H A D İ S M U S A N N E F A T I N I N M E B D E İ

v e

M A ' M E R B. RÂŞİD'İN " C Â M İ C „ Î

M. Fuad Sezgin

Hicrî 152 tarihinde vefat eden Macmar b. Râş id ' in 1 t-al-Camf» adtg musarınaf hadis kitabı, iki nüshasıyie ortaya çıkmış bulunuyor 3. Mez¬kûr kitab, zamanımıza intikal eden en eski hadîs vesikalarından biri) olmakla kalmayıp, aynı zamanda, hadis edebiyatının muhtelif, tekâmülı safhalarını aydınlatmak bakımından da büyük bir ehemmiyet taşımak­ta ve husûsiyle hadislerin ilk yazılı kaynaklan, tedvîn ve bablaran g-öre tasnifinin mebde'i hakkında asrımızda mevcud bir yanlış an layı ­şın değişmesini mümkün kılacak mâhiyet arzetmektedir.

Hadis ilmi ve muhtelif mes'eîeleri. A, Sprenger'in mesâisini 3 ' Orta'­ya koyduğu tarihden bu tarafa tam bir asırdır modern etüdleıin ge^ niş mikyasda imevzûunu teşkil etmiştir. Hadîs'in hidâyet te İslâm tarihi 1 ' ' ve Kur'ân -tefsiri ile münâsebeti, İslâm hukûku'nun kaynaklar ından biri oluşu, hiç şübhesiz, bu alâkanın başlıca amillerindendir. Hadîs ' in ve islâmî rivayetin muhtelif mes'eîeleri, mufassalan ve bir bütün h â ­linde I . Goldziher tarafından ele alınmış ve müşarünileyhin 1890'da.: intişâr eden ıMuhammedanische Studien» adlı eseri, aradan geçeıt. uzun zamana rağmep, mevzuu ile alâkalı tedkiklerin hükümleri kiç-sarsılmamıg merci'i olarak itibarını muhafaza etmişt i r 5 . Goldziher'in'

1 Ma'msr b. Râş id ' in hayât ı hakkında bk İbn Sa=d, Tabafcât, V , 397 ; İbn an-Na- . dİm, al-Fihrfsi. (Fliigel n.şr.), s. 94.; N a v a v î , . Tahztb al-asmâ' ( K a h i r e , tarihsiz); II, .107. i.-Z a h a b î , Tazkirat.al-huffö2,;\, 178; İbn Hacar, Tahzlb aUtakzîb, X , 243; c A y | ı î , . c ü n n -•dat al^Sri^J^Vaabai 1308/1310)," I , 81. '

Nüsha lardan biri , merhum İsmail Sâ ib Sencer'in A n k a r a Dil ve T a r i h - C o ğ r a f y a . Fakül tes i Kütübha nesine intikal eden kîtebları arac ında Prof. Muhammed b. -T&vfti't» T a n c î tara f ından , d iğer i (Feyzul lâ l ı Efendi Ktb . nr. S i l ) taraf ımdan bulunmuştur .

3 . A ; Sprenger'in muhtelif mesâi ler i için bk. Goldziher, Muh. Stud. II , 6. i İslâm tarihçi leri tar ihi , hadîs in kısımlarından biri addetmiş l erd ir {bk. m e s e l â Sah—

Jıâufî, al-frtâa bi't-tavbih limnn zamma'l-târîh. s. 44 ve H o ı o v i l z . Der İslam VIII ! 39 vd. |_ S L . Caetnnî , mezkûr eser İçin islâm Tarihi'nin medhalinde: «Hadis hakkındst.

3 1 6 M, F u a d Sezgin

shadis ilmine dâir değişmez telâkkî edilen mu' tâlan arasında, bilhassa, Ihadislerin ilk yazılı kaynakları ve bablar hâlinde tasnifi hakkındaki [•hükümleri üzerinde durulur ve husûsiyle hadîs'in yazılı kaynaklarının ^tnevcud olduğuna dâir mülâhazalarına işaret edilir 1 1.

Filhakika Sprenger'in, hadîs'in yazılı kaynaklarının da bulunduğu­mu ileri süren mutâla'ası, Goldziher tarafından ikmâl ve tevsî edilmiş­t i r . Bu düşünceyi ilham eden husus, islâmî kaynaklarda bir takım ha­dis vesiykalarından bahsedilmiş olmasıdır. Bu düşüncenin şevkiyle

; ;Goldziher hadisleri temamiyle: şifahî rivâyetlerden ibâret addetmişler--•dir diye müslâman âlimleri muaheze etmiş, her fırsatda hadislerin ya-vzılı vesikaları bulunduğuna işaret ettiği hâlde, İslâm âlimlerine isnad ettiği yanlış anlama keyfiyetinin mesnedlerini vermemiştir 0 . Fakat h.

¡311. asır ortalarında meydana gelen büyük hadis musannefâtını mevzûu-bahs ederken asıl zuhûle kendisi düşmüştür : Onun kanâatince, hadis

^külliyâtı meydana getiren muhaddisler eserlerini, daha evvel mev-•cud yazılı bir l i teratürden 7 istifâde edemedikleri için, İslâm âleminin .muhtelif ülkelerini dolaşıp buralardaki hadis râvîleriyle (*şüyûh>) bir­ebir temâsederek onlardan dinledikleri şifahî rivayetleri toplayıp tasnif

- y a z ı l m ı ş eserlerin kâffesini , İslam tarihinin en büyük müverr ih ve münekkidi olan Gold-&zîher taraf ından kaleme al ınmlş olan kİtab . g ö l g e d e bırakır . O , meşhur k i tab ında d iğer •arabistlerin bıraktıkları noktadan hadis tedkİkat ına , bağl ıyarak ve h a d î s e âid eserleri - d â h i y a n e ve uâf izâne bir usûl île tahlil, ve tenkid ederek İslam milletleri ve medeniyeti­m i n tar ih î tenkidlerinde bir çığır ve devre açmış t ır , islam tedkiklerine, b î tara fâne ve i lmî ••tahlil usûlünü idhal e tmiş , gerek usû lde ve gerekse esasda hakîkî bir inkı lâb vücûde g e t i r m i ş t i n {Anııali deli'İslam, !,. 9 ; Hüsey in Câhid tercümesi^ i, 70) demektedir. Ma-ham.medanisDhe Stadien'in ikinci cildinin 274 sayfas ının f rabâ ı î ca "tercümesinin mukad­

d i m e s i n d e de' ' g e ç e n elli seneden fazla,zaman zarfında k i tab ın is lamiyatkı lar ındindeki iıiiyük alâkasını hiç kaybetmediğ i» s ö y l e n m e k t e d i r (Eiades sar la tradition islamique,

- trad. par Léon Bereher, Paris , 5.952). 1 1 Meselâ bk. İslam Ansiklopedisi, "hadis" maddesi. BLı hususta bilhassa Goldzi-

rher'in aşağ ıda iktibas edilen ifadesine işaret edil ir: 'islamiyetin ille devresinde sadece Kur'an' ın yazıya hasr ve ş i fah î bir doktrin olma bakımından ona refakat eden hadî s ' in y a z ı y l a teshitinin düşünülmediği ş - k l i n d e uzun zaman yanl ı ş bir anlay ışa iâbi o lnnmuş-

• tur . A y n i zamanda d iğer bir çok hatâları!) da kaynağ ı olan bu yanl ı ş ve aldatıcı hüküm ı.lıadis müesseses in in pek dakik bir tedkiki karş ıs ında mukavemet edeme iniştir. Sprengfr arablar aras ındaki rivayete dâir tedkikinde (Dag T r a d ï t i o n s w e s e n bei den nrabern, 1SS6)

'Jtadîs'in menşe ' l e rinde sırf ş i fahî rivayete atfolunan rol hakkındaki yanl ı ş anlayış ı ber-- taraf edebilecek malzeme bol luğu b a h ş e t m içt ir ..." {Mah Stud. II , 134). İstanbul Eda-

biyat Fakül te s i 'nde verdiği bir konferansdn Prof. A . Guillaume dar -Goldziher , Pev-" ^amberden gelen rivayetlerin ekseriyetle, İs lâmiyet in 'birinci asr ından kalma vesikalar

• o l d u ğ u n u gösterdi ve çıkardığı neticeler sonradan gelen hİitün yazar !f.r taraf ından k a ­bul edüdi» demektedir (Bk . İslâm Te lk ik l er İ Dergisi J953, s. 129). •

7 Bk. Mah stud. ıı, m.

M a c m e r b. R â ş i d ' i n C â m i ' i İÎT

etmek suretiyle, meydana getirmişlerdir 8 . Bu yanlış, hareket noktası Goldziher'i, ilk musannaf hadis kitabının Şahîh al-Buhârî olduğu ne­ticesine sürüklüyor ve Buhârî 'den bir asır önce hadis musannefâtL meydana getirildiği yolundaki islâmî kaynakların haberlerini reddet­mek mevki'ine düşürüyor 1 1 : Halbuki onun mevcud olmadığını i leri sürdüğü bu kabil musannefâtm mühim bir kısmı zamanımjza intikal etmiştir ve Macmar b. Râşid'in *al-Câmic> i de bunların eıi eskilerin— -den biridir . ' ...

