite, koi kako plani-nci se povisoki od nizinci Bugari, vtorive bile sto~ari, a ne ov~ari. Na planincite, kade e povetro-vito, ~erepite se podolgi, kako vo sprotivnost na nizincite, Bugari, pozaokruèni, sto~ari (goveda-ri sviwari) i zemjodelci. Drugoto od avtorot navedeno ne e zakonomerno, poradi {to e preneozbilno.

132

Boja na koà: temna 17, svetla 19. So tekot na vremeto kosata postanuva potemna, taka da ovoj odnos pove}e se pomeru-

va vo korist na crnomawastite. Toa {to e zaedni~ka karakteristika na site Aromuni i po {to najlesno moàt da se

raspoznaat se gleda kaj o~ite koi dobro se vovle~eni vo o~nite {uplini. Liceto nikoga ne-ma tap, prazen izraz, koj ~esto se sretnuva kaj slovenskite selani ili kaj Gegite, 489 tuku naprotiv: izraz na mudrost, ~vrsta re{enost, odva`nost, promislenost, a od o~ite ~esto seva lukavstvo i podmuklost.490

@enite ~esto se oni`ni i ubavki, imaat izdolèno ili ovalno lice, slaborazvieni gradi i blag izraz.491 489 Spored avtorot, Romancite, Albancite (Toski i Gegi) i Vlasite bile Traki. Pak, Trakite kako Belci imale tn.slovenski jazik. Zna~i, tie bile i tn.Sloveni. Za da se potvrdi, deka avtorot e pro-izvolen i zlonameren, e sledniot moj mozaik: Spored Mela Pomponius (1 vek n.e.) vo Trakija, koja se prostirala pome|u Crno More i Jadransko More, pa pome|u Dunav i Egejsko More, se govorelo so ist jazik, {to dokaùvaat so~uvanite trakijski zborovi. Vo 19 vek Rene Mile napi{al deka se zboruval ist jazik od Crno do Jadransko More, pa ″od Varna (na Crno More) do Raguza (Dubrovnik na Jadransko More)″. Italijanecot Apendini (1769- 1837) tvrdi deka jazikot na Trakite e ist toj ilirski jazik kogo toj go nau~il vo Dubrovnik. Sebastijan Dol~i (1690- 1777) od Dubrovnik naveduva deka taka od samata polo`ba na ilirskite plemiwa (zaklu~uvame) deka eden ist jazik bil kaj Ilirite, Makedoncite i Ep-ircite. Strabon govori deka ″Ilirite i Trakite ne moèle da bidat tu|i edni na drugi ni na nikakov na~in, oti dvata roda bile so isto poteklo, a osven toa isto taka imaat isti obi~ai i ureduvawe i gi po~ituvaat istite bogovi″. Ovde se upotrebuva dva roda od isto poteklo (narod). [ulc pi{i, Polibie dokaùva to~no i dopolnuva, deka ilirskiot jazik e isto taka makedonski dijalekt, a i trakiskiot ja-zik. Zna~i, ilirskiot i trakiskot bile makedonski govori od Homeroviot=tn.slovenski jazik. Artur Vajgal (1880-1934) pi{i: ″imalo dale~no rodstvo me|u niv (Makedoncite, R.I.) i severnite Grci″, koi do{le od istite mesta. Vels naveduva deka frigiskiot jazik bil skoro ist kako gr~kiot i makedon-skiot. ″Od mnogute tainstveni obredi, {to zavladeale vo poznatata doba na Atina, bile po svoe pote-klo frigisko (ako ne tra~ko)″. Herodot pi{i: ″narodot na Atina i Atika bil pelazgiski. Eden Tra~a-nin tvrdel vo razgovor so eden Atiwanin deka tie vo minatoto bile bra}a od ista krv″. Ova ozna~uva deka narodot vo Atina i Atika bil eden, Pelazgi, kako {to bile Tra~anite. Spored Justin, Aleksan-dar ″gi obikolil svoite i na sekoe pleme mu se obratil so razli~en govor″. Ova bilo na Ilirite i Tr-akijcite, Grcite i Makedoncite. Gustav Vajgand (1860- 1930) pi{i: Na Makedoncite ″jazikot zvu~i ka-ko ilirskiot...Nekoi plemiwa proizleguvale od Trakite ...sled toa na prvo mesto se Peoncite...drugi plemiwa...spa|aat kon Ilirite″. Bidej}i vo Makedoncite u~estvuvale Ilirite, Trakite, Peoncite, site tie govorele Homerov jazik. Isto taka, toj ne pravel razlika me|u Dalmatite- Iliri i Dalma-tincite- Sloveni i toj niv gi narekuval Dalmati. [afarik veli: ″po masovnata kolonizacija Slove-nite se izme{ale so starosedelcite, so Ilirite, Liburnite, Venetite, Desaretite i so Tribalite, oti bile ednorodni bra}a″. Spored nego, ″Starosedelcite i novodoselenite zboruvale na ist sloven-ski jazik so malku razli~ni dijalekti. Me|utoa, so vreme se sleale i se izedna~ile vo jazikot″. Zna~i, dojdenci=domorodci. [ulc prodolùva, deka denes Srbite i Bulgarite se bliski krvni srodnici, na ist na~in bile krvno svrzani i Ilirite i Trakite. Ova ni govori deka Trakite, Ilirite, Makedon-cite i tn.Sloveni bile eden ist Homerov narod. Vajgand istaknal: ″Pravata linija od Milanovac na Dunav niz Ni{ kon Ohrid e pribli`na granica me|u Ilirite i Trakite vo drevnosta, me|u Srbite i Bulgarite vo srednovekovieto″. So ova se potvrduva, kako {to bilo vo starata era, toa opstoilo vo srednovekovieto, zna~i denes. Amu Bue pi{i: ″Najdobar germansko- srpski re~nik e onoj {to izleze so kirilsko pismo vo 1790 godina vo Viena, kaj Karzbeck, so naslov Deutsch u. Illyrische Woerterbuch″. Ovde ilirskiot bil srpskiot. Milutin Milankovi} veli: ″Vo svidetilstvata na {kolata vo Vinkovci se spomenuva kako nastaven predmet i ′ilirski′ jazik, a vo svedo{tvata na realkata vo Pan~evo ′srpski′ jazik″. Spored Barletius, vo 16 vek ilirski=tn.slovenski. Sledi Grci, Albanci i Vlasi se odrodeni tn.Sloveni.Toa bilo so dvorasnite koine i latinski..., kako i so arnautskiot, a Arnauti=Goti=Skiti. 490 Odlikite se na planinci, ov~ari, no ne i na nizinci, koi se sto~ari i zemjodelci, prezafateni so svoite sekojdnevni raboti vo tekot na siot svoj ìvot, pa sledi bez mudrost...lukavstvo i podmuklost. 491 Za da ja potvrdam negovata proizvolnost e slednoto: Antropologijata upotrebuva poimi dolikoce-falni (dolihokefalni) kako dolgoglav koga glavata e otprilika za ~etvrtina pogolema od {irinata i brahicefalni (brahikefalni) za kratka glava so {irina na ~erepot bar 4/5 od dolìnata. A ova go istraùval R.Anders. Toj gi delel belite lu|e po oblik na glavata na: dolihocefalni i brahicefal-ni. Spored nego, Slovenite povtorno se na{le me|u Mongolite...Mongoli bile Arnautite=Gegite. Sl-edi tie vo Albanija, Kosovo, R.Makedonija da imaat kavkazgi ~erkeski izdolèn ~erep i crnomorski

133

2. GestoviGestoviGestoviGestovi Voop{to zemeno Aromunite gestikuliraat ùstro, dodu{e ne vo taa mera kako Gr-

cite, ama vo sekoj slu~aj pove}e otkolku Bugarite, Albancite i Turcite. Jazikot im e gla-sen, vomnogu yvonikav, a muskulaturata na liceto vo taa prilika e vo ìvo dvièwe. So po-poleka dvièwe na glavata, spoeno so podignuvawe na obrvite, ima zna~ewe negacija, dodeka popoleka svrtuvawe na glavata vo strana zna~i afirmacija, ′da′, {to e zaedni~ko so ostana-tite balkanski narodi,492 isto kako i poziv deka }e se dojde poblisku, {to se pokaùva so podviùvawe na dlankata na rakata. Posebno go voo~iv edno dvièwe na rakata, koe se javu-va samo kaj niv, bar kolku mene mi e poznato, i ima zna~ewe ′ba{ ni{to′. Noktot na desniot palec se stava na vnatre{niot del na gorniot red na zabi i pri taa prilika se proizveduva ton karakteristi~en puckawe na noktot. Mi bilo te{ko da navedem u{te nekoi nadvore{ni manifestacii a da ne ukaàm na obleka. (Sé bezna~ajnost za narod, a tie bile ov~ari, R.I.)

3. NosijaNosijaNosijaNosija Ne postoi pove}e edna op{ta uniformna nacionalna nosija, oblekata se razlikuva

po oblast i pleme, ama ipak moè da se govori za aromunska nosija ako se ima vo vid na pa-stirskata populacija, ~ij istoviden na~in na oblekuvawe ukaùva na postoewe na nekoga-{na edinstvena narodna nosija, koja gi razlikuva od ostanatite narodi. Onie Aromuni koi so priroda na trgovski zanaet boravele podolgo vreme na strana, ja prevzemaat stranskata nosija od rabotniot obyir i se zadrùvaat i koga se vratat vo svojata domovina. Imotnite trgovci nosat frane~ka obleka.493

Se {to aromunskiot pastir nosi od oblekata e doma{na izrabotka, osven fesot. Ko-ga nemaat druga rabota ènite, ama i malite devoj~ina, zemaat preslica i vreteno i predat volna, pamuk i len. @enite isto taka vr{at belewe, boewe i tkaewe na predivo. Ko{ulata (′kamea{a′) e retko od ~ist len, a naj~esto e pome{an so pamuk. Kaj ma{kite tie dostigaat do kolena, a kaj ènite se spu{taat u{te ponisko. Vo gorniot del taa se zatvora so kragna, koja e ukrasena ~esto so ra~na rabota (′kukot′). Ma{kite, koi mnogu vreme proveduvaat nad-vor, obi~no ispod nea nosat u{te edna ko{ula od volna (′flanela′, ′fanela′, far{eriotska ′faneauna′). (Fanelauna, bez l, faneauna=fanea una=vuna=volna, tn.slovensko, R.I.)

Preku ovaa ko{ula se nosi elek (′ximandane′) od volna ili pamuk ili nekoj pulover (′jielekie′) koj ~esto e ukrasen so vmetok od pletivo. Preku toa se nosi ′citine′ ili ′{tune′ eden otvoren kaput bez rakavi koj kaj Far{eriotite sekoga{ bela boja, a dostiga do kolena. Vo nekoi kraevi se sretnuvaat ′{tune′ crna boja so ukrasni traki vo crvena, sina ili crna boja. Ovoj odeven predmet ne go nosat samo ma{kite, ~esto go nosat ènite, ama vo toj slu~aj sekoga{ temna boja. Vokolku kaputot e izraboten vo oblik na xaket, toga{ ima i rakavi i toga{ se naziva ′kundu{′ ili ′{kurt′. Ovie odevni predmeti ~vrsto se dràt uz teloto ili edni za drugi so kaj{ ′bran′ od crven ili sin materijal, a ponekoga{ i od svila. Preku ovoj kaj{ se najduva u{te eden kaj{ od koà so xepovi (′~ileahe′) vo koj se stava pi{tol i sli~ni predmeti. Vokolku ′{tune′ ima ise~eni rakavi koi visat od ramewata, toga{ ovoj odeveni predmet se naziva ′dumumi~′, dodeka pod nazivot ′dulum′ se podrazbira crna {tuna so kaj{ i rakavi.(Tn.slovenski poimi.Sledi duluma=dolama=dalma=Dalmatika,carska nametka, R.I.)

Pantalonite voop{te na spa|aat vo aromunska nosija, tuku se raboti za par pamu~ni (laneni) ga}i ( ′pareklie de donuri′ ili ′izmeane′) koi se zavlekuvaat vo dolgi, beli, retko temni ~orapi (′~oarik′) a ispod koleno se vrzuvaat so crvena traka (′kalxaveta′, ′vuveata′) so ki}anka. Ova ko{ula, ispod pojasot, se nosi taka da gi prekriva ga}ite, te. e vidliva, na-ravno vokolku {igunata e otvorena. Bidej}i e {iroka i nabrana, oddaleku se ostava vpe~a-tok kako i albanskata fustanela. (So navodite se potvrduva, deka oblekata bila brsja~ka, koja se gleda denes vo brsja~kite igraorni grupi. A Brsjaci se i Albancite, R.I.) tatarski zaokruèn ~erep,so debelo vlakno na kosata,temen pigment na kosa-koà-o~i, so povisoko u~-estvo na krvnata grupa V, DNK- mongolska bliskot, podmuklost i krvolo~nost,a potvrdeno i vo 21 vek. 492 Balkanskite narodi tn.Sloveni i tn.Nesloveni bile i opstoile eden narod Belci, ispolitizirani. 493 Avtorot potvrdi, tie bile pastirski=~obanski=ov~arski narod, ~ii trgovski tradicii gi prevze-le frane~kite. Ama tie bile i Grci, a i Romanci. Zna~i, sé i sé{to, na krajot ni{to, bez narodnost. Na ovaa strana 216 e slika:″Nosija na ~oban od spreda, bo~no bez kaput″. Pa se toa bilo samo ov~arsko. Avtorot {to govori za tipovi, gestovi, nosii...se zavisno od polo`bata, pa sledi polo`ba na selata...

134

@enite generalno nosat ispod ovaa {iguna sukwa (′fustana′) naj~esto od crn mate-rijal, a samo Far{eriotite onie od temnosina so nekolku beli popre~ni prugi. Preku ovaa sukwa se najduva edna {arena, volnena keceqa (′poala′ ili ′pudiao′) koja, me|utoa, ne e pri-~vrstena za kaj{ tuku za {aka ponisko od nego, ama povtorno so eden poseben kaj{ (′piska′) so {iroko, umetni~ki izrabotena, srebrena {nala.

Kako zaden odeven predmet na ma{kiot nosi eden mo{ne teòk kaput od volna (′sa-rika′) koja e tesen vo strukot, dodeka dolniot del e {irok nabran. Ovoj odeven predmet e ot-voren od predna strana, ama ne e tolku dolg kako {igunata. Obi~no e crvena boja, a kaj Fa-r{ernata bela boja so dolgi voleni resi (′flok′) prema vnatre{nata strana. Rakavite se ili ise~eni i labavo visat prema ple}ite (′talagan′) ili preminuva vo nekoj vid kragna (′kapot′, ′maliot′). Teìnata na ovoj volnen kaput sosema e prili~na i varira izme|u 4 i 6 kg. Isto taka, e teòk koùfot od kozji vlakna za pastirite (′tambare′), koj pastirite pose-bno go koristat vo slu~aevi koga treba da prespijat na otvoren prostor, vo prirodata.

Kako i ma{kite i ènite nosat edna ′sarika′, samo onaa polesna i pove}e ukrasena. Far{eriotkite naj~esto nosat kratok, temno sin xaket (′koa~e′) koj e bogato ukrasen. Ma-ènite èni i malite devojki od ova pleme go nosat site ovoj odeven predmet potpolno otvoren preku gradite, {to kaj ostanatite Aromuni ne e voobi~aeno. Odevniot predmet koj isklu~ivo se sretnuva kaj Far{eriotite e tzv.: ′~i~eroanie′ ili ′~i~eroana′, te. edna bela marama ({amija, R.I.) so koja se povrzuva glavata (′~upare′). Ma{kite obi~no nosat crven ili bel fes (fes ili ′kacula′, ′ka~ula′), ènite crven fes koj e omotan so marama i so edna kika (Zagori), ili obi~no so samo edna temna marama.

Stapalata se oble~eni vo ~orapi (′porape′, ′parpodz′) i ko`ni ~evli (′papuce′). Si-roma{nite lu|e samite izrabotuvaat nekoj vid sandalki od govedska koà. @enite i decata kaj Far{eriotite naj~esto se dviàt bosi.

@enite, poretko ma{kite, i decata imaat na ~elo krst, ponekoga{ yvezdi~ka vo sina boja, koi se vtisnuvaat vo koàta so ubodi na igli natopeni vo nekoja boja. Ovoj obi~aj se sretnuva i kaj Albancite i Grcite, a mo{ne retko kaj ostantite Aromuni.(Hristijani, R.I.)

Vo ponovo vreme eftinoto pamu~no platno pronajduva svoj pat i vo planinite, taka, osven doma{no predivo, se po~esto se koristi i fabri~na roba, kako na primer: marome, ma-ramice, keceli i ko{uli.

Aromunot mnogu polaga na ~istotata na celokupnata ku}a, i. {to bar na kraj se od-nesuva, ovaa negova nosija mo{ne e sli~na na oblekata koi ja nosat Bugarite od ravnicata vo okolinata na Bitola,494 ama sekoga{ se razlikuva po nejziniot podobar izgled. Bela, vol-nena obleka Bugarite voop{to ne nosat a i nivnite èni imaat bitno inakva nosija vo od-nos na Aromunite. Oti, Bugarkite voop{to ne nosat sukwa, a potoa crni, otvoren kaput, ka-ko {to e aromunska ′{iguna′. ([iguna={i guna=vuna, {=s, R.I.)495

Nosijata na Albancite, bilo da se Toski ili Gegi, tolku se razlikuvaat od nosijata na Turcite i Grcite, da voop{to ne e mo`na bilo kakva zabuna. Naravno, ova se odnesuva sa-mo na oblekata, mada i kaj niv se po~esto se slu~uva prevzemawe nosija na drugi narodi. Ta-ka, na primer, slikata od 63. strana prikaùva dve deca od koi onoj od leva strana ja nosi nosijata na Toskite, a onoj od desna strana e oble~en vo nosija na Gegite, ama dvata se Aro-muni od istoto selo. Zanaet~iite vo gradovite ja slekuvaat svojata nacionalna (ov~arska, R. I.) nosija i oblekuvaat kratki pantaloni (′{irvar′), dodeka trgovcite nosat dolgi, {areni i prugasti ko{uli (′anteriu′, ′andriu′, ′same′) od pamu~no platno vo koi se nosat mastilnici so dolgi pisalki, a vo sredina se omotani so pojas. Preku toa, se nosi eden lesen kaput, koj e

494 Bidej}i vo Bitola se nosi ista obleka kako {to bila i na Vlasite, avtorot potvrdi, Bitol~ani i Vlasite bile eden narod, Brigi=Brzjaci. Sledi ista nosija vo Mala Azija, kade Brigite ja sozdale Frigija. Spored egipetskiot kral Psametih (7 vek p.n.e.), Frigite bile postari od Egipjanite. Egipt-janite se zafatile so podzemen, a Brigite so nadzemen ìvot. Brigiskata i frigiskata ku}a bila ista, razlika vo oxakot, taa bila stara okolu 6.000 g.p.n.e., a i egipetskata piramida okolu 3.100 g.p.n.e. Sle-di Makedoncite ne bile etni~ki bugarski narod, tuku Bugarite bile samo Makedonci, a i Grcite, Ro-mancite, Albancite, Vlasite, Srbite, Crnogorcite, Bosancite...Avtorot zaludno si govori za Bugari. 495 Vlasite bile planinci, kade bilo poladno,pa sledi tie potopolo da se oble~at.I so nivni razliki. Primer kavkazko-crnomorskite Albanci-Arnauti:êrkezite so izdolèn ~erep, Tatarite zaokruèn.

135

op{ien so krzno ili e potpolno ispolnet so krzno. Na ist na~in se oblekuva i bugarskite i evrejskite trgovci.496

Smisolot za {arena, vpe~tliva obleka, za {qokica, ukrasi i sl. kaj Aromunite na dvata pola ni izdaleku ne taka izrazen kako kaj Bugarite ili Turcite. Pove}e sakaat edno-boen materijal. Vo seloto Laka vo Zagora kaj ma{kite sosema se odoma}ilo nosijata na Bu-garite od jugoisto~na Makedonija, oti tie naj~esto go pronajduvaat svoeto uhlebqe (vidi slika od 141 strana). Vo seloto Grebeniti vo Zagora isto taka ènite ne ja nosat svojata aromunska nosija, tuku bugarskata nosija, mada naokolu denes pove}e nema Bugari (da se spo-redi so strana 147).497

Treba da se napomene u{te i toa deka porano bilo daleku porasprostraneta nosijata izraboteno od bela, prirodna volna, tuku {to e denes e slu~aj.

4. Polo`ba na selataPolo`ba na selataPolo`ba na selataPolo`ba na selata Angliskiot patepisec Lik go kaùva vo svoite ′Istraùvawa′ na strana 372 sledno-

to: ′Mada nekoi vla{ki kolonii se taka geografski locirani da ne moàt da ja proizvedat potrep{tinata za ìvotot i potro{uva~kata podolgo od mesec-dva, ipak toa se najgolemi, najdobro uredeni i najprosperiteni gradovi vo Grcija′. Lik, o~igledno, go imal vo vid me-stoto kako Siraku, Kalarites, Mecova, Vlaholivadon, koi uprkos na svojata osamena polo-`ba na planinite ostavat izrazit povolen vpe~atok na stranecot so svojata golemina, svoja-ta ~istota i ubav izgled, so svojot na~in na gradba na ku}a i sl. Da go poznaval toj Kru{evo, Neveska i drugi sela na Sever, toga{ nivnata zaprepastenost sigurno bi prerasnalo vo di-vewe.498 Ako nekoj videl uboga bugarsko selo so nivnite mali, valkani potleu{i, ili isto taka siroma{ni gr~ki bivaci vo Epir, ili uàsno odvratni kameni ku}i na brdskite Alba-nci, toga{ aromunskite sela bi bile u{te poubavi, ne samo poradi nivnata rasko{na polo-`ba i op{t vpe~atok, tuku i poradi stamenite ku}i i ubavo uredeni so nivniot interier. So vakvi ar. sela moàt edino da se poredat nekoi sela od okolinata na Volos, kako na pri-mer Portoria.499 (Bogatite Evrei ìveele vo ubavi ku}i, a siromasnite vo lo{i..., R.I.)

Za podignuvawe na aromunski sela se birani takvi mesta koi po strana se od glavni-te komunikacii, so izemawe mo`da Mecova, Moskopole i Vlahoklisura, ama ipak ne ipre-mnogu daleku od niv. Ne se birani niti dolini, niti planinski vrvovi, tuku na obroncite na vrletnite, {umski planini. Teì{te vo izborot e pridavan na postoewe na obilna iz-

496 Na prethodna strana 219 e slika: ″Aromunski zanaet~ija i trgovec″. 497 Avtorot istaknuval, Vlasite bile Traki. Sledi tie vo isto~na Makedonija da se Traki. Me|utoa, avtorot toa ne go prifa}a, tie tamu bile preseleni vo najnovo vreme. Samo toj ne navede nieden mate-rijalen dokaz, {to Vlasite od Trakija vo makedonski Epir donele. Ottamu bil samo pomasovnata upo-treba na temniot vokal i gotskite=arnautski zborovi. Samo sé toa bilo vo 19 vek, so Romnija i Arna-uti. Toj veli i: ″Vo seloto Grebeniti vo Zagora isto taka ènite ne ja nosat svojata aromunska nosija, tuku bugarskata nosija, mada naokolu denes pove}e nema Bugari″. Pa toj go potvrduva, Vlasite bile sa-mo odrodeni Brigi=Brzjaci, a kako pripadnici na narodnata=bulgarna Ohridska arhiepskopija bile samo Bulgari. Toj istoto go kaà i za Albancite. Se povtoruva: ″...Vo 1911 g. slu{nav vo Elbasan edna pesna, koja decata ja peea, bez da ja razberat sodrìnata, i koja o~igledno e silno izopa~ena bulgarska pesna, se zapazila odstarite vremiwa, zatoa {to {irinski i dolìnski vo celata okolina pove}e ne-ma niti eden Bulgarin...″.Zna~i,{to vaèlo za Albancite bilo i za Vlasite.Pa tie bile samo BRIGI. 498 Vlasite kako Brigi imale ku}i kako brigiskite. Samo tie ne bile yidari, tuku samo ov~ari=Vlasi. Zatoa vo Kru{evo ni{to ne bilo vla{ko, oti vla{ko bilo ov~arsko i trgovsko. Tie nikoga{ ne saka-le te{ko da rabotat, {to go veli i avtorot, a yidarstvoto bilo najte{ka rabota. Hunzite i Kala{ite vo Pakistan bile Makedonci od vojskata na Aleksandar Makedonski. Tie imale makedonski nosii, ob-leki, nakiti, pesni i igri, muzi~ki instrumenti..., obi~ai i tradicii. Tie ne go pozvale poimot Slo-veni, a nivniot jazik bil tn.slovenski.Nivnite gradeì bile brigiski, a se gleda nivniot simbol pr~, koj bil brigiski=brzja~ki. Tie vo 2008 godina, koga do{le vo R.Makedonja, potvrdile, Makedonija im bila domovina. Bidej}i nivniot ~elnik-u bil mir, a na albanski mir zna~elo dobro, tie bile tuka{ni. 499 Velu{kata ku}a vo s.Porodin, od 6.000 g.p.n.e., go ima siot enterier. Me|utoa, ku}a pravi samo bo-gat, a ne siromav pripadnik na Ohridskata arhiepiskopija vo Elada...Tesalija, Makedonija, makedon-ski Epir, od kade bile Vlasite i nivnite Vajgandovi ″bra}a″ Albanci. Isto taka, nema nacionalen gr-adeèn materijal. Berlinsko-vienskata {kola tvrdi, deka nivnite Sloveni gradele so kal i kamen, a vakvi bile site siromasi, duri vo Pelagonija so pletari nalepeni so lepe{ki. Sledi site Afrikanci i Azijati,kako i Ju`noamerikanci...kako najbedni tie da bidat najgolemi berlinsko-vienski Sloveni.

136

vorska voda, kako {to e toa slu~aj so Vlahplivadon, Klisura, Neveska i mnogu drugi mesta, oti dobrata voda i sve` vozduh za Aromunite zna~i pove}e otkolku se ostanato. Pokraj ova, bi rekol, higienskiot princip i socijalnite odnosi vlijaele na izborot na lokacijata. Bi-dej}i dobar del na naselenieto isklu~ivo se bavi so sto~arstvo, a drugiot del so naselenie, kako zanaet~ii i bakalini, se bavi kako so sporedno zanimawe, bilo korisno da se locira ova selo vo blizina na visoki planinski pasi{ta kako proizvodite na baveweto so sto~ar-stvo (ov~arstvo, R.I.) bi bilo pri raka. Kako tret razlog treba da se navede deka vakvata lokacija uslovuvala i strav na imotnite ìteli od aramii i pla~ka{kata vojska. Deka toa e taka, ukaùva na okolnost deka najgolem broj mesta raspolagaat so naselenie koe se sobralo od najrazli~ni oblasti kako bi se zdruèni snagi moèle da se sprotistavat na neprijatel-ot. Poradi toa ne }e se pogre{i, ako vremeto na osnovawe na najgolem broj naselbi se sme-sti vo vreme na {irewe na turskata vlast. (Odgovoravam na najbitnoto, R.I.)

Nigde, ne moàt da se vidat bilo kakvi utvrduvawa vo bilo koj oblik, duri ni nivni tragi. Najpove}e {to ovde moè da se spomeni e toa, deka vo nekoi dobrostoe~ki mesta se primetuva ~vrst kamen yid so kapija koj gi opa{uva pove}e ku}i, kako i toa deka nadvore{-nite prozori se opremeni so re{etki. Na ovie principi se rakovodelo i vo ponovo vreme pri prilka novogradbite vo Kru{evo, Ramna i drugi mesta. Tek Ali pa{a so svoite pusto-{ewa napravil, golem del Aromuni da sleze od svoite planini i da se naseli vo golemi za-ednici me|u drugi nacionalnosti, kako {to toa se Solun, Bitola, Seres, Veles, Berat i dr. Kaj novogradbite vo ovie mesta se pridruùvale zate~enite, so postoe~kiot odnos.

Bugarskite sela vo ravnicata imaat polo`ba dol` re~nite tekovi ili dol` patot, dodeka ve}e turskite mesta ili gradovi so izme{ano naselenie, naj~esto leàt na podno`je-to na planinite. Eden del na ovie ku}i, posebno turskiot ~etvrt, pomalku se iska~uva vo vi-sinata. Albanskite pomali mesta se gradeni ra{trkani, kako vo ravnica taka i na padinite, ama i na vozvi{enijata na ne ipremnogu visokite planini. I ovde se dava prednost na visi-na, duri i toga{ koga se bavi so zemjodelstvo vo dolinata.

Pastirskata populacija, kako i porano, e orientirana kon planinite. Letnite sela leàt na najvisokite delovi na planinite, okruèni so {umi i pasi{ta, duri ni najvrle-tnite obronci ne gi odvra}aat od kultivirawe na zemji{teto. Za ulici ne moè da bide ni govor. Tamu kade uslovite dozvoluvaat, se postaveni kaldmirani ulici ili skali, ama vo le-tnite sela naj~esto mora da se bara pat od edna do druga ku}a.

Sredi{te na seloto go pravi trgot, koj e pove}estruko vo senka na golemo drvo (pla-tana), vo ~ija blizina istovremeno bakalin i gostilni~ar, ima svoja rabotilnica. Samo vo pogolemi mesta postojat anovi vo koi stranecot moè da preno}i. Retko se sretnuvaat raz-vieni bazari so svoite drveni tezgi, kako {to toa e slu~aj so pogolemi mesta.

Postoi relativno pomala rabotilnica, bidej}i Aromunite li~no gi dràt svoite rabotilnici na strana i bidej}i vo letnite sela postoi samo ograni~ena potreba. Oti, se ona {to e potrebno, se obezbeduva vo doma{na rabotlivost.

Isto taka, otpa|a i odvratniot pogled na zaparloèwi, razvle~eni grobi{ta, kako {to e slu~aj so pove}eto gradovi vo Turcija. Mrtvite se sohranuvaat ili vo krugot na paro-hiskata crkva, ili na ne{to podale~ni grobski povr{ini.500

5. Gradewe i ureduvawe na ku}iteGradewe i ureduvawe na ku}iteGradewe i ureduvawe na ku}iteGradewe i ureduvawe na ku}ite Ku}ite, naj~esto, se izvedeni od kr{en kamen. Aglovi ispusti, ispusti za vrata i pr-

ozori se od tesan, obraboten kamen. Ku}ite se dvospratni, duri i trospratni, a ~esto pose-duvaat balkon. Sled ograni~enost na prostorot na ovie obronci porado se odi na visina, ot-kolku vo {irina. Osnoven oblik na ovie ku}i e naj~esto kvadrat. Krovot, koj e prekrien so

500 Site poseteni mesta od avtorot bile na tn.slovenski jazik. Tie imale crkvi i grobi{ta samo so tn.staroslovenski jazik. Ova bilo poradi toa {to posetenite mesta bile pod jurisdikcija na Ohrid-skata arhiepiskopija/patrijar{ija i toa sé do 1767 godina, koga taa bila ukinata. Ova se gleda na str. 462, vo kartata ″Jurisdikcija na Pe~kata patrijar{ija okolu 1669. godina″, navedeno vo delot za ″Jugo-slovenski narodi pod tu|inska vlast XVI- XVIII vek″, vo OPŠTA ENCIKLOPEDIJA LAROUSSE, Tom 3, Paris 1967. godina i Belgrad 1973. Nejzinite prostori se protegale ju`no od Drim, vo Albanija i ju-`no od Tetovo i [tip, do rekata Struma. Isto~no od rekata Struma bila Carigradskata patrijar{ija so jazikot koine, a pod Ohrid bile site ju`ni balkanski prostori. Ne slu~ajno avtorot po sekoja cena namerno go odbegnuva slu`beniot crkoven jazik tn.staroslovenski na Eladcite, Vlasite i Albancite.

