grundwissen - mpg-muenchen.de · modus mons morari mors mos motus movere multi multitudo munire...
TRANSCRIPT
1
Grundwissen Antike Vorbemerkung Natürlich ist der Titel "Grundwissen Antike" anmaßend. Was sich hier an Übersichten und Tabellen aus meinem Lateinlehrerarchiv findet, ist einerseits zu wenig und anderer-seits zu viel. Zu wenig: Es fehlt z.B. die ganze lateinische Formen- und Satzlehre, die freilich jede Grammatik bietet. Zu viel: Sentenzen und Alltagslatein sind nützlich und auch amüsant, aber nicht unbedingt Grundwissen. Und was das Griechische angeht, so ist das Gebotene für den Titel "Grundwissen Antike" viel zu dürftig, für "Grundwissen Latein" aber zu umfangreich. Ganz zu schweigen von anderen Unvollkommenheiten. Wenn ich den Versuch dennoch freigebe für die Homepage des MPG, tue ich es in der Hoffnung, dass doch der eine oder andere Lateinlerner ein wenig davon profitieren kann. Verbesserungsvorschläge sind jederzeit willkommen! Wilfried Olbrich
2
1. Sprache 1.1. Wortschatz 1.2. Wortbildungslehre 1.3. Fachbegriffe der Grammatik 1.4. Das griechische Alphabet 1.5. Hundert griechische Wörter 1.6. Die europäischen Sprachen 2. Literatur 2.1. Gattungen und Autoren 2.2. Verslehre 3. Geschichte 3.1. Grunddaten der griechischen Geschichte 3.2. Grunddaten der römischen Geschichte 3.3. Der Aufbau der römischen Republik 3.4. Der Aufbau des römischen Heeres 4. Religion/Mythologie 4.1. Die Götter der Griechen und Römen 4.2. Die Heldensagen 5. Kunst 5.1. Die Epochengliederung der antiken Kunst 5.2. Die drei klassischen Bauordnungen 6. Philosophie 6.1. Die wichtigsten Philosophenschulen 6.2. Die vier Kardinaltugenden
7. Bildung 7.1. Das römische Schulsystem 7.2. Die 7 artes liberales 7.3. Das System der Rhetorik 7.4. Rhetorische Figuren 7.5. Lateinische Sentenzen 7.6. Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter 8. Alltag 8.1. Die römischen Eigennamen 8.2. Die römischen Zahlzeichen 8.3. Der römische Kalender 8.4. Das römische Münzsystem 8.5. Latein im Alltag
1.1. Die 600 häufigsten Vokabeln bei Caesar
a,ab abdere abesse accedere accidere accipere acies acriter ad adducere adesse adire aditus administrare adoriri adulescens adventus aedificium aequus aestus afferre ager agere agger agmen aliquis aliqui alius alter altitudo altus amicitia amicus amittere amplius angustus animadvertere animus annus ante apertus appellare appropinquare apud arbitrari arcessere arma armare ascendere at atque attingere
attribuere auctoritas audere audire augere aut autem auxilium barbarus bellum beneficium bonus caedes calamitas capere captivus castellum castra casus causa cedere celeritas celeriter centum centurio certus circiter circumvenire civitas clamor cliens coepi cogere cognoscere cohors cohortari collis collocare colloquium commeatus committere commodus communis commutatio comparare complere complures comprehendere conari concedere
consilium concurrere condicio conferre conficere confidere confirmare conicere coniungere coniurare consequi considere consilium consistere conspectus conspicere constat constituere consuevi consuetudo consulere consumere contendere continens continere contra controversia convenire convertere convocare copia cornu corpus cottidie creber credere cum cupidus curare cursus custodia dare de debere decem decimus dedere deditio deducere deesse defectio
4
defendere deferre deficere deicere deligere demonstrare desistere desperare dexter dicere dies difficultas dignitas diligentia dimicare dimittere diripere discedere disponere diu dividere docere dolor domus dubitare ducere dum duo duodecim dux educere efficere egredi enim eo eques equitatus equus eruptio esse et etiam etsi evocare e, ex excedere excipere exercere exercitus exire existimare expeditus expellere explorare explorator