Hadis kitablarında ve hattâ aynı karakteri hâiz kadim tarihî kay­naklardaki rivayetleri, şifahî menkulâta hamletme zuhûlünün sebebleri. üzerinde burada fazla duracak değiliz 1". Ancak bu tarz rivâyetin ta­mamen yazılı bir mâhiyet aızettiğini ve nakillerin islâmî hadis edebi-yatınca pek ma'ruf ve usûl-i hadis kitablarının «Tahammjul al-'ilm^-babında toplanan kaidelere tevfikan yapıldığını burada kaydetmekle iktifa edeceğiz.

İslâmî edebiyatda hadislerin tedvin11 ve tasnifi için iki ayrı men­şe' gösteri lmektedir: « j ^ j Jjl » ta'bİrinin kullanıldığı birincisi, ile, gerek yazılı ve gerekse şifahî olarak dağınık bir hâlde bulunan hadîslerin kitablarda toplanılması; t <_S.)\^i:«> ^* Jjl " J S ta'birinin kul­lanıldığı ikincisi ile de, toplanan hadîslerin teı tib ve bablar hâlinde tasnifi mülâhaza edilmiştir. Goldziher bu tefrike dikkat etmemiş ola­cak k i , islâmî kaynakların her İki safha için gösterdiği ik i ayrı menşe 1

B B k . mese lâ Mııh. Stud. II, 180, 245 {sonuncu s a t ı r l a r ) . 9 Bk. aynı eser, II , 231. 232. Onun bu mülahazas ı modern tedkiklerde sırası g e l ­

dikçe tekerrür eder. Meselâ Brockelmann i s lâm kavimlerinden bahseden eserinde : "Ha­yata ve Peygamber 'İn doktrinlerine taalluk eden hadisler bile bu devirde [yani ikinci , , üçüncü as ır larda] hemen hemen tamamiyle ş i fahî olarak rivayet edilirdi. Ancak ba'zı. h u s u s î meseleler münasebet iy le veya muayyen bir muhaddis taraf ından yaz ı l ıyordu. A n ­cak müteakib nesiller aras ında Buhârî ve Müsl im gibi muhaddisler tarafından hadîs mec­mualar ı meydana getirilnıişdi» demektedir (Histoire des peuples et des étais islamiques, trad. par M. Tazerout, Paris 1949, s. 114).

1" Bununla i s lâmî rivayetin, zahiren ş i fah î haberlerden ibaret göründüğü hâlde ba-k ı y k a t t e yazı l ı kaynaklardan ge l i ş in i k a s d e d i y o r u ı . «Vj)i.1» t « U . J J ^ B gibi ta'birleri ta'ki-ben gelen haberlerin ş i fahî farzedllroiş o lmas ı , hadislerden b a ş k a tarihin kaynak lar ı hu-susundada çok garib neticelere götürmüştür . H a t t â İslâm hukukuna dâir e t ü d l e r d e , bu-y a n l ı ş anlayış ın neticelerinden kurtulamamışt ır . Bu yanl ı ş l ık ve sebebleri, « Buhârî'itin? kaynakları" ad ıy la yakında neşro lunacak t e d k î k i m i z d e mufassal olarak ele a l ınmışt ır .

1 1 Bk. m e s e l â İbn c Abdalbarr , Cdmz c bayàn al-^ilm I, 73; İbn Hacar, Faih al-bârV (Bulak), I, 174; S u y û t î , Tadrîb ar-râvi, s. 25; ayni müellif , Tanvîr al-havâlik 1, i; Zur-Ifânî, Şarh al-Mu?at.iâ''Jji 7.

12 Bk. m e s e l â , R â m h u r m n z î , al-Muhuddiş al-föşîl ( Ş e h i d A l i Paşa nr. 531), 186b-£. Z a h a b î , Tazkirat al-huffâz i , 160; S u y û t î , Tanvîr al-huvâlik I , 7.

•M. F u a d Sez.gin

-arasında bir tezadın mevcudiyetini mülâhaza 1 3 ve tedvine âid haber­ler i zayıf addederek menşe'ini reddetmiş, hattâ tedvinden bir müddet •sonra vâki ' olan tasnifin mebde'ine âid islâmî kaynakların verdiği tarihi tedvin için bile erken bularak her ik i safhayı tasnifin mebde'-sinden bir asır sonra başlamış göstermiştir.

Goldzîher, hadislerin tedvininin mebde'ine temâsederken şöyle di­y o r : «Fakat islâmî edebiyatın tarihi bize hadis edebiyatının menşe'i >ile alâkalı daha müsbet haberler vermektedir. Bu haberlerde dahi,. - göreceğimiz üzere - I I . asır literatürünün, tekâmülünün hakîkai-

-de bir hayli sonra vâsıl olabileceği safhasını ta'yinde acele ediliyor. .Şöyle ki Ahmad b. Hanbal'in, cAbdalmalik b. Curayc (vefatı: 150 h . ) ' i Hicaz'da, Sa ' îd b. Abî c Arûba (v. 156)'yi Irak'da mevcud mal­zemeyi bablara göre ilk defa tasnif eden kimseler olarak gösterdiği r ivâyet olunur. Edebiyat tarihçileri bu haberden -hemen hemen bütün müteahhir kaynakların alâkalı kısımlarında raslıyacağımız üzere-, mez--kûr muhaddislerîn, hadîs'in musannaf eserlerininin mebde'ini temsil -ettikleri neticesini çıkarıyorlar. Halbuki Ahmed b. Hanbal'iiı habe-.rinden çıkarılan bu netiyce bir yanlış anlayışa dayanıyor. ' Bu iki mu­gaddisin eserlerine sâhib bulunmuyoruz; onların tarz ve üslûblan hak­kında bir hükme varmayı mümkün kılacak metinlere istînad etmek kaabil değildir> M .

Halbuki islâmî kaynaklar ilk ' hadis müdevvini olarak İbn Şihâb -az-Zuhrî (v. 124)'yi göster i r ler 1 3 . Müdevven hadislerin tasnifi ile uğra­tanlar'ise, -Goldziher'in evvelâ işâret, sonra reddettiği- İbn Curayc ve

f îbn Abî c Arûba 'den ibaret olmayıp, oldukça eski sayılabilecek kay­naklarda daha birçok zevatın isimlerine tesadüf edilmektedir.

Buhârî'nin genç muâsırı olup Goldziher'in de her fırsatda istifâde -ettiği Tirmizî (v. 279), hadîsin ilk tasnifini, al-Kutub as-sitta nâmıyla anılan hadis mecmuasının zuhûrundan en az bir asır geriye götürerek .•şöyle diyor: «Hadislerin tasnifine çalışıp bu hususda rehberlik eden bir çok muhaddis biliyoruz. Hişâm b. Hassan (v. 147), .'Abdalmalik i>. c Abdal c azîz b. Curayc (v. 150), Sa c îd 'b. Abî c Arûba (v. 156), Mâlik •b. 'Anas (v. 179), Hammad b. Salama (v. 176), c Abdallâh b. al-Mubâ--rak (v. 181), Yahya b. Zakariyyâ b. Abî Zâ'ida (v. 182), Vaki' c b. âl-Ca r r âh (v. 196), c Abdarrahmân b. Mâhdî (v. 198) ve bir çok ilim ve ;fazl ehli kimseler musannaf eserler meydana getirdiler* 1 1 1.

