hÚai niåm sophie...vÔnh long long xuyen h tiÍn ch u « c sa «Èc phnom penh c a o m i n l Ä o...

HÚai niåm Sophie

V‹÷ng qu”c Annam do gi·o sÔ AlecxÊndr÷ «÷ RÙ«÷ hÜa (1653)

Khuyân khÌch tø do sao lÂi, nhŸt l‡ ™ Viåt Nam.

Viåt Nam1920-1945

C·ch mÂng v‡ ph‰n c·ch mÂng

th©i «Ù h∂ thøc d‚n

CHUÙNG RË / LíINSOMNIAQUE

B‡ RŒa

TRUNG HOA

MÛng C·i HÚn Gay

H‰i phÚngTh·i bÏnh

H‡ giang

Cao b¢ng

B°c kÂn

LÂng s÷nTh·i nguyÍn

Lao Cay

B°c Kˇ TuyÍn quang

YÍn b·yPh˙ thÜ

Vinh yÍn B°c ninh

HÄ N∂I H‰i d‹÷ng

H‡ «Ùng

Nam «Œnh

Ninh bÏnh

Thanh hÛa V Œ n h B ç C K ≤

V Œ n h X i Í m l a

Nam «‡n Vinh

H‡ tÔnh

Ò“ng hßi

Qu‰ng trŒ

HUê Thu∆n an

Tourane (Ò‡ n£ng)

H∂i an

Qu‰ng Ng„i

Qui nh÷n

T˙y hÚa

Nha trang

Phan thiÈt

SÙng H “ng

HÚa bÏnh

Òiån biÍn ph˚

LUANG PRABANG

VIENTIANE

Qu‰ng nam

Qu‰ng ng„i

Trung Kˇ

BµNH ÒŒNH

Ph˙ yÍN

Kh·nh hÚa

Ò‡ lÂt

NAM K≤

TH¡I LAN (XI�M)

V¤ng t‡u

BiÍn hÚa

Gia «Œnh

T‚y ninh

Th˚ d¿u m∂t

Ò“ng Th·p M‹©i

SÄI GºN ChÆ lßn

GÚ cÙngBân tre

Tr‡ vinhSÛc trÊng

B•c liÍu

C‡ mau

C¿n th÷ VÔnh long

Long xuyen

H‡ tiÍn

Ch‚u «”c

Sa «Èc

PHNOM PENH

C

AO

M I N

L

ÄO

Ng¯c CÙn NÙn

km

0 150 300

Nghå an

Qu‰ng BÏnh

BI

îN

Ò‘

NG

XŸ Viåt Nam th©i Ph·p thu∂c

Ò‰o H‰i Nam (Trung hoa)

Long xuyÍn

SÙng MÍkÙng (C∫u Long)

L©i ph‡m b iåt

Kã tÿ 1887 cho «ân 1954, xŸ Viåt Nam l‡ b∂ ph∆n xŸ ÒÙng D‹÷ng thu∂c Ph·p «Ùh∂, chia ra l‡m ba Kˇ:B°c Kˇ, kinh «Ù H‡ N∂iTrung Kˇ, kinh «Ù Huâ v‡Nam Kˇ, kinh «Ù S‡i GÚn(Nay l‡ B°c B∂, Trung B∂ v‡ Nam B∂).D‚n s” nÊm 1940 «∂ 20 triåu ng‹©i: ™ B°c 9,4 - Trung 6,4 - Nam 4,8.D‚n c‹ 9/10 l‡ ng‹©i Viåt (Kinh), ngo‡i ra cÚn cÛ nhªng d‚n t∂c Ìt ng‹©i m‡ ng‹©ita Ìt nÛi «ân, hÜ bŒ l√n Èp v‡o miän rÿng n˙i. ü B°c cÛ d‚n T‡y, Th·i, M‹©ng,M·ng, N˘ng, MËo (HmÙng), Dao..., ™ miän Trung cÛ d‚n Ch‡m, c˘ng c·c d‚n /t¯cgÜi mÜi Giarai, E«Í, Bana, S÷«Êng, MnÙng, Ma, XtiÍng ..., ™ Nam cÛ ng‹©i Ch‡mv‡ Kh÷me, t¯c gÜi ng‹©i CaomÍn. D‚n t∂c Ìt ng‹©i «Ùng nh√t l‡ Hoa kiäu g“mng‹©i T‡u di c‹ sang Viåt Nam v‡ ng‹©i Minh H‹÷ng (T‡u lai).Tÿ tr‹ßc «ân 1945, c·c t‡i liåu thÙng th‹©ng «äu d˘ng hai chª An Nam «“ng nh‹chª Annamite trong vÊn kiån Ph·p. Thâ nÍn ch˙ng tÙi v≈n giª nguyÍn vÊn theo c·cvÊn kiån th©i √y, hai chª Viåt Nam tr™ nÍn thÙng th‹©ng kã tÿ 1945.

Nhªng chª viât t°t

ÒCSÒD - Ò‰ng C∂ng S‰n ÒÙng D‹÷ngÒVNÒL - Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c L∆p VNQDÒ -Viåt Nam Qu”c D‚n Ò‰ng s«d - s·ch «„ d≈nntr - nh‹ trÍnvt - v‡ tiâp theo

Kˇ n

goÂi

h¿u

C‹©

ng Ò

ãPh

an B

∂i C

h‚u

Hoa

ng h

oa T

ham

, dit

le «

De

Tham

»

m∂t v‡i m¯c phiÍu lŒch s∫

Thay l©i tøa

Kã tÿ thâ kõ 16, bÜn l·i buÙn v‡ truyän gi·o sÔ ng‹©i xŸ Pottugal÷ v‡spa-nh÷ «„ tÿng lui tßi c·c ven biãn ÒÙng D‹÷ng. Sau «Û thÏ cÛ nhªngng‹©i HÚa Lan, ànglÍ. C·c gi·o sÔ giÍzuöt (ThiÍn Ch˙a Gi·o) tßi NamKˇ v‡o nÊm 1615. M‹©i nÊm sau, gi·o sÔ AlecxÊn«r÷ «÷ RÙ«÷ chÃ d≈nc˘ng hÜ tÂo ra chª qu”c ngª, l√y chª a b c viât ra tiâng An Nam, thaythâ chª nÙm, chª viât hiån h‡nh th©i «Û, m‹Æn chª H·n m‡ viât rath‡nh ra Ìt ng‹©i «Üc n∞i. Ch£ng bao l‚u vä sau, ™ th‡nh RÙma cÛ xu√tb‰n quyãn Gi·o Lö b¢ng tiâng latin v‡ qu”c ngª. LÎ c” nhiÍn, xin nh°clÂi r¢ng viåc ph·t minh chª qu”c ngª sau n‡y r√t quan trÜng trong viåctruyän b· vÊn hÛa Viåt v‡o thâ kõ 20.

Truyän «Âo v‡ b·n buÙn tr¯c lÆi – c‚y th·nh gi· h∂i hiåp vßi «Únc‚n – ta cÛ thã xem truyän gi·o sÔ v‡ l·i buÙn l‡ nhªng k» «i tiÍn phongtrong cu∂c x‚m chiâm thu∂c «Œa.

Ch˙a TrŒnh, ch˙a NguyÕn

Th©i √y d‚n Viåt Nam s”ng d‹ßi ·ch «Ù h∂ c˚a hai gia t∂c c‹©ng h‡oth˘ nghŒch nhau, c‰ hai «äu l‡ gian th¿n vua LÍ v‡ th‹©ng c˘ng nhauchinh chiân. Ch˙a TrŒnh th”ng qu‰n B°c Kˇ (Ò‡ng ngo‡i) «Ûng «Ù ™ThÊng Long, ch˙a NguyÕn trŒ vÏ Trung Kˇ (Ò‡ng trong), «Ûng «Ù ™Huâ.

PhÌa Nam l„nh th∞ Viåt, qu”c v‹÷ng Ch‡m chÂy d‡i tßi Phan Thiât(BÏnh Thu∆n), cÚn xu”ng th£ng tßi C‡ Mau thÏ cÛ nhªng «√t phÏ nhiÍuch‚u th∞ tam gi·c sÙng C∫u Long l‡ xŸ ng‹©i Cao MÍn hay Kh÷me.

Tÿ «¿u thâ kõ thŸ 17, ch˙a NguyÕn kh™i «¿u x‚m chiâm xŸ Ch‡m(tßi Qui Nh÷n nÊm 1602) r“i thÙn tÌnh to‡n b∂ qu”c v‹÷ng Ch‡m v‡ol”i cu”i thâ kõ (tßi Phan Thiât nÊm 1897). M∂t t‰ng «· cÛ kh°c chª

Ch‡m ghi nhß viåc ng‹©i Ch‡m bŒ ng‹©i An Nam ·p bŸc trÍn «‹©ng NamTiân: « Con c˚a ng‹©i An Nam sai khiân ng‹©i Ch‡m nh‹ sai khiân tr‚u.Ng‹©i An Nam sai khiân r“i c‹©i, bÍn hÜ cÛ vua! cÚn ng‹©i Ch‡m m“ cÙi... »

Ò“ng m∂t l‹Æt ng‹©i Viåt tiâp t¯c xu”ng miän Nam, kh™i «¿u khƒnhoang, kinh doanh «“n «iän, cÛ l˙c tiâp x˙c hÚa bÏnh vßi ng‹©i b‰n xŸ, l˙clÂi t·c chiân x‚m chiâm «√t Kh÷me b√y gi© r√t Ìt d‚n c‹. HÜ chiâm B‡ RŒatÿ nÊm 1658 r“i l√y S‡i GÚn, b√y gi© l‡ P÷r‚y NÙkoo nÊm 1675 1.

NÊm 1673, ch˙a NguyÕn vÿa kö kât «Ïnh chiân vßi ch˙a TrŒnh, thÿanh∆n sÙng Gianh, g¿n l”i vÔ tuyân 18, l‡ b© cıi ph‚n hai l„nh «Œa 2.

Trong cÙng cu∂c b‡nh tr‹ßng l„nh th∞, ch˙a NguyÕn «‹Æc trÆ gi˙p: m∂t«Âo binh ng‹©i T‡u 3000 ng‹©i trÍn 50 chiâc thuyän chÂy tho·t quyän «Ùh∂ M„n Ch‚u tßi Ò‡ N§ng xin l·nh nÂn. Ch˙a NguyÕn bËn t”ng hÜ «i väphÌa Nam khai khƒn v‡ chiâm «√t, l˙c b√y gi© vua Kh÷me «„ ph¯c t˘ngch˙a NguyÕn. Nhªng ng‹©i l·nh nÂn √y an b‡i ™ BiÍn HÚa, Gia ÒŒnh, MœTho, sau c˘ng ™ ChÆ Lßn; hÜ b·n buÙn, tr“ng tÃa v‡ c‹ßp gi∆t. HÜ l‡ th˚y t∞Hoa kiäu ™ Nam Kˇ.

M∂t s” ng‹©i T‡u di d‚n kh·c ™ Qu‰ng ÒÙng tßi l∆p nghiåp trong v˘ngH‡ TiÍn, «Û c¤ng v≈n l‡ «√t Kh÷me, sau «Û hÜ khuâch tr‹÷ng lÔnh vøc c˚ahÜ tÿ «‰o Ph˙ Qu”c tßi RÂch Gi· v‡ C‡ Mau. Th˚ lÔnh c˚a hÜ, tÍn phiÍubÂc MÂc C∫u chŒu d‹ßi quyän «Ù h∂ nh‡ NguyÕn v‡o nÊm 1714, Viåt HoaÊn chung ™ l∂n sinh ra nhªng ng‹©i lai, t¯c gÜi Minh H‹÷ng.

Trong nhÛm di d‚n cÛ tÌn «“ h∂i kÌn « ph‰n Thanh ph¯c Minh » c‰mhÛa ng‹©i «“ng c‰nh ng∂, hiåp nhau tÂo ra bÍn ngo‡i x„ h∂i cÙng khai, m∂ttr∆t tø x„ h∂i kÌn «·o cÛ nghi thŸc riÍng, «‚y l‡ c∂i rÕ c·c ph·i chÌnh trŒ tÙngi·o cÛ tÌnh ch√t m‹u toan l∆t «∞ «‹÷ng quyän - «•c biåt nh‹ ThiÍn ÒŒaH∂i - th˘ s‚u ch”ng ng‹©i ¬u T‚y «∂t nh∆p.

NÊm 1698, nh‡ NguyÕn châ «Œnh S‡i GÚn l‡ «¿u ph˚ c·c tÃnh Gia ÒŒnhv‡ Ò“ng Nai (BiÍn HÚa); nÊm 1733, tßi l‹Æt Long H“ (VÔnh Long) r“i «ânÒŒnh T‹©ng (Mœ Tho) «äu bŒ chiâm. NÊm 1754, m∂t quan t∞ng tr√n ngø tÂiS‡i GÚn «•t c·c l„nh th∞ «„ chiâm theo lu∆t nh‡ NguyÕn r“i ng‹©i An Namtiâp t¯c th‚m nh∆p cho tßi cu”i miän Nam.

Tuy nhiÍn c·c ch˙a NguyÕn cÚn ph‰i «‹÷ng «¿u c˘ng nhiäu «Œch th˚mßi.

Gi•c T‚y S÷n l∆t «∞ ch˙a NguyÕn, ch˙a TrŒnh

NÙng d‚n n∞i d∆y th‹©ng xuyÍn, l‡m rung «∂ng c‰ hai tr‡o ch˙a NguyÕnTrŒnh.

CÛ ba anh em, c‰ ba «äu thu∂c hÂng sÔ phu - quÍ qu·n ™ √p T‚y S÷n(ng‡y nay l‡ An KhÍ, Qui Nh÷n), vÏ v∆y tÍn gÜi T‚y S÷n - NguyÕn VÊn

8 Viåt Nam 1920-1945

NhÂc l‡m biån lÂi, c˘ng hiåp sŸc vßi hai em l‡ NguyÕn VÊn Lª v‡ NguyÕnVÊn Huå, nh© « «oÂt c˚a nh‡ gi‡u «ã cŸu gi˙p ng‹©i nghËo »3 m‡ hÜ chiÍut∆p «‹Æc Ìt ng‡n nÙng d‚n. Ba anh em chiâm th‡nh Qui Nh÷n nÊm 1773,sau «Û «oÂt to‡n Trung Kˇ v‡ «·nh «u∞i ch˙a TrŒnh ™ B°c Kˇ.

HÜ tiân th£ng tßi Gia ÒŒnh nÊm 1776 r“i hÂ s·t ch˙a NguyÕn «ang c‹tr˙ ™ «Û. ChÃ m∂t mÏnh ho‡ng t∫ NguyÕn ¡nh, 16 tu∞i «‹Æc tho·t th‚n. R“i«‚y NguyÕn ¡nh sÎ c¿u Ph·p gi˙p «ã ph¯c h“i ngÙi ch˙a.

T‚y S÷n «ang l‡m ch˚ tã to‡n xŸ, tÿ B°c Kˇ tßi Nam Kˇ.