expugnare exspectare extremus facile facere facultas fama fere ferre fides filius finis finitimus firmus flumen fortis fortuna fossa frater frumentum fuga fugere genus gerere gratia gravis habere hiberna hic haec hoc hiemare hiems homo hora hortari hostis huc iam ibi idem idoneus ignis ille impedimenta impedire imperare imperator imperitus imperium impetrare impetus in incendere
incitare incolere incolumis incommodum inde inferior inferre iniquus inire initium iniuria inopia inquit insequi instituere instruere insula intellegere inter intercludere interficere interim intermittere intra ipse ire is ea id ita itaque item iter iubere iudicare iugum ius ius iurandum labor laborare latus laus legatio legatus legio levis lex liberi libertas licet litterae locus longe longus lux magis
5
magistratus magnitudo magnus mandare manus mare maturus medius memoria merere miles militaris mille minuere minus mittere modo modus mons morari mors mos motus movere multi multitudo munire munitio murus nam nancisci nasci natio natura navis ne ne...quidem necessarius neglegere negotium nemo neque, nec nihil nisi nobilis noctu nomen non nonnulli nos noster novus nox nullus numerus
nuntiare nuntius ob obsidere obsides obtinere occidere occultare occupare occurrere octo odium officium omnino omnis opinio oportet oppidum opportunus oppugnare oppugnatio opus oratio ordo oriri ostendere pabulum paene plus par parare pars parvus passus pater patere pati pauci paulum pax pecunia pecus pedes pellere per perducere perferre perficere periculum permovere perpetuus perspicere persuadere perterrere
pertinere perturbare pervenire pes petere pilum plerumque polliceri ponere pons populus porta portus posse post postea posterus postulare potens potestas potiri praeda praeesse praeficere praemittere praemium praesens praesidium praestare praeter premere prior primum princeps principatus priusquam pro probare procedere producere proelium proficisci progredi prohibere pronuntiare prope propinquus proponere propter propterea quod providere provincia proximus publicus pugna pugnare
6
putare qua quadraginta querere quam quantum quartus quattuor -que qui quae quod quicumque quidem quin quindecim quinque quis quisquam quisque quo quod quoniam ratio recipere redire reducere referre regio regnum relinquere reliquus remanere remittere repentinus reperire res resistere respondere res publica retinere reverti rex rursus saepe salus satis scire secundus sed senatus
sententia sentire septimus sequi servare servitus sex si sic signum silva similis simul sine singuli sive...sive socius sol sollicitare solus spatium species sperare spes statuere studere studium sub subito subsequi subsidium succedere summa summus superare superior supplicium supra suspicio sustinere suus tam tamen tantus telum tempestas tempus tenere tergum terra tertius
timere timor tollere totus tradere traducere trans transire tres tribuere tribunus triduum triginta tum turris tutus ubi ullus ulterior una undique unus usus ut uterque uti vadum valere vallum velle venire vereri vero vetus via victoria vicus videre vigilia viginti vincere virtus vis vita vix voluntas vox vulnerare vulnus
7
1.2. Wortbildungslehre