13 Mah. Stızd. II , 211. ! i A y n ı yer. " Bk. not 11, g ö s t e r i l e n yerler. 16 Tirmiz î (Bulak 1292), I I , 33B. •

M a e a ı e r b. R â ş i d ' m C â m i ' i 11*

Usûl-i hadîs (Muştalah al-hadîş) 'e âîd ilk eseri 1 7 ortaya koyan ar-Kâmhurmuzî (v. 360), kitabının sonundaki «al-Musannifûn min ruvvat al-fikh fî'l-amşâr.» babında, hadis tasnifinin mebde'İ hakkında daha g-eniş ma'lûmât verir: «Bilindiğine göre, hadisleri ilk tasnîf edip bab-Jara göre ayıran kimse, Basra'da ar-Rabi c b. Şubayh (v. 160), Sa c îd ıb. Abî c Arûba (v. 151); Yemen'de c A b d diye anılan Hâlid b. Camîl ve Mcfmar b. Râşid (v. 152); Mekke'de İbn Curayc (v. 150) sonra Kûfe'de Sufyân aş-Şavrî (v. 161), Basra'da Hammad b. Salama (v. 176) ve yine Mekke'de Sufyân b. cUyayna (v. 198), Şam'da al-Valîd b. b. Muslini (v. 194), Rey'de Car î r b. «Abdalhamîd (v. 182), Horasan ve Merv'de c Abdal lâh b. al-Mubârak (v. 181), Vası t 'da Huşaym b. Başîr (v. 183), Kûfe'de İbn Abî Zâ'ida (v. 182)1 B, İbn Fudayl (v. 196) 1 0

ve daha sonra Yemen'de c Abdarrazzâk (v- 211) ve Abû Kurra Mûsâ b . T â r i k 2 0 olmuştur» a . ,

Abû Tâlib al-Makkî (v. 386) ise, hadislerin tasnîf devrini daha .evvele götürmektedir : * Bu musannaf kitablar 120 veya 130 senelerin­den sonra .ortaya, çıkmîştır. :Islâtndâ ilk musannaf kitabın, İbn Curayc' in ahâdise dâir kitabi ile ; Mekke'de vücûde getirilen ba'zı tefsir kitab-jarı olduğu söyleniyor. Sonra Yemende Mcfmar b. Râşid, gerek geli-: şİ-güzel bir şekilde ve gerekse muayyen bablar hâlinde bulunan süneni iopladı. Mâlik b. 'Anas, Muvattâ'ım Medine'de, Îbn. c Uyayna Kitâb al-CâmF'i ile Kur'ân ve hadîse âîd bir çok dağınık malzemeyi Mekke'­de topladı. Sufyân aş-Şavrî dahi musannafım bu devirde meydana ge t i rd i» 2 2 . • ,

Diğer tarafdan kaynaklar, bir çok münâsebetlerle, «al-Kutub as-sitt'a» devrine takaddüm eden asırda meydana getirilmiş muhtelif ha­dis musannaf âtının isimlerini muhâfaza etmektedir, ibn Hayr al-İşbilî .{v. 585)'nin, Endülüs 'de okuyup bize sahih rivayetlerini verdiği mu-sannefât arasında şunlar va rd ı r : Musannaf İbn al-Carrâh (v. 196) a ı,

17 Muşta lah a l -hadîs ' in tar ihçes i iç in bk. Ibu Hacar , Şark nuhbat al-jikar.(Kahire 1934), s. 4-5; S u y û t î , Tadrib ar-râvt, s. 9. . . .

18 İbn A b î .Zâ'ida için H a t î b B a ğ d a d î de : »Kûfe'de hadisleri ilk tasnif eden kim­dedir , demektedir (Târik Bağd&d, X I V , 118).

19 Ibu Hacar, müşarüni leyhin terceme-i hâl inde şöyle s ö y l e m e k t e d i r : «Bablara göre -tasnif e t m i ş o lduğu fCiiâb as-sunan'ini bir cild hâl inde gördüm. H a d î s l e r i n d e * t i i * . » yerine « CsUs > diyordu. . .» (Tahşîb at-lahzib X , 350). - . . .

2 0 İbn Hacar, M û s â b. Târilf'ın k i r çok musannaf kitabları bulunduğunu kaydetmek­l e d i r (Takzib at-takzib I X , ' 118).

2 1 R a m h u r m u z î , aynı eser, 126b-127a. 22 Kat al-kalûb (Kahire î a i O ) , I, 159. 23 Fihrist İbn Hayr al-lşbili, s. 126.

120 M. F n a d Sezg in

Câmic Sufyân as-Şavrî (v. 161) s l , Musanna/ Ham mâ d b. Salama (v„. 168) 2 5, Musanna/ İbn iUgayna,(v. 198) w., Muşannaf -Abdarrazzâk b. Hammâm (v. 211)", Muşannaf Abı Bakr 'Âbdallâh; b.- Abı Şayba İV. 235)^ Muşannaf Sacİd b. ManşÛr al-BalM (v. 2 2 7 ) İ m â m Mâlik'in Miiaoiiâ'ıyla bereber mezkûr musannefatdan ba'zılan zamanımıza in­tikal etmiştir : c Abdallâh b. Vahb b. Müslim al-Kuraşî (125-197)'nin CâmiHnd&n bir kısım, papirüsler üzerinde müellifin hayatına çok yakın bir devrin hattıyla yazılmış olarak bu lunmuş 3 0 olub, kitâb al-ansâb, kitâb aş-şumt, kitâb al-hâtim, kitâb as-salâm, kitâb acnâs Bani İsrâ'il g-ibi fasıllar ihtivâ etmektedir. Buhârî tarafından «münkar al-hadîs» tanınıp reddolunan Rabî c b. Habîb al-Bİşrî (v. 170)'nin bir: çok fasıllar ihtivâ eden Câmİcızl Kahire'de dört cild hâlinde basılmıştır (Brock. GAL P, 1Ö3; Suppl. I , 259, 691). Müteaddid cildleriyle zamanımıza in­tikal eden kitablar arasında, c Abdarrazâk b. H a m m â m a a ile 'Abdallâh b. Abî Şayba'nin musannaflan 3 a gösterilebilir.

İbn an-Nadîm'in Fikrist'i, pek büyük kısmı kaybolmuş olan hadis musannefâtınm muhtevası hakkında aydınlatıcı ma'lûmât vermektedir. Meselâ, İbn Curayc (v. 150) için: «Diğer kitab as-sunan'ler gibi, onunda, kitâb at-tahâra, siyam, şalat. . . gibi kısımlar ihtiva eden bir sunan kitabı vardır» 3 4 demekte ve Abû c Abdarrahmân Mühammad b. c Abdar rahmân b. al-Muğîra (v. 159)'nin Kitâb as-sunari~ıi5 hakkında da. buna benzer ma'lûmât vermektedir.

İlk hadis musannifi arı arasında ismi geçen Macmar b. Râşid'in al-Câmic ' i zamanımıza intikal etmiş olan hadis musannefâtınm en; eskisi olup devrinin hadis tasnifi ameliyyesi hakkında vâzıh bir f i k i r verebilecek mâhiyyettedir. Ma cmar'in eserini, kendisinden sonra mey­dana getirilmiş olup zamanımıza intikal eden musannefatla mukayese­

l i Fikrisi İbn Hayr aUİşbilt, s. 136-7. 2 5 Aynı eser, s. 134. ™ Aynı eser, s. 134. *7 Aynı eser, s. 126.. 2Ş Aynı eser, s. 138.

Aynı eser, s. 135. 30 B k . Brock. , GAL I , 164; bu nüsha Dar a l -Kutub a l -Mişr iyyVda bulunmakta olup-

(Çi ld I , -Üâve- 13) Dawid-Wei l taraf ından L' lnst i tut F . A . O . C . (III. I V , 1942) de n e ş ­r o l u n m u ş t u r .