Th·nh gi· m™ «‹©ng g‹÷m s˙ng

Vÿa tßi Nam Kˇ nÊm 1767, gi·m m¯c B· Òa L∂c (tÍn th∆t l‡ Pigneau deBehaine), ng‹©i c˚a H∂i truyän gi·o ngoÂi bang ™ Paris, bËn ra tay cŸu vßtNguyÕn ¡nh l˙c b√y gi© bŒ T‚y S÷n «u∞i theo, «ang c˘ng s·u viÍn quan v‡«∂ trÊm ng‹©i t˘y t˘ng trung th‡nh ƒn l·nh tÂi c˘ lao Ph˙ Qu”c. Gi·m m¯cl‡m th¿y v‡ ng‹©i chÃ d≈n cho NguyÕn ¡nh.NguyÕn ¡nh trao trÜn quyän thay m•t mÏnh cho gi·m m¯c B· Òa L∂c khiÙng n‡y tr™ vä Ph·p h“i th·ng 12 nÊm 1784, «ã yÍu c¿u vua Lu-i XVI trÆgi˙p vä m•t binh bŒ. Gi·m m¯c tßi Paris nÊm 1787, chÌnh nÊm th˚ lÔnh T‚yS÷n NguyÕn VÊn NhÂc x‹ng «â ™ miän Trung, l√y niÍn hiåu l‡ Th·i ÒŸc,«Ûng «Ù tÂi Qui Nh÷n (BÏnh ÒŒnh), «“ng th©i NhÂc phong Huå l‡m vua c·ctÃnh ™ B°c cÚn Lª ngø trŒ c·c tÃnh miän Nam.Gi·m m¯c t‚u vßi vua Lu-i XVI:

‘ng vua chÌnh tÙng ™ Nam Kˇ bŒ m∂t k» so·n ngÙi l∆t «∞, ng‡i saitÙi (c˘ng «Ÿa con m∂t c˚a ng‡i nÊm nay 16 tu∞i) «ân khƒn c¿u vuan‹ßc Ph·p trÆ gi˙p. XŸ Nam Kˇ gi‡u cÛ l°m v‡ hoÂt «∂ng sinh s‰nth∆t phi th‹©ng. Nhªng v∆t liåu «•c d˘ng trong cu∂c n∂i th‹÷ng v‡ngoÂi th‹÷ng l‡: v‡ng, hÂt tiÍu, quâ, l¯a l‡, bÙng v‰i, m‡u ch‡m, s°t,tr‡, s·p ong, ng‡ voi, nhøa gÙm guöt, vÈt-ni, c·c thŸ c‚y, chÃ thÙm,gÂo khÙ, c‚y «ã kiân tr˙c, v.v. TÛm lÂi, kiân l∆p m∂t c÷ s™ Ph·p ™Nam kˇ sÎ l‡ ph‹÷ng h‹ßng ch°c ch°n c˚a ta «ã trÿ bÏ ‰nh h‹™nglßn lao c˚a ànglÍ trong to‡n c·c thu∂c «Œa ph˚ Én Ò∂ .S” tiän ng‹©i ta xu√t ra «ã kiân l∆p, d˘ sao c¤ng l‡ m∂t viåc b’ v”nth‚u lÆi th∆t nhiäu cho ‰nh h‹™ng chÌnh trŒ v‡ th‹÷ng mÂi m‡ n‹ßcPh·p sÎ h‹™ng trong th©i gian ng°n ng˚i tßi 4.

« Vua Nam Kˇ » v‡ vua xŸ Ph·p liän kö t© hiåp ‹ßc t‹÷ng trÆ ng‡y 28th·ng 11 nÊm 1787 ™ th‡nh Vets‚yd÷: Ph·p gi˙p binh thÏ vua Nam Kˇ ph‰inh‹Æng lÂi cho Ph·p h‰i c‰ng chÌnh ™ H∂i An (Ò‡ N§ng), «‰o PulÙ CÙng«o

9M∂t v‡i m¯c phiÍu lŒch s∫

(CÙn NÙn) Ph·p l‡m ch˚, th¿n d‚n c˚a « «Ÿc vua t∆n t‚m theo ThiÍn Ch˙aGi·o «‹Æc tø do ho‡n to‡n vä th‹÷ng mÂi trong c·c l„nh th∞ c˚a «Ÿc VuaNam Kˇ, trÿ tuyåt to‡n c‰ c·c n‹ßc ¬u Ch‚u kh·c. Ng‹©i Ph·p cÛ thã g‚ydøng «‹Æc nhªng c÷ s™ hÜ xem l‡ nhu c¿n cho viåc h‡ng h‰i v‡ th‹÷ng mÂic˚a hÜ, c˘ng l‡ «ã b“i b∞ v‡ «Ûng t¿u.» 5

Thâ thÏ gi·m m¯c B· Òa L∂c l‡ ng‹©i tiÍn phong c˚a giai c√p t‹ s‰nPh·p trong cÙng cu∂c x‚m chiâm thu∂c «Œa. Sø nghiåp n‡y «„ «‹Æc phÛng«Âi v‡o th©i Òå nhŒ Òâ qu”c (1852-1870) v‡ nh√t l‡ trong th©i kˇ Òå tamC∂ng HÚa (1870...) Ph·p.

Gi·m m¯c lÏa xŸ Ph·p v‡o th·ng chÂp 17 nÊm 1787, chÃ «‹Æc nh‡ vuahŸa gi˙p thÙi. ‘ng khÙng nh∆n «‹Æc trÆ gi˙p chÌnh thŸc ch˙t n‡o, nh‹ngÙng «‹Æc nhªng ng‹©i Ph·p buÙn b·n gi¿u cÛ ™ Il÷ «÷ F÷rans÷ (b‚y gi© l‡«‰o RÍuyniÙn), ™ Il÷ «÷ BuÙcbon (b‚y gi© l‡ «‰o MÙrix÷) v‡ ™ c·c c÷nghiåp Ph·p ™ Pon«ixÍry. Ng‡y 24 th·ng 7 nÊm 1789, gi·m m¯c c∆p bân ™V¤ng T‡u, c˘ng vßi bÜn «·nh gi•c m‹ßn, t”p lÌnh «‡o ng¤ ho•c bŒ «u∞ikh’i c·c chiân thuyän c˚a nh‡ vua v‡ «vÜng t‹™ng phiÍu l‹u ph˘ phiâm ».Theo sau «Û, nhiäu chiâc t¿u Ph·p kh·c ch™ khÌ gißi v‡ «Ân d‹Æc c˘ng c∆pbân.

L˙c b√y gi©, NguyÕn ¡nh «„ thu ph¯c S‡i GÚn, vua T‚y S÷n NguyÕnVÊn Lª «„ tÿ tr¿n nÊm 1787 r“i «Âo binh c˚a Ùng bŒ bÂi tr∆n v‡ r˙t lui. C¿nph‰i chinh ph¯c Trung Kˇ, n÷i NguyÕn VÊn NhÂc trŒ vÏ, v‡ xŸ B°c Kˇ doNguyÕn VÊn Huå tr√n th˚.

Qu‚n c˚a NguyÕn ¡nh, v¤ trang theo l”i ¬u ch‚u, luyån t∆p vßi nhªngng‹©i lÌnh th˚y Ph·p «„ tÿng tr‰i, cÚn «o‡n chiân thuyän c˚a Ùng cÛ chiânhÂm do ng‹©i Ph·p chÃ huy há trÆ, nh© «Û m‡ NguyÕn ¡nh th°ng n∞i T‚yS÷n.

NguyÕn VÊn Huå bŒ bånh m√t nÊm 1792, NguyÕn VÊn NhÂc qua «©inÊm sau «Û, to‡n qu‚n tr√n giª Qui Nh÷n kinh «Ù c˚a NhÂc, c¿m cø «ânth·ng 7 nÊm 1799 mßi h‡ng. C¤ng trong nÊm «Û, v‡o th·ng 10, vŒ gi·mm¯c h·o chiân B· Òa L∂c bŒ kiât lú m‡ tÿ gi„ cıi «©i. V‹÷ng th‡nh Huâ chÃth√t th˚ nÊm 1801.

Thâ thÏ ph‰i 13 nÊm rÚng r„ m‡ hÜ NguyÕn v¤ trang «¿y «˚ mßi th°ngn∞i m∂t cu∂c nÙng d‚n chiân tranh.

Nh‡ NguyÕn tŸc vŒ

NguyÕn ¡nh th°ng tr∆n nh∆p th‡nh Huâ ng‡y 12 th·ng 6 nÊm 1801, liän «Ûra lånh qu∆t m“ B°c BÏnh V‹÷ng NguyÕn VÊn Huå, «em th‚y ch•t «¿u v‡lÍn ·n lÊng trÏ ng‹©i con g·i c˘ng 31 th‚n nh‚n gia t∂c vua T‚y S÷n.6 Ng‡y

10 Viåt Nam 1920-1945

20 th·ng 7 nÊm 1802, NguyÕn ¡nh chiâm lÔnh th∞ ch˙a TrŒnh. B√y gi© Ùng40 tu∞i. NÊm 1806, Ùng x‹ng ho‡ng «â n‹ßc Viåt Nam, l√y niÍn hiåu GiaLong sau khi thÜ √n t‹ßc c˚a ho‡ng «â Trung Qu”c ban cho.

Gia Long quan niåm Qu”c gia c˚a Ùng - t‹÷ng tø nh‹ Trung Qu”c - ™miän Nam kh°c ph¯c d‹ßi quyän ch˚ tã c˚a mÏnh c·c qu”c v‹÷ng Kh÷me,L‡o, XiÍm, c·c b∂ lÂc MÜi... ‘ng cÙng b” hÏnh lu∆t - lu∆t Gia Long - lu∆tc∞ h˚ chÈp theo s·ch T‡u, l∆p VÊn Miâu châ «Œnh ph¯ng th© Kh∞ng T∫, m™tr‹©ng hÜc nh‹ ng‡y x‹a «ã «‡o tÂo quan chŸc. Nhiäu tr‹ßc t·c b¢ng chªnÙm xu√t hiån nÊm 1811, trong «Û cÛ truyån Kim V‚n Kiäu c˚a NguyÕn Du(1765-1820).

MÜi sø viåc √y thøc hiån giªa «·m nh‚n d‚n kh”n kh∞ vÏ s‹u qu· cao,thuâ qu· n•ng «ân «ái vÙ s” d‚n l‡ng b’ hoang ru∂ng «√t c˚a hÜ vÏ khÙng«Ûng n∞i thuâ, khÙng chŒu n∞i s‹u dŒch. Ng‹©i ta tu b∞ th‡nh trÏ ho•c x‚ydøng th‡nh l¤y mßi:

ü «‚y ng‹©i ta tÂo lÂi nhªng b‹ßc t‹©ng th‡nh vua. LÌnh x‚y t‹©ng,d‚n ch˙ng l√p v¤ng ao: nhiäu ng‹©i bŒ chât vÏ qu· måt «u”i; ng‹©ita ph‰i l‡m ban ng‡y cho tßi m∂t ph¿n ban «Ím; cÚn m∂t ph¿n «ÍmlÂi ph‰i canh g·c; ng‹©i ta vÿa cÛ ch˙t thÏ gi© «ã Ên u”ng. Nhªng søb√t cÙng v‡ h‡ lÂm [th©i Gia Long] cÚn qu· h÷n th©i T‚y S÷n.

Ò√y l‡ bŸc tranh miÍu t‰ trong ChÃ gi·o th÷ mßi (Nouvelles lettres Èdi-fiantes VIII) 7.

Th©i Gia Long (1802-1819), ng‹©i ta «âm tßi 73 cu∂c nÙng d‚n n∞iloÂn, 234 th©i Minh MÂng (1820-1841) v‡ 103 th©i Tø ÒŸc (1847-1883),trong «Û kã c‰ nhªng cu∂c n∞i loÂn c˚a c·c ch˚ng t∂c thiãu s”. Nhªngng‹©i c¿m «¿u l‡ t˘ tr‹™ng nÙng d‚n, sÔ phu, ho‡ng t∂c nh‡ LÍ, quan lÂi,h‹÷ng m¯c.

S°c lånh c√m «Âo ThiÍn Ch˙a

Kâ vŒ vua Gia Long, vua Minh MÂng khÙng theo l”i cha m‡ dung t˙ng viåctruyän «Âo ThiÍn Ch˙a, «Âo n‡y xoi bÛi nän t‰ng tr∆t tø x„ h∂i truyän th”ngtheo Kh∞ng gi·o, tŸc l‡ c÷ b‰n uy quyän nh‡ vua. NÊm 1825, Ùng ra s°clånh l¿n «¿u c·o gi·c « t‡ «Âo c˚a ng‹©i ¬u Ch‚u l‡m bÂi hoÂi lÚng ng‹©iv‡ thu¿n phong mœ t¯c ». NÊm 1833, Ùng truyän lånh cho c·c quan «“bu∂c tÌn «“ ThiÍn Ch˙a gi·o ph‰i d∆m «Âp c‚y th·nh gi· tr‹ßc m•t mÏnh,r“i tha hÜ l¿n «Û. C·c quan ph‰i quan s·t kœ nh‡ th© v‡ nh‡ ™ c˚a c” «Âoph‰i ho‡n to‡n tiÍu diåt.8


Ch∫ kö c˚a NguyÕn VÊn NhÂc, anh c‰ trong ba anh em T‚y S÷n. NguyÍn niÍn Th·iÒ‹c nÊm thŸ 12, ng‡y 25 th·ng ba ‚m lŒch (1789).

Tÿ nÊm 1835 «ân 1838, 9 truyän gi·o sÔ (Ph·p v‡ Íspa-nh÷) bŒ giât; c”«Âo v‡ tÌn «“ An Nam c¤ng «“ng tan x‹÷ng n·t thŒt.

BÍn T‡u c√m giao dŒch thu”c phiån tÿ nÊm 1729, b√y gi© chÌnh ph˚ B°cKinh lÂi c√m m∂t l¿n nªa, nh‹ng bÜn ànglÍ khÙng «âm xÃa «ân vÏ hÜ thulÆi lßn trong viåc b·n buÙn thu”c phiån. HÜ th°ng ng‹©i T‡u trong tr∆ngi•c Nha phiân, nÊm 1842, hÜ c‹´ng b·ch ng‹©i T‡u ph‰i nh‹Æng h‰i c‰ngH“ng KÙng v‡ m™ 5 h‰i c‰ng kh·c cho hÜ khuâch tr‹÷ng th‹÷ng mÂi vÙlu‚n «Û.

Vua Thiåu TrŒ n”i ngÙi Minh MÂng, Ùng r√t kinh kh˚ng tr‹ßc tÏnh thâ«Û, sÆ ng‹©i ¬u T‚y c˘ng tÙn gi·o c˚a hÜ tÊng c‹©ng. Th·ng 2 nÊm 1843,vÏ Ùng bŒ hÊm dÜa nÍn Ùng th‰ nÊm truyän gi·o sÔ ra kh’i ng¯c r“i giao lÂicho m∂t chiân hÂm Ph·p. Sau khi «∂i chiân thuyän c˚a Ùng bŒ th˚y qu‚nPh·p «·nh tan ng‡y 15 th·ng 4 nÊm 1847, Ùng b°t «¿u s·t phÂt tr™ lÂi (bas°c lånh c√m «Âo).

