İÇİNDEKİLER

İçindekiler...................................................................................5

Takdim .......................................................................................7

Önsöz .........................................................................................9

Kısaltmalar................................................................................12

Giriş KONU VE KAYNAKLAR

I. Konunun Önemi...................................................................15

II. Kaynaklar ve Değerlendirme ...............................................19

A. Hadis Usûlü Kitaplarında İhtilât (Tarihî Süreç) .................21

B. Cerh ve Ta‘dîl Kitaplarında İhtilât ......................................27

C. Muhtelit Râviler Hakkındaki Eserlerde İhtilât ...................29

Birinci Bölüm İHTİLÂTIN MÂHİYETİ, TESBİTİ, SEBEPLERİ,

SÎGALARI

I. İhtilâtın Mâhiyeti..................................................................35

A. Sözlükte İhtilât..............................................................35

B. Terim Olarak İhtilât......................................................36

C. İhtilât ile Hata, Nisyan, Sûü’l-hıfz Arasındaki Fark.....39

D. İhtilâtın Diğer Hadis Terimleriyle İlgisi ......................42

II. İhtilâtın Tesbiti ...................................................................45

6 • İçindekiler

III. İhtilâtın Sebepleri ve Muhtelit Râvilerin Sınıfları............. 51

IV. İhtilâtı İfade İçin Kullanılan Sîgalar.................................. 57

İkinci Bölüm MUHTELİT RÂVİNİN HADİSLERİNİN DEĞERİ

A. Muhtelit Râvinin Rivayetlerinin Hükmü ........................... 71

B. Muhtelit Râvinin Hadisinin Takviyesi ............................... 91

C. Sahîhayn’da Muhtelit Râvilerden Hadis Rivayet Edilmesi

ve Rivayet Edilen Bu Hadislerin Hükmü............................... 95

Sonuç ..................................................................................... 105

Bibliyografya .......................................................................... 107

Karma İndeks......................................................................... 115

TAKDİM

Âlemlerin Rabbine hamd, Resûlüne salât u selam olsun.

Elinizdeki kitap, yaklaşık bir-bir buçuk yıl kadar süren genel ve

özel okumalardan sonra 1998 yılında Marmara Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Hadis Ana Bilim Dalında yüksek lisans tezi

olarak takdim edilmiştir.

Bir on üç yıl kadar aradan sonra, hem bu emeğin zayi olmaması

için, hem de bildiğim kadarıyla bu kitabın halen Arapça ve

Türkçede bu konu hakkında müstakil olarak kaleme alınmış tek

kitap olması sebebiyle yayımlanmasının faydalı olacağını düşün-

düm. Ayrıca Türkçede Hadis Usûlü çalışmalarının azlığı da

kitabın yayımlanması noktasında beni teşvik edici bir unsur

olmuştur. Belki –eksiklik ve kusuruna rağmen- bu alanda örnek

olabilecek bir çalışma olur diye düşündüm.

Daru’l-Hikme’den arkadaşlar da kitabın bu seneki Ramazan

fuarına yetişmesi için ısrarcı olunca, şu sayılı günleri değerlendi-

rerek kitabı baştanbaşa birkaç defa okudum. Ekleme çıkarmalar

yaptım, faydalı olacağını umduğum yeni dipnotlar ekledim, bilgi

ve dil güncelleştirmeleri yaptım. Özellikle kimi yerde üsluba

müdahale ederek rahatlık ve akıcılık kazandırmaya çalıştım.

Konunun teknik bir konu olması ve kaynakların hemen hepsi-

nin Arapça olması sebebiyle meselenin güzel bir Türkçeyle tak-

8 • Takdim

rir ve izahının zorluğu ortadadır. Bu hususta mazur görüleceği-

mi umarım.

Elbette kitabın ilmî kıymetini okuyucu değerlendirecektir.

Yanlız şu kadarını söylemek isterim ki, kitapla ilgili her türlü

haklı ve yapıcı tenkide müteşekkir, mülahazalarını lutfetmek

âlicenaplığını gösterecek hocalarıma ve kardeşlerime minnettar

ve duacı olurum.

Kitaplar, ilimle meşgul olan insanların ölmez çocuklarıdır, der-

ler. Cenab-ı Zülcelâl’den Türkçedeki bu ilk çalışmayı bereket-

lendirmesini ve daha nice eserlere muvaffak kılmasını niyaz

ediyorum.

Ve billahi’t-tevfîk.

Mehmet Fatih Kaya

6 Ramazan 1432

6 Ağustos 2011

Esatpaşa.

ÖNSÖZ

Allahu Teâlâya hamd, Resûlüne salât ve selâm olsun.