Sİ B k . İbn Hacar , Tahzıb at-tahzib I I I , 241 W- Brock. , Suppl. İ, 333, 3 3 N ü s h a l a r ı İçin bk. Brock., Suppl. I, 235 ve İstanbul 'daki nüshalar için Weisweİ- -

ler, Istanbulen Handscriftenstudienı ar . 48. 34 Fikrisi ibn an-Nad im, s. 226. 35 Aynı eser, s. 225.

M a c m e r b. R â ş İ d ' i n C â m i c i 12 lı

ederek, bablar • hâlinde tasnif ameliyyesinin ta'kib ettiği tekâmülü tesbît etmek kaabildİr. Yine Ma'mar'in eseri, h. 111. asrın «al-kütub as-sitta» nâmıyle anılan meşhur hadis kitablarmın, gerek malzemele­rini te'minde ve gerekse bablan ta'yinde -Goldziher'in kanâati hilâfına olarak - kendilerinden önceki mesâinin bir nevi hulâsası mâhiyetini arzettiğini göstermesi bakımından hususî bir ehemmiyeti taşımakta-d ı r 3 , i . Bu ehemmiyet, al-Ktdub as'siita devri ile iâbi'fn arasında bir rabıta te'sîs etmesinden İleri gelmektedir, Filhakika Ma rmar'in kay­nak la r ından 3 7 Hammâm b. Munabbih'in aş-Şahîfa'si ile Ma^mar'in. t i l ­mizi 'Abdarrazzâk b. Hammâm'İn al-Ma sanrı afi H® zamanımıza intikal; etmiş olup bu silsile ile sahâbe ve tâbi'în devrinde yazıyla,tesbit edi­len hadis vesikalarının nesilden nesle yazılı olarak nasıl intikal etti­ğini, müşterek isnâdlarla müteâkib asırların hadis mecmualarının muh­telif, bablanna nasıl dağıldığını ta'kib edebiliyoruz. Bu keyfiyet, müş­terek isnâdh hadislerin muayyen mektebler tarafından ortaya kondu­ğu, bu müşterek senedlerin mezkûr mekteblerin bir alâmet-i fârikasını. teşkil ettiği 1 1" veya bunların mezheb müessislerinin hadis kılığına bü­rünen fikirlerinden ibaret o l d u ğ u 1 0 şeklinde İleri sürülmüş yanlış kanâ­atlerin tashihini te'mîn hususunda, esâsen islâmî kaynakların muhtelif vesilelerle^1 ve usû!-i hadîs kitâblarının didaktik mâhiyette; 1 2 verdiği ma'lûmatı te 'yîd edecektir.

3 l i Ma'mar b. Râş id ' in Camidinden bir az daha muahhar ve fakat ilk musannaf hadis k i tablar ından olan İmâm Mâlik (v. 17S)'in Muvatfa't da z a m a n ı m ı z a intikal e t m i ş ­t ir . Fakat o, hadislerin muhtelif kaynaklar ın ın İrtibatını g ö s t e r m e y i istihdaf eden bir e tüd için Ma c mar b. Râjid'İn kitabı kadar istifadeli deği ld ir . Zira Mavatia' i le Ham­mâm ve Ma c mar b. Râş id aras ında bir irtibat bulunmamaktadır .

3 7 Ma'mar, k i tabının hadîs lerini gen i ş bir râv î l er zümres inden a lmaktadır . Hassaten meşhur muhaddis Ibn Ş i h a b az -Zuhr î (v. 124) onun kaynaklar ın ın en başında gelmektedir.-Maalesef bugün için kaynaklar ından ancak H a m m â m b. Munabbih'in 'Şahifa» si bi l in­mektedir. Mezkûr 'Şahîfa», mahfuz kalan iki nüshas ından fayda lan ı larak Muhammed H a -midullah taraf ından Maeallat al-Macma c a l - l l r o î a I - c A r a b î ( R A A D , 1953-XXVIII , 113) de n e ş r o l u n m u ş t u r . Ma [ mar b. Râşİd d iğer kaynaklar ın ın birinden b i lmünasebe bahsetmek­tedir: " ^ J İ I J J - j _ L ,_j Jl i » ifadesinden kaynak olarak yanında ba'z ı sahabeye âid hadis v e s i k a l a r ı n ı bulundurduğu anlaş ı l ıyor .

38 32. nota bk. 3° L . Caetani , I, 19 ( türkçe t r c , I, 98—99). Bu fikir bir dereceye kadar Horovitz.

taraf ından b e n i m s e n m i ş t i r {Der islam, 1918, V I I I , 43). . 1 0 B k . J . Schacht , Origins of Mukammadan Jıırisprudence, 1950, s. 169. 1 1 Mese lâ N a v a v î , Şark Müslim (Kahire, tarihsiz, K a s t a l â n î ' n i n kenar ında) , I , .

34; i l , 259; Fatk al-b&rl (Bulak 1300/5), I, 39 ; ' A y n î , cUmdat al-karV (İstanbul 1309/ 1310), I , 259.

1 2 a l - H a t î b a l - B a ğ d â d î , al-Kifâya fi 'ilm ar-rinâya, s. 214; İbn a ş - Ş a l â h , 'Ulûm? al-hadîs (Haleb 1921), s. 197; S u y û t î , Tadrib ar-râvî, s. 167.

122 M. F u a d Sezgin

Hadislerin muhtelif külliyâtta yer değiştirmek suretiyle müteakib nesillere nasıl intikal ettiğini ve nasıl muayyen bablarda tasnîf edil­diğini göstermeğe çalışırken, zâhiren şifahî menkulâta benziyen ha­dislerin hakiykatte yazılı kaynaklardan geldiği keyfiyetini ve rivayet zincirleri altında yazılı bir kaynağın saklı bulunduğu hususunu dâimâ -göz önünde bulunduracağız. Bununla, asrımızda hadîsin , kendine has an'anesinin tamamiyle unutulmasından doğan yanlış anlayıştan kurtu­larak usûl-i hadîs kitablanndaki ta'rîf ve kaaidelere uygun bir hareket -tarzına tâbi olacağız. Şöyle ki gerek hadis mecmualarının ve gerekse -malzemelerini rivâî bir şekilde te'mîn eden bütün islâmî kaynakların •rivâyet zincirlerindeki şahısları, - iddia edildiği veçhile - hadislerin, çok sonraları uydurulup menşe'ini Peygambere ve devrine kadar çıkar­mak maksadiyle vaz'edilen kronolojik halkalar4 3, olarak değil, ya q .hadis kitabının yazılı kaynağının sâhibi veya mezkûr kaynağın, riva­yet hakkını uhdesinde bulunduran râvîsi olarak düşüneceğiz. Hammâm 'b. -Munabbih'in *aş-Şahîfa* si, .Hammâm'ın tilmizi Ma^mar'in • CâmFi •ve onun :tilmizi c Abdarrazzâk b. HamrriânViri Mtişannaf'ı İle mukayese için üçüncü' -asırda' ortaya konan al-Kutub as-sitfa'dtn Buhârî ve Müslim'in Şahîh'len ele alınacaktır. Bu ameliyyede, Buhârî ve Müslim'in hadis kaynaklarındaki «Hammâm b. Munabbih», <Ma cmar» ve CAb­darrazzâk» İsimlerinin tesbiti esâs teşkîl ediyor. Senedinde bu üç ismi müştereken ihtiva eden bir hadis, - t l > numaralı şemada görüleceği veçhile - menşe' itibariyle Hammâm b. Munabbih'in tos Şahîfa* sinden ^gelmektedir. Hadîsi iktibas eden musannif ve meselâ Buhârî, kaynak •olarak acaba hangi kitabı kullanmıştır ? ^âyed hadîsi doğrudan doğ­ruya Hammâm'ın «.as-Suhifa» sinden alıyorsa seneddeki diğer isimler mezkûr kitabın rivâyet zincirini Buhârî'ye ulaştıran râvîlerdir. Yahud da Buhârî bu hadîsi rivâyet zincirinde bulunan bir şahsın kitabından almıştır. O şahıs da hadîsi ya ilk kaynağından veya ilk kaynaktaki •haberi iktibas eden şeyhinden almıştır. *1» numaralı şemada görüle­ceği üzere menşe'de Hammâm'a ve onun vâsıtasiyle Abû Hurayra'ye ıçıkan hadisler, Bubâri'ye muhtelif yollarla gelmektedir. c Abdarrazzâk ve Ma cmar'in kitablarına baş vuruldukta mevzuubahs hadisler, ' ya birinde münferiden veya her ikisinde müştereken fakat Hammâm'ın t-aş-Şahîfa» sinde daima mevcûd bulunuyor. Her üçünde müştereken ^bulunduğu takdirde Buhârî'nin hangisini kaynak olarak kullandığını, bu şekil altında, ta'yin etmek imkânsızdır.