Vua Tø ÒŸc lÍn ngÙi n”i Minh MÂng, trong m∂t s°c lånh cÙng b” nÊm1848, nh∆n «Œnh r¢ng:

ÒÂo Gia TÙ l‡ t‡ «Âo vÏ trong «Âo «Û ng‹©i ta khÙng th© c˙ng mÀcha «„ qu· v„ng, ng‹©i ta mÛc con m°t nhªng ng‹©i h√p h”i «ã l‡mn‹ßc th·nh d˘ng mÍ ho•c lÚng d‚n. VÏ lÎ «Û nhªng ng‹©i ¬u T‚y«¿u th¿y l‡ nhªng k» phÂm t∂i trÜng h÷n hât, ph‰i bu∂c m∂t hÚn «·n÷i c∞ hÜ r“i xÙ hÜ xu”ng biãn. C·c c” «Âo An Nam thÏ kh‰o tra hÜcoi hÜ cÛ mu”n chªa l¿m lái c˚a hÜ hay khÙng. Nâu hÜ ch”i tÿ thÏph‰i x‚m d√u trÍn m•t hÜ, r“i «‡y hÜ «i nhªng chá rÿng s‚u n‹ßc«∂c. CÚn «”i vßi th‹©ng d‚n thÏ khÙng nÍn giât chât «ã trÿng phÂthÜ nªa, m‡ chÃ «‡y l‹u ho•c b’ t˘ thÙi. C·c quan chÃ nÍn s∫a trŒ hÜm∂t c·ch nghiÍm kh°c thÙi.9

B”n truyän gi·o sÔ Ph·p v‡ m∂t gi·m m¯c Íspa-nh÷ bŒ ch•t «¿u nÊm1852. TÌn «“ ThiÍn Ch˙a gi·o khÙng h”i h∆n nh‹ khÙng bŒ vong mÂngtrong t˘, thÏ bŒ «¿y l‹u n÷i «∂c hiãm, m· tr·i x‚m hai chª « T‡ «Âo », m·m•t tÍn chá l‹u «¿y.

Tø ÒŸc trŒ vÏ vÿa «‹Æc m‹©i nÊm. Òân cu”i th©i kˇ tÂi vŒ d‡i l‚u Ùng «„bŒ th√t bÂi v‡ th√t bÂi vä m•t qu‚n sø c¤ng nh‹ vä m•t chÌnh trŒ v‡ lu‚n lö,Ùng th‹©ng ch”ng lÂi sø « mÍ ho•c qu·i g™ » c˚a nhªng k» theo m∂t « «Âogi·o vÙ lö d≈y «¿y hoang mang ». ‘ng th‹©ng dÚ h’i ö kiân c·c quan väviåc ThiÍn Ch˙a gi·o b‡nh tr‹ßng, cÛ khi Ùng khiãn tr·ch hÜ h© hªng tr‹ßctÏnh thâ √y, khi thÏ nghe theo c·c quan «‡n ·p g°t gao, cÛ l˙c c¤ng c˘ng c·cquan l√y th·i «∂ khoan h“ng «”i vßi ThiÍn Ch˙a gi·o. NÊm 1869, Ùng banb” c·c s°c lånh khoan dung viåc truyän gi·o.


Viåc x‚m chiâm thu∂c «Œa v‡o th©i NapÙlÍon III

Th·ng giÍng nÊm 1857, truyän gi·o sÔ ph·i Lazarit tÍn Huc kiân nghŒ c˘ngho‡ng «â NapÙlÍon III « th‡nh l∆p c÷ s™ vªng v‡ng cho ‰nh h‹™ng Ph·p ™ÒÙng D‹÷ng ». ‘ng viât cho ho‡ng «â:

Chiâm Nam Kˇ, - tŸc l‡ m∂t l„nh th∞ m‡ Ph·p cÛ quyän chiâm khÙng thã«”i lÂi «‹Æc (nguyÍn vÊn) - th∆t l‡ dÕ vÙ c˘ng. D‚n ch˙ng (theo «Âo ThiÍnCh˙a) than v„n d‹ßi châ «∂ ·p châ ·c ”. D‚n ch˙ng sÎ tiâp r‹ßc ch˙ng tanh‹ ng‹©i gi‰i tho·t hÜ, nh‹ ng‹©i ban ph˙c cho hÜ.10

NapÙlÍon quyât «Œnh «‹a qu‚n «i cŸu ThiÍn Ch˙a gi·o. Vä sau «Âi ˙yGÙs÷len viât « ˚ng h∂ truyän gi·o sÔ chÃ l‡ m∂t cß m‡ ch˙ng ta døa v‡o «Û«ã «·nh xŸ An Nam ».

Trong th©i gian hai m‹÷i nÊm, giai c√p t‹ s‰n Ph·p thiât l∆p ch˚ quyäntrÍn xŸ Viåt. Ch˙ng døa v‡o chÌnh s·ch ngoÂi giao b¢ng s˙ng «“ng v‡ m∂tloÂt hiåp ‹ßc Ên c‹ßp, c‹´ng b·ch vua ch˙a Viåt. Giai c√p sÔ phu v‡ quanlÂi r‹©ng c∂t châ «∂ vua ch˙a, th√y mÏnh bŒ h‚m dÜa r¯i t‡n theo châ «∂,thâ nÍn hÜ kh·ng chiân m∂t c·ch vÙ hy vÜng ch”ng lÂi bÜn x‚m lÊng.

Trong b·o DiÕn «‡n Nh∆t b·o NiÍu Yok (New York Daily Tribune) ng‡y8 th·ng 8 nÊm 1853, Kac Mac viât vä viåc ànglÍ ·p bŸc Én Ò∂: «VÊn minhgiai c√p t‹ s‰n b‡y ch·n ch‹©ng tÌnh ch√t gi‰ d”i s‚u s°c v‡ nguyÍn b‰n d„man tr‹ßc m°t ta khÙng che «∆y, ngay tÿ chá ph·t sinh vÊn minh √y cÚnmang nhªng hÏnh thŸc cÛ thã tÙn kÌnh, cho «ân c·c xŸ thu∂c «Œa, n÷i m‡vÊn minh √y ch‹©ng m•t gi‰ d”i v‡ d„ man khÙng gi√u giâm.»

Chiâm S‡i GÚn nÊm 1859

Ng‡y 11 th·ng 2 nÊm 1859, «o‡n t¿u c˚a «∂i qu‚n viÍn chinh v‹Æt lÍn sÙngS‡i GÚn, cÛ gi·m m¯c L÷fev÷r÷ v‡ tÍn Thâ, ng‹©i An Nam tÌn «“ ThiÍnCh˙a gi·o d≈n «‹©ng. Ng‡y 18 th·ng 2, qu‚n «∂i Ph·p v‡ Íspa-nh÷ h„mth‡nh S‡i GÚn, løc l‹Æng trÆ gi˙p hÜ g“m « m∂t to·n lÌnh t∆p tÌn «“ ThiÍnCh˙a gi·o, «∂ s·u m‹÷i ng‹©i th‹©ng d‚n An Nam, c¤ng «“ng m∂t «Âo, hÜl·i t‡u ch™ ng‹©i v‡ thu”c «Ân, trÆ gi˙p khiÍng ng‹©i [bŒ th‹÷ng v‡ x·cchât] v‡ kÈo nhªng s˙ng «“ng v‡ tr·i ph· »11

Th÷ Nam Kˇ kã lÂi:Th’a thanh nÙng ph” th©i bÏnh,Kõ vÏ x‰y th√y thÏnh lÏnh T‚y qua;Tai nghe tiâng s˙ng vang xa,

14 Viåt Nam 1920-1945

Nh÷n d‚n xao x·c «•ng ba «Ím ng‡y.Th·ng giÍng m˘ng chÌn mßi hay,C¿n gi© T‚y lÂi b°n ngay ph·o «‡i.N‡o hay t‡u khÛi m·y t‡i:ChÂy v‡o T°c nghÔa ch£ng n‡i ng‹Æc ngang.M˘ng m‹©i qu‚n chÂy lang thang,Th√t «“n ‘ng NghÔa t‡u sang Tam KˇGieo neo ph·t ph·o tŸc thÏ,Xa Tam Kˇ b‰o cÚn gÏ «´ ngÊn?12

M˘ng 1 th·ng 11 nÊm 1859, h‰i qu‚n th‹Æng t‹ßng RigÙ «÷ Gi÷nuÙidytrao quyän lÂi cho h‰i qu‚n trung t‹ßng Pagi÷. ‘ng n‡y t‰ c‰nh S‡i GÚn m‡Ùng kâ nghiåp trong m∂t bŸc th‹ «ä ng‡y 8 th·ng 11:

ü S‡i GÚn, chÃ th√y nhªng «”ng tro t‡n, ta chÃ biât ph· h˚y v‡ «”tnh‡; dÜc theo b© sÙng, h‡ng trÊm chiâc thuyän ch™ gÂo v‡ nhªngmÛn c¿n yâu kh·c «äu bŒ thiÍu h˚y; d‚n ch˙ng gi∆n dª «”i vßi ta, hÜla lÍn r¢ng ch˙ng ta cÚn d„ man h÷n c·c quan [An Nam], binh lÌnhta thÏ bŒ bånh hoÂn m‡ kiåt sŸc v‡ ch·n ghÈt.13

Th∆t c‰nh «„ c‰m x˙c m∂t thi sÔ l˙c b√y gi©:

Bân NghÈ c˚a tiän tan n‹ßc bÜt,Ò“ng Nai tranh ngÛi nhu∂m m¿u m‚y...TŸ phÌa b˚a giÊng gi‚y thÈp kÈo,Ch‚n tr©i m˘ mŒt khÛi t‡u bay...

Tßi S‡i gÚn ng‡y 2 th·ng chÂp, t‹ßng Pagi÷ thi h‡nh c·c ph‹÷ng ph·pkinh tâ: m™ th‹÷ng c‰ng cho t‡u buÙn «ã th‚u v‡o quœ ng‹©i Ph·p « h‡ngtrÊm ng‡n f÷rÊn, trÜn nÊm 1860, cÛ 110 chiâc t‡u ¬u ch‚u v‡ 140 thuyänng‹©i T‡u ghÈ c‰ng v‡ s” xu√t c‰ng th‹÷ng phƒm «∂ 100.000 t√n. »

Th·ng 2 nÊm 1861, qu‚n tiâp viån kh· «Ùng «‰o t√n cÙng c·c vŒ trÌ AnNam ™ ChÌ HÚa, m•t tr∆n do «Ù th”ng NguyÕn Tri Ph‹÷ng chÃ huy. VŒ trÌ bŒth√t th˚, «Ù th”ng bŒ th‹÷ng r˙t vä BiÍn HÚa c˘ng nhªng ng‹©i s”ng sÛt,binh Ph·p tiân tßi Th˚ D¿u M∂t v‡ T‚y Ninh.

C¤ng trong Th÷ Nam Kˇ viåc ChÌ HÚa th√t th˚:

D∆u niÍn m‹©i b”n [th·ng giÍng] tß th¿y gian nan,T‰o nhÏn s˙ng n∞ vang vang,LiÍn thinh «Âi ph·o d¿m «‡ng «Ân r÷iQuan qu‚n kinh h„i ch÷i v÷i,


BÏnh minh ChÌ m∂ chi nguÙi s™ lÚng.C‰ «Ím T‚y «Ûng giªa «“ng, M‹©i lÊm th·i t‰o n‹ßc chÙng leo «“nPhÌa sau B‡ QuÀo h∆u mÙnXÂ liÍn tr·i khÛi ·m hÙn t”i tr©i.Ch∆p t‡n rÂng th√y bÛng ng‹©i,H∆u «“n tr°ng d„ s·ng ng©i nÛn t‚y.C·c «“n v´ chÂy bŸc m‚y,T‡i hay t‹ßng mÂnh khÛ v¿y c¿m binh.NguyÕn quang T·ng lö xu√t chinh,H∆u «“n mÂng m∂t thÙng tÏnh d‚n th‹÷ng.NguyÕn Tri [Ph‹÷ng] «Âi sŸ nang «‹÷ng,Tay l‚m th‹÷ng «Ân qu‚n t‹÷ng ph¯c d‡i.Hât ng‹©i trÌ c‰ anh t‡i,VÂn binh thiÍn t‹ßng chÂy d‡i h“i quÍ.

Tø ÒŸc hiåu triåu n∞i d∆y ch”ng Ph·p

M˘ng 1 th·ng 3 nÊm 1861, vua Tø ÒŸc khuyân khÌch d‚n n∞i lÍn, ra gi·th‹™ng mái «¿u ng‹©i Ph·p ho•c ng‹©i An Nam gi˙p viåc cho Ph·p.

Tuy thâ, qu‚n «∂i Ph·p v≈n tiân tßi luÙn ™ Nam Kˇ: miän ÒÙng, BiÍnHÚa th√t th˚ ng‡y 17 th·ng chÂp nÊm 1861, B‡ RŒa ng‡y 7 th·ng giÍngnÊm 1862 cÚn miän T‚y, th‡nh VÔnh Long ng‡y 23 th·ng 3, th‡nh Mœ Thong‡y 12 th·ng 4, trong l˙c cu∂c kh™i nghÔa l¿n l¿n b˘ng ch·y kh°p NamKˇ. Qu‰n c÷ Tr‹÷ng CÙng ÒŒnh, th˚ lÔnh cu∂c kh·ng chiân qu‚n sø d·n yâtthŒ ngay tÂi chÆ Mœ Tho tuyÍn c·o kÍu gÜi d‚n ch˙ng v¤ trang v‡ ra gi·«¿u bÜn « T‚y ¬u d„ man » nh‹ng vÙ Ìch. Kh°p n÷i qu‚n løc Ph·p - Íspa-nh÷ «äu th°ng tr∆n.

Hiåp ‹ßc ng‡y 5 th·ng 6 nÊm 1862

Hiåp ‹ßc n‡y thÿa nh∆n ch˚ quyän c˚a Ph·p trÍn ba tÃnh miän ÒÙng NamKˇ: BiÍn HÚa, Gia ÒŒnh v‡ ÒŒnh T‹©ng (Mœ Tho) v‡ luÙn c‰ c˘ lao PulÙCÙng«o; triäu «Ïnh An Nam ph‰i tr‰ 20 triåu f÷rÊn tiän b“i th‹©ng trongth©i hÂn 10 nÊm. Triäu «Ïnh ph‰i chuƒn y hiåp ‹ßc n‡y trong th©i hÂn m∂tnÊm, nh‹ng hÜ khÙng l‡m chi c‰.