137

{krili~ni plo~i, ~esto zema oblik na piramida, ama ku}ata e gradena pod prav agol, ta od slemeto se spu{ta do podot na site ~etiri strani. Dvostranite krovovi so zabati primetiv samo vo bugarskite i gr~kite mesta.501 U{te pomalku se zapoznati so otvoreni galerii na prviot sprat na bugarskite ku}i. Klimata zabranuva edino takvo otvoruvawe na ovie sta-novi. (Rekov, nikoga{ nemalo nacionalen gen, niti nacionalen gradeèn materijal..., R.I.)

[to e povisoka nadmorska visina na ovie mesta, toa se podebeli yidovite, pomali i poretki prozorite koi se so stakleni okna i re{etki, ama i so àluzina od drvo. Na ist ta-kov, gore opi{an na~in, se gradeni letnite sela, kako Avdela, Perivoli, Samarina, itn.

Siroma{nite letni sela, kako {to se onie koi leàt na planinata Karta{, imaat sosema ednostavni, prizemni ku}i (str. 217), ili se potpolno napraveni od blato, lisja i tr-ska kako {to se ′kalivi′ na nomadskite pastiri (str. 41 i str. 87). (Zna~i, nema vla{ki, R.I.)

Vnatre{noto ureduvawe e mo{ne razli~no vo zavisnost od imotnata sostojba na sta-novnicite. Se sretnuvaat gotovo luksuzni opremeni stanovi vo Kru{evo, Klisura, Neveska, ama generalno zemeno ureduvaweto se dviì vo granica na skromnoto. Kreveti u{te seko-ga{ ne se vo upotreba, naj~esto se spie vo obleka na tepisite ili tapacirani klupi, koi se prostiraat dol` dva yida.502 Retko se visoki masi, stolici i ogledala, ama mora da se re~e deka ènite vloùvaat bolno vnimanie na odrùvawe na ~istotijata na svoite stanovi. Pa-tosiraniot pod sekoga{ e zasrt so ubavi tepisi, {trikani tvorevini vo aglovite, pa duri i zavesi koi gi ukrasuvaat sobite. Vo aromunskite planinski sela nikoga{ ne sum primetil bilo kakva gamad. Mi se ~ini deka edino Far{eriotite se malo nemarni vo toj pogled, {to e posledica na nivniot nomadski na~in na ìvot.503 (Zavesa=draper-ija, R.I.)

Vo nekoi podobri aromunski ku}i gotovo sekoga{ se vleguva vo stepeni{te koi vodi vo prostorija so predsobje (a), a ova sluì kako voobi~aeno mesto za zadrùvawe. Na dol-niot sprat se najduva kujna (b), devoj~ina soba (c), zimska soba (d) i ostava (e). Vo pozadina na ova pretsobje se najduva ednostruko ili dvostruko stepeni{te (f) koe vodi na gorniot sprat na koj se voveduva posetitelot.504 Celoto pretsobje sluì kako dneven boravok, oti odloùvaweto vo poseta vo poleto,pa zatoa mora da se nadomesti posetata na gostilinicata. Gorniot sprat sekoga{ se koristi leto, a dolniot sprat se koristi zimata. E retko vo edna ku}a da obitava pove}e od edno semejstvo, a ako e toa slu~aj toga{ semejstvata se vo srodni-~ki vrski. Na gorniot sprat isto taka e izvr{ena adekvatna podelba na prostorite, pri {to postojat: gostinska soba (b), ostava (c), spie~ka soba na leto (d), soba za stvari (roba) (e). êlnata strana na pretsobjeto ima pove}e prozori, zadna strana nieden.

Vo letnite sela voop{to ne postoi takvo obilie na prozroci. Tamu ku}ite se poma-li i ~esto pove}e semejstva moraat da se zadovolat so edna ku}a. Vo niv ~esto voop{to ne postoi pretsobje. Ako ponekoga{ zaladi, taka da usred letoto mora da se zapali ogan vo ka-min, toga{ ova zaedni~ko stanuvawe vo sku~eniot prostor pokaùva prednost.

′Kalivite′ Far{erioti imaat samo edna ili dve prostorii, koi gi deli pregrada so pleteni pru}a. Celiot inventar ovde go pravi: nekolku tepisi, tronoèc i najneophodni ku-}ni uredi, edna masa koja se sostoi od plo~a i obod. Ured, koj e neophoden za spravuvawe na sirewe (ka~kaval), se najduva vo posebna koliba, koja ima naziv ′turi{te′ i e smestena vo blizina na torot za stadoto.505

501 Bugarskiot i gr~kiot narod bil eden ist so pelazgiski=varvarski=tn.slovenski jazik, koj se po-delil samo crkovno. Toj do 1767 godina bil samo bugarski, a potoa negovoto ime se menuvalo so gr~ko, {to vaèlo i za vo makedonska Elada so makedonski Epir.Me|utoa, gra|anite bile samo edno: Romejci. Romejci bile vo avtorvite bugarski i gr~ki mesta,tie bile edni: na neodrodeni i odrodeni tn.Sloveni 502 Velu{kata ku}a go imala siot inventar, tamu bil najstariot hamburger...Me|utoa, bogatite Vlasi prifa}ale i tu|o, islamsko, zna~i arapsko, da se spie na zemja.Vaka spiele siromasite Brigi=Brzjaci. 503 Na povisokite planinski prostori insektite i paraziti se pomalku zastapeni. Sledi tamo{nite ìvotni i lu|e da se pozdravi i podolgove~ni. Ova e vo sprotivnost na poniskite potopli mesta. A od takvi mesta bile Far{eriotite. Bidej}i na povisokite mesta ima posve` vozduh, {to vaì i voda vo izobilie, se sozdale naviki, lu|e koi premnogu se mijat. Najdobar primer e lu|e koi ìveat pokraj re-ki i ezera se mnogu ~isti, ili polski sela kade nema voda,pa lu|eto se povalkani. Bez nacionalna voda. 504 Na ovaa strana 223 e sliki~ka: ″Tlocrt ar. ku}a. Sopstvenik e g. Dan od Neveska″. Imeto Dan i Ne-veska se tn.slovenski. Sledi, ni{to da nema vla{ko,{to bilo prusko, kako albansko rimsko i viensko. 505 ″Kalivi″ pregrada od pleteni pra~ki nama~kani so kal.″Turi{te″ kade se tura mlekoto za sirewe.

138

VTOR PRILOG 1. Prethodna napomena 2. Ime i plemiwa kaj Aromunite 3. Porani podatoci za {i-

rewe i broj na Aromunite 4. Statistika 5. Porani brojki, depopulacija na naselenieto i nejzini uzroci 6. Migracija na naselenieto 7. Nacionalna struktura i {koli.

1. Prethodna napomenaPrethodna napomenaPrethodna napomenaPrethodna napomena

Jazikot sam po sebe, ne e sigurno pomo{no sredstvo da bi se izvr{ilo etnografsko pozicirawe na nekoj narod.506 Ako denes gi istraùvame narodite obedineti so nazivot ′Ro-mani′ vo pogled na nivnoto poteklo, najduvame deka tie se formirani od najheterogeni ele-menti. Moè da se govori samo od jazi~no stanovi{te za ′Romanite′, a nikako i so etnograf-sko. Istoto se odnesuva i na rumunskoto pleme, od kogo se Aromunite samo edna granka. So jazikot najtesno se povrzani 4 rumunski plemiwa. Dako-Rumuni, Aromuni, Megleniti i Is-trijani, a jazikot samo po sebe ne dokaùva ni{to pove}e osven toa, deka pleminata, koi se-ga odvoeno ìveat, mora nekoga{ da bile prostorno obedineti. Ama onoj koj bi sakal da za-klu~i deka se od ovoj- vo najgolema mera rumunski jazik- se razvile rumunski plemiwa kako nepome{ano potomstvo na rimskite kolonisti, toj mnogu bi se prevaril.507

Koi se toa gradivni elementi koi se javuvaat vo tekot na potowite stoletija, toa se pra{awa na koi jazikot- iako najva`no pomo{no sredstvo- sam ne moè da pruì odgovor, posebno tamu kade nas istorijata na ostava ′na cedilo′, kako {to toa e slu~aj so Rumunite.

Istorijata, etnografijata i etnologijata moraat me|usebno da se podupiraat, da pr-uàt me|usebno dragocen materijal kako bi od temninata vnele pove}e svetlo.

Ako posebno bi go koristel jazikot kako oznaka na pripadnosta na Aromunite to-ga{ bi moèlo da se promisli za toa deka Aromunite, vo poslednite nekolku stoletija, asi-milirale samo mal broj strani elementi, so toa {to pred se oti nivniot broj e zna~ajno po-mal od brojot na nivnite sosedi, a potoa- ne postoela aromunska kultura koja bi moèla da izvr{i svoe vlijanie.508 Slu~aevite, vo koi pripadnicite na drugite nacionalnosti go pri-fa}aat aromunskiot jazik, navistina se osameni, poedine~ni i toa samo tamu kade Aromuni-te vo masi ìveat zaedno so drugite nacionalnosti, toga{ potowi go u~at nivniot jazik da bi gi razbrale, ama bez so taa prilika da go gubat svojot sopstven nacionalen identitet, ka-ko {to e slu~aj, na primer, so Bugarite i Evreite vo Bitola, koi go razbiraat aromunskiot jazik, a vo nu`da duri i go govorat, isto kako {to go pravata Grcite vo Servija.

Ama obraten slu~aj- naime Aromunite razbiraat i govorat jazici na drugite narodi- e pravilo. (Jazicite na narodite se samo od 19 vek: srpski od 1868 godina i gr~ki itn., R.I.)

Se ~ini deka ne postoj Aromun (bar ne sum sretnal) koj osven svojot sopstven maj~in (romanski, R.I.) jazik ne govori ba{ eden stran jazik. Duri i ènite govorat bar u{te jazik od onaa op{testvena sredina vo koja ìveat. Izuzetok ~inat samo nekoi zatvoreni zaedni-ci, kako {to se Laka (Laista) i Zagora, Pisoderi, Mecova, Siraku i nekoi drugi, vo koi po-starite èni se izrazuvaat samo na maj~iniot jazik. Ma{kite pokaùvaat golemo umeewe vo strani jazici. Vo najgolem broj slu~aevi govorat gr~ki, pokraj toa bugarski ili albanski, a i mnogu turski. Od jazicite na kulturata, kaj nastavnicite e rasprostranet Francuski, a kaj trgovcite e pove}e vo upotreba germanski.509

506 Jazikot e osnovno sredstvo za potekloto na narodot. Sledi Makedoncite vo R.Makedonija da govo-rat na svoite govori so poteklo od postledeno doba. Tokmu zatoa samo Makedoncite se etni~ki narod, nikoj drug. Bugarite dosega imale dva slu`beni jazici od dva govori. Sledi tie bile dva narodi: prvi-ot govor od Varna Makedoncite vo potpolnost ne go razbirale. Tokmu zatoa tie si govorele na brigi-ski=brzja~ki, Bra}a Miladinovi, Grigor Prli~ev...Vtoriot zapaden govor bil kako makedonskite. Ja-zikot na Srbite ne e naroden, tuku slu`beniot tn.staroslovenski...Na Eladcite,denes po{iroko Grci, jazikot im e dvorasen na Belci i Crnci,na Albancite i Vlasite trorasen, u{te mongolski=arnautski. 507 Vo Italija latinskiot bil slu`ben, no ne naroden. Naroden bil pelazgiski=venetski=ilirski=tn. slovenski. Gradovite pravele vugarnolatinski.Takov bil i onoj vo Venecija. Sledi Joan, sinot na Geo-rg Kastriotis, tn.Skenderbeg,vo Venecija da gi studira latinski i venecijanski naroden=bulgaren jaz. 508 Bidej}i nemalo romanska, nikako vla{ka kultura, nemalo Romanci ni Vlasi. Sledi tie kako takvi primile mnogu strani elementi: semitski=crne~ki i mongolski=arnautski. Ova vaì i za Albancite. 509 Korais vo Paris vo 1850 godina go sostavil katarevusa. Bidej}i toj ne go prifa}ala Carigradskata patrijar{ija, toj bil vklu~en duri vo 1868 godina. Istoto se slu~ilo i so srpskiot jazik na Vuk Kara-

139

2. Ime i plemiwa kaj AromuniteIme i plemiwa kaj AromuniteIme i plemiwa kaj AromuniteIme i plemiwa kaj Aromunite Kako {to ve}e navediv vo Pregovorot na ovoj tom, Aromunite (ArÎnÎn, ArmÎn,

Armen) e edino ime so koe site plemiwa na ovoj narod ravnomerno go podvoduvaat. @iteli-te na Meglensa koi odudiraat vo nekoi relacii od Aromunite, go zamenuvaat ova ime koi im go nadenale Slovenite- ′Vlah′.510

So ′Vlasi′ vo Bosna i Dalmacija se nazivaat Slovenite na gr~ko-ortodoksnata vera, taka se vika i edna grupa Sloveni vo Istra,511koi ìveat ju`no od planinata Monte Magio-re vo pravec Antignana,512 a od ostanatite Sloveni se razlikuvaat po toa {to nosat tesni pantoloni. Istrijanskite Rumuni koi ìveat neposredno uz niv, go nosat imeto îribiri (Tsiribiri), a svojot jazik go nazivaat ~iribirski ili vla{ki.513 Vo Grcija, (barem na Ati-ka i vo Beotija), poimot ′Vlav′ ozna~uva izraz za zemjodelci voop{to, bez obyir dali toj e Albanec ili Aromun,514 a duri i samiot zbor ′Vlahipimenes′ moè da se odnesuva na dvete nacionalnosti, dodeka vo ponovo vreme u~enite lu|e po~nuvaat da go koristat ovoj izraz is-klu~ivo za ozna~uvawe na Aromun. Ako se saka nedosmislen izraz, toga{ se koristi nadi-mokot ′Kucovlasi′.

′Cincari′ isto taka e nadimok koj Srbite im go dale, ama i kako izraz za site onie Sloveni koi se iseluvaat od Makedonija vo Srbija515 kade lokalnoto srpsko naselenie pose-bno vpe~atlivo zvu~i izgovorot na konsonantata ′t{′. kako {to proizleguva od izgovorniot zbor ′tints′ (pet), vmesto da~kito ′t{int{′. Ova mora ba{ na Srbite da im bide voo~livo, oti tie na severo-istok na zemjata ìveat vo najteski vrski so Dako- Rumunite.

Nazivot ′Cincar′ podocna se pro{iril po Ungarija i Rumunija, ama mnogu pomalku prema jug. Samo vo Epir moè ponekoga{ da se slu{ne ama toga{ se upotrebuva vo podsme-{en ton.516

Ako se veruva na patepiscite, popat: Lika, Pukvevila, i Bolitineanu, Aromuni se raspar~eni na brojni plemiwa, koi o{tro se razlikuvaat.

Bolitineanu go okon~al svoeto majstorsko delo vo koe izvr{il fina karakteriza-cija na site plemiwa koi gi navel, taka na primer,Lintopeni se najoddale~eni i najistrajni lu|e. Nivnata tvrdoglavost e rabotni~ka, itn. od druga strana, plemeto Nikul~eni se razli-

xi}, koj ne go prifa}ala Carigradskata patrijar{ija sé do 1868 godina, toj bil vklu~en samo po kata-revusa. Vlasite ne znaele bugarski jazik, tuku makedonski govori, kako {to bil brigiskiot=brzja~ki-ot, pred tie od nego da se odrodat, samo po 1767 godina. Naprotiv, Makedoncite, a vakvi bile Brigite= Brzjacite, go u~ele bugarskiot jazik so govor od Varna, samo od 19 vek. Isto taka, Albancite bile od-rodeni Brigi=Brzjaci kako {to bile Vlasite: Vlasite i Albancite vo 16 vek ìveele vo makedonski Epir. Nivnite govori bile i mongolizirani od Arnautite, koi vo 19 vek masovno bile kolonizirani vo Mala Azija i Balkanot. Sledi frigiskiot jazik da se arnautiziral, i denes toj e poznat kako tu-rskiot jazik. Turski jazik bil na Gotite.Tokmu zatoa germanskiot e trorasen, a francuskiot dvorasen. 510 Edna vistina,poimot Vlav=Vlah, Vlas, bil samo tn.vizantiski. Zna~i, tn.Vizantijcite bile Slove-ni. Spored Ostrogorski, ″vizantiskiot Balkan se raspadnal vo redica ′sklavinii′: Taka ottoga{ gi vikale samite Vizantijci oblastite, koi im pripa|ale na Slovenite i vo koi vizantiskata centralna vlast fakti~ki ne funkcionirala″. Spored navodite, sklavinite ozna~uvale oblast. Ovde se postavu-va pra{aweto, zo{to sklavini ″ottoga{ gi vikale samite Vizantijci oblastite″? Toa bilo zatoa {to na naroden jazik sklavina ozna~uvala oblast. Sklavinski=tn.slovenski narod bile negovite Germani. 511 Avtorot potvrdi, deka Vlasi bile gr~ko-ortodoksnata vera, koja bila tn.vizantiska. A vakva bila i Ohridskata arhiepiskopija, koja bila brigiska=brzja~ka so svojot pr~ vo Istra. Osven toa, glagoli-cata bila od Solunsko so svojot lav vo Dalmacija. Taa bila latnizirana, kako i makedonskite Epirci. 512 Antignana=anti gnan=gonan=gonen, vrskata so Makedonija. Via Egnatia=e gnat-ia gonet. Po toj pat makedonskite robovi se nosele na rimskite prostiri, toa bilo i niz nenaeselniot kontinent, Evropa. 513 Za Istrijani toj ne veli Aromuni, tuku Rumuni.Tie bile latnizirani kako venetskite Dalmatinci. 514 Zna~i, poimot Vlav ne ozna~uval etni~ki narod, tuku samo zemjodelec, a {to vaèlo i za Arban=ar (ar=po~va) i ban (pravitel, a i banija). Za Kavendi{- Ling, Slovenski panteon- Veles ili Volos bil bog na rogovnite ìvotni. Ova ime se spomenuva vo 10 vek vo ruski spisi. ″Vo hristijanstvoto toj bog se pojavuva kako vizantiski sv.Bla`, koj na slovenski se narekuva Vlas ili Vlah. Toj do deneska e za-{titnik na stokata″.Vsu{nost, pastiri,od pas i past=pasat. Ku~inata gi ~uvat da pasat,i ~uvaat deca... 515 Avtorot potvrdi,Slovenite od Makedonija vo Srbija bile Vlasi.Sto~arski simbol bil Vlas=Vlah 516 Zna~i, brigiski Epir bil samo makedonski, ~ij jazik bil tn.staroslovenski, {to bilo sé do 1767 g.

140

kuvaat so svoeto nastojuvawe kon elegancija, itn. Plemeto Gobi{teni ili Pisireni pose-duvaat vojni raspoloènija i dr.Na ovoj na~in toj gi slika svoite razli~ni plemiwa, koi jas gi pronajdov, kako i celata karakteristika. Od druga strana, postojat Lintopeni, te. poto-mci na naselenieto na razoreniot grad Linotopi, ili Nikulteni- potomci na naselenieto razoreniot grad Nikolica.Pa ipak,ovie gradovi ne bile naseleni so Aromuni, na razli~iti plemiwa, a ako isto se zeme i nivnata polo`ba, koja voop{te ne bila me|usebno oddale~ena, toga{ imale isto naselenie kako i gradot Moskopole, koj se najduva nedaleku od niv. Isto taka, naselenieto na Gope{ se smeta za isti kako i onie od Pisoderi, mada tie me|usebno se oddale~eni 12 ~asovi odewe, a za nekoja vojna nastroenost voop{te ne moè da bide govor. Se ova ostavilo na mene vpe~atok Bolintineanu voop{to ne navlegol vo vnatre{nosta, tu-ku vo Solun i Bitola sobiral zabele{ki, koi, potoa, ′poetski′ obrabotuval. Za razlika od nego, drugite patepisci kako {to se Lik i Pukvevil sigurno se daleku poiskusni, ama ne do-rasnale na jazikot na ovoj narod, te so toa ne ni moèle da vospostavat vnatre{en kontakt so niv, duri i toga{ koga gr~kiot jazik e daleku poskromno zastapen, otkolku {to toa e de-nes slu~aj. Taka i moèlo da se slu~i Lik voop{to da ne gi soznaval aromunskite nazivi naa selata, na primer, toj pi{i: Kalarxtes ili Akalarctes vmesto Katarlii, itn.517

Navistina bi ne odnelo daleku, a ne bi bilo svrsishodno, da navedam se {to moite prethodnici pi{ele za podelbata na Aramunite na plemiwa.

Ako ja posmatrame vkupnosta na Aromnite kako narod, toga{ moème da govorime samo za dva razli~ni plemiwa, koi se nazivaat so ′Aromuni′, a me|usebno se ozna~uvaat kako ′Karaguni′ i ′Far{erioti′. (Pelazgiski=tn.slovenski poimi, R.I.)518

Prvoto pleme- Karaguni go pravi golemiot del na populacijata Aromuni, tie se tr-govci, zanaet~ii, anxii, pastiri, dodeka Far{eriotite, koi gotovo sekoga{ nosat bela ob-leka, najgolem del se pastiri. Tie delimno se nomadi, koi- kadegod im odgovara- gi postavu-vaat svoite lesni kolibi vo brdata i go otkupuvaat pravoto na ispa{a, dodeka, nasproti niv, Karagunite imaat ku}i od kamen vo selata za leten boravok i poseduvaat sopstveni br-da i planini. Pa ipak, se ~ini deka ovie letni sela bile prema tradicijata na Aromunite prvobitni kolibi na Far{eriotite koi gi napu{tile, vo eden golem del, nomadski na~in na ìvot,i se vklopil vo na~not na ìvot na ostanatite Aromuni.(Pastir,pasat=pazat,R.I.)

Ni Aromuni, koi poseduvaat sopstveni pobr|a i raspolagaat so stalni mesta na bo-ravok, kako lete a nekoi i zima, ne moàt da se nazivat nomadi.

Mada dvete ovie plemiwa se vo tesen kontakt, ipak, po pravilo, ne doa|a do me{awe. Sekoe bratstvo (Sporedi so Stare{inskoto ustrijastvo na strana 186.) (falkare) bratstvo, se odrùva pod vodstvo na svojot stare{ina (êlnik), koj na sever u{te se naziva }ehaja (Kechaja). Pove}e bratstva formiraat eden rod (farÎ) vo ramkite na kogo se vr{at maè-we i ènewe. Vo kolku se slu{ne navodniot naziv na plemiwata kako {to se Kostat{ani, Karakal~{ani i sl., toga{ toa ne zna~i ni{to drugo do rod na stare{inata Kosta ili rod na stare{inata Kara-Nikola, itn. Vo prethodniot tekst ve}e e opi{ano kako Far{erioti-te se razlikuvaat vo nosijata od Karagunite. Isto taka i vo jazikot odma se dava da se raspo-znae dali se raboti za Far{eriot ili Karagun (sporedi, Aromun II glava, 184 ff)

Grcite gi nazivaat Far{eriotite ′Arvaitovlasi′, oti doa|ale od Albanija i oti se vi~ni na albanski jazik.519 Ponatamu, ~esto za niv se slu{a i nazivot ′Doti′, naziv koj se

517 Spored Vlainkata Fanija Papazoglu, Epirci bile semitizirani Pelazgi. Toa govori latinizirani i koinizirani Epirci (Vlasi i Albanci). Avtorot potvrduva, deka koine po 1767 godina bilo ″daleku poskromno zastapen″, ″otkolku {to toa (katarevusa) e denes slu~aj″. Sledi imeto koinsko Akalarxtes =a Kalarxtes promeneto vo Katarlii, samo pelazgisko=tn.slovensko. Ama ima u{te i arnautizirawe. 518 ″Ovoj naziv najverojatno poteknuva od mestoto Fra{eri,koj bil glaven centar na site plemiwa koi poteknuvaat od Albanija; toj predel vo me|uvreme gotovo vo potpolnost preminal vo sopstvenost na Albancite″. Me|utoa, Vlasite i Arbanite bile Epirci, so edno isto pelazgisko poteklo, {to go tvr-dat i nivnite avtori. Pokraj {to me|u niv ima razli~no semitizirawe od latinski i romanski, kako i od koine i katarevusa, se razlikuva i razli~no mongolizirawe od strana na Arnautite. Vo Epir vo 11 vek se kolonizirani Kavkazci, koi od Arapite bile naseleni vo Ju`na Italija, itn. Tokmu zatoa vo Epir mongolskiot udel bil pomal otkolku vo Severna Albanija, kade vo 17 vek, a i podocna, bile ko-lonizirani Arnauti.Isto taka,poimot Vlav i Arban se od vtoriot milenium,a Toski u{te ponov, itn. 519 Arvaitovlasi + n = Arvanitovlasi=Arvanit vlasi: Arvan-it=Alban-it, it=brigiski zavr{etok...

141

doveduva vo vrska so albanskiot zbor ′dot′ (ni{to, ba{ ni{to), dodeka za Karagune se kori-sti ′hi~′ (hit{) ili ′dip′ (Aromuni, II tom, str. 346). Aspropotamotskite Aromuni se naziva-at u{te, vo zavisnost dali go upotrebuvaat zborot ′amu′ (sega), Amueni, bez obyir dali se Ka-raguni ili Far{erioti. (FarÎ=parÎ=par-i, rod; doti=dati, hi~=h i~, dip=dip, amu/i,R.I.)

Aromunski Karaguni gi nazivaat Grcite na Severna Tesalija (ìtelite na gradot Mavrovuni i ìtelite na dolinata Kardica) za onie Grci koi se sna`no protkaeni so aro-munski elementi. Nasproti toa, vo Akarnanija Grcite pod nazivot Karagunidi go podrazbi-raat tamo{noto naselenie na Mawana, koi se vo bliski odnosi so plemeto Far{erioti, tu-ku aromunski Karaguni. KÎr{axni (KÎt{uni) i Boi se od plemeto Far{rioti i pripa|aat na Vlasite- pastiri na Tesalija, dodeka onie koi se svrzani so zemjodelska dejnost se nazva-ni Moceni, ime koe najverojatno stoi vo vrska so oznakata na eden transilvansko vla{ko pleme Pukvevil, tom II, str. 152, 158, 215, 222 govori za nekoe pleme Dasareta (Masarta)520 od Moskopole, Perivol, Avdela, Samarine, ama nieden ~ovek od navedenite sela ne znae za imiwata Dasareti ili Mosoreti.521 (Transilvan=tran silvan=silvana=Silvana, R.I.)

Retki postej}i Pistaki vo Akornanija se najverojatno posledni ostatoci na onie Aromuni na Etolija i Akarnanija koi vo sredniot vek go pravele naselenieto na tamo{ni-te Vlasi.Isto ova ime se najduva kaj Aromunite koi se iselile vo Mala Azija i za koi Burad ostavil eden kratok izve{taj.522

Ovie Pistaki gotovo potpolno se helenizirani. Isto kako {to toa e slu~aj so Bomi (Boviens) Aromuni od Beotija koi taka gi nazval Pukvevil, od koi ostanale u{te samo dve sela: Imirbei i Kolivi al Gaga, koi se najduvaat vo blizina na Lamija.

Ostanatite, koi Pukvevil gi procenuva na okolu 10.000 du{i, se vtopile bilo vo gr-~ko bilo vo albansko naselenie.

Filiston, koj propatuval na ovie oblasti, kaùva vo pogled na ovoj pobr| deka ne se sretnal ni so edno aromunsko selo, mada prifa}a postoewe na mo`nosta deka gi ima (âso-pis Dru{tvo za geografija vo Berlin, tom ÁÁÁ, str. 224).

îpani se nazivaat onie Aromuni ~ii èni nosat malo par~e ~ohani ~ipki (te{i-pi) i toa preku gorniot del na gradite, kako {to, voostanatoto, se sretnuva kaj Aramunite Mawani ama i na celoto severno podra~je, na koe se nekoi bratstva od plemiwata Far{e-rioti. Me|utoa, za nekoi posebno plemeto îpani ne moè da se govori.

Pod Kopa~ari (KupÎt{gr) se podrazbiraat onie Arumuni koi gi zadràle obi~ai-te i nosijata, ama svojot jazik go zamenile so gr~ki. (Poblisku za ova na strana 139). Nekoi Aromuni isto taka veruvaat deka Saraka~anite (ili Karaktani)- pastiri koi ìveat vo Te-salija i Makedonija bavej}i se sto~arstvo i koi govorat gr~ki- se aromunsko poteklo,so {to pred toa oti nosat nosija koja e mo{ne sli~na na Far{eriotskata. Me|utoa, jas gi smetam za vistinski Grci na osnov na tip i na~in na ìvot, mada kaj niv se javuva voda~ na bratstvoto (kako {to toa e slu~aj so aromunskiot stare{ina- ~elnik) ama e mo`no i da se laàm, oti dovolno ne gi zapoznav. Me|usebno ènidba i maèwe izme|u Saraka~ani i Aromuni ne se slu~uva, duri prema Aromunite i Albancite se neprijatelski nastroeni, dodeka izme|u Ar-omunite i Albancite- barem kako pastirski plemiwa- vladee golemo uvaùvawe.

Samo okolnost Aromunite da gi uvaùvaat Saraka~anite, dodeka toa isto uvaùva-we im go skratuvaat na Kopani~arite, iako ovie bez sekoja sumwa se Aromuni, koi se odre-kle od svojot sopstvenik jazik, govori po sebe da Saraka~anite ne im se plemenski srodnici.