Rivâyet zincirinde Hammâm'ın adını ihtiva eden hadislerin Mus-Jim'in Şahidinde ~ *3». numaralı şemada görüleceği veçhile - sâdece

•*3 Caetani , aynı eser, 1, 19 (tiirkce t r c , I , 86—87).

ABÛ HURAYRA (Vefatı: h. 58)

HAMMÂM B. MUNABBİH (130)

MACMAR B. RÂŞİD (152)

:C . Â £ Q A L ' A : L A a

' A B D A L ' A ' L Â (198)

M'uiaddad (228)

' A B D A L L A H B. A L . M U B A R A K U8l>

Bişrb . Muh. - (224)

Muhammad b. al-Mukatil (236)

Mu :â? b. 'Asad " (233)

HİŞÂM B YÛNUS (197)

Mul). b. al. cAlâ ' (2518)

Ahmad b. Muh. al-Marvazi (238)

Yalıya b. Ca :far al-'Azdî (243)

ABDARRAZ' / .ÂK B. H A M M A M

( 2 1 i )

: Ali b. at-Madini (234)

^Abdallah b. Muh. al-Musnadi (229)

[Isbâk b. İbrahim ' (242)

Yahya b. Mûsâ1

al-Balhi (239) Yahya b, Ca'far

al-'Azdı (243)

' A B D A L V Â H l D B. Z İYÂD (1

Muhammad b. Muhbüb (223)

Muli. b. Yaljyâ az-Zuhli (250)

B U H Â R Î

1. Buhîrî'yi Hammâm b. MnnabbîhV baflıyan rirâyet zinciri

MA'MAR B. RAŞİD (152)

İ

C A B D A L ' A C L A B. ' A B D A L ' A ' L Ä (1B8)

• A B D A L L A H B. A L - M U U A R A K ııai)

YAZİD B. ZUR A Y ' (183) HİŞÂM B YÛNUS (107)

Musaddad (228) Muhammad b. Bassâr (252)

c Ayyâş b. al-Valîd (226)

Hibfeân b. Mûsâî[233)

Bisr b. Muh. (224)

Muh. b. al-' Alâ ' ( 2 4 8 )

Ahmad b. Muh. al-Marvaıî (238) 'Abdan

İbrahim b. Mûsâ 'Abdallah b. Muh; ^ ¡ (200'den sonra) al-Musnadi (229)

Musaddad (228)

Mu'âz b. "Asad (233)

ABDARRAZ' /ÂK B. H A M M A M (211)

-ABDALVÄHlD B. Z1YÂD (1??>

Yaljyâ b. Mûsâ al-Balhi (239)

"Ali b. al-Madinî (234)

'Abdallah b. Muh. al-Musnadî (229)

İshâk b. İbrahim ' " (242)

as-Salt.b. Muh. (225)

-Muhammad b. Öaylân (249)

Musaddad (228)

Muhammad b. Muhbûb (223)

u l'*'?1" M*5f»!W b. îllsîi'e Vatlıye* riVfyet ?İ8«ri

Manner b. Râşid'in Câmi c i 123

•<•< O in <<

<

•< K •»s a — <

S

2

•< • »o

•T-

d • s

V T3 "™ "C s ı

i » o «i'

S .2

— e s* •s

• a

<

< z

:• <

a

it :

i X

'Sa­

ri i

P < s • I

D i

3

la 13 .o¬a 'E

H -C I¬V. e "

E .S n k

"s » ¡2 «o w ra n _o

S

124 M, Fnad Sezgin

bir senedle nakledilmiş olmalarına rağmen doğrudan doğruya Ham-rnâm'ın «aş-Şahîfa* sinden alındıklarını söylemeğe imkân yoktur. Bu­hârî ve Müslim bu hadisleri acaba Ma cmar'in «al-Cârn?» inden veya c Abdarrazzâk ' ın «al-Musanna/» ından mı, yoksa diğer muhaddislerin kİtablanndan mı almışlardır ? Her hâlde hadislerin, rivayet zincirinde zikri geçen ıâvîlerin kitablarmda mevcûd bulunması, kaynağını ta'yin için kâfi olmayıp bu keyfiyeti ta'yin işinde, kaynağı aranan kitabın rivayetlerini bir bütün hâlinde mülâhaza esasına dayanan-burada iyza-hına girişmeyeceğimiz - husûsî bir metoda ihtiyaç vardır.

ıBuhârVnin kaynaklan" adıyla neşre hazırlanan ted kikimizde, 5a-hîK\ te'lif ederken müellifinin, hadislerin kadîm kaynaklarına değil de mezkûr kaynaklara mertebe mertebe baş vuran şeyhlerinin daha mü-: tekâmİl mesâisine müracaat ettiği keyfiyeti tesbit edilmiştir. Müslim'e nisbetle daha geniş bir külliyâtı hülâsa ettiği için Bubârî'nin râvîie-rinin isimleri daha yüksek bir adede bâliğ olmaktadır . Meselâ şeyhî. Abû Bakr b. Abî Şayba (v. 234)'den Buhârî 30 hadis aldığı hâlde, Müslim 1540 hadis nakletmiştir 4 , 1 . Kaynaklan kullanma bakımından iki muhaddisİ ayıran bu keyfiyet - «2» ve <4ı numaralı şemalarda görü­leceği veçhile - Macmar'le mezkûr muhaddislerî birbirine bağlayan rivayet zincirlerinin mukayesesinden açıkça anlaşılmaktadır. Buhârî'nirs Macmar ile c Abdarrazzâk ' ın kitabiarını kaynak olarak kullanmadığını,, kendi şeyhlerinin bunlardan yaptığı iktibaslardan istifade etttiğinî, - «2s numaralı şemada gösterilen - ikinci derecedeki râvîlerden yalnız cAbd.allâh b. al-Mubârak'in kİtablanndan faydalandığını ve hattâ on­dan gelen rivâyetlerin kısmen doğrudan doğruya kısmen de bilvâsıta yapılmış iktibaslar olduğunu yukarıda işaret ettiğimiz metodu tatbik ederek tesbit edebiliyoruz.

Muhaddislerin, hadisleri müteaddid kaynaklardan iktibas etmeleri yanında muhtelif bablarda tasnîfi işinin nasıl bir tekâmül seyri ta 'kîb ettiğini, daha sonrakilerin daha önce mevcûd mesâiden nasıl istifâde ettiklerini, Hammâm'ın «aş'Şahîfa»si, Ma cmar'in *a/-Câmz c»i ve c A b -darrazzâ(ç'ın tal-Musanna/»ı ile Buhârî ve Müslim'in «Şahıh* Ieri ara­sında yapacağımız mukayese ile göstermeğe çalışacağız. Mukayesenin esasını, Buhârî ve Müslim'in Şahîh'Ierindeki - c Abdarrazzâk, Ma'mar ve Hammâm rivayetli - hadislerin ayni isimli bablarda yerleştirilmiş olması teşkîl edecektir.

Burada Ma cmar'in al-Câmici ile c Abdarrazzâk 'm al-Muşanna/'ı ara­sında ayni münasebetin araştırılması hatıra gelebilir. Fakat mezkûr iki eserin bablarının, üzerinde durulması îcâb eden bir husûsiyett>-

« İbn Hacar , Tahzib tahzîb V I , 6.