H‰i qu‚n th‹Æng t‹ßng BÙna tuyÍn b” ng‡y 30 th·ng 7: Tÿ nay batÃnh l‡ t‡i s‰n tuyåt «”i c˚a ÒŸc Ho‡ng «â Ph·p. Tÿ nay d‚n c‹ «äul‡ con c·i v‡ l‡ d‚n c˚a «Âi Ho‡ng «â √y.14

16 Viåt Nam 1920-1945

Qua th·ng chÂp, d‚n c‹ n∞i loÂn ™ BiÍn HÚa tuyÍn b” vßi ng‹©i Ph·p:

XŸ c·c Ùng ™ vä biãn T‚y, xŸ ch˙ng tÙi thu∂c biãn ÒÙng. C¤ng nh‹tr‚u vßi ngøa kh·c nhau, ch˙ng ta kh·c nhau vä tiâng nÛi, chª viâtv‡ c·ch Ên ™. C·c Ùng cÛ t‡u chiân v‡ s˙ng canÙng, khÙng ai ch”ngn∞i c·c Ùng. Nh‹ng ÷n vua nghÔa ch˙a r‡ng bu∂c ch˙ng tÙi theoch‚n vua ch˙ng tÙi. Nâu c·c Ùng c” «Œnh «ân «‚y «ã giât ng‹©i c‹ßpc˚a «”t nh‡ thÏ trong xŸ sÎ r”i loÂn vÔnh viÕn. Ch˙ng tÙi h‡nh «∂ngtheo lÎ Tr©i, Tr©i sÎ gi˙p ch˙ng tÙi v‡ r”t cu∂c sø nghiåp c˚a ch˙ngtÙi sÎ th‡nh cÙng. Thâ thÏ ch˙ng tÙi nguyån thä «·nh tr‰ c·c Ùng «©i«©i v‡ khÙng ng‹ng.15

NÊm 1864, «∂ 5000 sÔ phu hÜp tÂi Huâ v‡o l˙c thi h∂i, khi hÜ «‹Æc tinvä hiåp ‹ßc 1862, hÜ khƒn c¿u Ho‡ng «â trÿ diåt tÌn «“ ThiÍn Ch˙a gi·on‡o «“ng lıa c˘ng qu‚n x‚m lÊng, b¢ng khÙng thÏ hÜ tƒy chay cu∂c thi h∂i.SÔ phu Nam ÒŒnh c¤ng ph‰n «”i nh‹ thâ. Gißi trÌ thŸc giao «∂ng, triåuchŸng r¢ng keo s÷n Kh∞ng gi·o g°n bÛ vua « d‚n » hiån «ang tan r„, vÊnth‚n s°p n∞i loÂn cÛ ö nghÔa c¯ thã hiån t‹Æng tan r„ √y.

Ò“ng Th·p M‹©i, T∞ng h‡nh dinh qu‚n kh™i nghÔa

Trong quyãn Cu∂c chinh ph¯c ÒÙng D‹÷ng, A. ThÙmazi viât:

Ng‹©i c¿m «¿u qu‚n phiân loÂn, Tr‹÷ng CÙng ÒŒnh bŒ giât ng‡y 20th·ng 8, nÊm 1864. Qu‚n phiân loÂn «Ûng ™ miän T‚y B°c Mœ Tho,qu¿n t¯ r√t «Ùng trong Ò“ng Th·p M‹©i, n÷i «Û hÜ x‚y l¤y giªa «√tl¿y h»o l·nh, cÛ tiâng l‡ khÛ «i «ân «‹Æc. HÜ tung ra nhªng t© tuyÍnc·o. Nhªng ng‡y «¿u th·ng 4 nÊm 1865, 100 lÌnh Ph·p v‡ 200 lÌnhAn Nam th˙c gi¯c «ân trung t‚m Th·p M‹©i n÷i «“n tr˙ T∞ng h‡nhdinh loÂn qu‚n. L¤y Ò“n T‰ [bŒ xung phong triåt hÂ ng‡y 15 th·ng4], chŸa 40 s˙ng «“ng v‡ 350 ng‹©i phÚng th˚, trong «Û cÛ m∂tng‹©i Ph·p tr”n lÌnh v‡ Ên ™ theo l”i ng‹©i b‰n xŸ.16

Trung t‚m Ò“ng Th·p M‹©i bŒ ph· h˚y nh‹ng bÂo «∂ng v¤ trang v≈ntiâp t¯c.

Nhiäu ng‹©i cÛ tu∞i hiån nay v≈n nhß tÍn nhªng tÌn «“ ThiÍn Ch˙a gi·oAn Nam trÆ løc qu‚n x‚m chiâm, n∞i danh vÏ hÜ nhiåt t‚m «‡n ·p: Tr¿n B·L∂c, ch˚ tã Ò“ng Th·p M‹©i, y «„ tham gia cu∂c «·nh chiâm miän T‚yNam Kˇ (Trong Ò“ng Th·p M‹©i cÛ ngÜn kinh mang tÍn T∞ng «”c L∂c);«”c ph˚ Tr¿n T∫ Ca, kh·t m·u n∞i tiâng ™ HÛc MÙn, r”t cu∂c bŒ qu‚n kh™inghÔa ch•t «¿u h“i th·ng 2 nÊm 1885. CÚn Huˇnh CÙng T√n ph‰n ph˙c ·m


s·t Tr‹÷ng CÙng ÒŒnh «‹Æc qu‚n Ph·p phong chŸc l„nh binh. MÏnh c¤ngkhÙng thã quÍn «‹Æc tÍn c˚a m∂t k» kh·c trÆ løc qu‚n «∂i Ph·p, tÍn ÒáHªu Ph‹÷ng c¤ng l‡ m∂t tÍn kh·t m·u (m∂t con «‹©ng ™ ChÆ Lßn cÚnmang danh T∞ng «”c Ph‹÷ng).

1867, ba tÃnh miän T‚y bŒ chiâm

Ng‡y 25 th·ng 6, phÛ «Âi t‹ßng h‰i qu‚n Ò÷ Lag÷rÊn«ier÷ tuyÍn b”:

Ta «„ chiâm ba tÃnh th‡nh VÔnh Long (ng‡y 21), Ch‚u Ò”c (ng‡y 22)v‡ H‡ TiÍn (ng‡y 24), n‹ßc Ph·p th”ng trŒ ba tÃnh phÌa T‚y xŸ NamKˇ miän d‹ßi, thay thâ cho v‹÷ng triäu An Nam.17

‘ng Phan Thanh Gi‰n, kinh l‹Æc to‡n quyän ba tÃnh, mu”n tr·nh «∞m·u vÙ Ìch, Ùng tâ Tr©i r“i tø t∫ ng‡y 1 th·ng 8 nÊm 1867. C·c con Ùng n∞id∆y phÌa Nam th‡nh VÔnh Long.

Trong hŒch truyän ng‡y 9 th·ng 10, vua Tø ÒŸc th™ than:

Tÿ tr‹ßc «ân gi© khÙng l˙c n‡o x‰y ra nhªng b√t hÂnh nh‹ th©i kˇch˙ng ta, khÙng bao gi© cÛ nhiäu th‰m hÜa nh‹ nÊm nay. To‡n m∂ttÃnh vÏ n°ng hÂn m‡ tr™ nÍn c˘ng kh∞, xŸ B°c Kˇ bŒ b„o t” v‡o m˘ahË, cÚn ba tÃnh Nam Kˇ thÏ bŒ m√t. TrÍn «¿u tr≈m sÆ mÂng Tr©i, ngÛxu”ng d‹ßi ng‡y «Ím xÛt th‹÷ng d‚n ch˙ng: t√m lÚng tr≈m vÿa runvÿa sÆ vÿa h∞ thÀn. Tr≈m luÙn luÙn nh∆n l√y nhªng «iäu g‚y nÍno·n h∆n «ã cho d‚n kh’i chŒu tr·ch nhiåm. Tr≈m ch‹a «än t∂i thÏnhªng tai hÜa mßi xu√t hiån. NÊm nay tr≈m tu∞i ch‹a «ân 40 m‡ tÛcr‚u «„ bÂc, g¿n nh‹ m∂t l„o gi‡, tr≈m sÆ vÏ nái bu“n lo th¿m kÌn,tr≈m khÙng cÚn cÛ thã sßm hÙm ph¯ng th© tiÍn t∞.18

C¤ng trong nÊm √y, quyãn L¯c V‚n TiÍn c˚a NguyÕn ÒÏnh Chiãu(1822-1888) ra «©i, do m∂t ng‹©i Ph·p dŒch chª nÙm ra chª qu”c ngª.Trong «Û t·c gi‰ t·n d‹÷ng truyän th”ng Kh∞ng gi·o, b‡i b·c vÊn hÛa ¬uT‚y. Th©i bu∞i ch˙ng tÙi quyãn th÷ n‡y r√t ph∞ thÙng ™ Nam Kˇ. Trongm∂t quyãn kh·c tøa l‡ D‹÷ng Tÿ H‡ M∆u, Ùng chÃ trÌch «Âo Ph∆t v‡ «ÂoHÚa Lan (ThiÍn Ch˙a Gi·o) c¤ng «“ng nh‹ Ùng lÍn ·n nhªng «iäu « dŒ«oan t‡ mŒ »:

Cß sao mÏnh ™ n‹ßc Trung,LÚng theo n‹ßc ngoÂi cÚn mong «Âo gÏ.‘ng b‡ m“ m‰ b’ «i,G”c mÏnh ch£ng kÌnh lÂi vÏ g”c ai?

18 Viåt Nam 1920-1945

KhÛi l∫a b˘ng lÍn trong tam gi·c C∫u Long Giang: vÊn quan, vı quanc˘ng h‹÷ng chŸc «äu n∞i d∆y trong m∂t cu∂c chiân «√u b√t «“ng løc l‹Ængch”ng qu‚n x‚m chiâm v‡ lÌnh b‰n xŸ tiâp løc cho Ph·p. PhÌa kh·ng chiânnÊm 1867 thÏ cÛ Òinh S‚m ™ tÃnh C¿n Th÷; ng‹©i Ph·p sai L∂c v‡ T√n d≈nlÌnh t∆p An Nam «ân «·nh phÛ «”c binh LÍ ÒÏnh Ò‹©ng, Ùng n‡y c˘ng 17ng‹©i nghÔa qu‚n vong mÂng ™ Tr‡ Vinh; LÍ VÊn Quan, «ä «”c Triäu v‡«”c binh S‚y tÿ BÏnh Thu∆n v‡o «‚y, ba Ùng «äu bŒ b°t trong v˘ng BaÒ∂ng, l‡ng n‡y bŒ qu‚n Ph·p v‡ lÌnh An Nam «”t r¯i, n÷i «Û 5 th˚ lÔnh kh™inghÔa bŒ ch•t «¿u, d‚n ch˙ng chÂy t‰n lÂc.

RÂch Gi· c¤ng bŒ chiâm trong nÊm √y, nh‹ng v‡o th·ng 6 nÊm 1868,NguyÕn Trung Trøc «·nh ph· «‹Æc «“n binh Ph·p: 30 lÌnh Ph·p bŒ t‡n s·ttrong «“n. NguyÕn Trung Trøc bŒ lÌnh c˚a Tr¿n B· L∂c b°t ™ «‰o Ph˙ Qu”cr“i bŒ chÈm «¿u.19

Nhªng quan lÂi h‹÷ng chŸc khÙng «¿u h‡ng, n∞i tiâng nh‹ huyån ToÂi,ph˚ C¿u, «ä «”c Hu‚n, nguyÍn so·i Tr¿n VÊn NhÌp, thiÍn h∂ D‹÷ng...

Òå tam C∂ng hÚa tuyÍn b” ng‡y 4 th·ng 9 nÊm 1870 tiâp t¯c chÌnh s·ch x‚m chiâm

ChÌnh s·ch thu∂c «Œa c˚a Òå tam C∂ng hÚa do Giul÷ Fery ph·t biãu nh‹thâ n‡y:

Òi x‚m chiâm thu∂c «Œa l‡ con «» c˚a chÌnh s·ch ph·t triãn kœ nghå.Xu√t khƒu s‰n v∆t l‡ m∂t yâu t” cÊn b‰n l‡m cho n‹ßc «‹Æc gi‡u cÛ,v‡ «Û c¤ng l‡ phÂm vi «¿u t‹ t‹ b‰n, c¤ng nh‹ sø nhu yâu cho lao«∂ng. Cu∂c xu√t khƒu cÛ thã «o l‹©ng t˘y theo bä r∂ng c˚a thŒtr‹©ng ™ ngoÂi qu”c.20

SÙng C∫u Long «„ rı r‡ng l‡ khÙng thã d˘ng l‡m «‹©ng buÙn b·n vßixŸ T‡u, cÚn nâu «i theo sÙng H“ng h‡ m‡ lÍn «ân V‚n Nam thÏ tr‹ßc hâph‰i «‹Æc phÈp triäu «Ïnh An Nam cho t‡u «‹Æc thÙng th‹÷ng tø do trÍndÚng sÙng √y. ChÌnh vÏ m¯c «Ìch √y m‡ th”ng «”c Nam Kˇ ph·i F÷rÊnxiGacniÍ ra B°c Kˇ, ™ «√y b√y gi© tÍn l·i buÙn Ph·p Òupuy chuyÍn ch™ khÌgißi tr·i phÈp quan trÜng nÍn bŒ c·c quan l‡m khÛ.

Ò√y khÙng ph‰i l‡ m∂t sŸ mÂng Ùn hÚa: ng‡y 20 th·ng 11 nÊm 1873,F÷rÊnxi GacniÍ xua 250 lÌnh Ph·p xung phong «·nh th‡nh H‡ N∂i doth”ng «”c NguyÕn Tri Ph‹÷ng tr√n th˚. ‘ng n‡y tr‹ßc kia chÃ huy «“n ChÌHÚa nÊm 1861. ‘ng bŒ th‹÷ng m‡ chât, r“i qua th·ng chÂp, GacniÍ c¤ngtheo Ùng xu”ng m“, sau khi y «„ «·nh chiâm «‹Æc miän tam gi·c sÙngH“ng nh© trÆ qu‚n do «‹©ng biãn «ân.


Hiåp ‹ßc 15 th·ng 3 nÊm 1874

Cu∂c th‹÷ng thuyât giªa triäu «Ïnh v‡ Ph·p «„ b°t «¿u, b‚y gi© tiâp t¯c vßitrung ˙y h‰i qu‚n Philastr÷, r”t cu∂c hai bÍn kö t© « hiåp ‹ßc hÚa bÏnh, hªunghŒ v‡ liÍn minh vÔnh viÕn giªa n‹ßc Ph·p v‡ V‹÷ng qu”c An Nam » tÂiS‡i GÚn ng‡y 15 th·ng 3 nÊm 1874.

Hiåp ‹ßc n‡y bu∂c Tø ÒŸc nhÏn nh∆n ch˚ quyän Ph·p trÍn l„nh th∞ NamKˇ, ban b” quyän tø do cho ng‹©i theo ThiÍn Ch˙a gi·o, «‹Æc thu nh∆n v‡oc·c cu∂c thi c∫ v‡ «‹Æc b∞ l‡m cÙng chŸc, c˘ng l‡ m™ «‹©ng sÙng H“ngcho Ph·p «‹Æc giao thÙng buÙn b·n vßi T‡u v‡ c·c h‰i c‰ng Qui Nh÷n, H‰iPhÚng v‡ H‡ N∂i.

VÊn th‚n n∞i loÂn

SÔ phu n∞i d∆y ch”ng Triäu «Ïnh vä viåc chuƒn y nh‹Æng xŸ Nam Kˇ v‡viåc h˚y b’ c·c s°c lånh ch”ng «Âo ThiÍn Ch˙a. Ng‡y 19 th·ng 3 nÊm √y,hÜ kÍu gÜi d‚n ch˙ng « bÏnh T‚y s·t t‰! »

LoÂn n∞i lÍn kh°p n÷i. ü Nghå An v‡ H‡ TÔnh thÏ cÛ Tr¿n T√n, Ò•ngNh‹ Mai, Tr¿n Quang Hoan...chiÍu t∆p Ìt ng‡n ng‹©i «“ng lÚng «·nh ph·c·c l‡ng theo «Âo ThiÍn Ch˙a. Ng‹©i ta n∞i d∆y ch”ng viåc vua Tø ÒŸckhu√t ph¯c ng‹©i Ph·p v‡ cu∂c n∂i chiân kh™i «¿u n‡y b˘ng n∞ tr‡n lan tßiQu‰ng BÏnh. Vua Tø ÒŸc th√t vÜng sai qu‚n tr√n ·p, trong v‡i th·ng phongtr‡o bŒ «·nh tan. Tßi l‹Æt nhªng ng‹©i theo «Âo ThiÍn Ch˙a tr‰ th˘ «”t nh‡nhªng ng‹©i ngoÂi «Âo (khÙng cÛ «Âo).