′Kambiosi′ se nazivaat onie Far{erioti koi go naseluvaat jugot na Epir, a imeto mu doa|a ottamu {to zima se nastanuvaat vo Kampos (Kambos) zapadno od Arta, Brucovlasi e posprden naziv za aspropotamskite Aromuni, koi im go dale Grcite. Bi bilo izli{no, koga bi probal da gi navedam site nazivi koi gi nosat Aromunskite plemiwa, i so taa prilika da znam deka vo osnova ipak se raboti samo za dva: Karaguni i Far{erioti.523

520 Karaguni (Mavrovuni)=kara (mavro) guni (vuni); kardici=k ardici; KÎr{axni=KÎr{axii=kr{a-xii; KÎt{uni=KÎt{uni=kt{uni; Boji=boji; Moceni=mo ceni;Dasareti(Masareti)=Mosareti,Brigi. 521 Moskopole=mosko pole, mosko=Moskoviti; Desareti=Brigi bile Moskopole, Perivol, Avdela... 522 ″Archiva, Organul societtatii, etc. Jasex, IV godina, str. 53-84.″ 523 Avtorot govori za narodi i nivni plemiwa, so tn.slovenski nazivi na mesta, reki, planini..., a ne deka nivnite jazici se pove}e rasni,Grci dvorasen i Albanci so Vlasi trorasni;tn.Sloveni ednorasni

142

3. Prethodni podatoci za {irewe i broj na Aromunite Prethodni podatoci za {irewe i broj na Aromunite Prethodni podatoci za {irewe i broj na Aromunite Prethodni podatoci za {irewe i broj na Aromunite Ni za eden narod na Balkanot, bar {to se odnesuva na brojot, ne postojat tolku pro-

tivre~ni informacii, kako {to e toa slu~aj ba{ so Aromunite. Pukvevil go naveduva nivniot broj na 74.450 du{i, Bolintineau 1.200.000 a maksimum

dostignuva Xrandea vo svojot predgovor za aromunskata ~itanka od Vladava (Bukure{t 1887) vo koja iznesuva brojkata od 3.134.450 du{i, pri {to toj vo taa brojka gi obfa}a i Rumuni na Srbija i Bugarija. Naravno za sekoja vlast moè da se navede nekoj, izvesen broj, ama takva procena nema nekoja vrednost. Vo II tom II serija Anali na Rumunskata Akademija (1879-80) na strana 67-70 se najduva statistika, koj ja napravil predvodnikot na Aromunite, g. Apo-stol Margarit, vo 69 aromunski naselbi so okolu 100.000 ìteli, {to zna~i, ipak, eden re-lativno mal broj, mada vo slu~aevite na nekoi sela brojot e udvostru~en ili pak ~etvoro-stru~en. Sigurno deka ovaa lista ne e kompletna, g. Margarit ne gi poznaval site mesta, ma-da bil Aromun.524

De Gubernatis, koj vo vremeto od 1869-1875. godina ja propatuval Albanija525 navedu-va vo geografskiot ~asopis ′Billetino della Societa′ od noemvri 1870, podatokot deka Aromuni-te, koi govorat vla{ki i gr~ki, gi ima okolu 45.000, onie koi govorat vla{ki i albanski okolu 25.000, {to vkupno pravat okolu 70.000 dvojazi~ni Vlasi.526

G.Mavromatis, koj propatuval na ovie krai{ta od 1876-1891., go naveduva vo ′Peter-manovite soop{tuvawa′ od 1864. godina, na strana 367, podatokot za 10.500 Vlasi vo Ju`na Albanija, 1.700 Vlasi vo Sredna i 12.000 Vlasi vo Severna Albanija, {to pravat 24.000 Vla-si. (Od Severna Albanija se makedonskite Mijaci, so bela obleka, crna kapa, itn., R.I.)

Gospodinot Piko sostavil od razli~ni strani i nekoi proceni (′hes Roumains de la Macedine′, Paris, 1875) taka da sebe moàm da si za{tedam ovoj napor. Me|utoa, ne treba da se pridava nekoja naro~ita vrednost.

Od razli~ni razlozi mo{ne e te{ko da se napravi precizn statistika,a pred se oti: 524 Vo takvo tn.slovensko more so jazik na Belci, pelazgiski=varvarski=tn.slovenski, a vakov bil vo Elada...Makedonija...Epir, ne moèle da opstojat tn.Nesloveni. Sledi vo makedonska Elada...makedon-ska Makedonija...makedonski Epir ne moèlo da postojat Eladci, Albanci i Vlasi so tn.nepelazgi-ski=tn.neslovenski jazik na tn.Nesloveni, koi bi bile Crnci, Indijci i Mongoli. Pa samite eladski, albanski i vla{ki avtori pi{at, nivnite narodi bile Pelazgi, a jazikot im bil Homerov. Zna~i, ni-{to ne e sporno. Spornosta e vo toa {to golemite sili na Eladcite, Albancite i Vlasite im sozdale pove}erasni jazici, a takvi imaat tie. Ova bilo vo sprotivnost na tn.Sloveni, site so makedonski tr-adicii. Tie gi ostranile site nepelazgiski=tn.neslovenski zborovi i vo potpolnost go vratile jazik-ot na Belcite. Ova obratno se pravelo kaj odrodenite tn.Sloveni, izrodi na belata rasa. Taka Elad-cite se {irele na Sever, Albancite na smetka na mongolskite Arnauti i drugi tn.slovenski Musli-mani,a Vlasite stanuvale Grci na Carigradskata patrijar{ija so koine i katarevusa,nikako na Elada. 525 Toj pi{el za Vlasite vo Albanija, a Albanija bila vo makedonski Epir so tn.slovenski jazik. Pa vo Epir denes ìveat Vlasi i Arbani=Albani, b=v. Za Arvanija se naveduva i Citat od eden anonimen pi{an dokument, od 1614 godina, koj denes se ~uva vo Rakopisniot oddel na JAZU, vo Zagreb, pod br. 773, koj glasi: ″Arvanija e mala oblast koja anti~kite narodi ja narekuvale Makedonija, t.e. taa e del od Makedonija, bidej}i Makedonija opfa}ala mnogu zemji i oblasti koi bile naseleni so Makedonci. Oblasta Arvanija ja naseluvalo sklavinsko naselenie od drevnite Pelazgi- Mioni, odnosno Mizijci. Taa oblast denes go nosi imeto Ematija prvobitnoto ime na Makedonija, no i dolna Mizija...″. E bit-no, na koj jazik se pi{elo tamu: ″Vo sredniot vek vo Ematija, vo site pogolemi mesta postoele sklavi-nski kancelarii, vo koi se pi{uvalo na sklavinski jazik i so kirilsko pismo...Dubrovni~kata vlada go zamolila ungarskiot kral Sigismund, na vlastelinskite kneèstva i vojvodstva vo taa zemja, na Ivan Kastriot, Arhont Span i na Andreja Topija, vo idnina vo svoite pismeni poraki da im se obra}a isklu~ivo na sklavinski jazik, bidej}i tie zemji vo svetot komuniciraat isklu~ivo na sklavinski ja-zik i so Kiri~lno pismo...So ogled na kultot kon svojot jazik i svoeto pismo, vo tie zemji ne se dràt lu|e koi znaat da pi{uvaat na latinski jazik...!″ (Dràven arhiv na Dubrovnik: Lettera e Comemoriali, 99, lev. 1430/35, 208). So sklavinski na Kiril Solunski, i so Kirili~ni=Koptski=Hieoroglifski slova. 526Grcite, Albancite i Vlasite bile odrodeni Belci=tn.Sloveni, samo od 1767 godina, i toa so dvora-snite jazici koine pa so katarevusa, a i latinski so romanski, duri 19 vek so mongolskite na Arnauti-te. Sledi katarevusa od 1868 godina da bide samo dvorasen, a albanskiot i vla{kiot trorasni jazici. Albanskata latinica bila makedonska od Halkidiki. Taa bila vnesena vo Bitola, Makedonija, vo 1908 godina, ne od Albanci, tuku Vlasi. Isto taka, i vla{kata azbuka bila vo R.Makedonija. Tokmu samo vo R.Makedonija se priznati Vlasite.Pak, ovie kako za blagodanost se protiv nea, a samo za nivna Grcija.

143

1. Ne postoi zvani~na statistika rabotena po popis,tuku samo onaa na osnova′nufus′, se presmetuva i broi samo ma{kite doma{ni; muslimanite toa go pravat zatoa da bi se vpi-{ale vo vojnici, a inovernicite so toa da bi dospeale na lista na poreskite obvrznici, oti kako se isklu~eni od sluèwe vojna obvrska, imaat obvrska da pla}aat porez po ′glava′, od koi se oslobodeni samo onie koi se bez ikakov imot. Da bi se izbeglo pla}awe na ovoj porez, ~esto se navodi mo{ne mal broj deca vo doma}instvoto, i toa vo onie oblasti, koi se te{ko pristapni ili kaj onie koi nemaat stalno mesto na boravok, duri ne se preza ni od toa da se podmitat popisuva~ite. Na ovoj na~in ~esto se slu~uva da na ravni~arskite predeli brojot na ma{ki glavi mora da se mnoì so multiplikatorot 2,5 da bi se dobil vistinskiot broj na populacijata, a vo planinskite predeli ovoj multiplikator iznesuva najmalku 3.0.

2. Upravo kaj Aromunite postoi realna opasnost edno te isto naselenie da se broi dvapati: edna{ vo letnoto stani{te, a drugiot pat vo zimskoto. Bi bilo pogre{no ako bi se sakalo da se popi{i aromunskoto naselenie na Caricena, Verija, Trikala i dr, oti toa e isto ona naselenie koe go nastanuva i Smolika, Neagu{ i Aspropotamos.

Vakva statistika treba da se raboti vo leto, koga lu|eto zaedno go proveduvaat naj-golemiot del na vremeto, dodeka negoviot broj na zima moè mo{ne te{ko da se utvrdi, oti se ra{trkani po brojni sela koi se mo{ne nepristapni.

3. Ne moàt da se popi{at ni onie Aromuni koi gi sretnuvame na frekventnite so-obra}ajnite ste~i{ta i koi rabotat kako trgovci, zanaet~ii i anxii, oti nivnite semejstva ìveat vo Kru{evo, Klisura, Neveska, vo selata na Zagora, itn. vo koi se obvateni i ku}ni-te stare{ini.

4. Okolnosta, da patuva~ki kako pastiri, keraxii, torbari, filigranski rabotnici, se na {irok prostor, doprinesuva na toa nivniot broj moè da izgleda mnogu pogolem otko-lku {to este.

Ama, se javuvaat i sprotivni slu~aevi, naime Aromunite mo{ne lesno moàt da se predvidat. Ova e zatoa, {to golemoto mnozinstvo na Aromunite ne saka da se izjasnat kako ′Aromuni′, tuku, sakaat da gi tretiraat kako Grci. (Pa tie bile Grci i Romajci, R.I.)

Prema toa, ako nekoj patepisec dovolno ne bi obratil vnimanie na niv, ili ako do-volno dobro ne bi vospostavil kontakt so niv na nivniot maj~in jazik, zna~i: ako se toa ne bi bil svesen, toga{ vo Trakija ne bi videl naizgled gr~koto naselenie vsu{nost e aromun-sko naselenie, kako toa da ′~isti Heleni′ vo Teba ili Seres ili vo samiot Solun vsu{nost prestavuvale vistinskite Aromuni.527

Kolku Aromuni potpolno e helenizirano moè samo pribli`no da se utvrdi. Mene, me|utoa, mi stalo do toa da ja utvrdam sega{nata sostojba, te. da go utvrdam brojot na onie koi go zadràle i za~uvale svojot maj~in jazik.Toa e lesno da se napravi vo ~isto aromunski sela ili pak vo onie vo koi ìveat pogolem broj na kompaktno aromunsko naselenie pokraj drugite, a te{ko vo onie kade ìvee izme{ano, kade mladata generacija govori so drugi, a samo starite so svojot maj~in- aromunski jazik. (Samo starite koi u~ele romanski, R.I.)

Od ovie razlozi, ne samo da sum ja koristel postoe~kata sostojba, tuku se trudev da go koristam i ona pribli`no utvrdeno od pred 100 godini. (Samo tolku so romanskiot, R.I.)

Moite podatoci se zasnivaat na moi pogledi, proceni i statistiki, so obyir li~no posetiv najgolem broj mesta ili barem gi vidov vo pominuvaweto. Tamo kade ne bilo slu~aj, go odbeleàv mestoto so yvezdi~ka iznad nazivot. I vo ovie mesta gi broev nastanenite ku-}i, slu{av od lu|eto broj na semejstva i gi dobiv i od koxoba{ijata, koj go ima sekoj del na naselba, kako i podatokot za broj ′glavi za oporezuvawe′, ili pak gi beleèv goleminata, br-atstvata koi mi gi soop{tuva{e êlnikot (stare{inata na bratstvata). Vo mnogu semejstva stanuva samo po edno semejstvo, te- da bi ja utvrdil nivnata golemina gi mnoèv so 5, dodeka bilo slu~aevi, kako vo mesto Gramost ili vo nekoi oddale~eni sela ju`no od Smolika, kade sretnav pove}e semejstva koi zedno ìveat vo edno doma}instvo- zadruga. Site ovie razli-

527 Bidej}i poimot Heleni ne bil poznat vo Elada, nego Drojzen go vnesol. Toj popoleka bil nametnat. Vajgand potvrdi, nemalo Heleni. A Eladcite govorele samo pelazgiski=varvarski=tn.slovenski, kako {to bilo i vo Makedonija, makedonska Trakija itn., kade po 1767 godina imalo samo Grci. Takvi bile voglavno Vlasite. Vo del na Trakija, Makedonija itn. pred 1767 godina ne bil slu`ben helenskiot ja-zik, koine, koj bil tn.vizantiski, tuku samo tn.starslovenski, slu`beniot skoro na celiot Balkan itn.

144

~ni odnosi, naravno, na{le svoj izraz i vo presmetkite kako bi se pruìlo {to e mo`no po-to~en broj, taka da navistina smeam da tvrdam deka ovoj broj, do koga dojdov, e mo{ne blizu do vistinskiot. Za onie aromunski sela na planinata Neagu{, koi li~no ne gi posetiv, e naveden podatokot za ma{kite glavi na doma}instvata, kako zvani~no poznat broj a za osta-natite- brojot na du{ite, kako {to, voostanatoto, se ispostavilo poradi razli~nite fakto-ri; kon toa da se pridade i brojot na ku}i, vokolku toj broj mo{ne se razlikuva od pretho-dnite podatoci.

4. StatistikaStatistikaStatistikaStatistika Od pobr|ata na Smolika, na sever, se prostira centralnoto podra~je prema jug, koe

ponatamu odi preku planinata Vasilica do vozvi{enieto Mecova, a ottamu na gr~ka strana do Salamovrisa i Asporopotamos.

Napomena: Nazivite koi stojat vo zagrada e aromunski oblik, vo kolku posebno os-tapuva od poznatiot naziv. (Tokmu zatoa vla{kiot e i ostapni~ki tn.slovenski jazik, R.I.)

1) Na obronci na planinata Smolika leàt: Broj du{i -*Furka na sever, 80 ku}i 500 - Samarina na severoistok 3.000 - Breaza na ju`nata padina 480 - Armatovon (Armata), ~as od prethodnoto 180 - PÎadz (Padzqi), 1/2 ~as od prethodnoto 800 - Paqoseli, 1/2 ~as od prethodnoto 800 2) Na vozvi{inata od Smolika prema jugozapad, preku Vasilica, Kulea, Ou, Mavro-

vuni do vozvi{enieto Metsovo: - So{ksi na isto~nata padina na Vasilica (po Pouquillu 250 semejstva 800 - Avdela (Avela) na isto~nata padina na planinata Kuleo, 21/2 ~as ju`no

od prethodnoto, 200 ku}i, 300 semejstva 1.500 - Perivoli (Pirvoli), 400 semejstva (Pukvevil 305 semejstva) 1 ~as od pretho

dnoto 2.000 - *Krawa (Turia) 4 ~asa jugoisto~no od prethodnoto 1.500 - *Labanica vo blizina na prethodnoto mesto 40 ku}i 200 - *Miqa (Ameru) 750 - *Boltinon (Paltin) 11/2 ~as isto~no od Krawa na severna padina Mavrovuni 100 - *Bozovan, 11/2 ~as isto~no od Miqa na severnata padina na pl. Zagora 150 3) Zagora vo dolinata Vovusa, Ra{inita i Zagoritikosa koja se vliva vo Arta. a) Severna zagora: - Vovusa (Bajasa) na rekata Vojisa, 21/2 ~as jugozapadno od Perivola 700 - Laista (Laka) 31/2 ~as od prethodnoto 450 ku}i 2.250 - Dobrinovo, 11/4 ~as zapadno od prethodnoto 175 ku}i 875 - Le{nica, 1 ~as severozapadno od prethodnoto, 230 ku}i 1.150 - Poqohori, 2 ~asa isto~no od prethodnoto, 100 ku}o 500 b) Ju`na Zagora (odvoena so visija od severnite). Ovaa oblast Grcite ja

nazivaat u{te: ′Paqovla{ka′ - êrne{i 41/2 ~asa ju`no od Laista 120 ku}o, 600 - Makrini nasproti prethodnoto na zapad 60 ku}i, 300 - Famburari (Floro) 1 ~as ju`no od Gerne{ija 100 ku}i, 500 - Grebenita (Grebenic) 2 ~asa ju`no od prethodnoto 200 ku}i, 1.000 - Tarstenik, Darstenik 1 ~as isto~no od prethodnoto, 800 ? - Dragari, *Doqani, *Leoskovic koj leì vo ista dolina se helenizira-

ni osven okolu 500. Od jazolot Mecova i planinata se prostira planinskiot lanec preku Pelister do

pl. ûmerka koja ja pravi vodolnicata izme|u Arta i Asprokotamosa. Drugiot lanec se prostira preku pl. Dokimi, Baba, Naraido do pl. Budizikaki (izu-

zev paralenite lanci koi nastanuvaat poradi dolinata koja probila mnogu popre~ni reki) ja pravi vododelnicata izme|u Asprokotamos i Salamvrija.

(Pa samo tn.slovenski poimi, samo na Belci, R.I.)

145

Tretiot lanec koj preminuva vo brdovit teren Hasija se prostira vo pravec Istok i pravi vodedelnica izme|u Salamvrija i Bistrica. Gorniot tek narekata Arta, Asprosa i Salamvrija i nejzinite pritoki ja pravat vistinskata oblast koja ja naseluvaat Aromuni. Da bi imenuvanite sela polesno pratele, }e gi navedam po tekot na rekata i nivnata oblast.

4) Re~en tek na Arta (bez Ju`na Zagora) - Mecova (Min~u) na Mecovitik, 3.500 - Aniqon (Kjara) nasproti prethodnoto, 400 - Vutunosi 2 ~asa jugozapadno od Mecova na strmnoto vozvi{enie, 150 - Paqohori na ju`nite obronci na Spanosa 6 ~asa jugoisto~no od Jawina, 400 - Siraku (Saraku) vo bo~nata dolina Arta 500 ku}i, 3.000 - Kalarits528 (Kalarqi) 1/2 ~as od prethodnoto po gr~koto tlo, 1.500 5) Re~na dolina na Aspropotamosa. Site sela i pripa|aat na Grcija. Vo glavnata dolina leàt: - Halika na izvori{te na ovaa reka (Pukvevil: 300 semejstva; Mar-

garit: 200 semejstva), 1.000 - Lepenica, 11/2 ~as ju`no od prethodnoto (Pukvevil: 100 semejstva), 300 - Katuri, 2 ~asa jugoisto~no od prethodnoto, 300 - Vili~ani 2 ~asa jugoisto~no od prethodnoto, 250 Vo edna bo~na dolina, 2 ~asa isto~no od prethodnite, leàt dve sela: - Krawa (Kornu) 2.500 - Doqani (Dolen) 150 Vo dolniot del na glavnata dolina529 ~as leàt: - *Miqa, 21/2 ~asa ju`no od Katura ako se drìte zapadno od bregot na rekata, 250 - *Dragovista (Drausta) 1 ~as ju`no od prethonoto, 300 - *Xurxa, 3 ~asa ju`no od Kotura vo glavnata dolina, 500 - *Gardika, (Gardista), 11/2 ~as ju`no od prethodnoto, 1.500 - *Mu~ara 1/2 ~as ju`no od prethodnoto (selo skoro e helenizirano), 250 Vo bo~nite dolini, od koi se slivaat vodite od planinata Nereida

od jugozapad, leàt: - *Petuli (Petruli) na najgolemata nadmorska visina, 500

- *Veterniko, 1 ~as jugozapadno od prethodnoto, 350 - *Pira 1 ~as severozapadno od prethodnoto na severnata strana na rekata. 250 - *Kamja 11/2 ~as zapadno od prethodnoto, 200 - *Tifoseli (Prgiqi) leì 1/2 ~as ju`no od Kamja, na ju`na strana na rekata,

so direkten pat od Veternika- 3 ~asa, 150 - *Ndesi (Nde{qi) leì vo edna bo~na dolina 21/2 ~asa od Gardika prema

severoistok (Pukvevil: 80 semejstva), 250 b) Vo re~nata oblast Salambriasa i toa vo glavnata dolina: - *Malakasi (Malaka{) na isto~nata strana na planinata Cigos, 31/2 ~asa od

Mecova. (Pukvevil: 500 semejstva), 1.000 - *Brujik ili Burjik 1 ~as jugoisto~no od predhodnoto, 150 - *Qabavon 1 ~as ju`no od Malakasija, 100 - *Koqi, 3/4 ~as isto~no od Brujika, 150 - *Glidzadhes 2 ~asa isto~no od predhodnoto, 350 - *Gudovazi 1 ~as jugoisto~no od Kakqija, 350 Vo prvata, pogolema bo~na dolina, desno, leàt: - Vendista (Nevaden) 31/4 ~asa od anot Kastawa na bregot na rekata, 800 - Kastawa (Kusteana) 1/2 ~as zapadno od predhodnoto, 1.250 Vo slednata, pogolema bo~na dolina, desno, leàt:

528 ″Kalaorites pred krajot na prethodniot vek imal okolu 1.200 ku}i. Pukvevil naveduva samo 180 se-mejstva. Mesto Macuki koe leì vo ovaa dolina go naveduva kako aromunsko, {to go pravi i Apostol Margarit, mada toa ima samo gr~ko naselenie. Isto taka, ne moèle da re~at dali ova mesto porano imalo aromunska populacija″.Vlasite kako odrodeni tn.Sloveni stanale Grci.Pa toa se pravi i denes. 529 ″Ne moèv da gi posetam ovie sela paradi prerano nastapenoto godi{no doba, ama ipak vo Trikala se sretnav so lu|eto od ovie sela, na koi im zablagodaruvam za podatocite za polo`bata i goleminata″.

146

- *Koteana na isto~niot obronok na planinata Nereida 2 ~asa od Perigulija, 350

- *Perwako (Parleango) Gorni i Dolni so vkupno, 500 - *Klinovo, 1 ~as severozapadno od predhodnoto, 1.000 - *Aivan vo bo~nata dolina 1 ~as zapadno od predhodnoto, 400 - *Sklineasa vo edna bo~na dolina, 2 ~asa prema jugoistok od Vendista, 500 - *Luè{ta vo blizina na predhodnoto, 250 Vo glavnata dolina na visovite levo na bregot na Salamoriasa: - *Kucufleni Kucuflean najoddale~en prema Sever, 750 (Mokosi nekoga{ bile aromunsko selo, koe sega e vo potponost napu{teno:

Pukvevil naveduva 300 semejstva). - *Dzeneradhes Xeneraxqi, 1/2 ~as od predhodnoto, 200 - *Struxa (isto i Strudza) 1 ~as od predhodnoto, 175 - ôran, 1 ~as od predhodnoto, 150 - Kerasja (êre{) 3/4 ~as od predhodnoto. Polovina selo e helenizirano, 100 II. Aromuni vo Makedonija i Severoistok na Centarot530 Ako se napu{ti odnosnoto podra~je na Aromunite Smolika vo pravec severoistok,

toga{ najprvo se dospeva vo gr~koto govorno podra~je a potoa vo slovenskoto govorno po-dra~je vo blizina na ezeroto Kastorija. Vo dvete podra~ja se najduva ~isto aromunski zaed-nici, bez obyir dali se potpolno izolovani ili se vo pomali grupi edna od druga. Osven toa, vo gotovo site pogolemi mesta i gradovi postojat pomali ili pogolemi kolonii na Aromu-ni. Najpred gi posmatrav zaednicite vo Zapadna Makedonija, a toga{ i vo Isto~na Makedo-nija i toa a) ~isto aromunski zaednici i b) zaednici so izme{ano naselenie. A) Aromunski zaednici na Zapadna Makedonija do Vardara a) ~isto aromunski zaednici

1) Na visovite izme|u ezeroto Ostrovo i Kastorija: - *Blace (polovina naselenie ve}e skoro e helenizirano), 800 - *Sisani ([ainqi) vidi str. 129, 100 ? - *Pipili{te treba da e vo blizina, 100 ? - Vlahoklisura (ja posetiv na svoeto prvo patuvawe), porano 8.000 5.000 - Neveska (Neveasta) 4 ~asa severno od prethodnoto, 2.000 - Pisoderi, jugozapadno pd Florina na planinata Nere~ka, 600 2) Na severno i zapadnite obronci na planinata Pelister vo

blizina na Bitola leàt 4 sela: - Niòpole (Bart pi{i Xinxopulo), 2.000 - Parnovo, 3.000 - Magarevo*), 3.000 - Malovi{ta, 2.000 - Gope{, 21/2 ~asa severno od Malovi{ta, 2.700 3) Grupa na sela na planinata Neagu{, zapadno od Verija: - Kserolivada na planinata Doksa (150 nufusa), 450 - Doqani (82 nufusa), 250 - *Sela 400 semejstva, 200 semejstva Far{erioti, 3.000 - *Volada (41 nufusa), 120 - *Maru{a(121 nufusa), 400 - *Kastawa (64 nufusa), 200 - *Carkovean (41 nufusa), 120 4) Sela koi leàt poedine~no: - *Papadi letno selo, severozapadno od Ostrovsko ezero na planinata

Gorni~evo vo ponovo vreme so 160 podignati ku}i na Far{erioite, 800 - *Livada letno selo, na planinata Pajik usred podra~jeto

530 Vo sodrìnata se vneseni: I Grupa, centar; II Grupa, Makedonija; III Grupa, Albanija; IV Grupa, Epir; V Grupa, Stara Grcija; VI Grupa,Tesalija;Pregled.Ovde redosledot pod 4. Statistika prodolùva so II. Vo Pregled na str.245 stoi: I Centar (del na tursko, del na gr~ko tlo).Zna~i, redakcijata go otfrlila. Me|utoa, delimi~no se sovpa}a so II Zaednica na severoistokot na Centarot vo Makedonija, na str.237.

147

naseleno so Megleniti, 2.000 - Dve kolibi na planinata izme|u Ohrid i Prespansko ezero

delimi~no nastaneto so Far{erioti, 500 - Tarstenik sosema blizu na Kru{evo, 180 b) Zaednica so izme{ano naselenie - Grebena 20 ku}i (zima 200 semejstva), 100 - Hrupi{ta (zima se zgolemuva naselenieto od seloto Gramosti), 1.000 - *[atista porano ~isto aromunska naselba, sega gotovo potpplno

helenizirano; Gop~evi} naveduva 600 aromunski semejstva, 3.000 ? - Kastorija, 100 -*Ko`ani, 300 ? - Negovan, severno od Neveska (ostanati se Albanci), 100 - Belkamen*) severozapadno od Neveska, 100 - Florina, 100 - Bitola, mo`da duri i 10.000,(a spored drugi, 8.000 Albanci, R.I.) 8.000 - Kru{evo 800 Albanci 4.000 Bugari, 7.000 - Prilep, 500 - Prizdrend, 500 - Veles, 250 - Resen zapadno od Bitola, 800 - Jankovac 180 bugarski ku}i 40 aromunski ku}i severno od Resen, 200 - Ohrid, 700 - Struga, 100 - Veria (zima znatno pove}e), 250 - *Niausta, 100 - Vodena, 80 B) Aromunski zaednici na Isto~na Makedonija a) ~isto aromunski zaednici - Ramna, severno od ezroto Butkovo, 325 - *Baba-Ama letno selo severno od Seres, 200 - *Buxova i *Lopova severno od Melnik na planinata Alburan,

300 kolibi, 1.500 b) Zaednica so izme{ano naselenie - Solun (gradski ~evtrt: Sv. Nikola Sv. Atanas Sv. Todor imaat

pret`no aromunsko naselenie koe e vo tranzicija go napu{at svojot maj~in jazik vo korist na gr~kiot), 2.500 ?

- Seres, 2.500 - Xumaja (3.000 Bugari 250 Turci 750 muslimanski Cigani), 1.000 - Demir-Hisar, 500 - *Nigita, 500 - *Alistrata, 400 - *Hurvi{te Petelino, 80 - *Ki{lar vo blizina na predhodnoto, 20 - Gorni Poroj (450 bugarski 100 turski semejstva), 800 III Aromuni na Albanija na severozapadniot centar a) ^isto aromunski zaednici 1) Ovaa grupa e na planinata Gramos. Furka e najseverno aromunsko mesto na Cen-

tarot, a toga{ se nadovrzuvaat selata od Gramos, koi vo najgolem del se naseleni so Aro-muni

- *Dencikon (Densku), na jugozapadnata planina, 400 - *Pilagades, na jug na planinata, 250 - Gramosti, na isto~nite padini, 300 Nekoga{ golemite mesta Nikolica, Linotopi, Fu{a i Varteni, se na severnite i

isto~nite padini na planinata, se razoreni i napu{teni od strana na Aromunite. Nekolku albanski sto~arski semejstva se naselile vamu.

148

2) Grupa na planinata Morava, severoisto~no od Kor~a. Naselenieto se samo ~obani i keraxii i pripa|aat na plemeto Far{erioti.

- Pqasa, 1/2 ~as iznad albanskoto selo Pqasa, vo blizina na patot, 540 - Stropan, 1 ~as jugoisto~no od prethodnoto (vo dolinata e albanskoto

istoimeno selo), 240 - Morava, 1/2 ~as ju`no od Pqasa, 180 3) Grupa na planinata Kamna, koja e vodelnica izme|u [kunt i Devol. - Langa (Lunga), vo izvori{teto [kulte na severnite obronci na planinata, 450 - Ni~a, 3 ~asovi ju`no od predhodnoto, na ju`nite obronci na planinata, 150 - Grabovo, 3 ~asa jugoisto~no od Lunga, 400 4) Sela vo podra~jeto Musakija, edna ravnica koja se prostira od Berat do Jadran i

niz koja protekuva rekata Semani. [est od tamo{nite sela imaat izme{ano naselenie. Re-dosledot na ovie sela e takov, kako gi posetuvav:

Ju`no od Semenija: - Du{nik (izme{ano), 10 ku}i - Kilbizire, 15 ku}i - Konisbalta, 20 ku}i - [kjepur, 20 ku}i - Pobrat (kaj turskiot Pobrata), 15 ku}i - Kalfan, 10 ku}i - Fjeri ili Fearika, 180 ku}i - Radostina (izme{ano), 13 ku}i - Krigjata, 15 ku}i - Poqani, 15 ku}i - Sopi, 12 ku}i Kolkodasi so 7 sela, od koi: - Lebani, 6 km ju`no od Apolonija, 20 ku}i - Skrofotina, 10 km ju`no od prethodnoto, 20 ku}i - Cerkovina, 2 km ju`no od predhodnoto, 40 ku}i - Gori~an, 20 ku}i - Kutali, 10 ku}i Selata Levani, Skrofo{ina i Cerkovina pripa|aat na okrugot Avlona, kade duri i

vo selata Sverne{i, Mefoli, Armenia i Skapari treba da bidat aromunski semejstva, ama verojatno samo zima. (Armenija ja osnovale Brigite. Mestoto Armenia bilo brigisko, R.I.)