Ma cmer b. Râşid'İn Gâmi'i 125

böyle bîr mukayeseyi imkânsız kılmaktadır. Makalemizin sonuna ko­kulacak olan bafr'isimlerinden de anlaşılacağı gibi Mac'mar b. Râşid'İn, fıkhın bellİ-başh mes'eleleriyle alâkalı olmayan hadisleri tasnif etmiş olması keyfiyeti, fıkhı malzemeyi tasnîf eden meslekdaşlarının mesâisini tamamlamış olması ihtimâlini hatıra getirmektedir. Filhakika İbn an-Na-dîm'in, Ma fmar'e muasır ba'zı müsanmflann eserlerinin bablan hakkın­da zaman zaman verdiği ma ' lûmât tan 4 5 , o devir hadis musannefâtının iamâmen fıkıh bablannı ihtiva etmediği, hassaten <sunan> diye adlanan­ların fıkhı malzemeyi, ıcâmf» ismini alanların ise bunların dışında ka­lan hadisleri tasnîf ettikleri anlaşılmaktadır. Ma cmar'in <>alCâmf»imn bu ,hususiyetî> tilmizi c Abdarrazzâk b. Hammâm'ın -hacmen Ma cmar'in k i ­tabının takriben on misli kadar olan- ıal-Musanna/'»'inin tamâmen fıkhî mes'elelere tahsis edilerek şeyhinin eserini ikmâl edici vasfını 4" iktisâb etmesinden de anlaşılmaktadır. Bu sebeble Ma emar'in *-al-Câmic>ı ile Abdarrazzâk' ın «al-Musanna/»ı arasında, tasnîf ameliyyesi bakımından

Ibir mukayese zemini mevcud değildir. ^Abdarrazzâk'ın «al-Musanna/'»-ında Macmar'den naklen bir çok hadislerin bulunmasını, - işaret ettiği­miz keyfiyet sebebiyle - doğrudan doğruya tal-Câm?''den değil de, Ma cmar'in ya münferid babiar hâlinde bulunan k i tab lar ından 4 5 veya şâir yazılı merv iyyâ tmdan 4 8 iktibâs edilmiş olması ile îzâh edebiliyoruz.

Yapacağımız mukayese münhasıran Ma cmar'in «al-Câmi c» i ile Buhârî ve Müslim'in <Şahî!p lerindeki babların iştirâkinin tesbitini İs-., "tihdaf edecektir. Ancak bütün İktibasları vermeğe makalenin hududu müsaid olmadığından, daha ziyade Hammâm'ın «aş-Şahîfa> sinden intikal eden hadislerin bir kısmının müşterek bablarda nasıl yerleşti­ğini gösteren ba'zı misâllerle iktifa edilecektir. Mukayese al-Câmfm ieyzul lâh Efendi nüshası, Buhârî'nin Bulak 1313, Müslim'in istanbul 1329 — 1332 tabi. kullanılmıştır. Hammâm'da bab ve isnâd mevzûubahis olmadığı gibi hadis metni de zikredilmeden sadece neşirdeki hadis nu­maralarına işaret edilmiştir.

45 Mesela, İbn Curayc, a s -Sufyân a s - Ş a v r î , Abu 'Abdarrahmân b. a l -Mugîra (v. 159), Zâ' ida b. FÇadâha (v. İGl)'nin musannııfları hakkında verdiğ i ma' lûmat için bk. Fihrist, s. 225 vd.

Î G c A b d a r r a ı z â k , ş eyh in in kitabını o şeki lde kendi eserine ek lemiş t ir k i , «al-Aiıı--şannaf» ın elimizde mevciıd y e g â n e nüshasını değer l end ir ip tavsif eden Weisweiler {aynı eser, % 4S) cildin sonunda ^Kiiâb al-câmi *• ad ıy la ayrı lan kısriıın müstak i l bir eser ol­duğunu farkedememiş t i r . İbn H â c a r iFath al-bâri I, 77) ve c A y n î I^UınıLat al-Iiârî' I , 280) de Mn'mar'İn Cflnii ciııin 'Abdarrazzâk' ın j'liuşaıı/io/'ının sonunda bulunduğu keyfiy-yetine işaret ediyorlar.

11 ibn n n - N a d î m , ınüleaddid kitabları o lduğunu kaydediyor (Fihrist, s. 94). 43 c Abdarrazzâ l? ' ı ı ş eyh inden 10,000 hadîs in rivayetini a ldığı hakkında bk. c A y n î ,

•aynı eszr, l, 81.

126 M. Fuad Sezgin

Haramâm as-Şahtfa

Macmar b. Râşİd al- Câmic

Buhârî al-Câmi' as-Sahîh

(94a )^tOl J P JJLSÎ I (VIII, 52) ^ Ü l J P J i i J l

»JTy* İli 4**1

(49)

•£l . . . ^ ı ı ^ . j R L - j «uy*,, jj» j_1

(93a) i j î l j f !>Ul ^jf v l (VHI,50) 5 ° f-yUl J J , v l

58)

t

(188 a) **U\ J» (IV, 1 9 6 ) ^ ^ ^ 1 0 ^ ^

f ^ . O c

(125)

öO Burada görüldüğü veçhi le , babların isimleri aras ında zamanla hafif değiş ikl ikler­de meydan ge lmi ş t i r .

51 i îuftârî 'nin aş -^c / ı i / t ' inde , Ma c mar'in k i tabının bâblarma uygunluğu g ö s t e r e n h a ­disler Hammâm'ın "aş~Şahî/a»'sinden al ınanlara inhisar etmemektedir. Mese lâ Ibn Şibâb 1

az-Zuhrî (v. 124) ve Ibn T â v û s (v. Î 3 2 ) ve d i ğ e r tâhi înden al ınan bir çok hadisler içirt de aynı uygunluğu bulmak mümkündür :

(164 b) O^i l ¿11«' i > > . v l ( I V , 157) # r Sl i j Jit

. '¿1 . . . OjiV ¿+1* J - j ' iİŞ i - i ""İÜ-* : ^ K "^'u^J ' J V * ( V ti* V . ^ Çr* t / J ^ . ¿1 . t . L U l i , . - t - J I L Î - J E ^ J * . - tjl C j i l ¿4* J - j »

(vııı, 84) 4$*jitti j r . » k i r . J f e (05 a) r f J . l e j l j J * 1 . J * f *>Ul ^

*#6İ1 Ö V ^ J ı ^ * 1 "SJ\Î" "*~Jİs Cr1, J - " *

• (20S a) y i

. ' • ¿ 1 . . . J i J * r U l ü j l j i .

( V , 26) Oj-J-1 j ¿ -¿ -1 ^.lı

iJHJ J j ^ ^ j,^) [şJll 4^1 ÖJİT. jl ..

Macmer b, Râşid'in Câmicİ

Hammâm Ma'mar b. Râşid Müslim aş Şahîfa al-Câm? al-Câmiz aş-Şahîh

(173 b) ûtjLI Js"..Jb (VIII, 65) qjA Jfi <*ljT'V^T

•** '-"v* <-*.' û 6 V"" ^ . f "" O * ->*" j ' j J ' J t * ^-" J :' ¿ 0 U fcii**"

ü * J t i <.y j r f L e ^ u ' j«4

«Jüt j L^- i».iLİ J T J S j j — 4 . U

(76) - i l . . . S f*A S &*, *"< ^ 'J 1 1 (î*^

(51)

(199b) jCJI > l İJu* V L { V t l i ; 15 i) faity&^A M^A

(198 a) j *4-İ v l ( V Î % 1 4 7 ) ^ î y ^ M i & ' j t

.(58)° : ı - ¿1 ... jJII ^ 5 2 . ¿1 . . . ^ül Ijj*

5 2 Müslim'in - Î T / Cdmi t : aş-.Şa/ıîAı>'i ile Ma c mar'in tilmizi c A b d a r r a z z â k ' ı n 'al Mu-Jafî;ıfi/»'ında da aynı hadislerin m ü ş l e r e k bâblarda serded i tmiş o lduğunu sık sık görrnekr mümkündür. Meselâ :

(75) t c A b d , i, 13 a) (r*Ul M J . J j . l l V L d , 162) - » T U . itti j J j J I £j* ^ 1 L,t|

• «--.'* ti 1 0* ''r1* ılf. i*'" tir1 J * " i ' J I J J ' J . E ¿ 6 j^t* J l j ^ U . t j î i j j>

05) ( i /41-br^vr j ^ ; ^.ıs3"ı,.4ı.r' • a, ıetj ; aş£ ı ^ r U ı -

O V jjjjs - t i — w l < J . l ' ¿11 !jj ^ ı » ! ;Vj »•:•" 6' \* wj£J.1 i J j lîj Î " J * 1 ıV" jjf-'*'

. S ! t H a m m â m iı. Muuabbib'iu öş-ı^û/ı; /a's ındaıı Buharî'nin Şahih'ine intikal etmij. olan hadîs ler in , muhtelif bablara d a ğ ı l m ı ş olmaları yüzünden , nâşir'i taraf ından aneak

M. Fuad Sezgin

M a m a r b . R â ş i d ' i n "Kitab al-Câmi'^ İnin nüshaları: j ı

A n k a r a D i l ve T ar i h - C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i K t b . - l s m â i l :Sâib Sencer kısmı, nr. 2164.