1. Ableitung durch Suffixe 1.1. Substantive -tor (Täter: nomen actoris) victor, orator, scriptor, genitor -(t)io (Handlung: nomen actionis) actio, oratio, quaestio, cognitio -ium (Handlung, Ergebnis) imperium, iudicium, studium -ia, -tas, -tus, -tudo (Eigenschaft) superbia, crudelitas, virtus, magnitudo -mentum (Mittel, Werkzeug) ornamentum, monumentum 1.2. Adjektive -ilis/-bilis (Möglichkeit) utilis, mobilis, laudabilis, credibilis -alis/-ilis (Bezogenheit, Eigenschaft) naturalis, mortalis, civilis, hostilis -osus (Fülle) gloriosus, periculosus, studiosus -eus (Stoff) aureus, ferreus, ligneus -ax (Neigung) audax, fallax, rapax, loquax 1.3. Verben -scere (Anfang: incohativa) convalescere, adolescere, proficisci -(i)tare/-sare (Verstärkung: intensiva clamitare, captare, iactare, cursare oder Wiederholung:iterativa) rogitare, agitare 2. Zusammensetzung 2.1. Zusammenrückung Nomina iusiurandum, agricultura, verisimilis, crucifixus Verben manumittere, animadvertere, maledicere, satisfacere 2.2. Zusammensetzung mit Partikeln/Präpositionen Verben ab-esse, ad-iuvare, com-ponere, de-scendere, in-ducere, inter-esse, ob-ire, pro-scribere, sub-igere Nomina de-decus, dis-similis, in-certus, per-magnus, prae-clarus 2.3. Echte Zusammensetzungen Substantive agri-cola, tri-ennium, bene-ficium, homi-cidium Adjektive magn-animus, frugi-fer, magni-ficus, parti-ceps
8
1.3. Fachbegriffe der Grammatik
Laute: Vokal Konsonant Diphthong Wortbildung: Präfix Suffix Diminutiv Wortarten: Artikel Substantiv Verbum Adjektiv Adverb Pronomen • Personalpronomen • Reflexivpronomen • Possessivpronomen • Demonstrativpronomen • Relativpronomen Präposition Konjunktion Numerale Interjektion Konjugation: Tempus: Präsens Futur 1 / Futur 2 Imperfekt Perfekt Plusquamperfekt Modus: Indikativ Konjunktiv Imperativ Genus verbi: Aktiv Passiv
Verblehre: Infinitiv Partizip transitiv/intransitiv Perfektbildung: • v-Perfekt • u-Perfekt • s-Perfekt • Dehnungsperfekt • Reduplikationsperfekt verba impersonalia verba defectiva verba deponentia verba semideponentia Deklination: Kasus: Nominativ Genitiv Dativ Akkusativ Vokativ Ablativ Genus: Maskulinum Femininum Neutrum Numerus: Singular Plural Komparation: Positiv Komparativ Superlativ Elativ
9
Satzglieder: Subjekt Prädikat Objekt Attribut Adverbiale Hauptsatz: Aussagesatz: Realis/Potentialis/Irrealis Begehrenssatz: Hortativ/Jussiv/Optativ/Prohibitiv Fragesatz: Wortfrage/Satzfrage/Doppelfrage/Deliberativ Nebensatz: Subjekt- und Objektsätze Adverbialsätze: • temporal • kausal • modal • final • konsekutiv • konzessiv • konditional • komparativ Attributsatz: Relativsatz; relative Verschränkung relativer Satzanschluss consecutio temporum oratio obliqua Nomen: atrtibutive/prädikative Verwendung Kasuslehre: Genitiv: gen. possessivus, explicativus, qualitatis, pretii, s subiectivus, obiectivus, partitivus Dativ: dat. commodi, possessoris, auctoris, ethicus, finalis Akkusativ: acc. graecus; Akk. des Ausrufs; doppelter Akk. Ablativ: abl. separativus, comparationis, instrumentalis, pretii, causae, limitationis, mensurae, qualitatis, modi Lokativ Verbum: verbum simplex/verbum compositum transitiv/intransitiv Nominalformen des Verbums: Subjektsinfinitiv/Objektsinfinitiv AcI/NcI Gerundium/Gerundiv participium coniunctum/ablativus absolutus Supin auf -um/-u
10
1.4. Das griechische Alphabet
Großbuchstaben Kleinbuchstaben Lateinisch
Α α alpha A a Β β beta B b Γ γ gamma C c (k!) ∆ δ delta D d Ε ε e psilon E e Ζ ζ zeta Z z Η η eta H h Θ ϑ theta - - Ι ι iota I i Κ κ kappa K k Λ λ lambda L l Μ µ mü M m Ν ν nü N n Ξ ξ ksi - - Ο ο o mikron O o Π π pi P p Ρ ρ rho R r Σ σ sigma S s Τ τ tau T t Υ υ ü psilon Y y Φ ϕ phi - - Χ χ chi X x (ks!) Ψ ψ psi - - Ω ω o mega - -
11