ChÃ cÛ m∂t mÏnh NguyÕn Tr‹©ng T∂, m∂t vÊn th‚n theo ThiÍn Ch˙a gi·o....

Ch˙ng ta m√t th·i «∂ kh·ch quan nâu ch˙ng ta l‡m thinh khÙng nh°c «ânnh‡ vÊn th‚n theo «Âo ThiÍn Ch˙a NguyÕn Tr‹©ng T∂, ng‹©i quÍ qu·nNghå An, «‹Æc c·c truyän gi·o sÔ Ph·p b‰o trÆ, «‹Æc giao du ngoÂi qu”c v‡tr˙ ng¯ ™ Ph·p. ‘ng l‡ tiän b”i c·c sÔ phu canh t‚n sau n‡y, kã tÿ 1863, saukhi Ùng tÿ chŸc phiÍn dŒch ph¯ng sø c·c th‹Æng t‹ßng h‰i qu‚n, Ùng d‚ngm∂t loÂt biãu khƒn c¿u Triäu «Ïnh, kiân nghŒ m∂t ch‹÷ng trÏnh c‰i c·ch «ãhiån «Âi hÛa xŸ nh‡ theo con «‹©ng ¬u T‚y. Ch£ng nhªng Ùng «ä nghŒ g∫ihÜc sinh qua Ph·p «ã hÜc t∆p kœ thu∆t sinh s‰n, m‡ cÚn yÍu c¿u m™ tr‹©ngkœ thu∆t cÛ gi·o viÍn ng‹©i Ph·p, ng‹©i Anh, c¿n ph‰i t∆p nghä cho thÆ, kœthu∆t viÍn, mua m·y mÛc «ã «Ûng t‡u, khƒn m’ khai rÿng.

Khi Ùng nghe tin n‹ßc Ph·p bÂi tr∆n v‡o th·ng 2 nÊm 1871 trong cu∂cchiân tranh ÒŸc Ph·p, c˘ng c·c cu∂c «‰o l∂n chÌnh trŒ liän theo «Û,

20 Viåt Nam 1920-1945

NguyÕn Tr‹©ng T∂ d‚n biãu «ân th‹Æng th‹ b∂ binh «ã trÏnh b¿y « KâhoÂch thu h“i s·u tÃnh Nam Kˇ », trong «Û «iäu c¿n yâu l‡ vä dø bŒ binhløc: tÏm ra tiän (vay tiän c˚a bÜn l·i buÙn gi‡u cÛ ™ H‹÷ng C‰ng, vay «∂ 8«ân 9 triåu f÷rÊn tr‰ lÂi b¢ng h‡ng hÛa, nh√t l‡ gá...) «ã mua ™ Manid÷(Philippin) 500 con ngøa «ã «·nh gi•c, 500 khƒu s˙ng kiãu t”i t‚n, m‹ßn«∂ 100 kú m„ ng‹©i Manid÷ «ã t∆p luyån Viåt binh, «“ng th©i mua 20khƒu canÙng v‡ «Ân d‹Æc. D˘ng canÙng √y, b∂ binh b°n ph· «“n binh«Œch, qu‚n lÌnh th˚ «“n to·n loÂn, b√y gi© kú binh lÀ nh‹ chßp nho·ng t‡ns·t t‡n qu‚n ...

R”t lÂi, NguyÕn Tr‹©ng T∂ «ä nghŒ tø mÏnh tr· ra m∂t viÍn quan phÂmt∂i, Triäu «Ïnh gi‰ «‡y l‹u v‡o Nam, v‡o «Û Ùng sÎ s°p «•t t∞ chŸc nhªngng‹©i «“ng t‚m «ã «ân l˙c thu∆n tiån thÏ ph·t «∂ng « t√n cÙng b√t ng© v‡oGia ÒŒnh »; «ã « quÈt sÂch qu‚n th˘ v‡ thu h“i s·u tÃnh Nam Kˇ ».

Nh‹ng Triäu «Ïnh v≈n nghi kú «”i vßi nhªng ng‹©i theo ThiÍn Ch˙agi·o, NguyÕn Tr‹©ng T∂ khƒn c¿u vÙ hiåu qu‰. ‘ng m√t v‡o th·ng 11 nÊm1871, thÜ 41 tu∞i, chât m∂t c·ch kh‰ nghi.21

XŸ nh‡ «ang tr‰i qua m∂t cu∂c kh˚ng ho‰ng s‚u s°c: tiâp theo tai hÜachiân tranh lÂi cÚn b„o l¯t, n°ng hÂn, m√t m˘a, thiâu gÂo. Th·ng 3 nÊm1878, Triäu «Ïnh c√m xu√t c‰ng gÂo.

Th‹Æng t‹ßng h‰i qu‚n LafÙng, th”ng «”c Nam Kˇ viât trong m∂t t©b·o c·o «ä ng‡y 9 th·ng 4 nÊm 1878:

Nhiäu l¿n tÙi th∫ can thiåp «ã b’ lånh c√m √y «i. Nh‹ng th∆t kh”nnÂn qu·, c·c tÃnh trung ‹÷ng V‹÷ng qu”c «äu bŒ nÂn «Ûi h÷n m∂tnÊm r“i, tai hÂi √y cÚn lan r∂ng «ân c·c tÃnh miän Nam B°c Kˇ.Triäu «Ïnh tr‰ l©i cho tÙi r¢ng d‚n ch˙ng «ang «au kh∞ vÏ «Ûi kÈm,sÎ n∞i loÂn ch°c ch°n nâu l˙a gÂo «‹Æc phÈp xu√t c‰ng, b™i vÏ d‚nch˙ng cho r¢ng hÜ bŒ kh”n kh∞ l‡ do biån ph·p √y, r“i hÜ sÎ t” c·ochÌnh ph˚ mu”n cho hÜ chât «Ûi «ã l‡m lÆi l„i cho ng‹©i ¬u v‡ng‹©i T‡u.22

Vua Tø ÒŸc s¿u th‰m m‡ chât ng‡y 17 th·ng 7 nÊm 1883. Triäu «Âithøc ra «„ t‡n r¯i, v‹÷ng triäu cÚn h√p h”i theo bËo bÜt th·ng ng‡y trÍn n∫athâ kõ.

Ch˙ng ta tr™ lÂi tiâp c‚u chuyån.BÜn h‰i phÃ T‡u «·nh c‹ßp th‹÷ng thuyän Ph·p trÍn sÙng H“ng. Ng‹©i

An Nam tr√n giª th‡nh H‡ N∂i «äu cÛ th·i «∂ th¯ «∂ng thâ thÏ ng‹©i Ph·pra tay tr™ lÂi: th·ng 4 nÊm 1882, «Âi t· Rivier÷ thÏnh lÏnh «·nh chiâm th‡nhH‡ N∂i; th·ng 8 nÊm 1883, thiâu t‹ßng CuÙcbÍ b°n ph· c·c «“n l¤y ™


Thu∆n An n÷i c∫a sÙng vÙ Huâ; Triäu «Ïnh bŒ hÊm dÜa trøc tiâp bËn « thÿanh∆n v‡ ‹ng thu∆n chŒu thu∂c quyän b‰o h∂ c˚a n‹ßc Ph·p » (Hiåp ‹ßcHacmÊn ng‡y 25 th·ng 8 nÊm 1883).

Hiåp ‹ßc Pat÷nÙtr÷, ng‡y 6 th·ng 6 nÊm 1884

Tuy v∆y xŸ B°c Kˇ khÙng chŒu «¿u h‡ng, qu‚n Ph·p tiâp t¯c x‚m chiâmtrong th©i chÌnh ph˚ Giul÷ Fery (1883-1885). Trung Qu”c «„ tÿ b’ quyän«Ù h∂ xŸ An Nam kã tÿ ng‡y 11 th·ng 5 nÊm 1884, qua th·ng 6, n‹ßc AnNam kö t© hiåp ‹ßc Pat÷nÙtr÷. Ò‚y l‡ l¿n thŸ hai m‡ n‹ßc An Nam thÿanh∆n v‡ ‹ng thu∆n chŒu thu∂c quyän b‰o h∂ c˚a n‹ßc Ph·p. « (Tÿ nay väsau) n‹ßc Ph·p sÎ thay m•t cho n‹ßc An Nam trong to‡n c‰ ngoÂi giao.Quan chŸc An Nam tiâp t¯c cai trŒ trong xŸ tÿ biÍn gißi Nam Kˇ cho tßibiÍn gißi Ninh BÏnh, d‹ßi sø kiãm so·t m∂t cÙng sŸ thay m•t chÌnh ph˚Ph·p. T√t c‰ «“n l¤y dÜc theo b© sÙng vÙ Huâ sÎ ph· sÂch. »

Phong tr‡o C¿n V‹÷ng

VÏ bÜn th°ng tr∆n mu”n l‡m oai, r“i «‚y m∂t cu∂c t∞ng kh™i nghÔa n∞ b˘nglÍn, cu∂c n∂i chiân ch”ng Triäu «Ïnh v‡ ch”ng Ph·p b°t «¿u t·i diÕn. Ng‡y2 th·ng 7 nÊm 1885, T‹ßng Ò÷ CuÙcxy chÃ huy «Âo qu‚n viÕn chinh B°cKˇ, vÿa tßi Huâ vßi m∂t s” «Ùng qu‚n løc t˘y t˘ng «ã thŒ oai khi y trÏnhqu”c th‹ cho vua H‡m Nghi (13 tu∞i) «ã «‹Æc nhÏn nh∆n y l‡ l„nh sø n‹ßcPh·p. Hai Ùng ph¯ chÌnh TÙn Th√t Thuyât v‡ NguyÕn VÊn T‹©ng «∂t kh™i«·nh ˙p qu‚n Ph·p, nh‹ng th√t bÂi, bËn c˘ng vua tho·t th‚n, ng‡y 13 th·ng7, truyän hŒch kÍu gÜi C¿n V‹÷ng. KhÛi l∫a kh™i nghÔa «’ røc Trung Kˇ,quan l‡ng triåu t∆p vå binh s™ tÂi, l√y t¿m vÙng vÂt nhÜn v¤ trang nghÔabinh; nhªng ng‹©i s”ng cÚn trong phong tr‡o vÊn th‚n ch‹©ng m•t tr™ lÂixung pha «·nh ph· ch”ng nhªng ng‹©i theo ThiÍn Ch˙a gi·o m∂t l¿n nªa.T© b·o Ng‹©i S‡i GÚn (Le Saigonnais ) viât:

Ng‹©i ta tiâp t¯c t‡n s·t nhau ™ miän Nam Trung Kˇ. Cu∂c n·o«∂ng lan tr‡n nhanh chÛng nh‹ lu“ng thu”c s˙ng; khƒu hiåu (T‡ns·t bÜn T‚y bÍn trong r“i sau ch˙ng ta sÎ liåu «”i vßi T‚y bÍnngo‡i) truyän ra kh°p n÷i «äu «‹Æc thøc hiån, l‡ng xÛm ng‹©i «ÂoThiÍn Ch˙a «äu bŒ x‚m nh∆p, c‹ßp ph·, «”t r¯i. SÔ phu, quan chŸcmÜi «£ng c√p «äu tø mÏnh «Ÿng ra chÃ huy phong tr‡o bÂo «∂ng.23

22 Viåt Nam 1920-1945

Tÿ b√y gi© tßi l˙c vua H‡m Nghi bŒ b°t v‡o th·ng 11 nÊm 1888, bÍnkh™i nghÔa v≈n «‹÷ng «¿u ch”ng cu∂c « bÏnh «Œnh » c˚a Ph·p. Ng‹©i Ph·pm∂ 6 «∂i lÌnh t∆p, r“i «ân nÊm 1887, hÜ «em lÌnh An Nam há trÆ viåc x‚mchiâm ™ Nam Kˇ ra c·c tÃnh miän Nam Trung Kˇ (Ph˙ YÍn, BÏnh Thu∆n),lÌnh n‡y do tÍn kh·t m·u Tr¿n B· L∂c chÃ huy, t¯c danh c˚a L∂c l‡ « H˘mX·m C·i BË » m‡ ch˙ng ta «„ nÛi «ân trong «oÂn trÍn, L∂c t‡n s·t t˘ nh‚nkhÙng c¿n xÈt x∫.

Phong tr‡o kh™i nghÔa d‹©ng nh‹ l¯n bÂi, thÏ nÊm 1893 lÂi n∞i tr™ lÍnmÂnh bÂo do Ùng l„o b‰y t·m m‹÷i tu∞i Phan ÒÏnh Ph˘ng chÃ huy. ‘ngn‡y tr‹ßc kia l‡ quan c·o chŸc ™ tr‡o vua Tø ÒŸc. H‡ TÔnh, Nghå An khÛil∫a m∂t l¿n nªa. NghÔa qu‚n kh·ng cø lÂi nhªng to·n lÌnh An Nam dong‹©i Ph·p chÃ huy trÍn hai nÊm tr‹©ng. Phan ÒÏnh Ph˘ng bŒ th‹÷ng m‡chât nÊm 1896. Nhªng chiân sÔ bŒ b°t «äu bŒ ch•t «¿u ™ Huâ. Nh‹ thâ, cu∂cchiân «√u b√t «“ng løc l‹Æng giªa nho sÔ v‡ quan viÍn ch”ng x‚m l‹Æc v‡ch”ng c‰ Triäu «Ïnh «ân «‚y l‡ dŸt.

Kã tÿ vua Ò“ng Kh·nh (1885-1888), Triäu «Ïnh tr™ th‡nh khÌ c¯ th”ngtrŒ thøc d‚n (tuy v∆y khÙng ph‰i bao gi© c¤ng c˙i «¿u «‚u, chŸng cß l‡ haiÙng vua bŒ «‡y: Th‡nh Th·i (1889-1907) v‡ Duy T‚n (1907-1916). ChÌnhph˚ b‰o h∂ cÛ vua Kh‰i ÒŒnh (1916-1925) l‡ ng‹©i c∂ng t·c th∆t lÚng. TrÍngi‹©ng chât tr‹ßc m•t triäu th¿n, Kh‰i ÒŒnh giao sŸ mÂng cho to‡n quyänPaskiÍ, ng‹©i thay m•t chÌnh ph˚ b‰o h∂ «„ trŒ vÏ v‹÷ng qu”c. Rı r‡ngTriäu «Âi «„ bŒ diåt vong.

Nh‹ng gißi trÌ thŸc khÙng ng‹ng n∞i d∆y ch”ng «”i. Nhªng løc l‹Ængmßi «„ b°t «¿u hoÂt «∂ng ch”ng thøc d‚n Ph·p tÿ bÏnh minh thâ kõ 20.