Üzeri ebrû kâğıdla kaplı yan meşin ciîd. 24.5X17 sm. eb'adında, ceylân derisinden 79 varak. 26—33 satirli, kırmızımtırak mürekkeble yazılmış mağrib yazısı. Her cüz'ün sonunda «sama'» ve t k ı r a ' a t ' ka-yıdları var. İstinsah tarihi h. 364. Bu nüsha on cüz'e bölünmüştür; birinci cüz tamamen, ikinci cüzden ba'zı varaklar, üçüncü cüz'ü tama-

,men, dördüncü cüzden dört varak kadar kaybolmuştur .

Baş ı : «^JUıil 3 j k \ i d . U J

9 a :

• liüi 3 4).W.Vİ. ÖJı t LİlJj 3 _kı|il *Ul_u.^ jr

3 * . _ e ı 0 İ3 i-SViS! J j ! j ojz* ÂÎVf "Aî 3 ¿ (W*" J £?Jİ -- ( j

. >_it:U J- ^ î 5 ^ ı_İÎ"* j U-İs J İ 10 a :

(j- jo- l j - ^ Î - J İ I J . ^ . A Î ^ J>1 i^3j j j - j^jt» y » J ^ " '

16 a, 25 a, 35 a, 46 a, 56 a, 70 b de, yâni cüz başlarında «10a-dak i tkayıd tekrarlanmaktadır.

Sonu : ( j ¿1! i j f*^"' ı_> 5"" _p-l .A13İİ <Jfll-U^ r-

; bir kısmına i şare t ed i lmiş t i r . Burada hepsinin yerlerini g ö s t e r m e y i faydal ı buluyoruz: 'Buhari / : 17, ;!9, 56, 64, İ45 : 11: 3i, 49, 114 ; îtti 38, 52, 57, 118, 140, 143, 151, 1611, 179, 187; IV: 48, ."6,63, 86, 11S, 127, 131, 133, 138, 16U, 157, 166, 196, 200, 206; VI: 58, (.0, 85, 138, 180; VII: 21. 65, 12Î , 132; IX: 41, 125, 140, 144.

t_. H a m m â m b. Munabbih'İa ffi-.i'ühi/o'sınıo naşiri Muslini taraf ından yapıları ikti-»b sları h iç mevzuubahs e t m e m i ş t i r . Bunlara i şaret i faydal ı buluyoruz: Muilim / : 82,

140.' 146, 162: / / : 6, İS , 27, 31, 43^100, 113, 123, 130, 190: / / / : 7. 77, R3. 91, 117; IV: 171, V: 62, 38, 133, 151, 179; VI: 2, 14, 34, 40; Vll: İS, 43, 4.1, 47, İS . 61, ¡ 6 , 97,

-<Ji), 100; VIII: 34, 35, 53, b3, 65, 92, 147, 149, 151, 17J, 1S7, 189, '213. 2;.7.

Ma cmer t). '.

(F 115 b, A 3 b) j i lull wl ¿b, ¿y, e**-> İÜ -J«"TI

(F 115 b, A 3 b) (F 115 b, A 3 b)

(F 115 b) jjfJJI (F 116 b) g-Ull j

(F 117 a, A 10 b) ry*í ¿ - fV ^* (F 117 a, A 10 b) j ¿ l | j .W-M C^T j (J.-. «Je cBlJ«. ^ 1 r l (F IIS a, A 11 a) (F. 118a, A11 a) J-,f*s J. j *-1 J ¿*V ( F l l 8 a , A l l a ) ^ U ! l J ¿ ; i . l 0 . J--U

(F I IS b, A 11 b) J 'U i (F 120 a, A 12. b) J*J JfU»

(F 121 a, A 13 a) j U ' ^ l Jfİi»' j

(F 122 a, A 13 b) (F İ2.1 b, A 13 b) r^J I ' J îU

(F 122 b, A 14 a) (F 124 b, A 15 a) >

(F 124 b, A 16 b) " >—» J J H

(F 125 b, A 16 b) - t"!! ^ (F 126 a, A. 17 a) j l j V I - J U !

(F 126 b, A 17 b) o—1' s r : " (F 127 a, A 17 b)"¿JI j ¿JI

•(F127 b, A 18 a) «u jT^l¿ Í Jl»> (F 127 b'.-A^tS e) ^ ^ ¿ r í

(F 127 b, A 18 a) ^-Ul -fl-» (F 129 a, Á 18 b) J i j -Ml ' /w l i i l <F129 b", A 19 a) ^ y ^ O ^ . I ^

{F '130 a,. A 19 b) 'Ô>yJ\ (F 1-31 b, A 20 a) «Ù-J1

(F 132 a, A 20 b) -4İ .U- J ^

gid'ia Câmi c i 13fl

y,UI 4 - > TJU» 41 w J l ' I

(F 107 a, Ä 7 a)

{F 107 a, A 7 b) ¿r-ü-JI -

(F 107 a, A 7 b) e~a?SI v ^ J ' (F 107 b) J - j -uU «Jjlj^ ^ 1 ¿.4* _ (A 8 a)

(F 107 b, A 8 a)

(F 108 a, A 8 a) J -J l j iy l 0 - ^ u -(F 801 a, A S a) j - _

(Fb 108a¡ A 8b) 4*1 J - Jj-Jl ï ï i - _ . (F 108 b, A 8 b) u - U ' ^ i -

(F 108 b, A 8 b) Jtâï -

(F 108 a) LV J d > , j a ^ _. (F 110 a) yJ l ; -

(F 110 a, A 2 a) j U l -(F 110 b, A 2 a) f U l j ¡ JSOr - - .

(F 110 b, A 2 a) o J I 3 kill _. (F 111 a, A 2 b) U l -

(F 111 b, Á 2 b) ¿Ü -(F 111 b) j^-Jl ¿-Í - , (F .112 a) j i u i a -.

(F 112 a) V »V1* 3 j& — (F 112 a) ¿ t í l j Ú J J I J IÍJI —

(F 113 a) ó>>ll ^Jt* _ (F 113 a) «U^lj ^ U l _.

(F 113 a) V r * J-1 J-J' --.".* ' -. ' (F 114 a) ' c r l^ l ¿ J W -

. (F 114 a) ^ I j j W j o » ^ ! w • (F 114a, A 2 a) ^ 1 J . jÙ-fiji

'(Fİ 14 a, A3a)--Ü"¡ltj U&j "al^îJt _ (F 114 b, ^ j -11 . I Ä L J r J ; J j i -dp t t y t A 3 a) (F 114b, À . 3 a ) V j . tL Ui i i .U i J t .