1.5. Hundert griechische Grundwörter (Substantive) adelphe Schwester adelphos Bruder aer Luft agape Nächstenliebe agon Wettkampf agora Versammlungsplatz, Markt akropolis Burg ananke Zwang, Notwendigkeit angelos Bote anthropos Mensch arche Anfang arete Tüchtigkeit, Tugend artos Brot astron Stern, Gestirn biblion Buch bios Leben charis Gefälligkeit, Schönheit cheir Hand choros Tanz chronos Zeit demos Gemeinde, Volk dendron Baum dike Recht, Prozeß, Strafe dynamis Macht, Fähigkeit eidos Gestalt, Urbild, Idee eirene Frieden ergon Werk, Arbeit eros Liebe, Verlangen ethnos Volk ethos Gewohnheit, Sitte eudaimonia Glück, Wohlstand ge Erde, Land genos Geschlecht, Gattung georgos Bauer gnome Verstand, Einsicht, Meinung gramma Buchstabe hedone Freude, Lust helios Sonne hemera Tag hodos Weg horos Berg hybris Übermut, Frevel hydor Wasser hyios Sohn iatros Arzt ichthys Fisch kardia Herz kosmos Ordnung, Schmuck, Welt krisis Entscheidung kyrios Herr logos Rede, Abrechnung,
Begründung
mache Kampf, Schlacht meter Mutter metron Maß mousike Musik mythos Wort, Rede, Sage,
Erzählung naos Tempel nesos Insel nomos Brauch, Sitte, Gesetz ode Lied oinos Wein onoma Name ouranos Himmel paideia Erziehung, Bildung pater Vater philos Freund phobos Furcht phone Stimme phos Licht physis Natur poietes Dichter polemos Krieg polis Stadt politeia Staat, Regierung potamos Fluß pragma Tat, Sache psyche Seele, Leben pyr Feuer rhetor Redner schisma Spaltung selene Mond soma Leib, Körper sophia Klugheit, Weisheit soter Retter sphaira Kugel taxis Aufstellung, Ordnung techne Handwerk, Können, Kunst telos Ende, Zweck thalassa Meer thanatos Tod theatron Theater theos Gott thesauros Schatzkammer, Schatz thymos Mut, Zorn, Herz, Gefühl topos Ort trophe Nahrung, Ernährung tyrannos Gewaltherrscher, Tyrann xenos Fremder, Gastfreund zoe Leben zoon Lebewesen
12
1.6. Die europäischen Sprachen
Griechisch Lateinisch romanische Sprachen: Italienisch Französisch Spanisch Portugiesisch Rumänisch germanische Sprachen: slawische Sprachen: Deutsch Russisch Englisch Niederländisch Polnisch Isländisch Tschechisch Dänisch Slowakisch Norwegisch Slowenisch Schwedisch Serbokroatisch
13
2.1. Gattungen und Autoren
Gattung
Griechenland
Rom
Epos Homer: Ilias Vergil: Aeneis Homer: Odyssee Ovid: Metamorphosen Drama Tragödie Aischylos Seneca Sophokles Euripides Komödie Aristophanes Plautus Menander Terenz Lyrik Sappho Catull Alkaios Horaz Pindar Epigramm Martial Verssatire Lucilius Horaz Roman Petronius Apuleius Fabel Äsop Phaedrus Geschichtsschreibung Herodot Sallust Thukydides Livius Tacitus Biographie Plutarch Nepos Rede Demosthenes Cicero Philosophie Platon Cicero Aristoteles Seneca
14
2.2. Verslehre
Grundvoraussetzungen: In der lateinischen Dichtung entsteht der Rhythmus durch die geregelte Abfolge kurzer und langer Silben: quantitierende Dichtung. In der deutschen Dichtung entsteht der Rhythmus durch die geregelte Abfolge betonter und unbetonter Silben: akzentuierende Dichtung. lange Silbe = Hebung (Zeichen: ) Sie ist entweder Naturlänge: langer Vokal oder Doppelvokal oder Positionslänge: kurzer Vokal + zwei oder mehr Konsonanten. kurze Silbe = Senkung (Zeichen: ) Grundregeln: 1. Omnia deficiant, animus tamen omnia vincit. Der Hexameter ist das wichtigste Versmaß der antiken Dichtung. Er besteht aus 6 Daktylen (Daktylus: ). Der letzte Daktylus ist "katalektisch", d.h. unvollständig: (Die letzte Silbe kann kurz oder lang sein: "anceps".) 2. Tempora mutantur, nos et mutamur in illis. In den ersten vier Daktylen des Hexameters können jeweils die zwei kurzen Silben durch eine lange Silbe ersetzt werden. Aus dem Daktylus ( ) wird dann ein Spondeus ( ). 3. Nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit. Divitiisne homines an sint virtute beati? Naturam expellas furca, tamen usque recurret. Wenn ein Wort mit einem Vokal (oder mit -m) schließt und das folgende Wort mit einem Vokal (oder mit h-) anfängt, dann wird der Auslaut jenes Wortes mit dem Anlaut des folgenden zu einer Silbe verschmolzen (sog. Synaloephe), um einen sog. Hiat zu vermeiden, der in der Antike als unschön klingend empfunden wurde. In unserer Aussprache wird der Auslaut meist unterdrückt: Elision.