Ph¯ ch˙

1.TrŒnh Ho‡i ÒŸc, Gia ÒŒnh ThÙng chÌ, Histoire et description de la Basse Cochinchine, b‰ndŒch tiâng Ph·p do G.Aubaret, Paris 1863, tr.2-3.2. J. SYLVESTRE, LíEmpire díAnnam, Paris 1889, tr. 244.3. Ch.B. MAYBON, Histoire moderne du pays díAnnam (1592-1820), Paris 1931, tr.185.4. Alexis FAURE, Mgr Pigneau de Behaine, Paris 1891, tr. 83-84.Theo Kh‚m «Œnh Viåt s∫, gi·o sÔ ng‹©i T‚y «„ kh™i «¿u truyän «Âo ThiÍn Ch˙a ™ Viåt Nam th©ivua LÍ (1533). Vua Lu-i XIV ™ Ph·p cÛ viât cho ch˙a TrŒnh TÂc m∂t bŸc th÷ khuyÍn ch˙a TrŒnh gianh∆p ThiÍn Ch˙a gi·o, vÏ «Âo n¿y « r√t «•c biåt t·c d¯ng cho vua ch˙a tuyåt «”i trŒ vÏ d‚n «en ».Theo «‚y l‡ «oÂn chÛt:

Nous avons commandÈ quíon vous port‚t quelques prÈsents que vous avons cru qui vous seraientagrÈables. Mais la chose du monde que nous souhaiterions le plus, et pour vous et pour vos Etats,ce serait díobtenir pour vos sujets qui ont dÈj‡ embrassÈ la loi du seul vrai Dieu du ciel et de laterre la libertÈ de la professer, cette loi Ètant la plus haute, la plus noble, la plus sainte et surtout laplus propre pour faire rÈgner les rois (absolument) sur les peuples.Nous sommes mÍme trËs persuadÈ que, si vous connaissez les vÈritÈs et les maximes quíelleenseigne, vous donneriez le premier ‡ vos sujets le glorieux exemple de líembrasser...

Ecrit ‡ Saint-Germain-en-Laye, le 10e jour de janvier 1681. Votre trËs cher et bon ami,, Louis.

TÂm dŒch: Tr≈m cÛ ra lŒnh cho ng‹©i dân v‚ng Bå hÂ m∂t v‡i mÛn qu‡ tr≈m t‹™ng sÎ «‹Æc «Àp lÚng Bå hÂ. Song c·i trong«©i m‡ tr≈m ‹ßc mong h÷n hât, vÿa ‹ßc mong n÷i Bå hÂ c˘ng t√t c‰ Ò√t n‹ßc c˚a Bå hÂ, l‡ cho th¿n d‚n c˚a BåhÂ, nhªng k» [«„ theo «Âo ThiÍn Ch˙a] «„ tÌn ph¯ng ph·p t°c c˚a ThiÍn Ch˙a, «√ng thiât thøc m∂t mÏnh l‡ ch˚ tãtr©i «√t, hÜ «‹Æc tø do h‡nh «Âo v‡ truyän b· ph·p t°c √y, vÏ ph·p t°c «Âo √y l‡ cao th‹Æng, th·nh thiån h÷n hâtv‡ nh√t l‡ r√t «•c biåt t·c d¯ng cho vua ch˙a (tuyåt «”i) trŒ vÏ d‚n «en.Tr≈m cÚn tø tin ch°c ch°n r¢ng, nâu Bå hÂ th√u «·o c·c ch‚n lö va c·c danh ngÙn c˚a «Âo [ThiÍn Ch˙a], thÏ Bå hÂsÎ h‚n hoan nh∆p «Âo l‡m m∂t g‹÷ng quang vinh thŸ nhŸt cho th¿n d‚n. ](E. Vı ÒŸc HÂnh, La place du catholicisme dans les relations entre la France et le Vietnam

entre 1851 ‡ 1870 (VŒ trÌ ThiÍn Ch˙a gi·o trong liÍn hå giªa Ph·p v‡ Viåt Nam tÿ 1851 «ân 1870),Leiden 1969, II tr.5.5. Ch. GOSSELIN, LíEmpire díAnnam, Paris 1904, tr.495.7. Ch.B. MAYBON, s«d. tr.359.6. - ntr. tr.104.8. Ch.GOSSELIN, s«d. tr.114.9. - ntr. tr. 124.10. E. Vı ÒŸc HÂnh, ntr. I tr.46.11. - ntr. tr.239-240.12. Th÷ Nam Kˇ ou Lettre cochinchinoise sur les ÈvÈnements de la guerre franco-annamite, tra-duite par M.D.CHAIGNEAU, Paris 1876, tr.2, 16-18.13. E. Vı ÒŸc HÂnh, s«d. tr.116.14. - ntr. tr.147.15. - ntr. II-III, tr.211.16. A. THOMAZI, La conquÍte de líIndochine, Paris 1934, tr. 72.17. E. Vı ÒŸc HÂnh, s«d., I, tr.170.18. Ch. GOSSELIN, s«d. tr.546 vt.19. J.- C. BAURAC, La Cochinchine, Saigon 1894, tr.254 vt.20. Henri BRUNSCHWIG, Histoire de la colonisation franÁaise, Paris 1949, tr.53.21. Tr‹÷ng B· C¿m, NguyÕn Tr‹©ng T∂, con ng‹©i v‡ di th‰o, H“ ChÌ Minh city 1988, tr.325-358.22. NguyÕn Thâ Anh, Monarchie et fait colonial au Vietnam, Paris 1992, tr.22.23. Paulus VIAL, Nos premiËres annÈes au Tonkin, Paris 1889, tr.485-488.

25M∂t v‡i m¯c phiÍu lŒch s∫ Thay l©i tøa

Ph¿n thŸ nh√t

ngÜn l∫a √p ˚ gißi trÌ thŸc

1920 -1929

Ngu

yÕn

An N

inh

Ngu

yÕn

¡i Q

u”c

Phan

VÊn

Tr‹

©ng

NguyÕn Thâ Truyän

Phan

Ch‚

u Tr

inh

INg¤ Long tÂi Paris

V‡o nhªng nÊm «¿u c˚a th∆p kõ 20 tÂi Paris, con ng‹©i bŒ l‹u «‡y PhanChu Trinh, «„ nhiäu tu∞i, v≈n liÍn hå m∆t thiât vßi Phan VÊn Tr‹©ng, r“isau «Û Ìt l‚u, vßi NguyÕn ¡i Qu”c, NguyÕn Thâ Truyän v‡ NguyÕn AnNinh. Òiäu l‡m cho hÜ liÍn kât vßi nhau khÙng ph‰i l‡ tu∞i t·c (giªa ng‹©inhiäu tu∞i nh√t v‡ ng‹©i Ìt tu∞i nh√t chÍnh nhau 27 nÊm), c¤ng khÙng ph‰il‡ ngu“n g”c (ng‹©i thÏ ™ «√t b‰o h∂ Trung Kˇ v‡ B°c Kˇ, ng‹©i thÏ ™ NamKˇ, «√t thu∂c «Œa), m‡ l‡ do hÜ cÛ c˘ng m∂t niäm say mÍ, «Û l‡ gi‰i phÛngd‚n t∂c tho·t kh’i tÏnh trÂng nÙ lå hËn mÜn v‡ b√t cÙng, tho·t kh’i tÏnhtrÂng t˘ «Üng bâ t°c do «â qu”c Ph·p g‚y nÍn. HÜ th‹©ng «‹Æc nhªngng‹©i Viåt Nam gÜi l‡ Ng¤ Long – nÊm Con R“ng. Ph‰i chÊng nhªngng‹©i Viåt Nam tÿ nhiäu thâ kõ nay «„ tø nh∆n mÏnh l‡ Con R“ng Ch·uTiÍn? HÜ l‡ nhªng ng‹©i c°m nhªng m¯c tiÍu «¿u tiÍn cho ch•ng «‹©ngm‡ tÿ nÊm 1930 ng‹©i ta gÜi l‡ cu∂c « C·ch mÂng ÒÙng D‹÷ng ».

Thâ kõ 19 «„ khÈp lÂi vßi hai cu∂c n∞i d∆y «≈m m·u ch”ng lÂi cu∂cchinh ph¯c c˚a thøc d‚n Ph·p, «¿u tiÍn l‡ cu∂c n∞i d∆y c˚a c·c sÔ phu,phong tr‡o VÊn Th‚n, tÿ 1867 tßi 1874, r“i «ân cu∂c n∞i d∆y c˚a c·c quanlÂi triäu «Ïnh, phong tr‡o C¿n V‹÷ng, tÿ 1885 tßi 1896 1. Hai cu∂c n∞i d∆y«äu th√t bÂi, v‡ tÿ nÊm 1897 ng‹©i Ph·p l‡m ch˚ to‡n b∂ «√t n‹ßc ViåtNam.

Ò¿u thâ kõ 20, t¿ng lßp trÌ thŸc hÊng h·i «„ tÿ b’ con «‹©ng n∞i d∆y vÙvÜng. KhÙng khÌ th©i «Âi khÙng cÚn ph˘ hÆp vßi nhªng cu∂c phiÍu l‹u«≈m m·u theo xu h‹ßng c˚a m∂t châ «∂ phong kiân b‰o th˚ khÙng cÛt‹÷ng lai; ng‹©i ta dø c‰m kh·c h£n tßi nhªng «iäu kiån «ã gi‰i phÛng d‚nt∂c Viåt Nam: hiån «Âi hÛa vä kinh tâ v‡ vÊn hÛa l‡ «iäu c¿n thiât. C˘ngchung c·i «Ìch «Û, cÛ hai khuynh h‹ßng n‰y sinh, m∂t khuynh h‹ßng doPhan B∂i Ch‚u «ä x‹ßng, theo qu‚n ch˚, ng‰ vä nän gi·o d¯c hiån «Âi kât

28 Viåt Nam 1920-1945

hÆp vßi chiân tranh gi‰i phÛng 2, m∂t khuynh h‹ßng do Phan Chu Trinhch˚ tr‹÷ng, theo h‹ßng c∂ng hÚa v‡ d‚n ch˚, trÍn tinh th¿n chung c˚a c·cnh‡ triât hÜc Ph·p thâ kõ 18 m‡ Ùng «Üc qua nhªng b‰n dŒch chª H·n.

Hai nh‡ trÌ thŸc trÍn cÛ «i c˘ng nhau m∂t ch•ng «‹©ng, th”ng nh√t vßinhau vä « c‰i c·ch vÊn hÛa v‡ ph·t triãn tinh th¿n d‚n t∂c » nh¢m « tr·nhcho ng‹©i Viåt Nam tr™ th‡nh nÙ lå »3. ÒÛ chÌnh l‡ m¯c «Ìch c˚a H∂i DuyT‚n do Phan B∂i Ch‚u bÌ m∆t th‡nh l∆p nÊm 1904, biãu hiån «¿u tiÍn c˚asø n‰y sinh giai c√p t‹ s‰n b‰n xŸ. C‰ hai «äu t·n th‡nh viåc ph∞ biân m∂tnän gi·o d¯c tø do b¢ng chª qu”c ngª; hÜ kÍu gÜi « nhªng ng‹©i gi‡u v‡cÛ ‰nh h‹™ng » «Ÿng ra th‡nh l∆p c·c h∂i «o‡n ™ B°c Kˇ, Trung Kˇ v‡ NamKˇ «ã ph·t triãn th‹÷ng mÂi, th˚ cÙng v‡ kœ nghå b‰n xŸ, «“ng th©i m™ c·clßp hÜc trong cÙng x‹™ng, v‡ tÿ nÊm 1906 ng¿m t∞ chŸc nhªng cu∂c duhÜc sang Nh∆t (phong tr‡o ÒÙng Du) 4. Con «‹©ng c˚a hai ng‹©i chia t·chh£n khi Phan B∂i Ch‚u v‡ c·c du hÜc sinh bŒ tr¯c xu√t kh’i Nh∆t v‡o nÊm1909, Phan B∂i Ch‚u tuyÍn b” t·n th‡nh kh˚ng b” v‡ tuyãn m∂ m∂t «∂iqu‚n.

Cu∂c «©i c˚a ng‹©i «Ÿng «¿u nhÛm Ng¤ Long ra sao tr‹ßc khi Ùng tßiParis? Phan Chu Trinh sinh nÊm 1872 tÂi l‡ng T‚y L∂c (tÃnh Qu‰ng Nam,Trung Kˇ), l‡m quan tÂi B∂ LÕ v‡o nÊm 1903, nh‹ng «ân nÊm 1905 Ùng b√tm„n vßi sø th”i n·t v‡ trÏ trå c∞ h˚ c˚a Triäu «Ïnh c” giª th·i «∂ dË d•t d‹ßibÛng b‰o h∂ c˚a ng‹©i Ph·p. Phan Chu Trinh tÿ quan, Ùng «Ùn «·o kh‚p bakˇ «ã l°ng nghe ng‹©i d‚n nghÔ gÏ v‡ «ã tÏm hiãu vä nhªng sø « nh¤ng lÂmc˚a quan lÂi » ™ kh°p n÷i.

V‡o «¿u nÊm 1906, gi‰ trang l‡m cu li, Ùng «‹Æc nhªng ng‹©i l‡m «¿ubâp trÍn t¿u che gi√u, v‹Æt biãn tßi g•p Phan B∂i Ch‚u ™ Qu‰ng Ch‚u r“ic˘ng «i vßi Phan B∂i Ch‚u sang Nh∆t «ã Phan B∂i Ch‚u chuƒn bŒ «Ûn tiâpdu hÜc sinh v‡ chuƒn bŒ cho hÜ «‹Æc nh∆n v‡o c·c tr‹©ng vı bŒ. Phan ChuTrinh cho r¢ng døa v‡o sø gi˙p «´ c˚a Nh∆t B‰n «ã «u∞i Ph·p l‡ m∂t öt‹™ng nguy hiãm (« m∂t khi qu‚n Nh∆t v‡o thÏ cÛ thã sÎ khÛ m‡ «u∞i hÜra »); h÷n nªa « nâu cÛ quyât t‚m n∞i d∆y thÏ d‚n t∂c c¤ng thiâu chá døa,thiâu v¤ khÌ v‡ t‡i chÌnh » .

Tr™ vä «√t n‹ßc, Phan Chu Trinh g∫i cho to‡n quyän PÙl BÙ, v‡o th·ng10 nÊm 1906, m∂t b‰n Ghi nh∆n vä nhªng «iäu tå hÂi m‡ d‚n An Nam ph‰ichŒu 5, kÍu gÜi Ùng ta ch˙ ö tßi nÂn tham nh¤ng c˚a quan tr‹©ng «„ l‡mtÊng thÍm g·nh n•ng s‹u thuâ cho d‚n. ‘ng nh√n mÂnh v‡o tr·ch nhiåmc˚a ng‹©i Ph·p, k» «“ng lıa vßi tÏnh trÂng trÍn, v‡ kÍu gÜi ng‹©i Ph·p tiânh‡nh nhªng cu∂c c‰i c·ch nh¢m tuyãn løa kœ l‹´ng quan lÂi, b„i b’ châ «∂khoa c∫ c¤, c‰i tiân ph·p lu∆t, s∫a «∞i b∂ Lu∆t d„ man c˚a Vua Gia Long 6cÚn hiån h‡nh ™ Trung Kˇ v‡ B°c Kˇ, m™ r∂ng hå th”ng gi·o d¯c, x‚y døng

m∂t nän gi·o d¯c hiån «Âi h‹ßng vä ph·t triãn th˚ cÙng, kœ nghå v‡ th‹÷ngmÂi b‰n xŸ,7 nh¢m «‹a «√t n‹ßc ra kh’i « tÏnh thâ c√p b·ch ».