Severno od rekata Semeni le`at: - Kolonija, 40 ku}i - ^iplak kaj Ardenica, 3 ku}i - Libofca (izme{ano), 20 ku}i - Imi{ta (izme{ano), 20 ku}i - Driza (izme{ano), 5 ku}i - Kosovo, 40 ku}i - Uragurta, 10 ku}i - Suqani, 15 ku}i - Vadisa (izme{ano), 10 ku}i - [tulas, 10 ku}i - Levan- [aban, 30 ku}i - Levan- Samar, 30 ku}i - Frakula, 20 ku}i - Duvijak, 40 ku}i - Kruate, 20 ku}i - Garmani, 20 ku}i - Miza, 30 ku}i - Kurekukje, 20 ku}i - Baburi, 20 ku}i - Kjatra, 20 ku}i

149

- Gradi{te, 40 ku}i. Osven ovie 38 mesta, postojat u{te izvesen broj raseani ku}i, taka nivniot broj mo-

è da se proceni na 1.000 so 7.000 ìteli, ~ij broj zima porasne mo`da i na 10.000. 5) Izolivani leàt zadnicite: - [ipiska vo blizina na Moskopole, 210 - Gorwa Belica (Beala Binsus) severno od Ohridsko ezero, 150 ku}i, 750 - Dolna Belica (Beala dingjos), 100 ku}i, me|u niv se nekoi albanski, 450 b) Zaednici so izme{ano naselenie 1) Zapadno od Gramos se prostira albanski predelo zvan ′kolonija′ a zapadno od nea e

predelot zvan ′Dangli′ so planinata Radoni. Tamo{nite sela, pred mnogu vreme, isklu~ivo bile aromunski, a posebno gi nastanuvale ar. Far{erioti, vo koi sekoga{ odnovo se zavle-kuvale i doseluvale Albanci. Najgolemo od selata e seloto Fra{eri po koe ova pleme i go dobilo imeto. Informacijata za tamo{nite Aromuni ja dobiv od êlnikot Bulama~e od Kor~a. (Ma~e ni{to nezna~i na albanski i vla{ki, prevrteni tn.slovenski jazici, R.I.)

Albanskiot kavas na germanskiot kozul gi potpopnil ovie informacii, oti vodi poteklo od tie krai{ta.

- *Fra{eri, 120 - *@arkani, 50 - *Mi~an, 30 - *Zavaqan, 75 I vo mestata Kostreci i Kurtesi treba da ima nekolku semejstva koi se naseleni,

taka moè da se smeta na 300 du{i. 2) Moskopole, 120 aromunski ku}i i 100 albanski ku}i, 720 - Kor~a, 600 - *Bikli{t, Bi(g)li{ta, 120 - Elbasan, 500 - Tirana (Fon Han, ′Albanska studija′, str. 86, naveduva blizu 100 ku}i), 100 ? - *Kavaja (Fon Han; str. 133: ′Vo dolinata Kavaja ima najmalku 10 vla{ki sela′), 80 ? - Duraco, 50 ? - Avlona (Valona), 60 ? - Berat so 5 ~etvrti, me|u koi i aromunski ku}i: Gorica (150),Mangalemi (122), Ci-

tate (15). Poroi (30), Vakufi (270), vkupno 3.000 Prema fon Han, Skadar ima aromunski ku}i, koi mo{ne verojatno ve}e se albani-

zirani, kako i pogolem, broj vo Tirana i Kavaja. IV Aromuni na Epir na Zapad na centarot Osven selata koi pripa|aat na Centarot, ne postojat drugi aromunski sela vo Epir.

Zimata mnogu aromunski pastiri go nastanuvaat prostorot izme|u Arta i Preveza, ama le-toto tie obitavaat vo Siraku, Mecova i okolnite sela vo koi ve}e se popi{ani. Eden nivni mal broj nomadski sto~ari se naokolu po planinata Suli ili uz bregot Arta na pl. ûmer-nu. Prema podatocite koi gi dobiv od pastirite od Siraku gi nema pove}e od 200 semejstva, {to zna~i okolu 1000 du{i. Vo Janina ìveat okolu 50 semejstva, vo Preveza 30 semejstva, vo Arta 30 semejstva. Ama zimata nivniot broj vo poslednite dve navedeni mesta e daleku po-ve}e.Aromunite na Krf potpolno se helenizirani.Vkupno ne moè da se smeta od 2.000 du{i

V Aromuni na Akarnanija, Etolija, Beotija, itn. na Jug na Centarot a) Zaednici so izme{ano naselenie Nomadskite Aromuni, koi ovde{nite Grci gi nazivaat ′Pistiki′, od ova podra~je

brojat pribli`no 600 pripadnici. Vo seloto Vrahovo ima okolu 15 semejstva, vo Misalunga 20 semejstva, vo Patras 20 semejstva, vo Teba 50 semejstva, vo Lamija531 i Kalivi2 al Goga ì-veat 30 semejstva, {to se sveduva vkupniot broj na 2.000. Verojatno deka vo Karpenision ima Aromuno, ama ne sum moèl da dojdam do precizni podatoci. Brojot na Aromuni, koi ìveat ra{trkani po Stara Grcija, se dviì okolu 4.000 du{i.Bidej}i moèv da go utvrdam nivniot broj na 2.000 zadovoluvaj}i se so ovaa brojka, so toa {to pred se izloèni na brz proces na helenizacija (str. 277).

531 ″Ve}e objaveno vo ′Globus′, tom XIII, br. 6″. Avtorot go kaùva brojot, koj go broel, a veli okolu ?!

150

b) îsti aromunski sela Ovaa grupa vo Mawana, na dolniot Sprapotamos i Surovelij na ru{evinite na Str-

atos broi 450, a ostanatite mesta kako {to sledi: - Ohtu, 350 - Kacaros, 450 - Ku~obina, 750 - *Bu{a, 250 - *Nu{as, 150 - *Gakja Pipa, 225 VI Aromuni na Tesalija na Istok na Centarot 1) Zaednici na gr~ko tlo a) îsto aromunski zaednici - Bah~e, 20 min. severoisto~no od Volos, 250 - [esku, 1/2 ~as zapadno od Volos, nastanet so Ka~auni, 200 - Toiva{ (so 50 semejstva zima), 3 ~asa severoisto~no od Larisa, 50 - Suflari, 1/2 ~as od prethodnoto, 150 b) Zaednici so izme{ano naselenie: - Volos (zima zna~ajno so pogolem broj na Aromuni), 60 - Alimerija (La Vlahlu), 1 ~as isto~no od Volos, 300 - Velestino (3/4 naselenie zimata se Aromuni). Leto samo 60 semejstva, 300 - Abdular, vo blizina na Velestina, 60 - Almiro ili Kircini zima e polno Aromuni, 100 - Ba{lar, severno od Larisa, zimi e nastaneto so Aromuni od Smiksija, 60 - Karaxolo, 2 ~asa zapadno od Ba{lara, 40 - Larisa (zima e edna ~etvrtina od dvete strani na rekata potpolno nastaneta so Ar-

omuni) a inaku, 100 - Trikala (Tarkalo) (zimata dodatni 6.000), a inaku 6.000 - Fanar, 100 - Kardica (zimata e zastapeno so mnogu Aromuni), 300 - Domoko, 100 - *Tarnovo (mnogi ìteli e so aromunsko poteklo), 400 ? 2) Zaednici na tursko tlo a) îsto aromunski zaednici. Grupa na Vlaha od Olimp: - Vlaholivadon (porano 8.000 ìteli, sega zima 2.000), a leto, 3.000 - Kokinoplo (Bart: ′Patuvawe niz evropski del na Turcija′ naveduva 500 ku}i), 1.200 - Fteri (Bart ibid, str. 204, go spomnuva mesto Brondes so vla{ki Grci, za ni{to

nemoèv da soznam), 300 b) Zadnici so izme{ano naselenie: - Katerija (ovde poteklo naj~esto od Livadona), 1.500 - Servija532 (ovde poteklo naj~esto od Livadon), 400 - Elasona (ovde poteklo naj~esto od Livadon), 80 - Caricena (zima 500 ku}i gi nastanuvaat Vlasite od Pind), 300 - Vlahojan (zima nastanet so Vlasi od Samarija), a leto, 80 ? Pregled: I Centar (del na tursko, del na gr~ko tlo), broi, 48.120 ìteli. II Zaedenici na severoistok na Centarot vo Makedonija, broi, 62.405 ìteli III Zaednici severozapadno na Centarot vo Albanija, broi, 16.850 ìteli IV Na zapad na Centarot, raseani po Epir, 2.000 ìteli V Jug na Centarot vo Grcija, 4.625 godina

532 Servija od serv=srv=srp za ètvari, na ravnici. Sledi Srbi da imalo od Baltikot sé do Sirija i Egipet; Bulgar=Bugar=b ugar. Spored Maks Fasmer, ridovite go nosat imeto Blgar: vo Tesalija...Krit ...So ugarewe se bavat selani. Vo Mala Azija Ugar-it. Sledi poimot Bugar da osna~uva selanec, a sekoj narod e selski:narod=selani;Arban=ar(or=oran-ica) ban (upravitel,banija=zemja) za zemjodelec; Ela-da vnesen vo 6 vek p.n. e.,{to vaì i za Heleni,a i so Trakija, od Pizistrat; Iliri gi vnesuva Herodot.

151

VI Istok na Centarot vo gr~ka i turska Tesalija, 15.430 ìteli Vkupno: 149.520 ìteli îsti aromunski zadnici: vo I grupa 68, so 48.210 ìteli vo II grupa 28, so 30.825 ìteli vo III grupa 44, so 11.320 ìteli ja nema IV grupa vo knigata vo V grupa 7, so 2.625 ìteli vo VI grupa 7, so 5.150 ìteli 154 mesta so 98.130 ìteli Izme{ani aromunski zaednici grupata I ja nema vo knigata vo II grupa 30 (Bugari i Grci), so 31.580 ìteli vo III grupa 18 (Albanci), so 5.530 ìteli vo IV grupa 3 (Grci), so 2.000 ìteli vo V grupa 7 (Grci), so 2.000 ìteli vo VI grupa 18 (Grci), so 10.280 ìteli Vkupno: 76 zednici so 51.390 ìteli.533 Prema toa, i na tursko i na gr~ko tlo postojat 154 ~isto aromunski sela, od koi li-

~no ne sum videl samo 49 i toa onie koi se najduvaat okolu rekata Asprapotamos, ama ipak gi zapoznav nivnite ìteli vo svoite zimovnici vo Tesalija. Bez izemawe gi posetiv site po-golemi i pozna~ajni mesta.Ne se grièv ni na maki ni na opasnosti kako bi gi pobaral Aro-munite, duri iako se najduvale vo najzafrleni predeli, kako {to se Lunga, Le{nica, Laka i dr. kako ni onie kraevi vo koi nieden patepisec ne boravel. Duri iako ne mi uspealo, uz naj-dobra voqa, da presmetam postoewe na pove}e od 150.000 lu|e, koi u{te se sluàt so svojot maj~in (romanski, R.I.) jazik, ipak moè da se bide siguren deka pogolemite brojki ipak ukaùvaat na preteruvawe. E mo`no da ne sum navedil nekoi podatoci za selata vo okolina na Tirana ili vo dolinata Arsena, bidej}i dobivav protivre~ni podatoci za nivnite ìte-li. Pa ipak, nivniot broj kako i brojot na onie koi gi predvidov, ne e zna~aen, duri iako mi bi se prigovorilo deka ne sum smeel da gi vbrojam i naselenieto na [atista, Seresa, Nigr-ita,Soluna,Teba i drugi mesta, bidej}i pomladite generacii ne umeat da govorat aromunski. 533 So vakov mal broj naselenie ne bilo mo`no da postoi poseben narod Vlasi=Vlahi, ~ii prostori i nivni imiwa so prezimiwa se tn.slovenski, jazik na Belcite, a nivniot jazik e trorasen samo od 1767 godina, {to vaì i za Albancite. Vsu{nost, Grcite, Albancite i Vlasite bile odrodeni Belesti=Pe-lesti, Pelazgi, ~ii avtori govorat, tie imale pelazgisko poteklo so Homerov jazik, sé samo tn.slo-vensko.Iako vakva bila sostojbata tie gi menuvale svoite izvorni topografski imiwa, {to vaì i de-nes. Ovde se prestavuva kako tn.slovenskite imiwa stanuvaat albanski. Olga Lukovi}- Pjanovi} go na-veduva Atanasija Uro{evi}, so deloto ″Toponimi na Kosovo″, od 1975 godina, od Belgrad: Ara e baqes =Oranica Baqina, te. Baqina niva; Ara (ora, R. I.) barakut=Oranica kaj barata, te. niva kaj barata; Ara bo{kut=Oranica Bo{kova, te. Bo{kova niva; Aravi~ni rid=Orahova~ki rit (Aravi~ni rid, R. I.); Ara direkit=Oranica kaj direkot, te.niva kaj stolbot; Ara lagumit=Niva kaj laguma (lagumska niva); Ara markut=Oranica Markova- Markova niva; Are e meqit=Oranica Meqina, te. Meqina ni-va; Arat (orat, R.I.) bo{wakut=Oranica Bo{wakova, te. Bo{wakova niva; Arat te bunari=Oranica, niva kaj bunarot; Arat e bunarit=Bunarska oranica (niva) itn. Bara e \okes=\okina bara; Bara kova-~it=Kova~eva bara; Baltak=Blatnavo zemji{te; Bregu i sitnices=Sitni~ki breg; Bregu i pe{terit= Pe{terin breg; Zenelivada=Zelena livada; Zlatiwa=Slatina; Kalu|ert=Kalu|eri; Kodra gologlaves =Gologlavo brdo=Gologlavo; Ki{a hajdukut=Ku}a hajdukova=Hajdukova crkva; Ki{a Milo{it=Ku}a Milo{eva, te. Milo{eva crkva; Kula ~ardakut=Kula ~ardakova; Livadat e |ukovices=Bukova~ka li-vada; Livadat bunarit=Bunarska livada; Livadat Osmanagis=Osmanagina livada; Livadi}ja;Ogwilu; Ogoreqak; Ostri dej=O{tri del; Ostri kamen; Pojatat=Pojata; Preoni jezerit=Potok jezerski; Pro-ni Joves, Davidit, Kules=Potok Jovanov, potok Davidov, potok Kulin; Proni varnices=Varni~ki po-tok; Rasa=Rasa; Rapu{tina=Repu{tina; Reza beànijes=Beànijski zgar (Zgari{te); Roga e àrit= @arska ledina; Sekiwa~a=Sekirwa~a; Slivovica, strinc, topila, trlobu}=[livovica, strnac, topo-la, trlobu~je; Tre{evina=Kr~evina; ]ire~=Kre~; ]urkin rid=]urkin rit; Uzbeg=deformacija od zb-eg; Fu{a e muqes=Muqino pole; Hija klisures=Klisurski osoj; Carovr=Carov vrh; Cerovc=Cerovac; [avar=[evar (trska); ûka Novakut=Novakova ~uka. (Ora=Ara=Arban=ar ban; ki{a=ka{a=ka{ta= kasta...ka{a=ku{a=ku}a; Ivan=Jovan=Joan=Jan,bez makedonsko v, R.I.)Samo prevrten tn.slovenski jaz.

152

Ama ova go napraviv zatoa kako toa bi bil praveden korektiven faktor za onie de-lovi na ovaa populacija, koja ne sum ja vbroil. Na ovaa brojka treba da se dodadat i onie Ar-omunite koi ìveat vo Bugarija i Srbija, pod uslov deka toa ne se onie ar. trgovci i zanaet-~ii, koi imaat svoi semejstva vo Turska. Jiri~ek vo svoeto delo: ′Kneèvina Bugarija′, Vie-na, 1891. god.,str. 115 go navel brojot na Kucovlasite prema zvani~nite popisi na naselenie-to od 1881. godina na 2.300. Bidej}i so ovie ne se obfateni pastirite, koi gi nastanuvaat svoite sela vo Rodopite samo letoto, a se obfateni nekoi turski podanici, toga{ ovoj broj bi bil pribli`no to~en, ama, vo sekoj slu~aj, ne bi se nadminala brojkata od 5.000.534

Letoto vo Srbija ìveat, na Suva pl. kaj Ni{, 134 semejstva so 33.000 ovci i 18.000 kowi i toa prema Mili}evi}ite navodi koj gi citira Jiri~ek(ibid, str. 122).Na ovaa brojka treba da se pridodadat semejstvata od Ni{, Belgrad, Vraewe i drugi mesta, ~ij broj moè slobodno da se navede so max.5.000 du{i, taka da vo dvete ovie kneèvini ìveat okolu 10. 000 Aromuni.(Kneèvinite se vo Osmanovoto Carstvo, so Turci i Pravoslavni=Grci, R.I.)

Bidej}i, prema Jiri~ek, brojot na Dako Ruminite vo Bugarija iznesuva 60.000 a vo Srbija (kako op{to se pretpostavuva) 150-180.000, toga{ se ispostavuva eden ~uden ~initel deka brojot na Dako-Ruminite od Dunav e pogolem od brojot na site Aromuni, naime 240.000 nasproti 160.000, vo koi ne e presmetan brojot na Meglenitite od 14.000, koi se razli~no po-teklo. (Tie imale i mongolsko poteklo vo odnos na drugite Vlasi=Vlahi=Ov~ari, R.I.)

5. Porane{en broj, depopulacija na naselenieto i nejzini uzroci Ako sega{niot broj na Aromuni e taka mal, moè da se postavi pra{aweto, dali toj

otsekoga{ bil takov ? Koga prv pat se pojavile vo istorija kako narod, se navedeni vo Sred-niot vek kako ìteli na zapadna Tesalija i sosednite brda, {to inaku e podra~je, koi tie i denes go dràt.535 Deka, ponovo, go naseluvale samo ova podra~je, nivniot broj nikako ne bi bil pogolem otkolku {to e denes, oti nedostasuvaat egzistencijalni uslovi za takov broj na takov mal prostor. Ama, o~igledno deka nivniot prostor bil daleku pogolem, toj se prosti-ralna severozapad do planinata Gramos. Nivnoto preminuvawe vo pogolemite gradovi na Makedonija 536 ukaùva na nivnata vistinska domovina,bidej}o sum vo sostojba da ja navedam sekoja sekoja prvobitna zaednica od koja se iselile i kako {to go pravev vo sekoe paseteno mesto. (Nivnite prostori od kade tie poteknale bile samo so tn.slovenski poimi, R.I.)

Najgolemi pomeruvawa pa|aat od krajot na minatiot vek i po~etokot na ovoj vek i toa od planinata Gramos vo pravec severoistok. Postari zaednici u{te se samo na severo-isok na centarot, Gope{ i Malovi{te, posebno ova potowe, vo koe ponajverojatno do{lo do me{awe na Aromunite so Meglenitite.537 Site drugi se naseleni so Aromuni koi doa|aat od

534 Germanskata {kola se zafatila so odrodenite Belci=tn.Sloveni (Grci, Albanci i Vlasi) i toa samo od interes, no nikako so Germancite, koi kako narod ne bil poznat. Tie stanale narod so german-ski trorasen jazik, Belci so Crnci i Mongoli, mongolski zborovi se 30%. Vo Germanija prv stranski jazik bil germanskiot. Germancite nego go nau~ile, a i denes go u~at, {to }e trae i vo 21 vek, za tie da stanat Germanci so svoj germanski jazik. Taka pelazgiskite=tn.slovenski Grci od 1767 godina so koi-ne i od 1868 godina katarevusa se narod.Istoto se slu~ilo i so Albancite, dopolnitelno so latinski i romanski jazik,ama i mongolski=arnautski zborovi,{to vaèlo i so Vlasite:Albancite imaat pove}e. 535 Nikoga{ nemalo vla{ki narod so vla{ki jazik.Tie bile samo pastiri=ov~ari=~obani,samo ov~a-ri, nikako sto~ari (govedari i sviwari) i zemjodelci. Bidej}i vo sekoj narod ima ov~ari i sto~ari, ne moè da ima ov~arski i varvarski narod. A ov~arite bile pla~ka{i, razbojnici i pirati i kako takvi stanale bogati. Ova bilo sprotivno na varvari, mirotvorci, na koi im trebalo dràva. Na Grcite dr-àva im napravile Rusite i Venecijancite, na Albancite Rim so Viena, na Romanija Rim so Viena, a na Vlasite nikoj. Tie denes se samo Grci.Sledi tie da se Vlasi samo vo R.Makedonija:se samo za Grcija. 536 Eladcite, Albancite i Vlasite bile razbojni~ki grupi na lu|e od odredeni prostiri, koi ja pri-svojuvaat Makedonija.Tie tvrdat, nie, Makedoncite, sme bile Sloveni (Sklavini) i sme bile dojdenci, pa zatoa samo niv im pripa|ala Makedonija, nikako na Makedoncite. Eladcite do{le vo Makedonija duri vo 1913 godina, Albancite vo nea bile kolonizirani vo 19 i 20 vek, duri vo 21 vek, a Vlasite od Epir gi proteral makedonskiot Epirec Ali Pa{a Janinski. Me|utoa, vla{kiot izrodi ispikani vo MANU i Institutot za nacionalna istorija vo Enciklopedijata na SFR Jugoslavija makedonskata is-torija do 15 vek ja proglasile za gr~ka, a poslednite vekovi bugarska. Sledi vo nea tie bile domoroci. 537 Sé {to bilo vo Bitola i negovite sela, sé bilo samo romansko, ni{to vla{ko. Avtorot priznava, deka Meglenitite bile me{anci me|u Vlasi od Balkanot i mongolski Vlasi od Kavkaz A pak, Kav-kazci bile êrkezite, od êrkezija bliska na ê~enija=Pe~enija, Pe~enci, vsu{nost Arnauti. Denes

153

pravec Albanija. Vo onie mesta vo koi ìtelite pove}e ne znae otkade vodat poteklo, kako {to se Neveska i Pisoderi, jazikot pokazuva deka do{le od Albanija, bidej}i vo nego u{te sekoga{ postojat brojni albanski elementi. prema toa, osven ova edno prvobitno podra~je na rasprostranosta na Aromunite (Trikolo-Macova) mora da se pretpostavi postoewe na u{te edno takvo podra~je a toa e u{te sega{noto albansko govorno podra~je, kade u{te se-koga{ se zadràle tragovi, kako {to e slu~aj so oblasta okolu mestoto Fra{eri, koe neko-ga{ bilo potpolno aromunsko, te. Far{eriotsko, a sega potpolno albanizirano, kako {to toa e slu~aj so Gramos koj so ovoj verojatno stoi vo vrska. Vo sekoj slu~aj, vo tie oblasti bi-lo dosta naseluvawa na Karaguni pome{ani so Far{erioti, oti jazikot od Moskopole ne-dvosmilsleno dokaùva na Far{eriotsko vlijanie. (Albanski=arnautski elementi, R.I.)

Najgolemo mesto na albansko podra~je vo 16. i 17. vek bile [ipiska i Nikolica, toga{ na krajot na 17. vek i po~etokot na 18. vek Moskopole bilo na vrvot, a brojot na ì-telite vo nego bilo najmalku 60.000, po {to ne bil samo centar na kulturata na zapadniot del na poluostrovoto, tuku i gi istaknuval negovite ìteli so svojot standard i bogatstvo na naselenieto.538 Drugi golemi i prespektivni mesta na Gramos, osven poranite spomenati, bile Nikolica, Linotopi, Varteni i Fu{a. Poranite isto taka imale pogolemo zna~ewe i nekoi mesta na planinata Kamna, kako {to se Lunga, Ni~a i Grabovo. Isto toa vaì i za Sa-morinu, Perivoli, Gope` i mnogu drugi mesta. (Tn.slovenski poimi i samo pod Ohrid, R.I.)

U{te porano spomnav deka porano celata Zagora bila Aromunska, toa vaì i za {i-rokoto podra~je Kopa~ari, koe u{te porano od Zagora bilo helenizirano. Na ovaa na{a pr-esmetka sosema se otrgnal onoj broj na trgovci, koi poedine~no se naselile vo nekoi grado-vi na Turcija, Grcija, Egipet, Srbija, Bugarija, Rumunija, Avstro-Ugarija i drugi zemji na Sredozemjeto i koi ja izgubile svojata nacionalnost pripadnost. Vo Viena, Pe{ta, Belgrad i Bukure{t postojat pogolemi aromunski zaednici od koi se poistaknale mnogu zna~ajni li~nosti, a koi la`no se prestavuvaat Grci.Onie koi trajno se naselile na strano tlo, traj-no se izgubile za araomunskiot narod, oti povratni migracii se slu~uvaat sosem poedine-~no, kako {to e toa slu~aj so Aromunite od Bugarija, bidej}i vojnite vlasti sakale da gi vk-lu~at vo sluèwe na voen rok.539

Sklon sum da pretpostavam deka brojot na onie koi se izgubeni za aromunski narod od sredina na prethodnoto stoletie do denes se izme|u 50-80.000 du{i. So ovie ne se zema vo obyir Kopa~arite, bidej}i nivniot broj samo pribli`no moè da se utvrdi, a nivnata hele-nizacija e izvr{ena mnogu porano uz izuzetok na onie mesta, koi na kartata se oboeni so cr-vena boja a ~ie naselenie e helenizirano tek vo prethodniot i ovoj vek. Onie koi vo nare-dnata dekada }e bidat helenizirani i so toa i izgubeni za narod kako celina, se ìtelite na dolinata Aspropotamos i Salamvrijesa, koi ve}e sega napolno se helenizirani. Potoa to se ìtelite na gradovite na Tesalija vo vkupen broj od 25.000, kako i naselenieto na Solun, Nigrita i Seres vo Makedonija koi }e bidat helenizirani, ìtelite na Veles, Ueskiba i Prizren koi }e bidat bugarizirani, kako i ìtelite na Elbasan, Tirana, Berat i dr. koi }e bidat albanizirani (str. 302). (Grcizacija od Carigrad, i bugarizacija od Bugarija, R.I.)

U{te dolgo ìtelite na Bitola i negovata okolina, Kru{evo i posebno selata od Pind }e se odupiraat na gr~kata propaganda koja dodu{e, pravi se, ama u{te sekoga{ ne ja postignuva celta, a od vremeto na nastanokot na nacionalnosto dvièwe se pove}e dobiva. Ako vo narednite 10 godini u{te samo 100.000 Aromuni se sluàt so aromunski jazik kako jazik na op{testvenata sredina, i toa }e bidi mnogu. (Samo romansko, ni{to vla{ko, R.I.)

vo Makedonskoto sobranie, ministri na Vladata i drugi Op{testvenici imaat kavkaski izdolèn ~e-rep, a i tatarski od Crnomorieto zaokruèn ~erep, iako tie bile kolonizirani po Krimskata vojna. 538 Ohrid i Moskopole bile Brigi=Brzjaci,so brigiski=brzja~ki ku}i...,{to se najduvaat vo Pakistan, a vo Pakistan nikade kaj drugite vo nivno sosedstvo...Moskopolci bile Moskoviti, a Moskoviti bile Rusite so tn.slovenski jazik. Ruskata crkva bila Ohridska, a Moskopole bilo samo pod Ohrid do 1767 godina.Imeto Moskopole i drugite mesta vo Albanija bile na tn.slovenski jazik. Vlasi samo od 1767 g. 539 Vlasite poteknale od tn.slovenski prostori. Isto taka, i ìveele na tn.slovenski prostori. Sledi Viena=vien-a, Pe{t=pe{t=pe{-t, Belgrad a ne Beograd...Vlasite po 1767 godin bile samo Grci.Sledi, tie toga{ la`no za Grci ne se prikaùvale, zatoa{to Vlasite vo Albanija i Grcija se samo Grci, a sa-mo vo R.Makedonija kako Vlasi se protiv Makedoncite, a vo polza na Grcite. Tie istovremeno samo za interes se i Romanci.Bukure{t na romanski istoglasno ni{to ne zna~i:Bukure{t=buku re{t,b=v,itn.

154

A sega u{te nekolku saèti zborovi za uzrocite na ovaa depopulacija na aromun-skiot element.

Pred se, svireposti i gramzivost na Ali pa{a i negovite prethonici koi beskone-~no vojuvale so svoite podiveni hordi protiv bogatite ar. mesta gi obe{tetile za onoj del na prihod koj im nedostasuval i koj istovremeno li~no se obogatil. Na ovoj na~in se razore-ni Ni~a, Moskopole, Nikolica, Linotopi i Fu{a na sever, kako i bogatite Kalariti na jug. Duri iako drugi mesta, kako {to se Mecova i Sirakuni odblizu nemaat priblièn broj na naselenie kako voLikovo vreme, zna~i na po~etokot na ovoj vek, ipak kvalitetot na ova na-selenie mnogu se pogor{al. Od mnogubrojnite semejstva na bogatite trgovci, ostanale samo nekoi, a ninite napu{teni ku}i gi zavzele siroma{nite pastiri, Far{eriotite i samite Albanci. (Vlasite ne probale samite da se odbranat od pomalkubrojnievite Alievci, R.I.)

Turskite mo}nici ne gi iritiralo samo bogatstvoto, tuku i gotovo nezavisnata po-lo`ba na planinskite sela, kako: Perivoli, Malakasija, Siraku, Mecova i Lunga, te gi na-pravile da se ~ustvuva nivnata sna`na tupanica, so toa {to naselenieto go prinudile na pl-a}awe na pogolem danok. (Me|utoa, avtorovite Turci bile protiv Ali Pa{a Janinski, R.I.)

Sega site sela potpolno se prinudeni da pla}aat ogromni sumi, osven Lunga, i toa vo takva visina da ova e u{te eden od razlozite za mnogu da se odlu~i na iseluvawe.

Ve}e na 134. strana na ovaa kniga poblisku objasnav kako se pove}e opadnal ìvot-niot standard na pastirskata populacija vo Turcija, posebno otkoga Tesalija postanala Gr-cija. Porezite na raznovidna priroda, kako i zlostavuvaweto po pat na carina na mnogu im onevomoìlo bitisuvaweto, kako na pastirite, i gi prinudile da se svrzat za zemjodelst-voto, kako {to se gleda na primer na ìtelite na Alimerija, koi vodat poteklo od Perivo-li, ìtelite na Buh~e kaj Volos,Aromunite na Mawana i Far{eriotite vo Musokija. Bidej-}i tie letoto pove}e ne se sostanuvaat so svoite soplemenici od planinite, postepono go gubat svojot maj~in jazik i bivaat asimilirani od okolnoto zemjodelsko naselenie.540

Sledni razlozi leàt vo netrplivosta i fanatizmot na muslimanite prema inover-nicite (str. 42) {to se pokaùva samo vo onie zaednici vo koi ili voop{to nema Evropjani ili e malku, ama ne i vo onie gradovi na bregot vo koi postojat konzulati. Sledna e nepra-vdata na turskite sudii i slu`benici prema pastirite, od koi posebno se istaknuvaat so al-bansko poteklo. Osven toa, eden od razlozite e nesigurnost na poedini oblasti poradi raz-bojni{tva ili vojni edinici koi pla~kaat vo svojot pokrt (str. 145-146) {to im nanesuva {teta na imotnite lu|e i na nivniot ponatamo{en boravok.