Die "richtige" Vortragsweise des Hexameters ist umstritten und von deutschen Sprechern kaum zu erreichen. Wenn wir die Quantitäten befolgen und den Hiat vermeiden, kommen wir dem Original wenigstens nahe. Falsch ist die starke Betonung der jeweiligen ersten Silbe jedes Daktylus, der sog. Iktus.
4. Weitere Grundbegriffe Jambus Pentameter Trochäus (elegisches) Distichon Anapäst
15
3.1. Grunddaten der griechischen Geschichte um 1800 v. Chr. erste indogermanische Wanderung um 1200 zweite indogermanische Wanderung
(dorische Einwanderung) um 750 Homer (Ilias, Odyssee) 750 - 550 griechische Kolonisation 594 in Athen Verfassung des Solon: Timokratie 507 in Athen Verfassung des Kleisthenes: Demokratie 500 - 479 Abwehr der Perser: 490 Schlacht bei Marathon 480 Seeschlacht bei Salamis um 450 Blütezeit Athens unter Perikles 431 - 404 Peloponnesischer Krieg (Niedergang Athens) 338 Schlacht bei Chäronea: Sieg Philipps von Makedonien über die Griechen 353 - 323 Alexander der Große 333 Schlacht bei Issos nach 323 Zeitalter des Hellenismus: Auflösung des Alexanderreiches; griechische Kultur im gesamten Mittelmeerraum 146 Zerstörung von Korinth: Beginn der römischen Herrschaft über Griechenland
16
3.2. Grunddaten der römischen Geschichte
vor Christus: 753 der Sage nach Gründung Roms bis 500 Königsherrschaft (der Sage nach 7 Könige von Romulus bis Tarquinius Superbus) ab 500 Republik bis 287 Ständekämpfe (Patrizier gegen Plebejer) ca. 450 Zwölftafelgesetz 387 Galliereinfall (Niederlage an der Allia) bis 272 Herrschaft über Mittel- und Süditalien gesichert 264-146 die 3 Punischen Kriege 218-201 2. Punischer Krieg (Hannibal) Plautus 146 Zerstörung Karthagos und Korinths Terenz Cato Rom einzige Großmacht im Mittelmeerraum 133-121 Reformen der Gracchen 1. Jh. "Jahrhundert der Bürgerkriege" Cicero, Caesar Machtkämpfe großer Feldherren: Sallust Marius - Sulla Catull Pompejus - Caesar (ermordet 44) Antonius - Octavian (später Augustus) (31 Sieg bei Actium) nach Christus: ab 30 Kaiserzeit Vergil, Horaz, Ovid bis 14 Augustus (pax Augusta) Livius bis 68 julisch-claudische Dynastie: Phaedrus Tiberius, Caligula, Claudius, Nero Seneca, Petronius bis 96 flavische Dynastie: Martial Vespasian, Titus, Domitian Plinius bis 180 Adoptivkaiser: Tacitus Nerva, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Mark Aurel bis 235 severische Dynastie bis 284 Soldatenkaiser 284-305 Diokletian: Neuordnung des Reiches; Christenverfolgung 306-337 Konstantin der Große: Tolerierung des christlichen Glaubens 395 Reichsteilung: Westrom - Ostrom (Byzanz) 476 Ende des weströmischen Reiches
17
3.3. Der Aufbau der römischen Republik
Die ständische Gliederung der römischen Gesellschaft: senatores patricii equites plebei
Die "Mischverfassung" der römischen Republik (nach Cicero): monarchisches Element: die Konsuln aristokratisches Element: der Senat demokratisches Element: die Volksversammlung Die Konsuln sind die obersten Magistrate. Für sie gelten die Prinzipien der Kollegialität (je zwei Konsuln) und der Annuität (nur ein Amtsjahr). Sie regieren durch ihre Befehlsgewalt (imperium). Weitere Magistrate: Prätor, Ädil, Quästor, dazu das besondere Amt Censor. Der Senat (zunächst 300, unter Sulla 600 und unter Caesar 900 Mitglieder) besteht aus den ehemaligen Magistraten, zunächst nur aus Patriziern, seit dem 5. Jh. auch aus Plebejern. Er wirkt kraft seiner auctoritas, eigentlich nur als beratendes Organ, in Wirklichkeit aber als stärkstes Element des Systems. Die Volksversammlung hat ein Mitbestimmungsrecht (suffragium) bei der Gesetzgebung, der Wahl der Magistrate und der Strafgerichtsbarkeit.