Tÿ sau khi cÛ b‰n t‹©ng trÏnh «Û, gißi quan lÂi tham nh¤ng t’ ra cÊmth˘ Phan Chu Trinh «ân x‹÷ng t˚y.

Trong qu· trÏnh v∆n «∂ng c˚a H∂i, L‹÷ng VÊn Can m™ tr‹©ng ÒÙngKinh NghÔa Th¯c v‡o nÊm 1907 vßi m¯c «Ìch d˘ng chª qu”c ngª «ã ph∞biân nhªng kiân thŸc mßi hªu Ìch cho sø ph·t triãn nän kinh tâ c˚a «√tn‹ßc, thay vÏ «Ûng khuÙn trong nän hÜc kinh s∫ c˚a «Âo Kh∞ng qua chªH·n. c·c th¿y gi·o tø nguyån b’ b∂ qu¿n ·o c∞ truyän b¢ng l¯a t‡u, v‡ m•c‚u ph¯c, b’ b˙i tÛc, c°t tÛc ng°n. Nhªng viåc nho nh’ «Û c¤ng l‡m cho«·m quan lÂi khÙng ch√p nh∆n «‹Æc v‡ coi «Û nh‹ m∂t chŸng cŸ m‹u toann∞i loÂn, m∂t d√u hiåu t∆p hÆp. ChÌnh quyän b‰o h∂ c¤ng sßm lo ngÂi väc·i trung t‚m c˚a ch˚ nghÔa qu”c gia «ang t’a s·ng kh°p n‹ßc: « Ò”i vßic·c ng‡i thøc d‚n, bÜn An Nam bƒn thÃu n‡y lÂi d·m cho phÈp mÏnh b°tch‹ßc kiãu ng‹©i ¬u! » (Phan Chu Trinh). Thâ l‡ ch£ng bao l‚u nh‡ tr‹©ngbŒ «Ûng c∫a.

V‡o m˘a xu‚n nÊm 1908, tÂi Trung Kˇ «∂t kh™i nhªng cu∂c biãu tÏnhc˚a nÙng d‚n, phong tr‡o lan nhanh nh‹ d‚y thu”c s˙ng. L¿n «¿u tiÍn ch˚nghÔa «â qu”c thøc d‚n ph‰i «‹÷ng «¿u trøc tiâp vßi qu¿n ch˙ng nÙng d‚nbŒ «Ë nÈn trong b¿n c˘ng «„ n∞i d∆y ch”ng lÂi thuâ th‚n v‡ s‹u dŒch. Cu∂c«‡n ·p c˚a Ph·p v‡ Nam Triäu diÕn ra mau lÀ v‡ «≈m m·u. Nh‚n cß n‡ytriäu «Ïnh Huâ tiân h‡nh ng‹Æc «„i t¿ng lßp sÔ phu Duy T‚n. Trong t√t c‰c·c tÃnh, n÷i n‡o cÛ tr‹©ng hÜc v‡ h∂i buÙn, h∂i th˚ cÙng «äu diÕn ra nhªngcu∂c l¯c so·t thanh trÿng dª d∂i. Tr‹©ng s™ bŒ ph· h˚y, th‡y gi·o bŒ trakh‰o, cÙng x‹™ng bŒ «Ûng c∫a. LÌnh kh” xanh (løc luÆng c‰nh s·t c˚a quanlÂi) «‹Æc thã tha h“ c‹ßp bÛc, biân nhªng n÷i «Û th‡nh chu“ng ngøa ho•cnh‡ ™ cho vÆ con hÜ...TÂi l‡ng Ph˙ L‚m ch£ng hÂn, ng‹©i h‹÷ng tr‹™ng bŒkât ·n ba nÊm t˘ kh∞ sai vÏ «„ x‚y døng tr‹©ng hÜc, l∆p c·c h∂i l‡m v‹©n,x‚y c¿u v‡ «‹©ng x· cho nÙng d‚n; cÙ em g·i hÜ c˚a Ùng, m∂t nª gi·oviÍn, bŒ gi‰i lÍn tÃnh lú, c∞ «eo gÙng. Ba tr‹©ng hÜc tr”ng ráng vÏ thiâuv°ng 150 hÜc sinh.

Ng‡y 9 th·ng ba, Phan Chu Trinh «ang ™ H‡ N∂i thÏ nÙng d‚n c˚a l‡ngÙng tu¿n h‡nh lÍn tÃnh lú ÒÂi L∂c (Qu‰ng Nam). BŒ vu cho l‡ g‚y nÍnnhªng cu∂c biãu tÏnh «Û, Ùng bŒ b°t c˘ng vßi m∂t s” sÔ phu bŒ chÌnh quyänthøc d‚n nghi ng© v‡ bŒ triäu «Ïnh Huâ bÍu x√u, c·i triäu «Ïnh m‡ hÜ khinhbÃ. Phan Chu Trinh bŒ gi‰i vä Huâ, ™ «Û Ùng tuyåt thøc l‡m reo. Triäu Huâkât ·n t∫ hÏnh Phan Chu Trinh vÏ «„ « tiân h‡nh nhªng m‹u «“ c˘ng vßi k»ph‰n nghŒch Phan B∂i Ch‚u, «„ thu th∆p nhªng ghi nh∆n h‹™ng Ÿng PhanB∂i Ch‚u ».

29NgÜn l∫a √p ˚ gißi trÌ thŸc

SÔ phu bŒ «Ûng gÙng sau nhªng cu∂c nÙng d‚n biãu tÏnh ch”ng s‹u thâ nÊm1908 ™ Trung Kˇ.

Banh CÙn NÙn

Nâu khÙng cÛ H∂i Nh‚n Quyän can thiåp, Phan Chu Trinh «„ bŒ h‡nhquyât sau m∂t th©i gian ng°n. ¡n t∫ hÏnh «‹Æc gi‰m th‡nh qu‰n th˙c chungth‚n, qua th·ng nÊm Ùng bŒ «‹a ra ng¯c CÙn NÙn.

ChÌnh th©i gian ™ CÙn Ò‰o, Phan Chu Trinh s·ng t·c m∂t s” b‡i th÷,trong «Û cÛ b‡i ÒËn S·p m‡ hÜc sinh S‡i GÚn «„ hÊng h·i «Üc thu∂c lÚnglÍn v‡o nÊm 1926, nÊm Ùng chât :

NÊm nh“i m‹©i n°n thâ khÙng oai?ÒËn s·p khen cho th∆t d»o dai.Th£ng r£ng sÆi tim trong m√y t√c,LÊn trÚn bao s·p biât nhiÍu ngoai.Ò”t «¿u d”c t’ «Ím tÊm t”i,NÛng ru∂t vÏ ch‹ng sø s·ng soi.HÈ c∫a tr·ch ai cho giÛ lÜt,Canh t‡n r÷i giÜt t’ c˘ng ai !

V‡o nÊm 1911, H∂i Nh‚n Quyän lÂi can thiåp cho Phan Chu Trinh rakh’i nh‡ t˘ CÙn Ò‰o, v¯ ·n c˚a Ùng «‹Æc xÈt lÂi, v‡ nh‡ n‹ßc b‰o h∂ ch√pthu∆n l‹u «‡y Ùng qua Ph·p, c˘ng vßi con trai nh’ c˚a Ùng l‡ Phan ChuD∆t, kËm theo m∂t niÍn b∞ng l‡ 5.400 f÷rÊn.

Vÿa tßi Ph·p, Phan Chu Trinh b°t tay ngay v‡o viåc « «Úi xÈt lÂi nhªngph·n quyât b√t chÌnh «·ng » sau nhªng v¯ biãu tÏnh hÚa bÏnh 1908-1909,v‡ «Úi th‰ nhªng nÂn nh‚n cÚn s”ng sÛt ra kh’i c·c nh‡ t˘. Trong m∂t bŸcth‹ g∫i cho B∂ Thu∂c «Œa, « Nhªng cu∂c biãu tÏnh c˚a ng‹©i An Nam ™Trung Kˇ nÊm 1908 » Ùng «„ nÍu lÂi lŒch s∫ c·c sø biân, ph‚n tÌch m∂t s”«iäu xÈt x∫, mÙ t‰ tr¿n tr¯i cu∂c di chuyãn qu‚n sø c˚a chuyân t‡u ch™ t˘nh‚n ra «‰o CÙn NÙn, n÷i nhªng sÔ phu bŒ b°t ™ H‡ TÔnh v‡ Nghå An bŒ trÛich‚n tay nh‹ s˙c v∆t n¢m r‰i r·c trÍn boong t‡u, giªa giÙng b„o. ‘ng kâtlu∆n : « Ph‰i ‚n x· d¿y «˚ v‡ to‡n b∂ cho nhªng ng‹©i cÚn s”ng sÛt. CÚngiª hÜ l‚u h÷n nªa, tŸc l‡ «„ kât ·n hÜ ph‰i chât trong m∂t th©i gian ng°n«”i vßi h‡ng trÊm ng‹©i d‚n l‡nh vÙ t∂i.»

Trong khi t‹©ng thu∆t lÂi sø viåc, Ùng cÛ ng’ l©i tri ‚n hai con ng‹©i «„d·m kh·ng lÂi sø d„ man, «Û l‡ cÙng sŸ Ph·p ™ BÏnh Thu∆n, Ùng GacniÍ,ng‹©i «„ khÙng chŒu ph· h˚y c·c tr‹©ng hÜc b‰n xŸ theo lånh c˚a quanch·nh sŸ LÍvÍc; v‡ ng‹©i thŸ hai l‡ quan ch‹™ng tÍn NguyÕn Òinh (quanthu thuâ) ™ Thanh HÛa, Ùng n‡y «„ tÿ chŸc «ã ph‰n «”i viåc «·nh «∆pnhªng nh‡ trÌ thŸc bŒ b°t.

GÆi ra tr‹©ng hÆp nh‡ trÌ thŸc LÍ B· Trinh bŒ b°t v‡o t˘ chÃ vÏ «„ dÂy dá «t·n th‡nh nhªng nh‡ ·i qu”c l‡ m∂t b∞n ph∆n «¿u tiÍn », Phan Chu Trinh h’ir¢ng khi nÛi tßi d‚n quyän liåu ng‹©i ta cÛ «·ng bŒ phÂt giam hay khÙng?


LÌnh t∆p bŒ c·o trong v¯ H‡ th‡nh «¿u «∂c

Ò¿u lÌnh t∆p bŒ chÈm vä v¯ H‡ th‡nh «¿u «∂cnÊm 1908


TÂi sao c·c nh‡ cai trŒ lÂi cŸ luÙn m“m rÍu rao nhªng c‚u huÍnhhoang m‡ ráng tuâch nh‹ cÙng b¢ng, b·c ·i, khai hÛa vÊn minh.Th‡ cŸ cao th‹Æng m‡ nÛi toÂc ra vßi ch˙ng tÙi r¢ng: « Ch˙ng ta «„chinh ph¯c «‹Æc c·c ng‹÷i, c·c ng‹÷i l‡ nÙ lå c˚a ch˙ng ta. C·cng‹÷i «„ bŒ loÂi ra kh’i «Âi gia «Ïnh nh‚n loÂi ».

Phan Chu Trinh khÙng måt m’i v∆n «∂ng ™ B∂ Thu∂c «Œa, n÷i Ùng «„g∫i bŸc th‹ v‡o th·ng 9 nÊm 1912. Phan VÊn Tr‹©ng, nh‚n v∆t thŸ haitrong nhÛm Ng¤ Long, «„ kã vä Phan Chu Trinh h“i «Û: « HÜ m©i Ùng rac∫a tr‹ßc, Ùng l»n v‡o c∫a sau ». Th©i kˇ n‡y Phan VÊn Tr‹©ng, ng‹©i «„tßi Paris tr‹ßc Phan Chu Trinh m∂t nÊm, «„ c˘ng vßi Phan Chu Trinh l∆p ranhÛm « Ò“ng b‡o th‚n ·i », vä sau ch˚ ch”t cho « H∂i ng‹©i An Nam yÍun‹ßc », «•t tr¯ s™ tÂi nh‡ hai Ùng Phan, s” 6 Villa «Í GÙb÷len, qu∆n 13,Paris.

L˙c n‡y Phan B∂i Ch‚u «ang ™ Trung Qu”c. H∂i Duy T‚n «„ bŒ tan r„sau cu∂c «‡n ·p nÊm 1908. H∂i n‡y «‹Æc thay thâ b¢ng Viåt Nam QuangPh¯c H∂i, m‡ m¯c tiÍu h‡nh «∂ng c√p th©i l‡ « hÂ s·t m∂t trong ba tÍn «¿us’ «Âi diån cho Ph·p » nh¢m « h‚m nÛng nhiåt tÏnh c˚a d‚n ch˙ng v‡ l‡mcho k» th˘ khiâp sÆ ». Dø «Œnh n‡y «‹Æc thã hiån qua h‡ng loÂt nhªng cu∂c·m s·t v‡ bÂo «∂ng tÿ 1912 «ân 1917,8 v‡ ng‡y 3 th·ng 5 nÊm 1913 trongcu∂c ph’ng v√n c˚a b·o Nh∆t TrÏnh (Le Journal) vä v¯ ·m s·t hai sÔ quanPh·p ™ H‡ N∂i, Phan Chu Trinh «„ nh√n mÂnh l‡ phÌa Ph·p ph‰i chŒu tr·chnhiåm. ‘ng nh°c lÂi r¢ng Ùng luÙn luÙn ch”ng lÂi sø chÌnh ph˚ khÙng chŒutiân h‡nh nhªng c‰i c·ch, ch”ng lÂi «∂c quyän r‹Æu v‡ thu”c phiån; Ùngt·n th‡nh gi·o d¯c tø do, ‚n x· t˘ chÌnh trŒ ™ CÙn Ò‰o, v‡ «Úi c‰i t∞ b∂ lu∆tb‰n xŸ. ‘ng yÍu c¿u ng‹©i ta b’ thÛi khinh miåt d‚n b‰n xŸ. V‡ Ùng nÛithÍm m∂t c·ch «Âi l‹Æc l‡ m∂t châ «∂ «‡n ·p gi”ng nh‹ m∂t «”ng c˚i khÙch√t trong lÚ, chÃ c¿n m∂t t‡n l∫a nh’ sÎ b”c ch·y. ‘ng nÛi ™ Huâ g¿n «‚yng‹©i ta «„ d·m «‡o c‰ m∂ Tø ÒŸc «ã tÏm v‡ng: TÙi run sÆ khi hay tin «Û,tÙi «„ l‹©ng tr‹ßc nhªng h∆u qu‰ kh˚ng khiâp, b™i ng‹©i d‚n sÎ nghÔ sao«‚y? Hiån nay ng‹©i ta «ang nÛi tßi m∂t sø «‡n ·p th£ng tay ™ Trung Kˇ;chÌnh quyän cÛ thã b°t bß tßi 500 hay 1000 ng‹©i v‡ ch•t «¿u hÜ... Nh‹ngr“i sau «Û thÏ sao? Viåc «Û chÃ th˙c «ƒy ng‹©i d‚n h‡nh «∂ng m‡ thÙi.Ng‹©i Viåt Nam khÙng mu”n nghe nhªng l©i hŸa xuÙng nªa, hÜ khÙngmu”n bŒ Èp ph‰i u”ng r‹Æu, m‡ hÜ mu”n hÜc h‡nh, «‹Æc tÙn trÜng, «‹Æcgi‰i phÛng.9

Ch˙ng ta h„y nÛi vä Phan VÊn Tr‹©ng m‡ cu∂c «©i tÿ «Û g°n bÛ ch•tchÎ vßi cu∂c «©i Phan Chu Trinh. G”c ™ H‡ N∂i sinh nÊm 1878, Phan VÊnTr‹©ng sang Paris hÜc Lu∆t, v‡ «ã cÛ tiän hÜc Ùng nh∆n l‡m gi‰ng viÍn

34 Viåt Nam 1920-1945

gi‰ng «Üc tÂi Tr‹©ng NgÙn ngª ÒÙng Ph‹÷ng. V‡o nÊm 1913, Ùng nh∆n«‹Æc tin hai em Ùng l‡ Phan TiÍn Phong v‡ Phan Tr‹©ng KhiÍn, bŒ b°tnh¢m trong v¯ m‹u s·t ng‡y 26 th·ng 4 v‡ vÿa bŒ kât ·n ng‹©i thÏ 5 nÊmbiåt xŸ, ng‹©i thÏ 10 nÊm l‹u «‡y. « M‹©i nÊm, m∂t th©i gian «·ng kã trong«©i m∂t con ng‹©i! », Ùng «„ viât khi gÆi lÂi c·i h‡nh «∂ng b√t cÙng c˚achâ «∂ thøc d‚n. Chiân tranh kât th˙c, Ùng «·p biÍn mÙt lu∆t ·n tiân sÔ BÏnhlu∆n vä BÙ lu‚t Gia Long, r“i Ùng ghi danh l‡m trÂng s‹ tÂi tÚa ·n Paris.