(F 115 a, A 3 b) Oj-JI J U -

M . Fuad Sezgin 3 3 2

<F 146 b, A 32 a) 4l - ^ V ¿y «1¡ •<F 146 b, A 32 a) ^ -

J—j Ut Auljj ^1 U t leí ¿,. _ <F 147 a, A 32 a) <F147a, A 32a) JV'NI ¿1 -

J i l ^ l j JV'Sn o- SsA -•i? 147 b, A 32 b)

(F 14i a, A 33 a) <F 149 a, A 33 b) y J ^ £ - .J-l -<F 249 a, A 33 b) J t*.L¿ll -

(F 150 a, A 34 a) fs^\ j -

•<F 150 a, A 34 a)

<F 150 b, A 34 a) •<F 150 b, A 35 b) |iÖl j İ**ÎM -

(F 150 b, A 35 b) _ (F 151 a, A 35 b) \}ß -

•<F 152 a, A 35 b) j T j * j Ï->J-1 -<F-152,b, A 36 b) JO» J>1 f j » _

" (F 153 a, A 36 b) ^ 1 -(F 153 b,.A.37a) ^ -

. j - i <J* a í j ^ jdl v U * M jîLii _

.F b, A 37 a •<F 158 a, A 40 a) i ' / - U ' j -•<F 158 b, A 40 b) J-JOrJ1 -.(F 158 b, A 40 a) İ-j-j)lj '<W -.<F 158a, A40'b) «*U>J l<-^ _

V-j' j tT1"'1 V - ' ' ù*^ -4F 158 b, A 40 b) *<F159a,A40b)wrUlj-i'jfy-Nlu^ _ ,<F 159 a, A 40 b) ••»- ı>." " -^F 159 b, A 40 b) -W f ta -

(F 159 b, A 40 b) o ^ A ¿ j -

(F 132 a, A 20 b) . 1 — '

(F 132 a, A 20 b) (F 132 a, A 21 a) ybOl J*l

(F 132 b, A 21 a) j ^ l i (F 135 b, A 23 a) .¿ú*,.pÚH

(F 136 b, A 23 a) O-.J b. F 137 b, A 25 b ¿ J U ¿y*

(F 137 b, A 25 b) v .LU , jy_ à* (F 138 a, A 25 b) J • J oU ^ (F 138 b, A 26 a) ¿~¿\s . U l

(F 138 b, A 26 a) ¿¿1 (F 139 a, A 36 b) J^IWI ¿ . t j l (F 140 a, A 27 a) . W Ù* - J l

(F 140 b, A 27 b) ^ i l l »JWj ¿L-J1 (F 141 a, A 28 a) Li »LU, iU'Vl

(F l42 a, X 28 a) (F 142 a, A 28 b) «fU-l <±¿-

(F 142 a, A 28 b) r ^3 l (F 142 a, A 29 a) ijltó-VI

(F 142 a. A 29 b) JJl j Jdl t i j ^ ^ l J t ùJ*JI t i ^ l £>.

(F 142 b, A 29 «j _ (F İ43 a, A 29 a) 5>Lil

(F 141 a, A 29 a) ^ (F 143 a, A 30 a) ïj\ ît-

(F 144 a, A 30 a) ¿tíVj ï > » (F İ44a, A 30 a) ^ ı yU^I

(F 145 a. A 1-0 a) - r

J-'1 1

(F 145 a, A 31 s) ^ (F 145 a, A 31 a) .-.¿31

{F 145 b, A31 b) -¿-81 zAj^ (F 146 a, A 31 b) «BliU . ^

Ma'met b. Râşid' in Câmi'i 1335

. (F 172 b, A 49 b) - U I vb (F 171b, A 49b) jUlj J*1 ¿Ti _ (F 172 a, A 50 a) *J\ ij -

(F 172 a, A 50 a) *U'W¡ a*j _ (F 172 b, A 50 a) ¿U "Si -

pL-j «Je uUa! J f i j _

(F 172 b, A 50 a) (F 173 b, A 50 b) c>¿\ ¿s -

(F 174 a, A 51 a) v- 2 - 1 J f^ 1 1 -(F 174 a, A 51 a) jlLUI yV.l -«a-j j , U* 41 Oljij Je jT¿ j _ (F 174 b, A 51 b) (F 174 b, A 51 b)<l*W JrJ1^" -' (F 174 b, A 51 b) ¿ j -

(F 176 b, A 52 b) ïU* -(F 177 a, A 52 b)WU1 j ¿--II -

(F 178 b, A 53 b) İ ^ (F 179 a, A 54 a) Mc-H j J^*l -

(F 179 b, A 54 a) H t ' f J j -(F 181a, A 55 a) S¿ ¿y —

(F 181 a, A 55 a) - V * ' -(F 182 a, A 56 b) -

(F 186 b, A59 b) i5tfl j ^Idl >¿ -(F 186 b, A 59 b) o* ¿L -

(F 187 b, A 60 b) rfV11 ~ (F 188 a, A 60 b) «*U. iU>sl -

(F 190 b, A 62 b) - j j l r U -(F 191 b, A 63 b) Jlf-JI -

(F 194 a, A 65 a) (F 194 b, A 66 a) WJI ft» -(F 195 a, A 66 a) ^ J -

<F196arA66Mi) j ^ l ^ ^Jt ^ -(F 198 a, A 68 a) j H 1 ~

(F 159 b, A 41 a) fWI V V (F 160 a, A 41 a) djA -

(F 160 a, A 42 a) -(F 161 a, A 42 a ) . ^ Jaf

Ut «Jll^a ^1 4 i j > _ -

(F 161 a, A 42 b) pl-j 4İJ- ^1 -

(F 161 b, A 42 a)

F 162 a, "A 42 b . (F 162 a, A 42 b) Jİİ-I r- '

(F 162 a, A 42 b) d.J -(F 162 b, A 42 b) jrJl j >Üİ -7LX\ ~t^\j .X't '(F 163 b) -

(A 43 b) ^-ill j -(F 164 a, A 44 a) -v*H ••¬(F 164 b, 44 a).SUJ' -

(F 164 b, A 44 a) ¡J-j J—j U E 41 *» 'fJ l _

(F 164 b, A 44 a) (F 164 b, A 44 a) «- fe. -

(F 165 a, A 44 b) -

(F 166 a, A 46 b) (F 166 a, A 46 b) -¿1- 1 j j ^ - ß 1

(F 168 a, A 47 b) - M * * _ .

(F 168 a, A 47 b) «¿I J ^ J -• -wJH 3 J-" j <U¿Jt —

(F 169 a, A 48 a) 4l_¿Ti -(F 169 b, A 47 b) Jİ* -

(F . 170 a, A 48 b) .-u- ^ 41 . _ (F 170 a, A 49 a) ^ «\j -(F.J7A*a, A.49-a),-fsyi ÜUJL -

F 170 b, A 49 a * V J» JrJl -

M. Pııad Sazgin

.(F 207 b, A 76 b) -y- 1' J> • ¿US > ¿ ^Ul ı Ltfl dU^

ı{F 207 b, A 76 b) (F 207 b/A 76 b) ùr^'S3'

•<F 208 a, A 77 a) / lal. j t -ı(F 208a, A77 a) f UJI ju*ä\

(F 208 b, A 77a ) ¿Ul j-UI

1(208 b, A 77 a)

!<F 209 a, A 77 b) U l j

|{F 209 a, A 77 b) ^ùJl j il J". Vli tie—Ä-,VI

•<F 209 b, A 78 a) (F 210 a, A 78 a)

i*T 210 a. A 78 a) JL-JI / ,<F 210 b, A 78 b) j l i l j J ^ l

i(F 210 a, A 78 b) (A 79 a) dli j A/V! s/U.

(F 211 a, A 1 a) fcWI-/ t#"U¿tl ¡;JI J j î j fc- ¿,..

,ÎF 211b b, A 1 a) (F 212 a, A 1 b) ùJWj.

ut (F 199 b, A 70 b) jUI J*1 *u-

i_:Cl] ) jlki^J! tj^S «Jy (F 200 b, A 71 a)

(F 200 b, A 71 b) . JLy. «J*. 4JJİJ— jJl ¡y

F 201 a, A 71 b .. • (A 72-b) i>**VI yU?1 i¿¿.

(F201a, A72b) k f i j W l J * Ji. ufcXll J J*.JI

(F 202 a, À 72 b)

(F 201 b, A 73 a) (F 203 a, A 73 b) > J l j . J > i . .(F 203 a, A 73 b) sUd* ±r

(F 203 b, A 74 a)

(F 203 b, A 74 a) (F 204 a, A 74 b) jtíl (F 204 b, A 74 b) j l iL i l

(F205a, A75a)a¿ í ¿ J Jl J u .1jl j : Jí (F205 a,A75a) u ^ j - U 1 ¿W (F 205 a, A 75a) U J > > "^-Jl ¿ j

(F 205 b, A 75.ej¿£ ja*