3.4. Der Aufbau des römischen Heeres
1 Legion ~ 10 Kohorten 1 Kohorte ~ 3 Manipel 1 Manipel ~ 2 Zenturien 1 Zenturie ~ 100 Soldaten 1 Legion ~ 6000 Soldaten zusätzlich: 300 Reiter
18
4.1. Die Götter der Griechen und Römer Die zwölf olympischen Götter (griechischer und römischer Name): Zeus Juppiter Juno Hera Poseidon Neptunus Demeter Ceres Apollon Apollo Artemis Diana Athene Minerva Hephaistos Vulcanus Aphrodite Venus Ares Mars Dionysos Bacchus Hermes Mercurius
4.2. Die Heldensagen
Herkules Argonauten / Medea Kreta: Minotaurus Theseus, Ariadne Daedalus und Ikarus Orpheus und Eurydike Trojanischer Krieg: Priamus Helena Hektor Menelaus Paris Agamemnon Kassandra Iphigenie Laokoon Achilles Aeneas Odysseus Odyssee: Sirenen - Polyphem Penelope - Telemach Rom: Aeneas / Dido Romulus und Remus
19
5.1. Die Epochengliederung der antiken Kunst 1. Geometrische Zeit um 950 - 700 v. Chr. 2. Archaische Zeit um 700 - 500 v. Chr. 3. Klassik um 500 - 323 v. Chr. 4. Hellenismus 323 - 30 v. Chr.
5.2. Die drei klassischen Bauordnungen dorische Ordnung jonische Ordnung korinthische Ordnung
20
6.1. Die wichtigsten Philosophenschulen 1. Die vorsokratische Philosophie 1.1. die jonische Naturphilosophie: Thales von Milet, Anaximander,
Anaximenes 1.2. die italische Naturphilosophie: Pythagoras 1.3. die Atomistik: Leukippos, Demokrit 1.4. Heraklit 2. die Sophisten und Sokrates 2.1. die sophistische Aufklärung: Protagoras, Gorgias 2.2. Sokrates (um 470-399) 3. Die klassische Philosophie der Griechen 3.1. Platon (427-347), Gründer der akademischen Schule 3.2. Aristoteles (384-322), Gründer der peripatetischen Schule 4. Die hellenistisch-römische Philosophie 4.1. die Stoiker: Zenon (336-264), Panaitios, Seneca, Epiktet, Mark Aurel 4.2. die Epikureer: Epikur 341-270), Lukrez 4.3. die Skeptiker: Pyrrhon, Karneades, Sextus Empiricus 4.4. die Eklektiker: Cicero, Varro 4.5. die Neuplatoniker: Plotin (204-270), Boethius (480-525)
============================================
Die klassische Dreiteilung der antiken Philosophie
1. Logik "Denklehre": die Frage nach dem richtigen Denken
2. Physik "Naturlehre": die Frage nach Ursachen und Wesen der Dinge
3. Ethik "Wertlehre": die Frage nach dem richtigen Handeln
21
6.2. Die vier Kardinaltugenden
• sapientia Weisheit • fortitudo Tapferkeit • temperantia besonnenes Maßhalten • iustitia Gerechtigkeit
7.1. Das römische Schulsystem
"Grundschule" (7-11) Lesen, Schreiben, Rechnen ludi magister "höhere Schule" (12-16) griechische und lateinische grammaticus Grammatik und Literatur "Universität" (17-20) Rhetorik, evtl. Philosophie rhetor und Recht