Sekade se vidlivi znaci na depopulacija na naselenieto i padot na ìvotniot stan-dard. Vo site pogolemi mesta se zapazuva mno{tvo ostatoci na razru{eni i napu{teni ku}i. Crkvite koi nekoga{ postoele vo sredina na mestata, denes se najduvaat von niv ([ipska, Moskopole, Vlaholivadon, Kalarites, i mnogu drugi). Odvaj moàm da pronajdam kapeli koi gi podignale i izdrùvale hristijani. Manastirite nekoga{ bogato daruvani od imotnite lu|e postanale ste~i{te na beda, vodojaìte, izvorite i bunarite se razru{eni po osameni-te pati{ta, i samite pati{ta se vo najàlosna sostojba. Zaednicata ni{to pove}e ne pravi za skalite, mostovite i obezbeduvawe na pat{tata, osven- mo`da- tuka i tamu. Se prepu{ta na propapa|awe ona {to e ru{eno. Se pomognuva, kolku {to toa e mo`no, i strplivo na Vla-data im pla}aat porez za pati{ta, od koi ima korist samo Vladata.541 540 Avtorot govori za Grci, Bugari, Albanci i Aromuni. Me|utoa, Grcite se samo na Carigradskata patrijar{ija, a pod koja bila Atinskata crkva; Bugari ostav{tinata na Ohridskata arhiepiskopija; Albanci interesna sfera na Rim i Viena, pa Rim bil so Ali-Pa{a; i Aromuni interesna sfera na Ge-rmanija so tn.slovenski Prusi, koi i denes imaat tn.slovenski prezimiwa i so tn.slovenski mesta, na primer, Berlin=Ber lin (lin + ka = Linka, Linkestis). Sledi Bugarska crkva, a bugarska dràva samo vo 1908 godina za da ima narod. A pak, albanska dràva vo 1913 godina, ~ija crkva denes e mnogu mnogu poslaba od Makedonskata crkva, sé do denes ne priznata. Romanija stanala dràva so svoj narod. Sledi sultanot duri vo 1905 godina da priznae romanski narod(milet).Pa tokmu zatoa ni{to nemalo vla{ko. 541 Sé {to e navedeno, {to bilo gradeno i podignato do 1767 godina, bilo samo na tn.staroslovenski jazik. Avtorot ja obvinuva Vladata na OsmanovotoCarstvo.Me|utoa, sé {to vleglo vo dràvata Elada, sé tn.staroslovenski bilo bri{eno i uni{teno, {to prodolùva i na drugite prostori priklu~eni kon Elada, so se Dolna Makedonija. Zlostorot prodolùva i denes, sé makedonsko se uni{tuva, {to va-ì i za Albanija. Prviot tom avtorot go zavr{uva,toj ni{to ne kaà za slu`beniot jazik na crkvite... Toj ja sproveduva germanskata politika, da se uni{ta pravoslavnata slovenska rasa,vaèlo za Hitler.

155

6. Migracija na aromunskoto naselenieMigracija na aromunskoto naselenieMigracija na aromunskoto naselenieMigracija na aromunskoto naselenie Pod migracija na naselenieto gi imam vo vid samo onie koi se slu~ile vo ponovo vr-

eme ili u{te sekoga{ se slu~uvaat. Ovie migracii se pove}estruki: a) pravilni migracii od letnite sela prema zimovnicite, b) iseluvawe na naselenieto na nekoe mesto vo nekoja druga oblast, v) migracija na Far{eriotite, g) migracija na ma{kite vo cel bavewe so za-naetska dejnost.

a) Pravilni migracii od letni sela prema zimovnicite Ovie pravilni migracii se slu~uvaat od proletta, vo vreme na Veligden, od zimo-

vnicite vo nizinite kon letnite sela vo brdata. Pojavuvaweto vo dolinata se slu~uva, ve}e prema vremenskite uslovi, na krajot od oktomvri ili po~etokot na noemvri.

Ovie migracii ne gi prevzemaat samo pastirite- Vlasite poradi potreba na svoite stada, tuku isto go pravat i trgovcite i zanaet~iite, koi se podrazbiraat vo golemi (brojni) zaenici. Doa|aweto i zaminuvaweto se vr{i vo grupi, pri {to se zdruùvaat onie koi ima-at ist pravec na migracija. Poblisku da se vidi na str. 132 i 133.

Selata koi isklu~ivo sluàt za boravok preku letoto se: Gramos, Densu, Samarina, Smiksi, Avdela i Perivoli, najgolem broj brdski sela vo re~nite dolini na Aspropotamos, kako i na bo~nite dolini na Salavrijas. Toa vaì i za selata na planinata Neagu{, zapadno od Verija. Zimata delumno se napu{taat selata ju`no od planinata Smolika, potoa selata vo severna Zagora, Mecova, Siraku, selata na poniska nadmorska visina na Aspropotamos i Salamvrijas. Brojkata na stalnite migracii odvaj dostignuva brojka od 50.000.

Ve}e gi spomenav migraciskite pravci na poedinci. Generalno zemeno treba da se re~e deka mnozinstvoto na naselenieto od Pinda se dviì kon Tesalija, kako vo gradovite, taka i dolinite, posebno tamu kade se dobri pasi{ta, a ovie, naime, se najduvaat vo podno-`jeto na planinskiot lanec na isto~na Tesalija. Glavniot planinski masiv Pind ipremnogu strmo se zavr{uva vo tesaliskata dolina, otkolku {to inaku bi bilo pogodno za zimska is-pa{a. Ama, Aromunite ne se edini koi zimata gi posetuvaat tesalskite pasi{ta, tuki toa se i Albancite, duri Gegite od oblasta Debar, i naravno, gr~kite pastiri. Me|utoa, Aromuni-te ipak go pravat mnozinstvoto.542

Posebno omileno zimsko stani{te prestavuva dolinata isto~no od planinata Oli-mp, na bregot na solunskiot zaliv, kako i predelite na Kampawa vo ju`na Makedonija izme-|u Solun i Verija, ama i Kambos zapadno od Arta vo Epir. Osven toa i predelot Musakija na Jadran (str. 82).

b) Iseluvawe na naselenieto na nekoe mesto vo nekoja druga oblast Naselenieto na nekoe golemo mesto kako {to se: Moskopole, Nikolica, Linotopi,

Fu{a, Lunga, Ni~a, Grabovo, Vareni, Sisani i pomalite: Mokosi (Pind), Neohori (Olimp) i dr., trajno se naseleni vo tu|ina.

Zna~ajno e smalen brojot na naselenieto na slednite mesta: Samarina, Gramosti, Pe-rivoli, Siraku, Kalarqi, Vlaholivadon, Halika i Malakasi. Brojot na naselenieto vo ovie gradovi iznesuval vo minatiot vek sigirno preku 100.000, oti samo na Moskopole otpa|alo 60.000, na Samarina 15.000, na Vlaholivadon 12.000 i na Perivoli 10.000 ìteli. [to se od-nesuva na Moskopole, ve}e toa go dokaàv na strana 100 na ovoj tom. Isto taka toa ne e te-{ko i za Perivoli.

Vo letoto 1889. godina tamu zateknav 400 semejstva so 2.000 ìteli, {to zna~i deka ostanalo da se utvrdi migracioniot pravec za preostanatite 8.000 ìteli. Tri ~etvrtini na naselenieto na selata na planinata Neagu{ vodat poteklo odovde (toa e 3.500), {to vaì i za ìtelite na Alimerija (300), Bah~e (250)- koi se najduva vo blizinata na Volos i Tojva{a (250). Vo Trikala ìveat najmalku 500 ìteli so poteklo od Perovoli, dodeka ostanatite se raseani na site strani i go izgubile ~ustvoto na svojata nacionalna pripadnost.

Aromunski element vo gradovite vo ju`na Makedonija kako i novoosnovanite sela vo nea isklu~ivo se naseleni so ìteli koi vodat poteklo od Albanija i od selata na Pind. E potpolno pogre{no da se pretpostavi deka ovde e vo pra{awe romanski element koj ovde 542 Vidliva e dvojnata uloga na avtorot. Toj govori za Albanci Toski, koi ìveat na jug, i Albanci Gegi na sever. Me|utoa, ovde stoi Albanci i Gegi. Zna~i, Arbani i Arnauti. Toj prespija do srpska gr-anica, pa prodolùva so Ni{. Toj veli po Krimskata vojna se naselile êrkezi i Tatari, 600.000, a toj vo knigata ne gi spomna. A kako }e gi spomne, koga do denes Arnautite imaat mongolski odliki: kosa...

156

se zadràl od davnina. Site tie potpolno se svesni na svoeto poteklo, kako i to~noto vreme na svoeto preseluvawe vo ovie krai{ta. E sigurno, naravno, deka i pred toa Aromunite bile vo ovie gradovi, ama ipak tie toga{ boravele kako zanaet~ii i trgovci, a toa zna~i bez svo-ite semejstva.(Tie bile samo ov~ari, a so preselbite vo gradovite stanale zanaet~ii..., R.I.)

v) Migracii na Far{eriotite Za razlika od ostanatite Aromuni, Far{eriotite ne poseduvaat svoi planini ve}e

moraat da zakupat pravo na ispa{a na svoite stada i toa kako za zimski, taka i za letni pe-riod. (Se raboti samo za ov~ari, a ne zanaet~ii i trgovci, {to tie stanale podocna, R.I.)

Tie, naj~esto, sekoga{ biraat isti mesta. Ama, vokolku sakaat da za{tedat na svoite izdatoci, toga{ obi~no se najduvaat so meseci vo dvièwe so svoite semejstva. [to pri taa prilika voop{to moè da se ponese od podvi`nite dobra, ne e vredno da se napomene. Ovie lu|e, koi se naviknati na ìvot vo proirodata se izuzetno o~vrstnale i se zadovoluvaat so malku. Koga gi vodi ~elnikot, toga{ tie go pratat, mu ja prepu{taat griàta za uspehot. Nivnite karavani se prostirat od Jadran do planinite na Bugarija i Srbija ili se do Mo-reja, duri sum slu{nal od mo{ne pouzdani izvori da na samiot Kavkaz postoi edna aromun-ska (ne rumunsko) pastirska naselba koja najverojatno ja pravat Far{eriotite.543

U{te porano spomnav deka so opa|aweto na ìvotniot standard isto taka postepeno do{lo do smaluvawe na nivnite migracii, te mnogu se svrtile na zemjodelstvo ili se nase-lile me|u ostanatite Aromuni.544

g) Migracii na ma{kite vo cel bavewe so zanaetska dejnost Brojnite zanaet~ii i trgovci, koi vo svoite planinski sela ne moèle da dojdat do

sredstva za ìvot, se naviknati da gi pobarat na strana. Poradi toa vo gotovo na sekoe po-golemo mesto vo Turcija se sretnuvaat eden ili pove}e Aromuni koi tamu se naselile. Na primer, anxija ima na sekoe mesto koe se najduva na patot, bez obyir dali se najduva na buga-rsko ili albansko govorno podra~je.545 Han gi naveduva na sekoe od svoite patuvawa i za niv kaùva deka se intiligentni i talentuvani za jazik.546 Patuvaj}i za Makedonija li~no niko-ga{ ne sum bil prinuden da go koristam bugarskiot jazik, bidej}i sekoga{ pronajduvv aro-munski gostilni~ari.

Ako toa e izvodlivo, Aromunite koi se vraboteni na strana se vra}aat letoto, mak-ar na par nedeli, vo svojata domovina, kaj svoite semejstva. Duri ne se nayira od dolgiot pat od Egipet ili Romanija i se ~ustvuva usreden vo prijatna klima na svoite planini moàt da gi zaboravat è{tinite od ravni~arskite krai{ta. Me|utoa, so godini ne patuvaat samo onie Aromuni, na koi im nedostasuvaat sredstva za prevzemawe na eden takvo dolgo patuva-we. Kolku e samo onie koi gi napu{taat svojata domovina neposredno po svadbata a pri po-vratokot ve}e zateknuvaat odrasnato dete (vidi str. 146).

Kontakt izme|u iselenicite i nivnite semejstva mo{ne retko se odvival so po{ta, tuku uz posredstvo na soplemenicite koi patuvaat vo zavi~aj i so sebe nosat pisma i pari, ili so posredstvo na glasnik koj go izdrùva zaednicata i koj ima zada~a da ja pobara odre-denata osoba, a da vakvi patuvawa prevzema dva pati godi{no (Kru{evo,Klisura, Neveska, Gope{). (Sledi kako od Albancite i od nivnite ″bra}a″ Vlasi Makedoncite begale, R.I.)547

7. Nacionalno struewe i {koli

543 ″Ovaa informacija mi e soop{til eden Aromun od Niòpole koj sluèl voen rok vo kavkazkata armija″.Vo Niòpole pokraj Vlasi se i Albanci.Albanija bila na Kavkaz, od kade navleguvale Alban-ci...Vo Epir Osmanite ja osnovale Arnautija, so Arnauti, vakvi bile Pe~encite. Sledi vo Far{erio-tite da u~estvuvaa pokraj epirski ov~ari i Arnauti. Albanskiot i vla{kiot se i so arnautki zborovi. 544 Makedoncite prvo bile Bugari, a potoa i Grci. A Vlasite voglavno bile Grci. Sledi tie stapuvale vo brakovi so Makedonci, Grci i Bugari, koi bile sto~ari (govedari i sviwari) i zemjodelci. Tokmu zatoa Vlasite stanuvale varvari (sto~ari) i zemjodelci. Me|utoa, avtorot toa ne go navede. Toa go pr-avat denes Vlasite i Albancite.Ako nekoj od niv stapi so tu|i vo brak, tu|ite iz~eznuvaat za sekoga{. Toa ne e mo`no biolo{ki, niti istoriski.Denes Albancite i Vlasite se odrodeni Belci=tn.Sloveni. 545 Vlasite doa|ale kako ma{ki, koi stanuvale zanat~ii i trgovci.Tie kako Grci stapuvale vo brakovi so Grci.Vo Makedonija kako pripadnici na Carigradskata patrijar{ija Makedoncite stanuvale Grci. 546 Koga nekoj jazik e pove}e rasen, nivnite pripadnici polesno gi sovladuvaat rasnite jazici. Ne slu-~ajno, Germancite so trorasen sloèn jazik, so padeì, podobro/brzo u~at angliski, otkolku obratno. 547 Sekade, kade se naseluvale Albanci i Vlasi, koi bile vo slu`ba na Osmanite, Makedoncite begale.

157

Porano nacionalonite posebici mo{ne retko izbivale kaj ovie taka raznovrsni na-rodi na Balkanskoto Poluostrovo, bidej}i konfesionalniot element ipremnogu mnogu nad-vladuval, taka da sprotivnostite se sveduvale na odnos na hristijani i muslimani.548

Hristijanite se ~ustvuvale edinstveno, bez obyir so koj jazik govorat.U{te vo Oslo-boditelnite vojni ramo uz ramo stoele Grci, Albanci, Bugari i Aromuni, a da pri taa pr-ilika bile svesni samo nacionlnite posebnosti. Tek koga, po Srbite i Grcite, se dignale Bugarite ne sakaj}i da go isfrlat od sebe jaremot na turskata vlast, tuku i da se osamostojat i oslobodat od pritisokot na gr~kiot Patrijarh voveduvaj}i ja institucijata na svojot Egzarh, otpo~nuva i so javuvawe na nacionalnoto ~ustvo kaj Aromunite. Najprvo deluval pr-imerot na drugite narodi, a potoa ova nacionalno ~ustvo po~nalo da se raspiruvaat onie Aromuni koi rabotele vo Kralstvoto Romanija. (I denes nema vla{ka dràva/narod,R.I.)549

Ova ~ustvo najprvo na{lo izraz vo podignuvawe na nacionalni {koli, vo koja na-stavata se izveduvala na maj~in jazik, vmesto porano na gr~ki.550 Kralstvoto Rumunija ova nastojuvawe revnosno go podràla. Na po~etokot na {esdesetite godini e osnovan eden Ko-mitet vo Bukure{t koj bil pod posebno energi~en upliv na pesnikot Bolintineanu. Ve}e 1864. godina osnovana e prvata {kola vo Tarnovo kaj Bitola, a ~ij osnova~ e poznatiot g. Atanaseski, inaku avtor na pove}e knigi, a i sega{niot rakovoditel na ovaa {kola . Monah-ot Avrija 1865. godina otkupil grupa monaci koi gi odvel vo Bukure{t da bi go izu~ile na-stavni~kiot poziv, a nabrzina potoa bile otvoreni novi {koli.

So ova dvièwe e daden nov impuls na osnovawe na Dru{tva za makedonsko-romanska kultura godinata 1879., koj poku{al da gi zainteresira novite prvrzanici i da gi pridobie za delotvorna podr{ka, {to na krajot i uspealo so zalagaweto na g. Urehija. Vo taa svrha se osnovani novini pod naziv ′Fratilia intru dreptate′ vo ~ija redakcija rabotel eden Aromun, g. Be-{u od Lamija vo Grcija. Me|utoa, e objaveno samo sedumnaeset broevi na ovoj list. Isto ta-ka kratok vek imal eden ~asopis pod nazivot ′Macedonia, Revista Romanilor din Peninsula balca-nica′, Bukure{t, 1888. godina, od koga postoi samo 8 broevi, ama tie sodràt izuzetno drago-cen jazi~en materijal, bez obyir na oskudnosta na ostanata sodrìna. Od ~asopisot osnovan 1894. godina pod nazivot: ′Peninsula balcanica′ se pojavilo samo okolu 20 broja.551

548 Navodot potvrduva, imalo samo verski narodi: Muslimani=Turci, Pravoslavni=Grci, bez Vlasi... 549 Avtorot namerno gi me{a rabotite i toa vo kratok tekst, koj bil i za mnogu podolg period. Rim i Viena na sultanot mu naloìle da ja ukini makedonskata Ohridska arhiepiskopija so tn.staroslove-nski jazik, pred toa Pe}kata crkva, koja se otcepila od Ohridskata Crkva. A da se zadrì i pomaga sa-mo makedonskata Carigradska patrijarija so koine, koja ne ja osnoval Apostol: Ohridskata e od Apo-stol Pavle, a Rimskata od Petar. Po~nal procesot na odroduvawe. Ottoga{ imalo samo Grci, a pred toa, 1767 godina, avtorovite Grci (Eladci), Albanci, Bugari i Vlasi bile samo Bugari, a potoa samo Grci. Sledat vostanija na krajnite prostori na Otomanskoto Carstvo, na najseverniot del do Dunav i najju`niot del: do Dunav bil mo}en Rim so Frankite (Germanite), podr{ka na Rusija, a na jug bila mo-}na Venecija. Se sozdale dunavski kneèstva so Turci i Grci i dràva Elada so Grci. A site bile Ro-mejci=Rimjani.Imeto Romanija ozna~uva Rimjani=Romejci. Tamu slu`ben bil tn.staroslovenski jazik 550 Vo Germanija ìveele Belci, germanskiot e trorasen. Vo Ungarija se Belci so mongolski jazik. Vo Grcija bile ~etiri pove}erasni jazici: koine, koine i germanski, katarevusa i dimotiki. Vo Albanija trorasen. Rusija i Srbija tn.staroslovenski a vo Bugarija dva govori: isto~en i zapaden. Bez maj~ini j. 551 Bidej}i avtorot go naveduva najnovoto vreme, se dopolnuva, {to prevzemal Rim, dunavskite prosto-ri da gi otrgni od tn.staroslovenski jazik, {to se slu~ilo i vo Elada, Epir so negovata Arbanija. Vo-tson naveduva deka Ungarcite tvrdat deka vo Transilvanija so vekovi bile naseleni Sloveni. Vo Tra-nsilvanija unijatskiot biskup Inocentiu Micu vo govorot odràn 1737. g. spomnal ″Vla{ka nacija″, ama go do~ekale povici: ″Vlasite se samo plebs″. Toj bil prisilen da se povle~i vo 1751. g. od pozicija i umrel vo Rim. Se rabotelo na toa da se vnesi latinicata mesto kirilicata koja se upotrebuvala vo pravoslavnata crkva. Ova govori, vo 18 vek vo upotreba bila kirilicata i tn.staroslovenski jazik. Spored Vajgand, ″kaj Rusite i Romancite starobulgarskiot se vnesuva ne samo kako crkoven, no i kako literaturen i administrativen i toa zabeleìtelnoto opstojuvawe se zapazuva do najnovo vreme″. Pa zatoa Romancite bile samo tn.Sloveni. Pribi~evi} tvrdi deka ″Romancite go koristele slovenskiot crkoven jazik se do 17 vek koga go zamenile so svoj sopstven jazik″. Za George Ivasku do 17 vek bil sta-roslovenskiot jazik, kako jazik vo pravoslavnata crkva, no i dvorot. Prvi tekstovi na romanski bile vo 17 vek prevodi na psalmite, Noviot Zavet, i 1688. godina celokupnata biblija, kako i istoriskata

158

Od trenot koga rumunskata vlada otvorila stavka vo svojot buxet od, ako ne se la-àm, 240.000 franci za {koli vo Turcija, se zgolemil brojot na prvobitnite otvoreni {ko-li, ama vo ponatamo{niot tekst }e se pokaì deka napravenite `rtvi ne se adekvatni na po-macite na propagandnata.552

Gospodin Burad553 1) Vo Bitola, edna gimnazija so internat so 7 razreda, 80 u~enici, koi voglavno doa-

|aat od strana, bidej}i tamo{nite Aromuni svoite deca gi ispra}aat vo gr~ka gimnazija ~ij direktor, me|utoa, e Aromun ba{ kako i najgolem broj nastavnici.

Ma{kata osnovna {kola broi okolu 80 u~enici. @enskata osnovna {kola ima 2 na-stavnici i 70 u~enici, me|u koi ima i par Evrejki.

2) Vo Kru{evo: postoi edna niska gimnazija so 4 nastavnici i 140 u~enici, edna èn-ska {kola so 2 nastavnici i 60 u~enici. Vo gr~kite {koli ima 900 deca, od koi 550 Aromu-ni, a vo bugarskata {kola 250 deca. (Samo na Kneèstvoto Bugarija, nikako inaku, R.I.)

3) Vo Janina: postoi niska gimnazija so internat vo koja rabotat 3 nastavnici so 23 u~enici, a site se od strana. Gr~kata gimnazija broi 500 u~enici, od koi 52 se Aromuni od Zagora. Site ostanati {koli se osnovni.

4) Tarnovo: eden nastavnik so 20 u~enici. 5) Megarevo: 2 nastavnici so 47 u~enici, 1 nastavni~ka (na ~uden na~in toa e Grkiwa

koja go nau~ila aromunskiot jazik) so 20 u~enici. (Aromuski=romanski jazik, R.I.) 6) Niòpole: 2 nastavnici so 65 u~enici (vo gr~ka {kola se 3 nastavnici) 7) Malovi{te: 3 nastavnici so 93 u~enici, 1 nastavni~ka so 50 u~enici (vo gr~kata

{kola se vraboteni 2 nastavnici i 1 nastavni~ka) (Gr~ka=Carigradska patrijar{ija, R.I.) 8) Gope{: 3 nastavnici so 95 u~enici, 1 nastavni~ka so 40 u~enici (vo gr~kata {kola

se 2 nastavnici so 45 u~enici i 1 nastavni~ka so 40 u~enici) 9) Ohrid: 2 nastavnici so 55 u~enici, 1 nastavni~ka so 20 u~enici. (Nekoga{nata

gr~ka {kola vo procvetuvawe pove}e voop{to nema aromunski deca, ve}e samo 20 i site se Bugari). (Ohri|an~inata stanuvale Grci, a Aromunite=Vlasite bile samo Romanci, R.I.)

10) Kor~a: 2 nastavnika so 50 u~enici od plemeto Far{eriotite. Imotnite Aromu-ni od Moskopole gi ispra}aat svoite deca vo dobro posetena gimnazija.

11) Neveska: 1 nastavnik so 43 u~enici (gr~kata {kola ima 3 nastavnici so preku 100 u~enici).

12) Vlahoklisura:554 4 nastavnici so 65 u~enici, nepoznat broj na nastavni~ki so 65 u~enici (edna nastavni~ka e Albanka, }erka na g. Hristofordisa od Elbasan).555

13) Hrupi{te: 1 nastavnik so 26 u~enici (gr~kata {kola ima 4 nastavnici i ja pose-tuvaat napove}e Aromuni. Bugarskata {kola ima 1 nastavnik). (Bugarsko kneèstvo, R.I.)

14. Grebena: samo zima postoi {kola koja ja vodi d-r Ciza Papanastas so 40 u~enici. 15) Samarina: Pri mojot prv boravok na {kolata broele 38 u~enici i ja vodel g. Ja-

nuli Tomesku Siom koj zimata se selel zaedno so {kolata vo Vlahojan. G. Burad naveduva po-datok za Samarina od 100 u~enici, ama ne gi naveduva imiwata.Smetam deka ova e potpolno nemo`no za mesto koe e skroz naskroz gr~ki nastroeno. Duri i 110 u~enici za broj na ìte-li koi Burad naveduval, od 15.000 bi bil àlosen rezultat, ama trenutno letoto ima samo 3.000 ìtelo, nasproti 8.000 od poranite godini.

16) Avdela: 1 nastavnik so 76 u~enici.

hronika.U~eniot knez Dimitrija Kantemir(1673- 1723) pi{el dela na latinski. Na krajot na 18 vek vo romanskite zemji prodira ideata za prosvetuvawe. Vlijanieto na prosvetuvaweto se ose}a vo Transil-vanija vo dejnosta na filolozite i istori~arite Mikua, [inkaja i Majora koi ja istaknuvaat latin-skata osnova na romanskiot jazik. Se osniva prva visoka {kola, prvi novini i ~asopis na romanski ja-zik vo 1829. godina.Zna~i,vo 1767 godina e ukinata Ohridskata arhiepiskopija,a Rim ve}e tamu deluval 552 Najbitno e {to imalo romanski {koli pred vremeto koe Vajgant go naveduva. Rim ne ~ekal, ni{tel. 553 ″Burad,′Cercelari despre scoalele romanesci din Turcia,Bucaresci′ objavil edna kniga 1889. godina za osnov-awe i sostojba na rumunski {koli. So obyir deka li~no vodev bele{ki za ovie {koli za istata godina moèv da gi kontroliram navedenite podatoci i najdov deka generalno se sloùvaat. Toga{ postoelo:″ 554 ″Ovoj broj e naveden prema Burad, bidej}i tamu ne sum bil za vreme na svoeto posledno patuvawe″. 555 Navedenata avtorova Albanka moèla da u~i romanska {kola.Pa taa vo romanska {kola predavala.

159

17) Perivoli: 2 nastavnici so 74 u~enici i 75 u~eni~ki (gr~kata {kola broi 80 u~e-nici). (Se raboti samo za romanski Bukure{t, gr~ki Carigrad i bugarski Sofija, R.I.)

18) Furka: 1 nastavnik so 32 u~enici. 19) Vovusa: 1 nastavnik so 27 u~enici (gr~kata {kola broi 40 u~enici). 20) Krawa: 2 nastavnika so 55 u~enici. 21) Veria: zima e vpi{ano 150 u~enici ama brojot na onie koi posetuvaat varira iz-

me|u 115 i 120 u~enici. Se vraboteni 2 nastavnici. Letoto postoi {kola vo Kserolivadon i vo Seqa.

22) Prilep: 1 nastavnik so 30 deca me|u koi ima nekolku Bugari.556 Zna~i,1889. godina vo 22 mesta postoele {koli vo koi bile 1.425 u~enici i u~eni~ki

(prema Burad ovoj broj preminuva 1.500 bidej}i gi vsmetal i onie koi odele vo novootvoreni {koli od krajot 1889. god.).

Da bi se vospostavila relacija na brojot na nacionalno nastaneta populacija Aro-muni vo nekoe mesto, e potrebno da se zeme kako baza odnosot vo Ohrid, oti tamo postoi sa-mo edna partija- nacionalna. Odnosot na brojot na deca prema brojot na ìteli se iskaùva 75 : 700. Zna~i, na 1.500 deca bi postoele 14.000 nacionalno nastroeni ìteli, {to ne e ni desetina vo odnos na vkupniot broj.

Aromunskoto mesto raspolaga so podobar nastavni~ki kadar poradi konkurencijata na Grcite i Rumunite557 otkolku {to toa e slu~aj od bilo koja zemja na Evropa, pri {to ne ja izdvojuvam ni Germanija koja e taka blagoslovena so {koli. Dodeka vo Germanija na sekoj nastavnik vo provincijata mu se poveruva po 60-80 u~enici, pa duri i preku 100, ovde na eden nastavnik odvaj doa|a po 30 u~enici. Vo gr~ko-aromunskite {koli, dodu{e, ovoj odnos e ne-{to nepovolen, ama u{te sekoga{ daleku podobar otkolku vo Germanija. Bidej}i aromun-skiot narod e proèt so golema potreba za u~ewe, zatoa lesno moè da se objasni deka vo edna nekoltivirana zemja (po {to Turcija e poznata) ipak postoi narod kaj kogo mo{ne re-tko moàt da se pronajdat analfabeti me|u stalno nastaneti ìteli, za razlika od, na pri-mer, Kralstvoto Rumunija vo koja (prema statisti~kite podatici) od 1895. godina) postojat 4,719.363 analfabeti od vkupno 5,406.209 ìteli.

Najpove}e privrzanici na nacionalnoto dvièwe pronajduvame na Sever. Ohrid i Pqaska se edini dve mesta vo koi site ìteli se nacionalno nastroeni. Tie pravat mnozin-stvo vo Gope{, Malovi{te, podednakvo se zastapeni so ostanatite vo Avdela, Perivoli i Vovusa. Vo site ostanati mesta, naime vo onie so povisok ìvoten standard, kako {to se Bi-tola, Neveska, Kru{evo, Megarevo i Tarnovo, nacionalno nastroeni se vo malcinstvo, a vo onie golemi mesta kako Berat, Mecova, Vlaholivadon, Seres i Laista, kako i site mesta na gr~ko tlo, voop{to ne moè da bide govor za nekoja nacionalna partija.558 Vo sekoj slu~aj stalno se ureduvaat novi {koli (kako pismeno sum soznal) vo Mecova, Berat, Vlaholivadon, Resen, Florina, Moskopole pa duri i vo Armira vo Tesalija(Vra~i na gr~ko tlo) kade zima-ta e mo{ne brojna aromunska populacija, ama se ova ne moè da bide progres ako se sobrat 20 -30 u~enici od najsiroma{nite sloevi i ako im se dade eden nastavnik.

Oti taka e sekade, uz mo{ne mal broj izuzetoci: pastirskata populacija, keraxii i siroma{ki zanaetlii gi ispra}aat svoite deca vo aromunski (romanski, R.I.) {koli ili vo internet vo Janina i Bitola kade se izdràvaat za dràven (romanski, R.I.) tro{ok da po-docna bi dobile namestuvawe na nastavnik. Imotnite, koi pruàat iljada i milioni vo svr-ha na gr~koto obrazuvawe (pod Carigradskata patrijar{ija, R.I.), ne samo da se ravnodu{ni prema nacionalnoto dvièwe, tuku se duri neprijatelsko nastroeni.559Ovoj rascep rabotel na odvratni pojavi: potkaùvawa na turskite vlasti, pravewe materijalni {teti od sekoj vid, podmukli prepadi i ubistva, te taka ne postojat izgledi ne{to da se popravi.