Hadis Usûlünde ihtilât, güvenilir (sika) bazı hadis

râvilerinin, genellikle yaşlılık veya başka sebepler neticesinde,

rivayet ettikleri hadislerde çokça hataya düşmeleri yönünden bü-

yük önem taşıyan konulardan birini teşkil etmektedir. Usûl kitap-

larında, kendi adını taşıyan müstakil bir başlık altında veya

râvilerin cerh edilmesine sebep olan hallerden (metâin-i aşere)

sûü’l-hıfz içerisinde değerlendirilen ihtilât, râvinin za’fını ve riva-

yetlerinin reddini gerektiren bir cerh sebebidir. Bu nedenle, ön-

ceden güvenilir oldukları halde daha sonra ihtilâta maruz kalarak

güvenilirliklerini kaybeden râvilerin tesbiti fevkalâde önemli ol-

duğu gibi, konunun zemini/alt yapısı niteliğindeki usûl yönünün

tetkik ve tesbiti de büyük önem taşımaktadır.

Bildiğimiz kadarıyla, konunun bir yönüyle ilgilenen, yani

muhtelit râvileri tesbit ve cemetmeye çalışan eserler yazılmışsa

da, ihtilâtı usûl açısından ele alarak inceleyen eski veya yeni

herhangi bir çalışma yapılmamıştır. İşte bu sebeple biz, bu ça-

lışmada ihtilâtın usûl yönünü ele almak istedik.

Ancak Türkçede örnek alabileceğimiz Hadis Usûlü ça-

lışmalarının azlığı, konunun daha önce müstakil olarak çalışıl-

mamış olması, konu hakkında bilgi veren kaynakların, hemen

10 • Önsöz

hepsinin Arapça olmasının yanında, sistematik bütünlükten

yoksun, yeterli ve doyurucu olmaktan uzak olması, konuyla ilgili

bazı başlıkların ilk defa ortaya konularak muhtevâsının tesbitine

çalışılması ve meseleler açıklanırken ihtiyaç duyulan delil ve

örneklerin, cerh ve ta‘dîl kitaplarından, tabir caizse cımbızla

seçilmiş olması, bu çalışmayı hem zahmetli, hem de o oranda

zevkli kılmıştır.

Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Gi-

rişte, konunun önemi anlatılmış, kaynakların tanıtım ve değer-

lendirmesi yapılmıştır.

Birinci bölümde ihtilât, sözlük ve terim manalarıyla ele

alınmış, ilgili terimler olan hata (vehm), nisyan, sûü’l-hıfz’dan

farkı ortaya konulmuş, sonra diğer hadis terimleriyle ilgisi

tesbite çalışılmıştır. Daha sonra sırayla ihtilâtın tesbiti, sebeple-

ri, ihtilâtı ifadede kullanılan sîgalar incelemeye tâbi tutulmuştur.

İkinci bölümde muhtelit râvinin rivayetlerinin hükmü ve

Sahîhayn’da muhtelit râvilerden rivayet edilen hadislerin hük-

mü, önemine binaen geniş bir şekilde incelenmiş ve muhtelit

râvinin hadisinin başka rivayetlerle desteklenmesi durumunda

güçlenip güçlenemeyeceği meselesi üzerinde durulmuştur.

Çalışmamızda, bazı istisnalar dışında, DİA’nın imlâ kıla-

vuzuna uyulmuş, rivayetlerin doğruluğundan emin olmak için

nakille yetinilmeyerek elden geldiği kadar aslî kaynaklara ulaşıl-

maya çalışılmıştır.

Burada tekrar belirtilmelidir ki, bu çalışmada muhtelit

râvilerin bir envanterinin çıkarılması amaçlanmamıştır. Hem bu

alanda yapılmış çeşitli çalışmalar olduğu için buna ihtiyaç du-

yulmamıştır, hem de bu, yüksek lisans tezi sınırlarına sığmaya-

cak boyutta ikinci ve müstakil bir çalışmayı gerektirmektedir.

Önsöz • 11

Çalışmanın bu hâle gelmesinde tavsiye ve yardımlarından

istifade ettiğim tez danışmanım ve hocam Prof. Dr. Ali Akyüz

Beye, tezin tartışılması esnasında ortaya koydukları tenkit ve mü-

lahazalardan yararlandığım hocalarım Prof. Dr. Ramazan Ayvallı

ve Prof. Dr. Raşit Küçük Beylere, ayrıca tez planıyla ilgili kendi-

sinden istifade ettiğim hocam Prof. Dr. İsmail Lütfü Çakan Beye

teşekkürlerimi sunmayı bir vazife bilirim.

Çalışmak bizden, muvaffakiyet Cenâbı Allah’tandır.

Mehmet Fatih Kaya

İstanbul, 1998.