7.2. Die 7 artes liberales "Trivium": Grammatik "Quadrivium": Arithmetik
Rhetorik Geometrie
Dialektik Astronomie
Musik
22
7.3. Das System der Rhetorik
ars oratoria = ars persuadendi 3 genera causarum genus demonstrativum genus deliberativum genus iudiciale
3 Arten der Rede Festrede (Gelegenheitsrede) Staatsrede Gerichtsrede
5 officia oratoris inventio dispositio elocutio memoria pronuntiatio (actio)
5 Aufgaben des Redners Auffindung des Stoffes Gliederung Darstellung (Formulierung) Auswendiglernen Vortrag
3 res (rationes) ars imitatio exercitatio
3 Arbeitsmethoden Kunstlehre (Technik) Nachahmung Übung
6 partes orationis exordium narratio divisio confirmatio confutatio (refutatio) conclusio (peroratio)
6 Teile der Rede Einleitung Erzählung des Hergangs Präzisierung positiver Beweis negativer Beweis Schluss
3 genera elocutionis genus grave (genus grande) genus mediocre (genus medium) genus extenuata (genus subtile)
3 Stilarten erhabener Stil mittlerer Stil schlichter Stil
23
7.4. Rhetorische Figuren
Alliteration
Anapher
Antithese
Asyndeton
Chiasmus
Ellipse
Hendiadyoin
Hyperbaton
Hyperbel
Inkonzinnität
Interrogatio
Litotes
Metapher
Metonymie
Oxymoron
Parallelismus
Paronomasie
Personificatio
Synonym
Topos
Zeugma
24
7.5. Lateinische Sentenzen
Alea iacta est. Audiatur et altera pars! Barba non facit philosophum. Bis dat, qui cito dat. Carpe diem! Cogito, ergo sum. Credo, quia absurdum. Cui bono? De mortuis nil nisi bene. Diem perdidi. Divide et impera! Do, ut des. Docendo discimus. Dum spiro, spero. Errare humanum est. Est modus in rebus. Festina lente! Fiat iustitia, pereat mundus! Fortes fortuna adiuvat. Fortiter in re, suaviter in modo. Homo homini lupus. In dubio pro reo. Inter arma Musae silent. Iustitia fundamentum regnorum. Manus manum lavat. Multum, non multa. Ne bis in idem! Ne quid nimis! Nomen est omen. Non scholae, sed vitae discimus.
Nosce te ipsum. Nulla poena sine lege. O tempora, o mores! Oderint, dum metuant. Omnia mea mecum porto. Ora et labora! Panem et circenses. Per aspera ad astra Principiis obsta! Qui tacet, consentire videtur. Quod erat demonstrandum. Quod licet Iovi, non licet bovi. Quot capita, tot sententiae. Rem tene, verba sequentur. Repetitio est mater studiorum. Sapere aude! Secundum naturam vivere. Semper aliquid haeret. Si tacuisses, philosophus mansisses. Sic transit gloria mundi. Sine ira et studio. Summum ius summa iniuria. Suum cuique. Ubi bene, ibi patria. Varietas delectat. Veni, vidi, vici. Verba docent, exempla trahunt. Vox populi vox dei.