Odvajkade Aromunite se borele za golemogr~kite idei, bile barjaktari na heleni-zmot, aromunskite u~iteli i lekari umeele da se {iri gr~koto rasploènie vo aromunski- 556 Se potvrduva, SAMO KADE IMALO ROMANSKI [KOLI VLASITE ZNAELE VLA[KI. 557 AVTOROT TVRDI, SE RABOTI ZA CARIGRADSKI GRCI I BUKRE[TANSKI ROMANCI. 558 ROMANSKI [KOLI IMALO VO OSMANOVOTO CARSTVO, NO NE VO SRBIJA, GRCIJA... 559 Kaj Makedoncite otsekoga{ bilo obratno.Pa tie bile protiv Carigradskata patrijar{ija,a sakale da ja vozobnovat Ohridskata arhiepiskopija, da go povratat tn.staroslovenski jazik i da gi vnesat sv-oite govori.Govorite bile od postledeno doba.So govori samo Makedoncite se etni~ki narod, ne drug.

160

te, bugarskite i albanskite mesta i se podrùvani so ista religija vo se ova imale uspeh. Me|utoa, otkako vo ponovo vreme se odvoil bugarskiot element a po svoja prilika i ona ma-lcinstvo od Jugot na Makedonija uprkos na site spritistaveni nastojuvawa, se sozdal strav naskoro da bi moèlo da se odvojat i Aromuni i Albanci poradi {to se vloùvaat o~ajni-~ki napori od strana na gr~kata Vlada i Silogosa kako toa bi se spre~ilo.560 Ova moè da ima izgledi za uspeh samo kaj eden del Aromuni i tie onie koi se upateni na Grcija, da gi so-slu{ame razlozite koi gi naveduvaat ovie ′prijateli na Grcija′. Kaùvaat, {to }e ni e nas, koi ìveeme od edna strana na Pind, od druga strana vo Epir ili Tesalija, poznavaweto na aromunskiot (romanskiot, R.I.) jazik, koj ionaka ne moème da go koristime vo svoite ra-boti ? Ili. Na {to treba da sluì na{iot sopstven aromunski jazik ? Toj mo`da e dobar za ov~ari i keraxii ne i za kultura, za nea mu nedostasuvaat zborovi. Samite ne moème da opstaneme na na{ite planini, sme upateni na gr~ki ravnici, zna~i morame da u~ime gr~ki, koj e mo{ne rasprostranet jazik koj nas ni e dovolen za cel Orient, oti toa e eden star ugle-den jazik so ~ija literatura se divi celiot svet. (Zna~i, gr~ki jazik bil samo koine, R.I.)

Od ovie razlozi se izdrùvaat site gr~ki {koli vo Zagora i vo mnogu sela na Pind na teret tro{oci na tie zaednici, bez pomo{ na dràvata,561 a ova se usredsreduva so svojata snaga na pove}e zagrozeniot Sever. Ovde e stacioniran eden narod ~ii pripadnici pronaj-duvaat sredstva za izdrùvawe na srpskoto i bugarskoto govorno podra~je ili vo Romanija, na koi, zna~i, ne im e potreben jazik ve}e bile nakloneto priklu~eno na ova nacionalno dvièwe. Od ostanatite razlozi, nacionalnata partija go naveduva slednoto: zo{to na na-{ite deca bi trebalo godini na odviknuvawe od gr~kiot jazik koga samo gubime svoe drago-ceno vreme ?562

Gr~kiot od knigite e ipremnogu teòk, pa duri ni nie ne go razbirame, iako dobro govorime gr~ki. Nie sme Aromuni (Vlasi, R.I.). Ne sakame da go zaboravime (romanskiot, R. I.) jazik koj go nau~ivme od svoite majki. Isto taka go volime na{iot jazik, kako i na{ite sela, na{ite planini. Vodime poteklo od Rimjanite, imame isto taka stara istorija kako i Grcite, moème isto taka da bideme ponosni na svoeto poteklo kako i tie. Zo{to, toga{, bi se odreknuvale od svojot jazik?563 (Glagolot voleti e Homerov, a ne srpski i germanski, R.I.)

Ako od prakti~no stanovi{te mora da i se dade za pravo na gr~kata nastroena parti-ja toga{ i od idealno stanovi{te isto taka bi trebalo da se slu{nat razlozite na naciona-lnata partija. Koga rumunskata vlada ve}e go podràla ova dvièwe (da toa ne go pravi, ce-loto dvièwe so eden udar bi se raspadnal !) Taa gi ima, naravno, vo vid samo nejzinite ide-alni celi, oti ne saka da vtopuvawe na srodnite plemiwa vo ostanatite narodi na Balkan-skiot Poluostrov, saka da se neguva ~ustvoto na pripadnosta na golemoto pleme i saka vo nego da razvija nacionalna kultura.Me|utoa, ovie preispolneti uspesi ne stojat vo vistin-skite srazmeri so podnesenite `rtvi.564 Mu pokaàv kolku e mal ovoj narod koj ustoa u{te ìvo rasprsnat i na podatocite na g. Burad- priznat, patriotski nastroen ~ovek- kolku e mal del na onie koi se nacionalno nastroeni. Od koga nastanalo nacionalnoto dvièwe pr-ocesot na helenizacija u{te pove}e e zabrzan na gr~ko tlo, oti dodeka porano ne se najduva-lo ni{to lo{o vo toa {to se koristi(govori)aromunski jazik,denes namerno go izbegnuvaat.

Na nesre}a za samata nacionalna partija vo nea do{lo do rascep, ama na ova mesto ne e umesno da se bavat so toa. Edno e sigurno, naime deka Aromunite ne moàt da se odràt na podolgo vreme poradi svojata izolovanost i rasprsnatos usred onie golemi narodi koi drug~ie govorat, duri iako nacionalnoto raspoloènie bi se pro{irilo na site pripadni-ci na ovie (ov~arski=vla{ki, R.I.) populacii. Ni samite rumunski {koli koi go turkaat nacionalnoto dvièwe, }e postane faktor na podolg vremenski period, koj }e go zabrza ova 560 Vo Bitola imalo gr~ki maala, pod Carigrad, ~ij podrùva~ stanala Atina, a do denes Eladskata cr-kva e podelena...Taa do denes ne moè da gi dobie crkvite vo Makedonija...,koi sé u{te se pod Carigrad 561 Avtorot potvrdi, dràvata Elada ni{to ne investirala, tuku Vlasite kako Grci pripadnici na Carigradskata patrijar{ija tie so nivnite zaednici gi snosele site tro{oci.Sprotivno,na Romanija. 562 Zna~i,bez Elada a Carigrad so gr~ki,kneèstvata Srbija i Bugarija so svojot srpski i bugarski jaz. 563 Bidej}i Romanija bila tn.slovenska, duri za germanskata {kola tn.pradomovina na tn.Sloveni, ka-de se pojavila prvata Sklavina=Oblast, so svoi Sklavini=Oblasnici, Rim vo Romanija go vnesol la-`noto poteklo na Romancite od Rimjanite, od Italija. Istoto po~nale da go u~at i romanskite Vlasi. 564 Se raboti za nacionalna partija na Carigrad, Romanija, Srbija i Bugarija, a ne Elada. Bez vla{ko.

161

rastopuvawe na Aromunite. Oti {kolata }e vovede eden jazik vo mladinata koj stasuva, koj }e go otupi ~ustvoto za aromunskiot (romanskiot, R.I.) maj~in jazik, a samo (ve}e ispoleno) vlijanieto na gr~kiot, bugarskiot, turskiot i albanskiot jazik, }e dovede do u{te pobrzo raspa|awe na maj~iniot. Ve}e sega se primetuva takvoto vlijanie i samite politi~ko odno-si }e vodat vo toj pravec da Aromunite se vtopat vo ostanatite balkanski narodi, kako i po-nekoj narod pred niv. Ova moè samo da se àli, ama ne i da se spre~i. Bilo ba{ kako {to edna{ g. d-r Atakos od Servija edna{ rekol: ′deka Aromunite se rodeni pod zlosre}nata yve-zda′ (str. 211).565

TRETI PRILOG Napomeni uz karta 1. Podobruvawe na Podobruvawe na Podobruvawe na Podobruvawe na topografskite, fizi~kite elementitopografskite, fizi~kite elementitopografskite, fizi~kite elementitopografskite, fizi~kite elementi Nevi~en so kartografskite raboti, imav dosta maka i potro{iv polno vreme da bi

ja dovel vo red priloènata karta. Ne sakav na nekoja od postoe~kite karti ednostavno da vnesam raspored na naciite, oti so toa bi izgubil mno{tvo topografski i fizi~ki eleme-nti. Poradi toa se odlu~iv odnovo da izrabotam cela karta. Sum svesen na toa deka i ovaa nova karta sodrì u{te mnogu nepreciznosti i gre{ki, ama vo odnos na bugarskata karta na Kriva{ifa, sektor VII, na avstriskata i na Kiper~enovata karta na Epir i Tesalija, Moja-ta karta ipak sodrì tolku podobruvawa (barem vo odnos na podra~jeto koe sum go posetil), da veruvam deka ipak dobrodo{la, bez obyir na nejzinata vrednost kako etnografska karta ili, poto~no, kako linvisti~ka karta. (Priloèna karta nema vo dvata negovi toma, R.I.)

Gop~evi}evata etnografska karta, mora da se priznae, ipak dozvolila vospostavuva-we na ravnopravnosta na aromunskiot element, bar na Sever na ovaa oblast, a od grupite edino ja previdel onaa od planinata Neagu{ i Morava. Me|utoa, negovite preteruvawa vo pogled na ′srpska nacija′ se prosto sme{ni. Taka, na primer, zapadno od Servija leàt tri sela: Vanica, Velista i Radovi{ta. Na osnov na nivnite slovenski nazivi toj izveduva deka se nastaneni od Srbite, mada vo niv ìveat Grci. Kaj Verija leì seloto Turkohori, za nego ìtelite, naravno, se Turci, mada vsu{nost ova mesto go nastanuvaat Bugari i Grci, te. izme{ano naselenie. Na osnova na informacijata na nekoj keraxija, toj go smestuva srp-skoto podra~je vo neposredna blizina na Elbasan, mada tamu ne moè da se pronajde nieden edini Srbin. Osven povr{nosta i smelite kombinacii, negovata karta ne sodrì ni{to po-ve}e. (Makedonski govori do denes se govorat do severno od Ni{, R.I.)

Sum ja primenuval fonetskata transkripcija kolku toa bilo mo`no, bez voveduvawe na simboli~ni znakovi i site nazivi odgovoraat na lokalnite nazivi koi se voobi~aeni, ama ipak voveduvav i drugi nazivi, vokolku tie mnogu ostapuvale od nekoi poznati.

Indeks od Prilogot go olesnuva pronajduvaweto na dvostrukite oznaki, koi ne mo-èle da se pojavat na kartite, poradi nedostatok na prostor.

′dh′ (vo tekstot) = b (na kartata) e novogr~ko b, so ekvivalent vo angliski ′th′ vo zbo-rovite: that, mother. V e novogr~ko V, ekvivalentno ′th′ vo zborot ′thank′; z (so kuka za `, R.I.) e francusko ′j(ardin)′; ′š′ e germansko ′sch′, ama e isto taka ′s′ vo kombinacija so palatalniot ′ch′; ′á′ (a so obratna kuka na š , R.I.) e isto kako i rumunsko′á′ (so kuka, R.I.) ili bugarsko Î, zna~i eden mukli (temen, R.I.), grleni glas izme|u ′o′ i ′i′ vo zborovite kako: Tarnovo i Tar-kolo, moàt da se izgovorat kako Trnovo i Trkolo, zna~i so vokalot ′C′ (latinsko c so obra-tna kuka, R. I.). Akcentot e staven vo tekstot, a samo izuzetno na kartata.566 565 Zna~i, se raboti samo za Carigradsko gr~ko, ni{to eladsko; Romanija i romanski jazik, ni{to vla-{ko=ov~arsko; Srbija so srpsko i Bugarija so bugarsko; Rim i Viena rabotat na albansko, {to e koi-nsko i katarevusko, latinsko i romansko,i arnautsko=mongolsko, samo da se uni{ti tn.slovenski jazik na Belcite. I sledi Vajgand da veli imeto German bilo trakisko, a i Deutsch=Deut=Teut-a ilirsko, sé balkano. Germancite ne u~at, deka Gotite bile Germanci,odnosno Traki.A spored nego, Traki bile Ro-mancite, Vlasite i Albancite, so pomasovna upotreba na temniot vokal, kako {to Herodot gi zacrtal isto~no trakiskite prostori, na koi krstarele i ìveele Gotite so svojot bog Asen, samo tatarsko= skitsko.Sledi do denes Germancite da ne laàt,za nivnata pove}erasna istorija,a za nas zlostorni~ka. 566 Avtorot e za~etnik za aromunski jazik, a toj bil lo{o i nedonau~en romanski jazik, vo kogo se site tn.slovenski glasovi/znaci. Spored nego, Romancite bile Traki. Germanskite tradicii bile trakiski.

162

Vo rasprava na ovie podobruvawa }e po~nam od Istok. U{te porano e re~eno (str. 251) deka podra~jeto na Vlahite na Karaxova i Moglenitite sodràt dosta izmeni. Detal-nata skica na topografijata na tamo{nite predeli vo razmer 1:560.000 go sodrì mojot Vlahomeglen. Problemati~en e u{te edna polo`ba na aromunskoto selo Livadi i ustieto na soedinuvaweto na tekovite na reki~kite vo Vardar. Glavnata reka od Bugaromeglena go nosi nazivot Meglenica ili Karaxova-Su. Pritoki se: Gulema Reka (kaj Subitsko), Severe-nska Reka ili Koter, Martfica, Bjelica i Slatina.

Vodata na rekata na Vodena postanuva reka Krema, a Turcite ja nazivaat Vodena-Su. [to se odnesuva za predelite, koi se najduvaat neposredno okolu èlezni~kata pruga od So-lun do Bitola, ne upatuva na koristewe na karta koja e dadena vo knigata ′Izlet vo Makedo-nija′ od Gol~ena. [teta e samo toa deka lokalnite nazivi se prezemeni od zvani~nite turski nazivi ili da moraat da bidat identi~ni so onie koi Turcite nepravilno ili lo{o izgo-voruvaat, taka da poedini imiwa voop{to ne moàt da se raspoznat. Taka, na primer, vo bli-zina na Florina (Lerin)567 postoi Sabreden vmesto Zabarden, Vosene vmesto Rosna, Mijani vmesto Loàni, Pe{venica vmesto Pso{nica, vo blizinana Bitola postoi \en|opol vmesto Niòpole, vo Meglen- Seniska vmesto Subotsko i mnogu toa sli~no.

Ja vcrtav polo`bata na aromunskite sela na planinata Neagu{, od koj najgolem broj se najduva i na Gol~enovata karta. Seqa se pojavuva dva pati: edna{ kako naselba na Karagu-nite koja leì isto~no, a vtoriot pat kako naselba na Far{eriotite koja leì zapadno od planinata Doksa. Na ista ovaa planina, ama zapadno, postoi tursko-bugarsko mesto Gramati-kovo koe leì vo dolnata,a drugoto Gramatikovo se najduva iznad prvoto i go naseluvaat Fa-r{eriotite. Isto taka, severno od ezeroto Ostrovo e Far{eriotskata naselba Papadi. Vmesto ova ime, isto taka se slu{a nazivot Cekuri.

Vo blizinata na Bitola treba da se primeti Malovi{te (na bugarskata karta stoi Valovi{te) ne se najduva taka blizu na patot kako {to e prestaveno, tuku 3-4 km. podaleku kon Jug. Gope{ ne leì na ista dolina kako Smilevo, tuku e odvoeno so edno strmno vozvi-{enie. Za neposredna okolina na Ohridskoto ezero go koristev Zarov, karta koja mo{ne e upotrebliva, otpe~atena vo Ohrid 1887. godina vo razmer 1 : 125.000.

Sredniot tek na rekata Devol prestavuva u{te sekoga{,so najgolem del,neistraèno podra~je na Sredna Albanija. Mo{ne verojatno deka negoviot tek e mnogu zavojit i deka tr-eba da se locira pove}e na Jug. Planinata Kamna ja pravi vododelnicata izme|u nego i reka-ta [kult, a potoa sledi planinata Lamnija ~ie ime e izmeneto vo Velastos na avstriskata General{tabna karta od 1885. godina. Zo{to, ne bi moèl da kaàm, ama vo sekoj slu~aj tamu e poznato imeto Lenia, dodeka za imeto Velastos voop{to ne sum slu{nal.

[kump nastanuva od isto~nata pritoka koja dojduva od Kaliva~a i zapadnata prito-ka od Lunga. Zapadnata pritoka e pobogata so voda, ama ipak go prati tekot isto~io. Go iz-bri{av odkartata seloto Secèm oti postoi vo vid par rasprsnati ku}i, ama zatoa vcrtav eden broj novi mesta. Vo Musakija sum ja obogatil topografijata.

Na site karti e prestaveno mestoto Fra{ir, ama toa, vsu{nost, e an od Reshovec. Vo predelot Tomora i Opara se brojni novi naselbi, ama ipak sum navel samo ona koe li~no go vidov.Poegzaktno go prestaviv podra~jeto okolu Kor~a so podatocite za nazivite narekite. (Globus B 61, str. 24). Oblasta Gramos iznad Paqomajerija prema planinata Smolika isto taka iziskuva brojni podobruvawa. Smalika potpolno pripa|a na re~niot sliv Vovusa, {to zna~i da ne pravi vododelnica izme|u slivot na Vovusa i Bistrica, kako {to moèv da pri-metam u{te na svoeto prvo patuvawe. Bistrica isto taka e edno mo{ne vozvi{enie (okolu 10 km isto~no od Samarina) koe go povrzuva ogranokot Paqomajerija so planinata Vasili-ca.Izme|u planinata Vasilica i Smalika vleguva vodata na rekata Samarina vo Vovusa, ama nivniot tek i ustiese nazna~eni samo pribli`no, bidej}i morav da se oslonam na opisot na pastirite. Zna~ajna pritoka niz dobro obrabotena dolina i se spojuva so Venetikos koj se spu{ta od pl. Miqa. I rekata od Perivoli isto taka se vika Venetikos, ama, pred toa, e na-zivaat Pruskan. (Venetikos, Veneti=tn.Sloveni; Pruskan=Prusija=p Rusija=Venetia, R.I.)

567 Zna~i, Makedoncite velele Lerin, a neFlorina. Makedonski crkovni prostori bile do rekata Ra-jna, ~ii Sklavini=Oblasnici gi pokatoli~uval Bonifacij (8 vek). Nivnite tradicii bile kako na onie {to gi naveduva Herodot kaj Trakite, koi bile i makedonski.I sledi Germancite bile Balkanci.

163

Najzna~ajni izmeni prevzedov vo oblasta na severnite na Zagora. Kako {to navedov na strana 142 i 144, polo`bata na ovie sela i tekovi na rekata sosema se drug~ii otkolku {to pretpostavuvav. Na àlost, ne moàm da navedam podatoci za ovoj sega gr~ka Zagora ko-ja porano bila aromunsko podra~je. Moite vcrtuvawa se zasnivaat na poznatite karti koi, {to e mo`no pove}e, gi vsoglasuvav so dobienite informacii od terenot. Pukvevilovite podatoci za ovaa oblast se taka konfuzni da gotovo se neupotreblivi. Za oblasta Aspropo-tamos i Salamvrijas gi koristev Filipsonovite skici na karti (′Rasprava′ na Dru{tvoto za geografija od Berlin, sveska I, 1894. godina). Vo pogled na Hasija g. d-r Filirson kaùva de-ka pove}e prestavuva breùlkast teren. Toj ponatamu tvrdi deka Kambuniskite planini se prostirat vo pravec SSZ-JJI, {to e to~no samo za ju`niot del, dodeka severniot del ima ist pravec protegawe kako planinata âpka, {to zna~i SI-JZ, zna~i paralelno so tekot na rekata Bistrica. Nazivite na najvisokite vrvovi se na sever [ubrec, a na jug Muriki. Se-lata okolu Aspropotamos delumno se vneseni vo kartata prema informaciite koi gi dobiv od naselenieto Trikala. Bidej}i tie rastojanijata ne gi iskaùvaat vo kilometri tuku vo ~asovi odewe, toa e mo{ne pouzdano za teren ispreseckan so klisuri i ne e nikakvo merilo, taka da i ovde ima {to da se menuva.

2. Napomeni za eNapomeni za eNapomeni za eNapomeni za etnografijata i jazi~nite granicitnografijata i jazi~nite granicitnografijata i jazi~nite granicitnografijata i jazi~nite granici Ako bi se sporedila etnografskata karta pred nas od poranite karti (Lejxin, Kipe-

rt) se primetuva mo{ne zna~ajna razlika. Ovie razliki del se zasnivaat na napravenite gre-{ki na prethodnicite, a del se posledica na pomestuvawa koi nastanale vo me|uvreme. Ovie gre{ki se odnesuvaat na {irewe na Aromunite koi Lejxin i Kipert gi iskaàle kako vi{-ok vo Sredna Albanija (Opar, Tomor), vo odnos na {irewe na centarot na ovie oblasti pre-ma Jug, a kako mawak vo odnos na nivnata rasprostranuvawe prema severoistok i severoza-pad. Premnogu e, sega, da se vleguva vo se toa, bidej}i vo Vtoriot prilog e obraboteno {i-reweto na Aromunite.

Ponatamu, se pove}e e potiskuvaweto na severoisto~nata gr~ka jazi~na granica, bi-dej}i vistinski Grci se smetani onie Bugari koi pripa|aat na gr~kata partija. Duri Gop~e-vi}, koj pribli`no to~no ja povlekol ovaa granica, na nekoi mesta dal suvi{e mnogu Grci. Moite podatoci se zasnivaat na informaciite od Verija, zna~i od samoto sredi{te na spor-nite oblasti i toa od lu|e koi sosema to~no gi poznavale ovie sela, taka da ne moè da po-stojat nikakvi sumwi vo verodotojnost na ovie podatoci. (Bugarite se partiski Grci, R.I.)

Vo obimna mera se slu~ile pomestuvawa vo Tesalija, kade turskiot element drasti-~no se povlekol i toa so eden del vo pravec na Sever na turski teren, a so drug del vo pravec Mala Azija, taka da nekoga{noto brojno tursko naselenie na Tesaliskata ravnica potpolno nestanalo. Vo sekoj slu~aj, muslimanite daleku pobrgu se povlekle pred gr~kata vlast, ot-kolku pred bugarskata ili duri avstriskata. Ovie napu{teni sela gi prevzele Grci, Aromu-ni, hristijanski Albanci ili duri i Bugari. Vo gradovite Trikolo i Larisa odvaj da ima po dvaeset muslimanski semejstva, a vo Tesalija Turcite pove}e ne brojat vo iljadi, tuku vo stotini.(Pravosavni Albanci Toski=Skiptari.Nikoga{ nemalo pravoslavni Arnauti,R.I)

Druga pojava, koja go izmenila izgledot na kartite, e prodorot na albanskiot eleme-nt, {to posebno e izrazeno na Sever. Cela Pelagonija e proèta so albanski (i turski) ele-ment. Zapadno od Bitala potpolno se albanizirani poranite bugarski sela, kako {to se: Ra-mna, Lera, Dalenci i Kaàni,a znatno brojno jakne albansko-muslimanskiot element vo Oh-rid,Resen i vo selata na Prespansko i Ventro~ko Ezero.(Albanci=Turci=Muslimani, R.I.)

Na mojata karta ne doa|a do izrazuvawe kolku e mnogu izme{ano naselenieto na po-golemite gradovi, oto mene mi stalo da dobijam to~na slika na situacijata na terenot. Po-radi toa i posebna teìna e stavena na dobivawe to~ni podatoci za jazi~nata granica. Pri taa prilika kako standard e zemen jazikot so koj se govori vo doma}instvoto, ama ne e obfa-tena pojavata na bilingvizmot i naravno religijata. Zna~i, naselenieto na Meglena se vcr-tani kako Bugari, mada se muslimani (takazvanite ′Pomaci′), isto kako i muslimanskite Va-lahadi koi se prestaveni kako Grci. Posebno se raboti za tri nacionalnosti: Bugari, Alba-nci i Grci.Turci,Aromuni,Cigani,{panski Evrei, êrkezi, Tatari, Jirici,568 i dr.,ne prav-at golem,odnosno del masa,kako {to se prvite tri navedeni narodi.(Bugari=Makedonci,RI)

568 Arnauti (êrkezi, Tatari, Juruci...) se malku. Po 1963 godina pove}e. Od 1990 godina pomasovno...

164

A. Granica na gr~koto govorno podra~je prema Sever Ovaa granica ja pravi rekata Vardar od nekovoto ustie do pritokata Karasmak, po-

toa so ~udni sticai na okolnosti pokraj noviot a ne stariot pat pa se do vo blizina na sama Verija i selata Mikros i Turkohori (koj ima me{ano naselenie sostaveno od Bugari i Gr-ci), a toga{ dol` prugata prema Niausta. Mada toj e bugarski grad, ipak e na najdobar pat da bide heleniziran, oti ve}e sega dobar del na populacijata govori so gr~ki jazik vo svoite semejstva. (Bugarite vo Makedonija so gr~ki jazik stanale Grci, R.I.)

Selata Tarman i Aja Marina se bugarski. Zna~i, gr~kite grani~ni sela se: Plati, Paqohori (~ie naselenie do{lo od Kulakja), Gida, Resna, Piskopi (i eden broj bug. semej-stva), Kava{la, Stavros, Mikros ili Mikrovuci, Turkohori, Javorni~a, Rupan i Niausta. Od dvete strani na Vardar e samo seloto Kulakja gr~ko, dodeka Valmasa (Valmades) e bugar-sko (Gop~evi} naveduva deka e gr~ko), isto kako i Janxida, koe Gop~evi} potpolno go za-boravil.

Ju`no od Bistrica edino selo Libanovo (ima i tursko naselenie) i Milovo imaat pokraj gr~ko naselenie u{te i bugarsko.

îsto bugarsko e selceto Nizel,ama ipak treba da se primeti deka se raboti za nekoj ostatok na bugarskoto naselenie, tuku ovde lu|eto se naselile tek od Sever569 tek vo posle-denite dekadi na ovoj vek. Gop~evi} u{te vcrtuva bugarsko mesto Lonxonos, koe treba da se izbri{e oti vo razru{enite kolibi obituvaat u{te edino aromunskite pastiri, i toa zima.

Planinskiot masiv Neagu{ isklu~ivo e naselen so Aromuni, dodeka ravnicata Eg-ribuxaka e ~isto turska, Kaidar e izme{an ama so prete`no turski element, a potoa doa|a-at Bugarite i Albancite pa tek toga{ ~erkeski sela: Sveti Toduri i Novoselo.570

Gr~kata jazi~na granica vodi na zapad od Servija (so Koàni kako najgolemo mesto na Sever), potoa nea ja pravat Visija naselena voglavno so Aromuni koja vodi od Vlahokli-sura prema Jug i sozdava granica izme|u Bugarite i Grcite. (Granica vo Makedonija, R.I.)

Kotlinata Kastorija e bugarska, a samo Kastorija kako i Mavrovo se gr~ki odnosno helenizirani. Vo Hrupi{ta, dodu{e, gr~kata partija e mo{ne jaka, a ne moè da bide govor za helenizacija. Go{terac e skoro, a Bogaciko sosema gr~ko. Jazi~nata granica vodi od Ga-{terac, preku mostot Smiksi, dodeka Pi{ak e na sever u{te sekoga{ bugarski, dodeka Vi-coni i Bubi{te gr~ki. Dolinata uz potokot od Gramos so Lmock e bugarski, potoa sledi Li-notopite koi se albanski i samite Gramosti koi se aromunski. Masivot kaj Gramos nekoga{ bil potpolno aromunski, a sega delumno e albaniziran. Me|utoa, ne moèv da soznam kako ponatamu se protega ovaa jazi~na granica izme|u Gramos i Smolika. Pastirite od Grmos mi govorele deka na Razdal i Paqomajerija voop{to nema sela, naime tamo leto gi napasuvaat svoite stada albanski i far{eriotski pastiri. Isto taka, za jazi~nata granica izme|u Al-bancite i Grcite vo Epir moàm da izvestam samo po slu{awe. Sigurno e samo edno, deka prvo gr~ko selo od dvete strani na Smolika e seloto Gri`bani, koe se najduva vo blizina na Vovusa. Vo Konica naselenieto e dvojazi~no, pa ipak jazikot vo doma}instvoto e pove}e al-banski. Vistinskiot Epir e gr~ki do predelot âmur koj se najduva jugozapadno od Janina, a samite âmuri prete`no se albanski. Verojatno deka albanskata jazi~na granica u{te odi ponatamu na Jug, otkolku {to sum ja prikaàl na kartata, barem {to se odnesuva na onie po-datoci koi gi dobiv od Albancite od Janina. Od druga strana, treba da se primeti deka zna-eweto na gr~kiot e pro{iren dobar del prema sever i vo oblastite na Arhinostron, Premet i Kolowa.

B. Jazi~na granica izme|u Bugarite i Albancite Planinata Gramos e ona podra~je kade se dopiraat gr~ko, albansko i bugarsko govor-

no podra~je. Devol e potpolno na albansko podra~je, ama toa ponatamu se izvitkuva prema Istok preku Darde do blizu Kastorija kade u{te edino mesto Silven e albansko. Potoa sledat selata koi se najduvaat na kartata, a na koi bi dodal u{te nekolku pomali sela i bi-vaci, kako: Kozirat, Trstenik, Tap{i{ta, Kurila, Viso~i{ta, Kape{ica, Bigli{ta (vo koe se naseleni bugarski i albanski semejstva), Bitinska, Tren (Tárn), Rakicka, [ojc, Progon, 569 Od sever kon jug nemalo preselbi, tuku Belcite govorele eden ist jazik: pelazgiski=tn.slovenski. 570 Se potvrdi, po Krimskata vojna vo Makedonija mnogu malku se naselile êrkezi i Tatari. Tie bile kolonizirani me|u Ni{ i [ar Planina. Denes Albanci vo R.Makedonija se: 90% Gegi i 10% Toski. A tragedijata e vo toa {to 90% Gegi go izu~uvaat trorasniot jazik na 10% Toski, delo na Evropa i SAD.

165

Mo~uri{ta, Golobárdá i Dzve`da, a ottamu vo luka prema Sv. Naum i Ohridsko Ezero. (Al-banci so poteklo od mesta so imiwa na tn.slovenski jazik, na Belci:á obratna kuka na š,R.I.)

Kako {to ve}e e navedeno,ju`no od ovaa linija postojat u{te samo dve bugarski sela: Drenovo i Bobo{ica- ju`no od Kor~a. I samiot jugozapaden obod na Ohridsko Ezero e alba-nsko do poluostrovoto kaj Lina. Sela koi ottamu se prostiraat se bugarski vo nizinata, a albanski na brdata.571 Takov raspored isto taka se odnesuva i na dolinata okolu Struga. Al-banski grani~ni sela se Piskupat, Fargovo, Fadali{~a, Zagra~ani, Oktisi (ima Bugari) so aromunski jazi~ni ostrovi. Gorna i Dolna Belica (vo koja prodiraat Albanci), potoa tuka se selata so izme{ano naselenie: Podgoroci, Vele{~a, Labuni{ta i Borovec. Dabovijeni se vo mesto na mostot preku rekata Drim i toa e ~isto albansko, isto kako Tate{ koe se naj-duva na povisoka nadmorska visina, zaedno so selata Dalago{~a, Bogovica i Peso~ani. Po-natamu na Sever se najduva predel okolu Debar vo koj Albancite pravat brzi pomestuvawa i gi potiskuvaat Bugarite″.572

GRCITE, ALBANCITE I VLASITE VE[TA^KI NARODNOSTI Na Balkanot naselenieto govorelo eden jazik.Toj bil pelazgiski=varvarski=tn.slo-

venski. Herodot (5 vek p.n.e.) pi{el, Platon govorel pelazgiski, koj bil varvarski. Istoto vaèlo za Makedonija, a Makedoncite bile Varvari. Sledi istiot jazik da bide tn.Homerov =tn.Platonov. Grcite velat, tie bile Pelazgi, {to vaì za Albancite i Vlasite. Tokmu za-toa Grcite, Makedoncite, Albancite i Vlasite bile samo eden narod, so pelazgiski jazik.

Po smrtta na Aleksandar Makedonski, vo Aleksandrija Ptolemejcite sozdale dvo-rasen jazik koine, vo 19 vek tn.starogr~ki.Toj bil kako aramejskiot i staroegipetskiot. Ova bilo neophodno zatoa{to na prostorite od Mesopotamija se do so Egipet ìveele dve rasi: Belci (Pelazgi) i Semiti (Crnci).Najdobar primer bila Mesopotamija: Sumerite bile Be-lci so tn.Homerovi tradicii i Akdacite samo Crnci so semitski tradicii. Latinskiot bil od 240 g.p.n.e., koj bil kako koine, a vo 15 vek n.e., koga se zavr{uvalo so Carigrad, tn.Vi-zantijci vo latinskiot vnesle u{te okolu 10.000 koinski zborovi. Sledi ovie zborovi da se so zaedni~ko poteklo: koinsko (tn.gr~ko) i latinsko. Tokmu vaka tie denes se ozna~eni.

Bidej}i koine i latinski jazik bile dvorasni naselenieto niv ne gi razbiralo. Toa ostanalo se do 18 i 19 vek, duri i 20 vek. A sostojbata za Elada bila takva i ostanala nepro-menata, ~ii ìteli bile samo Romejci=Rimjani so svoj naroden pelazgiski=tn.slovenski, a slu`ben crkoven jazik bil samo tn.vizantiski, koine, {to go potvrdil Han vo 1865 godina. Spored H.S.Votson, se napravila gr~ka dràva, ama trebalo da se sozdade i gr~ka nacija. Se pojavil komplikuvan problem za jazikot vo novata dràva so noviot ve{ta~ki jazik, za kogo polemikata traela i vo tretata ~etvrtina na dvaesetiot vek. Ova go potvrduvaat i drugi av-tori. Ovde e najbite Vajgand, a spored koga e napi{ana knigava. Toj na str. 120 za katarevusa veli: ″ve{ta~ki jazik″...″knièven jazik″. Tokmu zatoa gr~ki (eladski) narod nemalo.

Me|utoa, pokraj makedonskiot koine i katarevusa koj bil reformirani koine so po-ve}e tn.slovenski zborovi, bil sozdaden i ponaroden jazik dimotiki so u{te pove}e tn.slo-venski zborovi. Pa sledi poradi pove}eto tn.slovenski zborovi dimotiki bil najrazbirliv. Isto taka, koine bil so najbogati formi itn., pa potoa katarevusa i na kraj dimotiki. Ama najbitni bile padeìte, koi sozdavale te{kotii pri u~eweto: koine bil so {est padeì, katarevusa kako germanskiot so ~etiri padeì i dimotiki bil bez dativ i se nastojuvalo da se izbegne genetiv. Ova bilo neophodno zatoa{to vo Dolna Makedonija...i Elada nemalo da-

571 Zna~i, Bugarite bile sto~ari (govedari sviwari) i zemjodelci, a Albancite=Vlasite samo ov~ari. 572 Ova e strana 268, koja e so tekst samo 1/4. Sledi indeks na strana 269-277, 279 e bele{ka za avtorot. Tom II e so strana 1 od I poglavie sé do strana 320. Na kratko se prenesuva: Do I poglavie se naveduva pismo do negovite prijateli vo Turcija, so glasovi=bukvi, koi bile osnova da se napravi vla{ka azbu-ka pred nekolku godini.Sledi tekst na redakcijata so grafemi i izgovori,sotn.slovenski, makedonski, i koinski i latinski. Vo predgovort se govori za plemiwa. Redakcijata vo fusnota 1 odgovara: ″Vajga-nd go upotrebil zborot Stamm (pleme) vo naj{irok zna~ewe. Kaj Aromunite, nema plemiwa, niti tie se spomenuvaat vo najstarite istoriski izvori″. Bidej}i nemalo plemiwa, nemalo vla{ki narod. Vo I poglavje se qubovni pesni. Tie bile sostaveni od avtori so pelazgiski=tn.slovenski imiwa i prezi-miwa, {to vaì za vo site drugi poglavija. Vla{kiot jazik e pove}erasen. Sé drugo bilo tn.slovensko.

166

tiv. Sledi Vajgand na strana 67 da veli: ″pa duri vo gr~kiot dijalekt ~esto da se iznenadite so pojavata na slovenski zborovi″, a na str. 111: ″...Tesalija i Moreja, kade gr~kiot bil pod sna`no vlijanie na slovenskiot jazik i so obilni slovenski zborovi″. So ova se potvrduva, lu|eto pi{ele nekoja me{avina na koine so tn.slovenski zborovi, a podocna katarevusa so tn.slovenski zborovi. Taka prili~no koinskata osnova se zadrùvala i vo dimotiki, naro-dniot eladski jazik. Ovoj vo 19 vek ne bil vo upotreba: slu`ben crkoven i u~ili{en jazik.

Zna~i, koine kako tn.vizantiski jazik bil prv slu`ben jazik vo Elada. Sledi sozda-deniot jazik katarevusa od Korais vo Paris 1850 godina,koj vo Elada kako slu`ben jazik bil vklu~en duri vo 1868 godina. Ova bilo samo poradi toa {to Carigradskata patrijar{ija katarevusa ne go prifa}ala. Istoto se slu~ilo i so srpskiot jazik na Vuk Karaxi}, koj isto taka od Carigradskata patrijar{ija vo 1868 godina bil prifaten, no ne porano. Vrskata so Carigradskata patrijar{ija se naveduva, zatoa {to vo 1767 godina bila ukinata Ohridskata arhiepiskopija/patrijar{ija, {to pred toa se slu~ilo i so Pe}kata patrijar{ija, kade slu-`ben jazik bil tn.staroslovenski. Ovoj bil slu`ben na cel Balkanski Poluostrov ...Napro-tiv, Carigradskata patrijar{ija so koine deluvala samo na del od Trakija. Samo od 1767 go-dina, nikako porano, Carigradskata patrijar{ija deluvala na cel Balkanski Poluostrov. Samo ottoga{ edinstven crkoven pravoslaven slu`ben jazik stanal samo koine.

Za ova da se potvrdi, se naveduva, deka spored site istoriski dokazi se potvrduva, de-ne{na Albanija, Epir, Makedonija, Tesalija...i Elada bile samo pod Ohridskata arhiepi-skopija/patrijar{ija samo so tn.staroslovenski jazik. Zatoa seloto Atina, denes glaven gr-ad na Elada, bila pod varo{ot Ohrid. A i koga bila ukinata Ohridskata crkva, Atina pod-padnala pod Carigradskata patrija{ija. Bidej}i crkvata Sv. Dimitrija vo Bitola stanala soborna, Atina vo 1836 godina bila pod nea. Se ova govori, Atina i nejzinata Elada nemale va`nost za pravoslavieto. Ova se potvrduva i denes, Eladskata crkva i denes e razdelena.

Sledi dokazot za jurisdikcija na Ohridskata arhiepiskopija/patrijar{ija i toa sé do 1767 godina, koga taa bila ukinata. Ova se gleda na str. 462, vo kartata ″Jurisdikcija na Pe~kata patrijar{ija okolu 1669. godina″, navedeno vo delot za ″Jugoslovenski narodi pod tu|inska vlast 16-18 vek″, vo OPŠTA ENCIKLOPEDIJA LAROUSSE, Tom 3, Paris 1967. godina i Belgrad 1973. Nejzinite prostori se protegale ju`no od Drim, vo Albanija i ju`no od Teto-vo i [tip, do rekata Struma. Isto~no od rekata Struma bila Carigradskata patrijar{ija so jazikot koine, a pod Ohrid bile site ju`ni balkanski prostori. Ne slu~ajno avtorite po sekoja cena namerno go odbegnuvaat slu`beniot crkoven jazik tn.staroslovenski na Eladci-te, Vlasite i Albancite. Zna~i, site crkvi vo dene{na Albanija, Makedonija i Elada, podi-gnati se do so 1767 godina bile samo na tn.staroslovenski jazik.

Za da se potvrdi ispolitiziranosta na istorijata se naveduva i sledniot primer, na avtorot Gustav Vajgand, vo svojata kniga ″Aromuni″, Lajpcig, 1895 godina, koja e prestavena vo ovaa kniga. Toj pi{i: ″Ovoj I tom na moeto delo za narodot Aromuni sodrì izve{taj za patuvaweto koe go prevzedov vo vremeto od 30. april 1889. do 24. maj 1890. godina po Make-donija, Albanija, Epir i Grcija. Kratok prestoj vo Srbija, Ungarija i Istra...″. Toj pri site poseti na navedenite prostori istaknuva premnogu crkvi, manastiri itn. Vo nieden objekt toj ne naveduva, na koj jazik bile natpisite, na se ona {to vo niv bilo napi{ano..., niti na knigite i rakopisite, itn., itn. Ova bilo samo zatoa {to toj ne smeel da istakne deka na tie avtorovi gr~ki, albanski i vla{ki prostori se bilo samo tn.staroslovenski. Objasnuvawe-to bilo i ostanalo isto, ako vo nivnite crkvi i manastiri bilo samo tn.staroslovenski ne moèlo da postojat bilo kakvi narodi, avtorovi i germanski Grci, Albanci i Vlasi. Ovie bile samo edno i edinstveno, samo Belci=Pelazgi, samo so pelazgiski=tn.slovenski jazik, ni{to drugo. Ne slu~ajno, na navedenite prostori od avtorot se bilo uni{teno, izbri{ano, so malter pokrieno, odnovo nacrtano i napi{ano. Seta dokumentacija bila uni{tena, {to vaì za knigi i rakopisi, najvrednoto bogatstvo, zlostor {to go podrùva negovata tn.ger-manska, berlinsko-vienska {kola, zlo~ine~ka za navek, {to vaì za francuskata, angliska-ta itn. Me|utoa, avtorot nekoga{ go priznava. Na strana 30 stoi: ″Nekoga{ tolku vrednata biblioteka od manastirot Sv.Kliment gotovo vo potpolnost nestanala, ostanale samo ne-{to primeroci na knigi. Najgolem del na toe bibliote~no blago go ukrale samite me{tani a potoa go prodavale po Atina i Pariz″; na strana 66 toj veli: ″Od gr~ka strana se prevze-malo se da se za~vrsti polo`bata. [kolite se dobro poseteni, imaat ubavi zgradi i marlivi

167

nastavnici. Fanatozmot odi taka daleku da natpisite na bugarski (tn.staroslovenski, R.I.) jazik vo crkvata najprvo se prema~kuvaat a potoa zamenuvaat so natpisi na gr~ki jazik. Pa ipak vo edna crkva najdov na visokata ni{a vo mrakot vo koja zad oltarot bil naslikan za-branetiot lik na Kiril i Metodij. Konzulot, gospodina Poga~er od Bitola, soznal pri pri-lika na eden prestoj vo Kastarija deka vladikata dal da se spali eden sanduk so bugarski do-kumenti koj e pronajden vo nekoja privatna ku}a. Me|utoa, slovenskite li~ni imiwa u{te sekoga{ vo dobra mera se so~uvani, pa duri vo gr~kiot dijalekt ~esto da se iznenadite so po-javata na slovenski zborovi.″; na strana 84: ″Voop{to ne bile rakopisi, ama izgleda deka gi ima vo manastirot Zovistiana, mada samata gr~ka Vlada naredila se toa da se sobere po celata zemja i da se isprati za Atina, taka da na gr~koto tlo pove}e ne smee da se ~inat va-kvi pokloni″; na strana 107 toj istaknuva: ″Isto taka go posetiv manastirot sv. Marija, koj se najduva na vrvot iznad seloto, kako bi ja razgledal bibliotekata za koja slu{nav deka so-drì kirili~ni knigi i manuskripti. Naàlost, klu~ot se najduval vo gradot i bilo ve}e kasno nekoj da se isprati po nego″. Toa bilo vo epirska Albanija, makedonski Epir i Elada.

Bidej}i drug slu`ben jazik osven tn.staroslovenski jazik nemalo, navedenite i pose-teni prostori od avtorot ne moèle da bidat na drug, tuku samo pelazgiski=tn.slovenski ja-zik. Na avtorovata prostori na Grcite, Albanite i Vlasite toponimijata bila samo pelaz-giska=tn.slovenska. Ova nieden svetski avtor ne moè da go ospori zatoa{to samo so tn.slo-venski jazik istoglasno taa se objasnuva, na nieden drug tn.neslovenski jazik. Deka vistina-ta e taka, pokraj {to se na i vo crkvite i manastirite uni{tija, {to vaì za se napi{ano i nacrtano, toponimijata vo potpolnost ja izmenija, proces koj denes u{te ne e zavr{ena. Za dokaz moè da posluì i avtorovata Vajgandova kniga, ~ija toponimija e samo tn.slovenska.

Vo prilog e i Max Fasmer (1941), ″Die Slaven in Griechenland″). Toj pi{i: ″Kone~no od 15 vek...Toj toga{ ja dodal zabele{kata za srodnosta na libekskite Sloveni so Zigiotite na Pelopones″. Kako {to vaèlo za Slovenite na Peloponez i Libek vo Germanija, istoto bi-lo za Moravija, vo koja solunskiot govor bil razbirliv. Na Moravija i bile sosedi Fran-kite/Germanite (Doj~erite). Ne slu~ajno, Frankite kako katolici od latinski preveduvale na slovenski jazik, nikako na francuski razli~en od slovenskiot jazik: Germanite bile sa-mo venetsko- antsko- sklavinsko naselenie. Sli~no go pravele Makedoncite od koine preve-duvale na tn.staroslovenski jazik na Makedonecot Konstantin Filozof. Zatoa dvata sinovi na makedonskiot guverner (″komitopuli″-sinovi na komesvojvodata: komes=kmes=knes= knez, mi=mie=nie) Nikola, Samoil so svoj brat (nepoznat koj toj bil) kaj Frankite so Oton I vo Kvedlinburg razgovarale samo na tn.slovenski jazik. Vo Elada sekoga{ se govorel pelazgi-ski=varvarski=tn.slovenski, {to vaèlo za vo Makedonija. Tn.slovenski jazik bil jazik na Belci, a vakvi bile ìtelite vo Tesalija,Elada i vo makedonski Epir so negovite Albanci.

Maks Fasmer pi{i vo Elada imalo slovenski poimi od pred da se naselat Sloveni. Tokmu zatoa nemalo tn.Sloveni. Obolenski naveduva deka vo Grcija ″denes se sveduva na pr-ili~no golemiot broj na toponimi so slovensko poteklo″. Pa tamu se govorel samo pelaz-giski=varvarski=tn.slovenski jazik, a naselenieto koine ne go razbiralo. Obolenski nave-duva: ″Kon krajot na dvanaesettiot vek Mihail Honijat u~eniot atinski mitropolit, poni-èn od otkritieto deka negovata pastva od bednite selani koi zboruvaat na naroden jazik, ne ja razbiraat negovata bleskava prestava za starite Grci, gi zapi{al slednite zna~ajni zborovi: ″Posle dolgiot prestoj vo Atina i samiot stanuvam varvarin″. Na 9 strana se nave-duva {to Vajgand veli: ″Ako nekoj dojde vo poseta, toga{ pove}e se dràt na gr~kiot koj va-ì za jazik na obrazovanite lu|e, a vo Bitola navistina dobro se govori, podobro otkolku vo najgolemiot broj gradovi na samata Grcija (Elada, R.I.), a jas pove}e sakam da kaàm: vo sklad so knièvniot jazik. Za ova, pred site, se griàt {kolite″. Koine go reformiral Ki-ril Solunski, a toj govorel na sklavinski=oblasen jazik. Pa Peloponez=Moreja bil sklavi-nski=tn.slovenski. Sledi Morejcite bile samo tn.Sloveni. Site naodi vo Elada bile samo tn.slovenski=tn.Homerovi. Taa bila pod varo{ot Ohrid so svojata Ohridska arhiepiskopi-ja. Zatoa Eladcite bile Bugari. Vo crkvite slu`ben bil tn.staroslovenski=tn.starobulgar-ski, a od 1767 godina samo koine. Sledi slu`ben jazik vo Elada prvo bil koine, pa koine i germanski, samo koine, a od 1868 godina katarevusa. Ova bilo povod, na str. 111 Vajgand da pi{i: ″Vo ovie turski semejstva, koi masovno se doselile tek vo poslednata dekada, se go-

168

vori po~ist gr~ki jazik otkolku vo samite gr~ki semejstva, koi ovde se doselile od Tesalija i Moreja, kade gr~kiot bil pod sna`no vlijanie na slovenskiot jazik i so obilni slovenski zborovi″. Sledi Vajganoviot gr~ki pomalku da go znaat ìtelite na Moreja=Peloponez ot-kolku avtorovite turski semejstva koi do{le od Mala Azija, kade Carigradskata patrijar-{ija so del od Trakija vladeela so jazikot koine, a ovoj na Osmanite im bil trgovski i ban-karski jazik, za{to pi{at i drugi avtori. Od nego proizlegol katarevusa, koj spored Vaj-gand se vikal Romejka. Zna~i, avtorovite Grci bile Romejci so glaven grad samo Carigrad.

Berlinsko-vienska {kola go vnesla poimot za Sloveni, koi bile Sklavini. Tie, sp-ored Larus, ″se nepoznati na Rimjanite do 5 vek″.573 Sledi od 5 vek da postoi sklavinsko=ob-lasno ureduvawe. Koga se pojavivile Sklavini, imalo tn.Sloveni. A koga nemalo Sklavini, tn.Sloveni pove}e ne postoele. Antoljak, na str. 126, istaknuva: ″Makedonskite Sklavini se spomenuvaat samo do 836- 7 godina koga vo izvorite im iz~eznuva sekoja traga″. Zna~i, otto-ga{ vo Makedonija pove}e nemalo Sklavini=tn.Sloveni. Inaku kaàno, tie so pojavile a i iz~eznale. Me|utoa, isto~no od rekata Rajna Sklavinite=tn.Sloveni ostanale se dodeka tie ne bile katolizirani.I kone~no, ako Sklavinite bi bile tn.Sloveni, toga{ tn.Sloveni mo-raat da bidat site ìteli koi ìveele vo Sklavini. A Sklavini imalo na Arapskiot Polu-ostrov, Severna Afrika, [panija, isto~no od rekata Rajna, Avstrija, Ungarija, Romanija, Albanija, Epir, Peloponez...Me|utoa, germanskata {kola site sklavini ne saka da gi pri-fati za tn.slovenski, oti taa za toa nema interes. Sledi samo poradi interes so koine, la-tinski i gotski jazik da se odrodat Evropjanite: zapadno od Germanija da se govorat dvora-sni, a isto~no od Francija na trorasni: Gotite bile Tatari. Ama se odrodile i Balkancite.

Zatoa dene{nite narodnosti, Grci, Albanci i Vlasi govorat pove}e rasni jazici. Procesot na nivnoto odroduvawe zapo~nuva samo po ukinuvaweto na Ohridskata arhiepi-skopija/patrijar{ija od 1767 godina i toa so crkovnite slu`beni jazici koine i katarevusa kaj Grcite; so koine i katarevusa, kako i so latinski i romanski kaj Albancite i Vlasite; kaj Albancite i Vlasite u{te dopolnitelni zborovi na Arnautite,koi bile i se mongolski.

Berlinsko- vienskata {kola poradi interes go vnesla trakiskoto poteklo na Roma-ncite, Albancite i Vlasite. Ova bilo povrzano so pomasovnata upotreba na temniot vokal kako vo Romanija i Bugarija. A na tie prostori krstarele i ìveele Gotite=Skitite, koi bile Tatari so bogot Asen, a vakvi bile i tatarskite Bugari koi bile samo narod=bulgar. No najbitno e toa {to Albancite i Vlasite gi imaat site tn.slovenski glasovi, koi se i ma-kedonski, {to vaì i so makedonskoto y, makedonskata latinica vnesena samo vo 20 vek.

Ovde e najbitno,{to samite Germanci ne si go poznavaat svojot koren, koj go ni{tat. Se naveduva svedo{tvoto od pi{eweto na crkovniot otec Bonifacij. Za nego pi{i

″Larus XX vek″: ″Obi~aite na Slovenite (Sklavinite, R.I.) bile vo po~etokot potpolno va-rvarski i gi revoltiralo strancite, koi so niv doa|ale vo vrska. Spored apostolot Bonifa-cij od 8 vek, tie bile: ′najodvratna i najgadna od site rasi′. @iveele na starinski na~in zaedni~ki obrabotuvaj}i ja zemjata, `rtvuvaj}i ìvotni i zarobenci za nivnite brojni bo-govi, sogoruvaj}i gi mrtvite i pratej}i gi pogrebite so gozbi i vojni igri. @enite se spa-luvale na loma~ite na svoite maì″.

Navedenoto bilo istovetno so Trakite, {to go pi{el Herodot. A isti tradicii bi-le i kaj Makedoncite. Toj po nalog na Rim go {irel katolicizmot isto~no od rekata Rajna, koja bila sklavinska=oblasna pod Carigrad. Se ova govori, Trakite bile balkanski, kako {to bile i Keltite, so frigiska=brigiska pismenost...Sledi Frigija=Frizija itn.Ovie de-novi, pred 20 juli 2009, bil pronajden nakit vo Ohrid. Prvata programa na MTV izjavi, deka toj bil donesen od Keltite vo 4 vek p.n.e. Ama sostojbata bila obratna. Toj bil od Brigija.

573 Za da se potvrdi, deka poimot Sklavini nema ni{to zaedni~ki so Sloveni, {to ozna~uval samo slo-vo, i Bo`jo Slovo, a Logos se istovetuva Slovo, avtorite govorat, poimot Sklavini se odnesuval i za robovi, od sklav=rob. Bidej}i poimot Sklavina ne bil poznat do 5 vek n.e., a vo Makedonija pred 6 vek poimot ne bil vo upotreba, ottoga{ Makedoncite ne moèle da bidat robovi. Makedoncite=Balkan-cite sami ja vozobnovile anti~ka Makedonija, tie prestolninata Rim prvo ja prenele vo Nikomedija na aziskiot breg na Mramorno More, a tek potoa Vizant postanal Konstantinopol, koj bil Vtor Rim. Sledi, otpa|a mo`nosta, deka Sklavinite ozna~uvale poseben narod Sloveni, niti Sklavini=robovi: sklavina=oblast, sklavinski=oblasen jazik. Rusite od rocki narod so slovo do Sloveni, vo 860 godina.

169

Rimjanite Makedoncite kako kolonisti gi naseluvani niz kontinentot. Tie bile noseni, po patot Via Egnatia=egnacija: egnat=e gnat=gonat, gonadi, nagon=na gon...progon=pro gon, gon=gjon=|on...Da ne se izumi, skotskata gajda bila makedonska. Lavot bil makedonski od Solunsko i Mariovsko (Peonija), koj bil prenesen vo Bavarska...I grbot na Hambrug bil dva lava...Lavot bil na Anglija. Angli~anite igrale topka, koja najpove}e ja sakal Aleksan-dar Makedonski, ~ie nasledstvo bil i na Maite. Bidej}i Makedoncite do{le vo Amerika, ~ij jazik i fonetsko pismo bilo vo upotreba kaj Maite vo Meksiko do 19 vek, otpa|a veroja-tnosta deka Evropa ne bila brigiska=brzja~ka, a po{iroko i makedonska.

Ne slu~ajno, Makedoncite bile genijalci za nauka. Tie imale parna ma{ina Heron... i genetika. Evropjanite so genetika od 19 i 20 vek. Kocare bil sorabotnikot na Mari Kiri za utvrduvawe na promeneti organi kaj ~ovekot...Makedonecot Atanasov komjuter 20 vek...

Ovoj genetski potencijal Makedoncite da go izrazat, tie mora da ìveat vo svojata zemja, Makedonija, so ishrana od svoeto podra~je...Vo prilog e izvorskata voda, koja e magne-tska, a so vodote~enieto toj se gubi. Sledi svojata ishrana da ne e preku 50 km podaleku: od izvor do vlivot na Skamander=Erigon=Crna Reka. Taa bila brigiska=evropska, so svojata Troja. Pa Makedoncite vodata da si ja vikaat zlatna voda, srebrena voda, crvena voda...

Vakvata genijalnost e i vo svoite najrasko{ni obleki i nosii, so razni vezovi, na-kiti... Isto taka, so najgolem broj pesni i igri. A tokmu vaì za Makedoncite slednoto: vo Makedonija da ne se pee i igra, Makedoncite site }e gi natpeat i nadigrad. Sledi Makedon-cite vo muzikata da ne se nadminlivi. Primer e i so Makedonecot Herbrt fon Karajan, di-rigent vo Berlin i Viena. Pak, berlinsko- vienskata {kola saka nas da ne douni{ti, {to najuspe{no go pravi i vo potpolnost sproveduva.

Teompus pi{i: ″Golemata dràva na Makedoncite be{e kreacija na Filip, sin na Amintas. Bez naru{uvawe na nejzinite institucii ili organizacija na ~ove~ka sila, pred se so zajaknuvawe i pro{iruvawe na istite, toj vospostavi vrhoven avtoritet od Jadran do Crno More i od Dunav do granicite na Lakonija. I pokraj brzinata so koja raste{e naci-jata, dràvata ima{e mo} da se nosi so te{kotiite pri osvojuvawata″...″Makedonija se pro-stirala od Peloponez do Dunav i do Jadran. Makedonija bila i ostanala bastion na celiot Balkan″. Elijan (3 vek n.e.) pi{i, skoro iljada i pol godini posle padot na Troja, deka ovoj jazik pripa|al na ilirskite Brigi. Stefan Vizantiski (″Istorija na kavkaskite Albanci″ I Oxford University, 1961, London, prevod Dorest). Toj vo svoeto delo ja osporuva teorijata za lokacijata na Troja vo Italija i [limanovata (podocne`na) teorija za lokacijata na Troja vo Mala Azija. Vo svojot opis za uni{tuvawe na Ilij i gradeweto na Rim, naveduva: ″Ilij e zavzemen na sledniot na~in: gradot bil vo zemjata na Ahajcite, vo sosedstvo na Peloponez, zapadno od Makedonija, vo zemjata Evropa...″. Sledi Brigija da e Evropa, vo koja ne bil Pe-loponez, {to vaèlo za Elada (tn.Grcija), koga Evropa nea ja primi vo Evropskata zaednica.

Sledi samo nie, Makedoncite, }e ja obedinime brigiska i makedonska Evropa, so ja-zikot na Belcite, tn.staroslovenski, a i brigiski=brzja~ki od posledeno doba, gordost na Belcite,a vakvi bile i se Evropjanite.Iako taa go nosi imeto na Brigija=Brzjakija,taa ne e dosledna. Nejzinite zakoni i principi ne vaàt samo za Makedonija i nejzinite Makedonci. Samo tie do denes se uni{tuvaat, proces zapo~nat od 1071 godina...vo 19 vek...nepalmbombi...

I nas Evropa ne ni{ti so ciganska Grcija, so indiski muzi~ki instrument buzuki, i dvorasniot albanski narod sostaven so pelazgiski=tn.slovenski Skiptari=Toski i mongo-lski Arnauti=Gegi. Za potvrda deka Makedonija se ni{ti, e dokazot {to makedonska Alba-nija bila samo makedonska, a taa bila vo makedonski Epir, {to go pi{el i Marin Barleti (16). Toj istaknuva, vo epirska Albanija vo upotreba bil ilirskiot jazik, koj bil tn.staro-slovenski, a Ilirik bila Crna Gora... Za potvrda, deka Albanija bila samo pelazgiska=tn. slovenska se i dvete knigi na Petar Popovski: ″Arhimandrit Teofil Avramov @ungulov-ski″ (1997) i ″Georgija Kastriot- Iskender″ (2005). Vtorata kniga se raboti za tn.Skender-beg, koj bil samo Kastriotis, tn.Vizantiec, a albanskite falsifikatori bezuspeh go bri{-at zavr{etokot is. Vo naslovot Iskender e na persiski jazik, a vakov bil Osmanoviot. Toj bil jazik na Mehmed Karaman od 13 vek, koj vo persiskiot jazik vnesol mongolski=turski zborovi. Knigata se sostoi od tri dela: istoriski, za tn.Skenderbeg i narodno tvore{tvo vo Albanija koe bilo makedonsko=tn.slovensko.Vo ovoj kapitalen del se zapo~nuva so pesnata ″Son sonila kralicata Voisava (1405 g.)″ Se raboti za majkata na \or|i Kastriot Epirski...

170

Vo kapitalniot del ima i drugi pesni za Makedonecot=tn.Vizantiec Georg Kastriotis. Bi-dej}i denes Albancite nemaat narodno tvore{tvo za tn.Skenderbeg, niti epirskite Vlasi, a Vajgand veli, Albancite i Vlasite bile ″bra}a″, Albancite i Vlasite bil samo makedonski izrodi, koi se odrodile od pelazgiskiot=tn.slovenski jazik, samo po 1767 godina. Sledi tie da bidat samo odrodeni Belci=tn.Sloveni.A tie se rasipani vkoren,ni{tat se tn.slovensko. Tokmu zatoa tie sekoga{ bile samo vo slu`ba na neprijatelite na Makedoncite,tn.Sloveni.