25
7.6. Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter
1. Ius est ars boni et aequi. 2. Aequitas sequitur legem. 3. Aequum et bonum est lex legum. 4. Ius respicit aequitatem. 5. Suo iure uti nemo prohibetur. 6. Male iure nostro uti non debemus. 7. Summum ius summa iniuria. 8. Leges breves esse oportet. 9. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet. 10.Simplicitas legibus amica. 11.Boni iudicis est ampliare iurisdictionem. 12.Dormiunt aliquando leges, numquam moriuntur. 13.Nihil temere novandum. 14.Ius privatum sub tutela iuris publici latet. 15.Ius publicum privatorum pactis mutari non potest. 16.Ius naturae est immutabile. 17.Consensio omnium gentium lex naturae putanda est. 18.Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. 19.Ubi eadem ratio, ibi idem ius. 20.Quod legibus omissum est, non omittetur religione iudicantis. 21.Omnis definitio in iure civili periculosa est. 22.Sensum, non verba spectamus. 23.A verbis legis non est recedendum. 24.Non exemplis, sed legibus iudicandum est. 25.Non ex regula ius sumatur, sed ex iure, quod est, regula fit. 26.Optima legum interpres consuetudo. 27.Audiatur et altera pars. 28.Ne bis in idem (crimen iudicetur). 29.Nulla poena sine lege. 30.Nullum crimen sine poena. 31.In dubio pro reo (iudicandum est). 32.Ubi non est culpa, ibi non est delictum. 33.Nemo prohibetur pluribus defensionibus uti. 34.Bona fides praesumitur. 35.Patria potestas in pietate debet, non atrocitate consistere. 36.Damnum sine iniuria esse potest. 37.Casus a nullo praestantur.
26
8.1. Die römischen Eigennamen Männer: drei Namen Marcus Tullius Cicero praenomen nomen gentile cognomen Vornamen Familiennamen Beinamen Frauen: ein Name Tullia nomen gentile Abkürzungen der wichtigsten männlichen Vornamen: A. Aulus C. Gaius Cn. Gnaeus D. Decimus L. Lucius M. Marcus P. Publius Q. Quintus S. Sextus T. Titus
8.2. Die römischen Zahlzeichen 1 I 5 V 10 X 50 L 100 C 500 D 1000 M
27
8.3. Der römische Kalender Das Jahr (annus) begann in älterer Zeit mit dem März, später mit dem Januar. die zwölf Monate (menses): 1. Ianuarius 2. Februarius 3. Martius 4. Aprilis 5. Maius 6. Iunius 7. Quintilis (seit Cäsars Tod: Iulius) 8. Sextilis (seit 8 v.Chr.: Augustus) 9. September 10.October 11.November 12.December Drei Tage im Monat waren hervorgehoben: Kalendae, -arum: der erste Tag im Monat Idus, -uum: die Iden, die Monatsmitte Nonae, -arum: die Nonen, der neunte Tag vor den Iden
(einschließlich der Grenztage) Die Iden fielen in den Monaten März, Mai, Juli, Oktober auf den 15.
Tag, in den anderen Monaten auf den 13. Demgemäß fielen die Nonen im März, Mai, Juli, Oktober auf den 7.
Tag, in den anderen Monaten auf den 5. Die übrigen Tage wurden durch "Rückwärtsrechnen" bezeichnet: a.d. VI. Kal. Febr. (ante diem sextum Kalendas Ianuarias): = 27. Januar a.d. IV. Id. Mart. (ante diem quartum Idus Martias): = 12. März
8.4. Das römische Münzsystem
1 Aureus (Gold) = 25 Denare (Silber)
1 Denar = 4 Sesterze (Bronze)
1 Sesterz = 4 Asse (Kupfer)
28
8.5. Latein im Alltag
a.m. - p.m.
ad absurdum
ad acta
ad hoc
advocatus diaboli
alias - alibi
alma mater
alter ego
bona fides
circa
condicio sine qua non
coram publico
corpus delicti
cum (sine) tempore
cum grano salis
curriculum vitae
de facto - de iure
deo gratias
deus ex machina
e.g.
et cetera
ex cathedra
ex tempore
expressis verbis
fabula docet
gaudeamus igitur
homo sapiens
i.e.
in absentia
in abstracto - in concreto
in extenso
in flagranti
in medias res
in memoriam
in persona
in spe
lapsus linguae
laudatio
lupus in fabula
mea culpa
memento mori
miles gloriosus
nolens volens
non olet
nota bene
numerus clausus
o sancta simplicitas!
otium cum dignitate
panem et circenses
per pedes
perpetuum mobile
placet
post scriptum
pro et contra
pro forma
prosit
quasi
sit venia verbo
summa cum laude
summa summarum
tabula rasa
ultima ratio
veto
vis maior
29