Deka Albanija bila makedonska i tn.slovenska go potvrduvaat i drugi avtori. D.K. Budimovski, ″Makedoncite vo Albanija″ (1983) istaknuva deka niz cela Albanija ìveat Makedonci. Vsu{nost, tie u{te ne bile doalbanizirani od trorasniot albanski jazik samo po 1767 godini, zatoa{to Skiptarite bile 100% Pelazgi, zna~i, tn.Sloveni. Pa toa go tvr-dat i samite albanski avtori. Budimovski naveduva: ″I spored jugoslovenskite izvori574 vo 1951 godina vo Albanija 82% bile Albanci, a ostanatiot procent (18%) se nacionalni ma-lcinstva. Vo Enciklopedijata, vo odrednicite za Albanija, vo rubrikata za naselenie, se naveduva deka od vkupnoto naselenie: 65% se muslimani, 21% pravoslavni i 10% katalici. Za ostanatite 4% ne se naveduva ni{to.

Zna~i pribli~no najto~en podatok za brojot na nacionalnite malcinstva vo Alba-nija bi bil- deka toj se dviì od 18 do 20% od vkupnoto naselenie. Toj soodnos bil vo mina-toto, a i denes ne e mnogu izmenet″.

Samo dopolnuvawe. Nikoga{ nemalo Albanci, tuku samo Arbani, Arbanasi, a Alba-nija bila na Kavkaz. Pak, Arbaniste bile tn.Sloveni. Me|utoa, toga{ imalo verski narodi: Muslimani=Turci, Pravoslavni i Katoloci. Ova se obrazloùva so navodot, deka Muslima-nite od FNRJ po 1954 godina kako Turci se selele vo Turcija. Toa bile Bosancite, Sanxak-liite, Makedoncite, koi bile tn.Sloveni. Ova vaèlo za Skiptarite, Arnautite i Turcite.

Potoa toj istaknuva: ″Najverodostoen podatok za brojot na Makedoncite vo Albani-ja pome|u dvete svetski vojni, iznesuva Boìdar Mogovac vo knigata ′O Albancima i o Al-banija′. Vo nea vo poglavjeto ′Kolku i kakvi narodi′, toj pi{uva: ′Vo Albanija ìveat ne{to pove}e od milion lu|e, od toa preku ~etiri-petini (82,2%) se Albanci. Narod, koj se ~ustvu-va za Srbi bile (na popisotna popisotna popisotna popisot) (podvle~eno D.B.) pred deset godini 65 iljadi lica, a sega si-gurno gi ima ne{to pove}e, ima dosta i CincariCincariCincariCincari ili Kucovlasi, pa Grci i Turci′ ″. ″Izda-dena vo Zagreb 1941 godina, vo izdanieto na ′Mala kwiìca seqa~ke sloge′ br. 4. Vo predgo-vorot na ovaa kniga, koj B. Mugovac mu go posvetil na svojot prijatel d-r Milan [uflaj, se naveduva deka podatocite vo navedenata kniga se zemeni od d-r M. [uflaj, koj 1929-1931 god. podgotvuval takva kniga, a negovoto znaewe za Albancite ′bilo zapravo golemo′.

Vo ′Mala enciklopedija Prosveta′ od Belgrad, 1969 g. za d-r M. [uflaj se veli deka ′bil istori~ar, prof, na Sveu~ili{teto vo Zagreb, golem poznava~ na albanskata istorija... Dela: Srbi i Arbanasi, O arbana{kite gradovi i dr′. Od oblasta na albanologijata mnogu dela izdal na germanski jazik. Vo predgovorot na knigata ′O Albancima...′ B.M. veli deka M. [. spa|a ′me|u najgolemite albanolozi vo svetot′ ″. Me|utoa, vo faksimilot na B. Magovac postoi Albanija, ama ne Albanci, tuku Arbanasi: ″U Albaniji ìvi preku milion du{a, od toga e preko ~etiri petini (82,2%) Arbanasa. Naroda, koi se osje~a Srbinom, bilo e (po po-pisu)...″. Zna~i, Albanija bila vo 1912-1913 godina, koga imalo 0% Albanci. Vo 1929-1931 go-dina nemalo Albanci, tuku 82,2% Arbanasi, koi bile tn.Sloveni, za [uflaj Srbi. Sledi na mafija{ki na~in bila sozdadena Skiptarija, ~ii ìteli 82,2% Arbanasi=tn.Sloveni se odrodile od svojot jazik na Belci, tn.slovenski, a toa bilo so trorasniot skiptarski jazik, samo delo na Rim i Viena,samo vo borba protiv pravoslavieto i negoviot tn.staroslovenski jazik. Toj potoa veli: ″Enciklopedijata na Leksikografskiot zavod na FNRJ, izdadena vo Zagreb 1955 godina beleì deka ′spored popisot od 1941 godina Albanija imala 1.105.000 ì-teli, a spored procenkata od 1951 god. 1.210.000 ìteli; od toa Albanci se 82%...pravosla-vnite 21%, katolicite 10%, a muslimanite 65%′ ″. Vidlivo e deka vo Albanija komunistite sozdavale islamski albanski narod so rimsko-vienskiot trorasen albanski jazik.

574 ″Pomorska enciklopedija, izd. Leksikografski zavod na FNRJ, Zagreb, 1954 god., isto i vo Enci-klopedijata na Leksikografskiot zavod na FNRJ, Zagreb, 1955 g.- vo odrednicata za Albanija″. Seka-ko, za~uduva, {to podatocite koi gi naveduva [uflaj gi dobil od Albanija.Sledi taa bila mafija{ka.

171

Toj veli i:″Avtorot na ovaa kniga za Makedoncite vo Albanija imal mo`nost na tri pati da ja poseti Albanija vo svojstvo na novinar, a i kako privatno lice deka vo vremeto od 1945 do 1948 godina. So ogled na negovata privrzanost kon makedonskite etni~ki predeli vo granicata na Albanija, od kade poteknuvaat negovite dedovci, u{te so prvite ~ekori vo Al-banija 1946 godina i sredbite so Makedoncite od Debarsko maalo vo Tirana, projavuva{e interes za brojnosta na makedonskata narodnost vo ovaa zemja kako i za uslovite na nivoto ìveewe.Toga{, radosnite Makedonci, pred koi se otvara{e prespektivata za sloboden ì-vot so mo`nosta za afirmacija na nacionalnosta go informiraa avtorot deka ′vo gradot Ti-rana ìveat 15 do 20.000 Makedonci′ i deka ′vo Albanija vedna{ po vojnata se izjasnile 60. 000 lica za Makedonci′. No tie objasnuvaa deka ima u{te pove}e zatoa {to kaj nekoi séu{te ne bila razviena makedonskata nacionalna svest, nekoi se pla{ele da se izjasnat ′za da ne se svrti rabotata′, a me|u takvite imalo mnogu islamizirani Makedonci od Gora, del od De-barsko i od Pe{kopeja, kako i od Ohridsko, vo selata kon Elbasan″.

Se potvrduva, na Makedoncite bez svoja dràva im nedostasuvala nacionalna svest. Pak, bez nacionalna svest, tuku samo so pravoslavna, bile sozdadeni Srbija i Elada,a tek potoa sledat nivnite Srbi i Grci, i na krajot sledel srpski i gr~ki jazik, koi od Carigrad-skata patrijar{ija bile prifateni samo vo 1868 godina. Istoto vaèlo i za Arbanasite, tn. Albanci. Vilkinson veli deka ″Albancite vo 1913 g. bea sosema li{eni od sekakvo naciona-lno ~ustvo.Samo rivalstvoto me|u Italija, Avstrija, Srbija i Grcija, sekoja naprevaruvaj}i se za pridobivawe na albanskite pripadnici, rezultira{e so edna nezavisnost. Italjansko-to vlijanie vo Valona, be{e postignato preku romansko- katoli~kite Albanci″. Nanazad se do 1900 g. Avstrija i Italija postignale taen dogovor za da sozdadat avtonomna Albanija. Mirovniot dogovor od London, potpi{an vo maj 1913 g. gi poloì granicite na novata ski-ptarska (albanska) dràva. Zna~i, Arbanasite bez nacionalna svest bile samo tn.Sloveni. So tekot na vremeto tie se odrodile od svojot tn.slovenski jazik, a bil nametnat rimsko-vi-enskiot trorasen jazik. Ovoj zlostor ne bil slu~aen, toj i denes go podrùva Evropa i SAD.

″Na brojkata od 60.000 Makedonci vo Albanija vo prvite denovi po Vtorata svetska vojna upatuvaat i podatocite za Albanija dadeni vo Pomorskata enciklopedija. Vo odredni-cata za Albanija, odnosno vo rubrikata za naselenieto na ovaa zemja, stoi: ′Albancite so~i-nuvaat 82 procenti od naselenieto; golem broj se Srbi (65.000) (~itaj srbi, Crnogorci i Ma-kedonci-zab. D.B), Aromuni (55.000), Turci i Grci...Po vera najmnogu ima muslimani (65%), potoa pravoslavni (21%), katolici (10%); pravoslavnite se naseleni na jug, katolicite se na sever, a muslimanite po celata zemja′.

Enciklopedijata na Leksikografskiot zavod na FNRJ, izdadena vo Zagreb 1955 godi-na, beleì deka ′spored popisot od 1941 godina Albanija imala 1.105.000 ìteli, a spored procenkata od 1951 god. 1.210.000 ìteli; od toa Albanci se 82%...pravoslavnite 21%, ka-tolicite 10%, a muslimanite 65%′.

I brojkata za postoewe na 65.000 Makedonci, Crnogorci i Srbi iznesena vo Pomor-skata enciklopedija kako i podatokot za toa kolkav e procentot na pravoslavnite ìteli vo Albanija, izneseni vo dvete gorenavedeni enciklopedii, naveduvaat deka brojot od 60.000 Makedonci vo Albanija vo prvite godini po II Svetska vojna moè da se zeme kako najto~en- deka ja otslikuva najobjektivno brojnosta na makedonskata narodnost vo Albanija.

Imaj}i go iznesenoto vo predvid i proveruvaj}i go toa me|u Makedoncite {to ì-veele nekoga{ ne samo Tirana, tuku i vo drugi mesta na Albanija, vo selata od makedonskite etni~ki predeli, a sega ìveat vo Skopje i drugi mesta vo SR Makedonija, i sluèj}i se so instrumentot na demografite- procentot na prirodniot godi{en prirast (vo Albanija iz-nesuva 3%), i poa|aj}i od zabele{kite vo li~nata arhiva, smetame deka najobjektivniot po-datok za brojot na Makedoncite vo Albanija bi bila brojkata od nad 100.000 pripadnici na makedonskoto nacionalno malcinstvo.

No, matematikata e egzaktna nauka, pa najdobro e da se posluìme so nea ! Go iznesovme podatokot deka vo Albanija prirodniot godi{en prirast e 30 novoro-

deni na 1000 lu|e, no vo slu~ajot so Makedoncite nema da operirame so toj procent tuku so procentot od 1,5%., priroden godi{en prirast, poto~no 15 novorodeni na 1000 lica. Ste-penuvajte ja taa brojka so 36; i, ako vo 1945 godina vo Albanija se deklarirale 60.000 Make-

172

donci toga{ na krajot na 1981 godina tamu imalo 101.548 lica. Koga bi zemale vo smetkata deka prirodniot prirast e 2%, toga{ brojot na Makedoncite bi bil okolu 122.393 lica...

Ne sakame pove}e da presmetuvame iako veruvame deka prosekot na prirodniot pri-rast na Makedoncite vo Albanija e pogolem i od 3%. No se pla{ime zvani~nicite od Al-banija da ne odgovorat deka mortalitetot e mnogu mnogu poglem od natalitetot...? !

Ne treba ve~no da se operira so brojot {to nekoj go utvrdil pred 40-50 godini ili pove}e. Nie samite toj broj ne bi trebalo da go minimizirame pod vlijanie na albanskata propagandna ma{inerija koja toa si go postignuvala za cel.

Stoi faktot deka del od Makedoncite, posebno islamiziranite Makedonci se alba-nizirale. Nekoi se na mislewe deka e toa prili~en golem broj. No, vo Albanija site zva-ni~no se deklariraat kako Albanci, i niv zvani~nata statistika gi vodi kako takvi. Pa da-li makedonskiot narod i od SR Makedonija vo minatoto ne bil podloèn na takvi pritiso-ci da se deklarira za tu|a nacionalnost i dali ne bil prinuduvan da si go menuva imeto i prezimeto ? A sepak vo sebe, vo semejstvoto, toj ja so~uval svojata individualnost i nacio-nalnost. Duri nacionalnoto o~eli~uval.

Dali treba da se somnevame deka toa ne se slu~uva i vo srcata na Makedoncite vo Albanija ? !″.

D.K.Budimovski prodolùva so Prviot makedonski bukvar i u~ili{ta...Za knigava e najbiten posledniot del, Prilozi. Toj pi{i: ″Profesorot Andre Mazon, poznat francuski nau~nik- lingvist, vo 1936 godinavo Pariz ja izdade knigata ′Dokumenti, prikazni i pesni slovenski od ju`na Albanija′. (′Documents, contes et chansons slaves de l′Albanie du sud′).

Zapi{ani na makedonski jazik, so latini~na azbuka i prevedeni na francuski jazik toj objavuva pisma, prikazni i pesni {to gi sobral vo okolinite sela na Kor~a: Bobo{nica na 8 km. i Drenovje na 4 km. od Kor~a. Objavuva i delovi od prevedenoto Evangelie na make-donski jazik a napi{ano so gr~ka azbuka, koja preveduva~ite na makedonski jazik najdobro ja znaele; Evangelieto go na{ol vo manastirot Sveti Jovan vo Bobo{nica, vo koj manastir eden od preveduva~ite, Todor Ikonomv bil igumen.

Vo knigata, pokraj prikaznite i pesnite, dava i gramatika, leksi~ka i sintati~ka analiza na jazikot na makedonskoto naselenie vo ju`na Albanija. Na krajot od knigata po-mesten e re~nik so pove}e od 3.000 zborovi od tie kraevi i so francuski objasnuvawa.

Ovde pomestuvame nekoi prikazni i pesni od ovaa navistina vredna kniga, koja u{te vo vremeto dvete svetski vojni najdobro svedo~ela za vitalnosta na jazikot so koj se sluàt Makedoncite vo Albanija, a koj kako dijalekt malku ostapuva od dene{niot makedonski knièven jazik″.

Sledi prikazna za ″Smrtta na Krali Marko″, pesna ″Felka″, ″Mlada èna″, ″O mor′, o mor′ nevev~e kale{o″, ″Nani, nani, nani, dete male~kavo″, ″Stani, stani, rusa Stojno, pro-meni sa″, ″Dobro utro na utroto″, ″Grabena nevesta″. Toj ″zabeleàl na~in na izrazuvawe na dobrodojde, na u~tivost, na so~ustvo, na radost od prinovi i sl.″

Budimovski navede: ″Na krajot od knigata pomesten e re~nik so pove}e od 3.000 zbo-rovi od tie kraevi″, koi bile tn.slovenski. A tn.Sloveni bile Arbanasite, koi se odrodile od svojata bela rasa, i toa so trorasniot skiptarski jazik. Prvi {koli na toj jazik podigna-le Rim i Viena. Bidej}i nepismeniot Angli~anec upotrebuval 800-1200 zbora, a Makedonci-te 3.000 zbora, so koi moè da se napi{e edna dobra kniga, Makedoncite bile prepismeni

Spored G.Mayer,Ethimologischer Woerterbuch der Albanischen Sprache, IX, von Samlung Indo-germanischer Woerterbuecher,III, Strassburg, 1891, vo prevodot na knigata na Jon Arginteanu stoi: ″od 5.140 albanski zborovi kolku zabeleàl Majer, 1.420 se vla{ki, 540 se slovenski, 1.180 se turski, 840 se gr~ki, 400 se indogermanski, a ostanalite nepoznati″. Ovde se istaknuvaat vla{kite zborovi. Nasproti nego, R.Wilkinson, Maps and Politics, Liverpool, 1951, se naveduva za kartite na Leon Dominian od 1915 i 1917 godina. Ovoj ″istaknuva{e deka jazikot po svojata forma isklu~itelno Arijan, no istakna deka od 5.140 elementi vo Etimolo{kiot re~nik na Albancite na G.Majer bi moèlo da se nabrojat samo ~etiri stotini neizme{ano indo-evro-pski elementi.Tatar-turskiot broi 1.180, romanskiot 1.420, gr~kiot 840, a slovenskiot 540 zbora″. Se gleda deka vla{kiot jazik bil romanski. Ovde razlikata e samo vo toa, {to kni-gata na romanskiot avtor Arginteanu so dativno tn.slovensko prezime vo R.Makedonija bi-

173

la prevedena od epirskite Vlasi koi u~ele romanski vo Makedonija. Zna~i, se raboti za ro-manski i gr~ki jazik. Isto taka, postoi razlika i vo 1.180 ″turski″ ili ″Tatar-turskiot″.

Vilkinson za G.Liien (1861) godina pi{i: ″Liien se odnesuva{e kon Vlasite kako kon Cincarite i vo golema mera razmisluva{e za nivnoto poteklo. Tie samite, pi{uva Lii-en, tvrdea deka se potomci na rimskite vojnici, koi ja pokorija Makedonija. Toj misle{e de-ka ova e odvaj verojatno, bidej}i nivniot jazik ne be{e ~isto latinski tuku pove}e bi moè-lo da se kaè izveden od latiniziraniot daciski (t.e .romanski). Tie verojatno prestavuva-at potomci od Dacija dojdeni od Mizija. Romancite go razbiraat nivniot jazik, no toj sepak se razlikuva od romanskiot jazik. Od sekoj osmi vla{ki zbor, samo tretiot e izveden od la-tinski, dva se pozajmeni muslimanski zborovi- gr~ki, turski itn- a tri pripa|aat na nepoz-nat koren sli~en na albanskiot″. (Zna~i, muslimanski=turski=albanski=arnautski=mongo-lski zborovi, R.I.)

Se zaprimetuva kaj Majer se prestaveni pomalku tn.slovenski zborovi na Belci ot-kolku semitski=crne~ki i mongolski, tataroturski zborovi. Sledi tie bile samo odrodeni Belci. Za Turcite se naveduva pe~atot na Georg Kastriot. Toj bil napi{an so kirilsko pi-smo, zna~i na tn.Sloveni. Se mislelo, toj im pripa|al na Osmanliite. Francuskiot istori-~ar Pejsonel vo negovoto istorisko- geografsko delo pi{i deka jazikot na Slovenite od site jazici bil eden od najprostran. Takov bil i onoj, so kogo spored nego, a vrz osnova na svedo{tvata na Edouarda Brerenwoda vo ″Scrutinium linquarum″, se zboruvalo na dvorot na tur-skite carevi. Spored Franciskus Maria Apendini (1769- 1837) ″po cela Turcija, naro~ito vo vojskata, vo upotreba bil slovenskiot jazik″. Jovan Haxi Vasiljevi}, Muslimani na{e krvi u Ju`noj Srbiji, vtoro izdanie, pe~atnica ″Sveta Sava″, Belgrad, 1924 godina, govori: ″jazikot na jani~arite bil na{ srpsko- hrvatski jazik, niz celiot 16 i po~etokot na 17 vek″. Zna~i, jazikot na tn.Turci bil tn.Homerov=tn.slovenski. A za jazikot na kogo se govorelo, Vajgand veli: ″mesnite lu|e kowari od Tesalija, Turci od Besarabija, od Mala Azija, Arapi-te, Persijancitesite se sluàt so prostonaroden turski jazik, rasprostranet nasekade vo vojskata. Imeno ovoj vojni~ki jazik, a ne literaturen, e naslednik na vzaemnite dumi vo bal-kanskite jazici″. Bidej}i najbrojni narodi bile tn.Sloveni, vo navedenite govori najbrojni zborovi bile tn.slovenski. Koga nemalo turski narod, a Albancite i Vlasite bile pod Os-manovoto=Otomanovoto Carstvo, {to vaèlo i za Eladcite, nikoga{ ne moèlo da ima ela-dska, albanska i vla{ka narodnost. Vidliv e zagovorot vrz pravoslavieto so Carigrad.

Dràvi koi ja sozdadale NATO samo ja delele Makedonija, a i gi uni{tuvale Make-doncite.I sledi NATO vo 2001 godina vrz R.Makedonija da izvr{i agresija. Toa bilo vogla-vno za svoi celi, da se za~vrsi na ovie pravoslavni prostori koi treba da se douni{tat. Ni-vni sojuznik e dvorasniot rimsko-vienska islamskiot albanski narod, kolonisti od Ni{ na jug do [ar Planina, a i vo zapadniot del na R.Makedonija. A.M.Seli{~ev, ″Slovenskoto na-selenie vo Albanija″, 1936 godina, pi{i: ″Albanskite naselbi vo Makedonija ne se damne-{no poteklo. Albancite se naseluvaat vo tekot 18 i 19 vek. Oblasta na starite albanski na-selbi e gorniot del na sever od srednoto te~enie na [kumba, vo reonot na Mat i na sever od nego″. Prodorot na Albancite vo Makedonija i severno od R.Makedonija, se odvivalo se do balkanskite vojni 1912-1913 godini. Pa tie se pravoslavno ograbile i prosvoile. Zatoa ni-vnite imoti ne samo do 1913 godina se bez tapii, {to prodolùva se do denes. So rasisti~-kiot Ramkoven dogovor se potvrdi Bukre{tanskiot dogovor, so kogo site vo R.Makedonija se Makedonci. Samo taka, samo Makedoncite ja gubat svojata dràvnotvornost, gubej}i go samo Makedoncite svojot identitet, tie stanuvaat Sloveni (Sklavini). Sklavinite=Germancite, koi gi ni{tel Bonifacius, kako trakiski=makedonski Franki, si go ni{tat svojot koren.

Iako vo R.Makedonija ima pove}e Makedonci otkolku vo Francija Francuzi 50%, i {to vaì i za [panija, a SAD e pove}erasen ″kazan″, za niv nema ramkovni dogovori. Isto e so Grcija i Albanija, ~ii narodi se falsifikat, samo po 1767 godina. Pa tokmu za niv nema ramkovni dogovori, a tokmu takvi za niv sodejstvuvaat. Za da se potvrdi zlostorot, {to go podrùva Evropa i SAD, za Makedoncite vo Albanija ne se bara recipro~nost. Ako ima pr-avilni popisi, a i bez zapla{uvawe, Makedonci vo Albanija ima mnogu pove}e otkolku vo R. Makedonija zaedno pelazgiskite Toski i mongolski Gegi. Vtorive do denes se so mongolski odliki. Tie vo Kosovo ja donele mongolskata ovca so dolga opa{ka i mongolskiot gen vo ba-

174

lkanskiot kow. Sledi za Albancite da ne e bitna finansiskata ramka, zatoa {to tie re{i-le se pravoslavno da uni{tat, a {to bez prekin se vr{i od 1071 godina. Duri nivnoto mno-èwe ne e svojstveno za belata rasa, ne samo so niv se prenaseluva R.Makedonija, a za nea tie ni{to nedoprinesuvaat, samo ja razgraduvaat i pla~kaat, so zakonot za detski dodatok koj }e vaì za site i na cela dràva, tie ponatamu }e se mnoàt i pro{iruvaat na smetka na pra-voslavnite {to go podrùvaat neprijatelite na makedonskoto pravoslavie, Evropa i SAD, so nivnata NATO. Tokmu zatoa NATO-vskite Albanci ne u~estvuvaat 25%, kako {to tie se prikaùvaat so falsifikatite popisi pod nadyor na NATO, niti 15% kolku {to se, niti 10%, pa tie ostanale samo islamski paraziti. Pa tie takvi bile se do 1913 godina, pa se do 1945 godina, sledi se do 1990 godina, i se do denes a bez svoj zavr{etok. Zlo~inot e pogolem, {to Evropa i SAD sozdava dvorasen islamski albanski narod i toa von Albanija, kade 90% se Gegi i 10% Toski. Ovoj narod go izu~uva toskanskiot trorasen jazik. Bidej}i albanskiot narod e islamski, zna~i, turski, Albanci stanuvaat Makedonci, Srbi, Crnogorci...so islam-ska veroispoved, {to vaì i za samite Turci. Sledi grevovite na Evropa i SAD, samo za bo-gatstvo i mnogu polesen i poudoben ìvot, nikoj ne moè da im gi oprosti, niti nivni Bog.

A Bogot ne im oprostuva ni na Albancite. Tie kako muslimani go prisvojuvaat naj-golemiot pravoslaven borec tn.Skenderbeg.Toj bil samo pravoslaven,{to se gleda vo doku-mentite.Toj bil vozrasen, poradi {to toj ne moèl da bide obreàn za toj da bide musliman. Isto taka, toj bil proglasen katolik, {to nikoga{ i ne se slu~ilo.Sledi toj samo kako pra-voslaven se borel so pravoslavniot tn.vizantiski dvoglav orel, koj gi krasi makedonskite crkvi. Se ova na dvorasniot islamski albanski narod ne mu pre~i, toj so nego i dvoglaviot orel da ni{ti crkvi i pravoslavni, duri za nego da podignuva spomenici, prekrstuvaj}i go, kako {to se pravi se vo makedonskata pravoslavna Albanija, koja bila Komnenova, a Komnen bil i Georg Kastriotis, naslednik na makedonskoto carsko semejsvo Komnen. Bidej}i Alba-ncite se izjasnuvale za Turci, i tie kako Turci se selele vo Turcija, predrsko e tie, {to va-ì i so Islamskata verska zaednica vo R.Makedonija, koja ja grabnale za svoi celi, tie da go prisvojuvaat tn.Vizantiec Georg Kastriotis i tn.vizantiski dvoglav orel, koj kako pravo-slaven grb denes e ruski, srpski itn. Ova govori, tie bile mafija{ki narod.

Za ova nositel e berlinsko vienskata {kola, koja mnogu ubavo znae, deka imeto Ger-man bilo trakisko, a i Gotite krstarele i ìveele vo Trakija.Sledi {kolata na Albancite da im go pripi{e trakiskoto poteklo. Ova bilo poradi toa {to i samite balkanski German-ci bile so trakisko poteklo. Isto taka, i so ilirsko, a spored Teuta do Teutoni i Deuta do Deutsch, Doj~eri. Me|utoa, Vilkinson veli deka Sloven i Ilir e edno isto: ″Ilir″, na pri-mer, be{e upotrebuvan kako sinonim na ″Sloven″, {to se povrzuva so V. Miler (1842), a ″toj go upotrebuva terminot Ilir za da ozna~i Sloven″...Poimite stanale i genetski...Tokmu za-toa se potvrduva, poimot Sloveni stanal politi~ki. Skiptarite Iliri postanale so A.Sti-p~evi}, koj vo 1974 godina ja objavil svojata kniga ″Ilirite″, Zagreb. So skiptarska drà-vna politika, Skiptarite nau~ile deka se Iliri, duri i mongolskite Arnauti. Se ova govo-ri, Albancite se samo mafija{ki islamski narod, koi se samo odrodeni Iliri=tn.Sloveni.

175

L I T E R A T U R A Naslovot ″Grcite, Albancite i Vlasite ve{ta~ki narodnosti″ e napi{an spored Gu-stav Vajgand, ″Aromuni″, Vlasi. Za knigava se koristeni i delovi od avtorovive knigi: 1. ″Sredozemjeto pradomovina na Evropjanite″, format 5.

a. prvo izdanie avgust vo 1998 godina, strani 354 (10) b. vtoro izdanie mart vo 1999 godina, strani 519 (10) v. treto izdanie maj vo 2007 godina, strani 621 (9)

2.″Nov Aleksandar Makedonski″ (tn.Skenderbeg=Georg Kastriot) a. prvo izdanie vo mart 2001 godina, strani 159 (9) b. vtoro izdanie vo juni 2003 godina, strani 334 (9) 3. ″Odroduvawe na Makedoncite″, avgust 2001 godina. 4. ″Vozobnuvawe na anti~ka Makedonija″, april 2002 godina. 5. ″Kavkazko- crnomorski Albanci- Arnauti″, juni 2002 godina. 6. ″Vlasite- t.n.Sloveni″, septemvri 2002 godina. 7. ″Zavera protiv anti~kite Makedonci″, oktomvri 2002 godina. 8. ″Grcite- ve{ta~ki narod″, april 2003 godina. 9. ″Ishrana na govedata″, maj 2003 godina. 10. ″Slovenite- germanski falsifikat″, juni 2003 godina. 11. ″Germancite i Makedoncite- edno isto″, juli 2003 godina. 12. ″Evropjanite poteknale od Balkanot i Mala Azija″, mart 2004 g. 13. ″Grcite- odrodeni Sklavini i Sloveni″, juni 2004 godina. 14. ″Makedonskata Komnenova Albanija″, avgust 2004 godina. 15. ″Homerova Troja na domorodci- t.n.Sloveni″, januari 2005 godina. 16. ″Evreite- t.n.Sloveni″, april 2005 godina. 17. ″Homerova=tn.slovenska Makedonija″, oktomvri 2005 godina. 18. ″Albancite kolonisti vo Makedonija″, januari 2006 godina. 19. ″Atlantida-falsifikat na Solon i Platon″, dekemvri 2006 godina. 20. ″Brigite=Brzjacite bile postari od Egiptjanite″, mart 2007 godina. 21. ″Albancite odrodeni Brzjaci i Mijaci″, maj 2007 godina. 22. ″Bugari=narod bile Tatarite=Arnautite″, maj 2007 godina. 23. ″Homerovi=tn.slovenski Morejci=Grci″, avgust 2007 godina. 24. ″Od Makedonci=Pravoslavni do Turci=Muslimani″, noemvri 2007 god. 25. ″Belcite narod so eden jazik″, na germanski jazik, 319 strani, 07.03.2008 26. ″Makedonecot Georg Kastriotis, t.n.Skenderbeg″, 15.04.2008. 27. ″Helas″, na germanski jazik, 148 strani, 14.06.2008. 28. ″Slovenite falsifikat″, 250 strani, 18.09.2008. 29. ″Helenite i Grcite falsifikat″, 199 strani, format 5, 13.11.2008. 30. ″Dodunavska Makedonija″, 296 strani, format 5, 21.01.2009. 31. ″Etnografija na Makedonija″, na germanski jazik, strani 81 format A4, 24.02.2009. 32. ″Od kogo postanavme″, strani 256 format A4, 18.05.2009. 33. ″Evropskite zlostori vrz Makedonija″, strani 104, 17.06.2009.

NAPOMENA: Knigite pod 25, 27 i 31, koi se na germanski jazik, moàt da se najdat na internet: www.Brigien.com, {to vaì i za Zmejova Dupka, koja e navedena vo ″Ilijada″ po-kraj Crna Reka, vo Demir Hisar, me|u selata Dolenci i Babino. Istoto vaì i za kniga pod 32 i 33. A i ovaa 34-ta kniga e vnesena vo internet.

176

S O D R @ I N A

Predgovor 3 I Poglavie. Prolet 1889 5 II Poglavie. Patuvawe niz Sredna Albanija. Leto 1889 23 III Poglavie. Jugozapadna Makedonija, Epir i zapadna Tesalija. Esen 1889 65 IV Poglavie. Zima 1889/90 91 V Poglavie. Prolet 1890 100 VI Poglavie. Isto~na Makedonija. Docna prolet 1890 114 Prvi prilog 129 Vtori prilog 138 Treti prilog 161 Grcite, Albancite i Vlasite ve{ta~ki narodnosti 165