Trong giai «oÂn «¿u cu∂c chiân tranh 1914 - 1918, ng‡y 14 th·ng 9Phan Chu Trinh bŒ b°t; hai ng‡y sau «ân l‹Æt Phan VÊn Tr‹©ng, l˙c «Û «„ bŒ«∂ng viÍn nh∆p ng¤ tÂi trung «o‡n b∂ binh 102 ™ Sactr÷. H∂i «“ng qu‚n søthŸ nh√t ™ Paris khÈp t∂i hai ng‹©i l‡ « ‚m m‹u ch”ng lÂi nän an ninh qu”cgia », v‡ « H∂i ng‹©i An Nam yÍu n‹ßc » bŒ gi‰i t·n. B‰y th·ng sau, ng‡y17 th·ng 4 nÊm 1915, hÜ «‹Æc xÛa ·n, tr‰ lÂi tø do 10 v‡ Tr‹©ng «‹Æc c∫ «il‡m thÙng ngÙn tÂi Binh cÙng x‹™ng ™ Tulus÷. ü «‚y Ùng tiâp x˙c vßi phuphen, lÌnh t∆p v‡ th˚y th˚ Viåt Nam «‹Æc « nh∆p c‰ng » tÿ ÒÙng D‹÷ngqua «ã l‡m trong c·c x‹™ng qu‚n nhu ho•c ra tiän tuyân. Sau n‡y Tr‹©ngcÛ kã lÂi v¯ gi‰ ‚m m‹u trong C‚u chuyån nhªng ng‹©i An Nam ‚m m‹utÂi Paris hay Sø th∆t vä ÒÙng D‹÷ng (Une histoire de conspirateurs anna-mites ‡ Paris ou la vÈritÈ sur líIndochine), «Êng t‰i tÿng kˇ trÍn t© b·oChuÙng RË (La Cloche fÍlÈe) c˚a NguyÕn An Ninh nÊm 1925. B‡i vÊnch‚m biâm n‡y, cÛ giÜng ch‚m biâm g¿n vßi kiãu nhÂo b·ng, cÛ l©i diÕucÆt sau:

Nhªng ng‹©i An Nam ‚m m‹u ™ Paris? V∆y thÏ cÛ nhªng ng‹©i AnNam «ân t∆n Paris «ã ‚m m‹u ch”ng n‹ßc Ph·p, tÏm c·ch «u∞ing‹©i Ph·p kh’i ÒÙng D‹÷ng «ã l∆p lÂi nän «∂c l∆p c˚a «â qu”c AnnÊm x‹a. Thâ thÏ hÜ «„ biât v‡ mu”n Ÿng d¯ng sßm c·i nguyÍn t°cvä d‚n t∂c, quyän d‚n t∂c tø quyât tr‹ßc khi nguyÍn t°c √y ph·t sinhtÂi trong m‹©i b”n «iãm trŸ danh do Wilson «Í x‹ßng; vÿa ph·tsinh r“i liän theo «Û, Tr©i biât, nÛ bŒ c·c c‹©ng qu”c chÙn v˘i m∂tc·ch long trÜng, c·c c‹©ng qu”c √y «„ x‹ng hÙ cÙng lö v‡ vÊn minhtrong l˙c chiân tranh! Ò√y l‡ m∂t chuyån qu·i g™ khÙng thã t‹™ngt‹Æng! Tuy v∆y «√y l‡ chuyån cÛ th∆t theo ö nghÔa n‡y, nÛ chÌnhthŸc cÛ th∆t, nÛ cÛ th∆t b™i vÏ chÌnh ph˚ Ph·p «„ b‡y «•t nÛ ra.

Nâu nh‹ tÏnh trÂng kinh tâ ™ ÒÙng D‹÷ng do h∆u qu‰ c˚a tÏnh trÂngchiân tranh ™ Ph·p g‚y nÍn, c¤ng nh‹ viåc «Êng lÌnh c˚a ng‹©i An Nam(gÜi l‡ tÏnh nguyån) khÙng sao tr·nh kh’i l‡m n∞i d∆y ™ Viåt Nam m∂t l‡nsÛng b√t m„n v‡ m∂t sø sÙi «∂ng m‡ nhªng cu∂c r”i loÂn mßi ™ thu∂c «ŒasÎ x‰y ra minh hÜa cho tÏnh trÂng trÍn, thÏ v¯ « ‚m m‹u » tÂi Paris chÃ l‡

m∂t s‰n phƒm hoang t‹™ng xu√t ph·t tÿ nái lo l°ng thøc sø c˚a chÌnh ph˚Ph·p.

Ch£ng bao l‚u nhÛm c˚a hai ng‹©i anh c‰ Trinh v‡ Tr‹©ng cÛ thÍmng‹©i gia nh∆p. ÒÛ l‡ ba ch‡ng thanh niÍn mßi m‡ t‚m h“n bŒ d‡y vÚ d¢nv•t vÏ s” ph∆n c˚a quÍ h‹÷ng.

NguyÕn ¡i Qu”c, sinh nÊm 1890, tÍn th∆t l‡ NguyÕn T√t Th‡nh, connh‡ quan, «‹Æc gia nh∆p hÜc tÂi Qu”c HÜc Huâ sau khi t”t nghiåp tÂi «Œaph‹÷ng. V‡o th·ng giÍng nÊm 1910, cha bŒ b„i chŸc (vÏ «„ d˘ng g∆y «·nhchât m∂t ng‹©i t˘) cÛ lÎ «Û l‡ nguyÍn nh‚n l‡m cho NguyÕn ¡i Qu”c r©i b’tr‹©ng Qu”c HÜc, r“i «i dÂy hÜc ™ tr‹©ng D¯c Thanh, m∂t tr‹©ng do s·ngkiân c˚a Phan Chu Trinh l∆p ™ Phan Thiât v‡o nÊm 1905.

KhÙng hiãu b™i nh‡ tr‹©ng bŒ «Ûng c∫a hay chÌnh ng‹©i thanh niÍnNguyÕn T√t Th‡nh nhu c¿u ra «i «ã tÏm «‹©ng cŸu n‹ßc hay «ä kiâm Ênsinh s”ng? Ta chÃ biât NguyÕn xu”ng t‡u buÙn ÒÙ «”c Latus÷-TrÍvil÷ c˚ah‰ng Sacgi÷ RÍuyni, «‹©ng H‰i PhÚng-Òonkec. tÂi ch•ng dÿng t‡u ™Macx‚yd÷ v‡o nÊm 1911, anh Th‡nh l‡m «÷n xin T∞ng th”ng C∂ng hÚaPh·p «‹Æc nh∆p hÜc cÛ hÜc b∞ng n∂i tr˙ tÂi Tr‹©ng Thu∂c «Œa ™ Paris, n÷ikhÙng nhªng «‡o tÂo nhªng nh‚n viÍn cai trŒ thu∂c «Œa t‹÷ng lai m‡ cÚn«‡o tÂo c‰ nh‚n viÍn b‰n xŸ ph¯ t· vä kœ thu∆t.

Trong «÷n cÛ «oÂn viât: « TÙi ho‡n to‡n khÙng cÛ ngu“n kiâm s”ng v‡r√t ham hÜc h’i. TÙi mu”n vÏ «“ng b‡o tÙi m‡ cÛ Ìch lÆi cho n‹ßc Ph·p,«“ng th©i mu”n cho «“ng b‡o tÙi «‹Æc h‹™ng nhªng lÆi Ìch do hÜc v√nmang lÂi » (NguyÍn vÊn tiâng Ph·p).

L· «÷n bŒ b·c b’. NÊm sau, anh Th‡nh v≈n l‡m b“i bÍp ™ t‡u, viât vächo kh‚m sŸ Trung kˇ ™ Huâ, m∂t bŸc th÷ «ä ™ NiÍu Yok ng‡y 15 th·ngchÂp nÊm 1912, vßi giÜng nh‹ sau :

TÙi yÍu c¿u ng‡i vui lÚng nh∆n cho cha tÙi m∂t cÙng viåc nh‹ Thÿabiån ™ c·c B∂ hay l‡ Hu√n «Âo hay Gi·o th¯ «ã cha tÙi sinh s”ngd‹ßi sø quan t‚m cao quö c˚a ng‡i. Hy vÜng n÷i lÚng tÙt c˚a ng‡i sÎkhÙng tÿ ch”i l©i yÍu c¿u c˚a m∂t «Ÿa con «ã l‡m trÚn ph∆n sø c˚amÏnh m‡ chÃ trÙng c∆y n÷i ng‡i, v‡ trong l˙c ch© «Æi ng‡i tr‰ l©i, tÙixin Ng‡i Kh‚m sŸ nh∆n l©i ch‡o kÌnh cƒn c˚a ng‹©i d‚n con v‡ kÍt˘y thu∂c thÜ ÷n c˚a ng‡i.Paul Tƒt Th‡nh (con ‘ng PhÛ b‰ng NguyÕn Sanh Huy).

Tÿ nÊm 1914, anh Th‡nh b’ viåc l‡m b“i bâp trÍn c·c chuyän t‡u, s”ngmÙt c·ch khÛ khÊn tÂi Lu‚n ÒÙn (s” 8 Tottenham Road), v‡ trao «∞i th‹ tÿvßi Phan Chu Trinh, ng‹©i bÂn c¤ c˚a cha anh.Trong bŸc th‹ anh g∫i choPhan Chu Trinh v‡o th·ng 8 cÛ «oÂn:


Ò÷n NguyÕn ¡i Qu”c xin nh∆p Tr‹©ng thu∂c «Œa.

S” månh d‡nh cho ch˙ng ta nhiäu «iäu ngÂc nhiÍn v‡ khÙng thã nÛitr‹ßc ai sÎ l‡ k» chiân th°ng... Trong vÚng ba b”n th·ng tßi «‚y s”ph∆n c˚a ¡ Ch‚u sÎ thay «∞i, thay «∞i lßn lao. M•c cho nhªng ai«ang tranh «√u v‡ nhªng ai «ang khu√y «∂ng 11.

NguyÕn ¡i Qu”c ·m chÃ ai khi viât « nhªng ai «ang tranh «√u v‡ nhªngai «ang khu√y «∂ng »? Ph‰i chÊng anh «Œnh nÛi tßi Viåt Nam Quang Ph¯cH∂i, tßi v¯ nÈm bom nÊm 1912 ·m s·t h¯t to‡n quyän Albe SarÙ,tßi c·c v¯n∞ bom l‡m m√t mÂng hai sÔ quan Ph·p ™ H‡ N∂i nÊm 1913, tßi ‚m m‹uc˚a Òá C÷ Quang, r”t lÂi 50 h∂i viÍn v‡ nhªng ng‹©i bŒ tÏnh nghi ™ Hekouc˘ng 14 ng‹©i kh·c ™ YÍn B·i bŒ chÈm «¿u « «ã nÍu g‹÷ng » v‡o th·ngchÂp nÊm 1914 ?12.

NÊm 1919 NguyÕn T‚t Th‡nh tham gia v‡o « NhÛm ng‹©i An Nam yÍun‹ßc » c˚a hai chÌ sÔ l‹u vong tÂi Villa «Í GÙb÷len. NhÛm n‡y chÌnh tr‹ßckia l‡ « H∂i ng‹©i An Nam yÍu n‹ßc » bŒ gi‰i t·n nÊm 1914 - nay Th‡nh «„thay «∞i tÍn NguyÕn ¡i Qu”c l˙c n‡y c¤ng l‡m nghä r∫a ‰nh nh‹ Phan ChuTrinh, vÏ tÿ sau khi bŒ b°t nÊm 1914, Phan Chu Trinh khÙng cÛ tiän trÆ c√pnh‹ tr‹ßc nªa.

Ng‡y 1 th·ng giÍng nÊm 1919, H∂i nghŒ HÚa bÏnh nhÛm hÜp tÂi Paris.Nhªng nguyÍn t°c c˚a ch˚ nghÔa Wilson vä quyän c·c d‚n t∂c tø quyât13

«„ gÆi lÍn nhªng hy vÜng lßn lao v‡ ng‚y th÷. Ng‚y th÷ tßi mŸc l‡ khiWilson tßi Ph·p «ã tham dø H∂i nghŒ, m∂t ph·i «o‡n nghiåp «o‡n Ph·p«‹a tßi tay Ùng m∂t b‰n thÙng «iåp, trong cÛ «oÂn viât:

Nhªng ng‹©i lao «∂ng t∆p hÆp trong t∞ chŸc CGT (T∞ng LiÍn «o‡nLao «∂ng Ph·p) xin g∫i l©i ch‡o Ng‡i. Vßi Ng‡i, ch˙ng tÙi tin r¢ngnhªng b‰n hiåp ‹ßc v‡ th’a ‹ßc sÎ chÌnh thŸc kât th˙c cu∂c chiânv‡ sÎ thøc hiån «‹Æc nguyÍn t°c vä quyän tø do c˚a c·c d‚n t∂c tøquyât «Œnh v∆n månh c˚a mÏnh.14

« NhÛm ng‹©i An Nam yÍu n‹ßc », v‡o giªa th·ng 6 cÛ th‰o m∂t b‰nyÍu s·ch vä c‰i c·ch chÌnh trŒ d‚n ch˚ « trong khi ch© «Æi quyän d‚n t∂c tøquyât chuyãn tÿ lö t‹™ng th‡nh hiån thøc ». « Nhªng yÍu s·ch c˚a nh‚nd‚n An nam » r√t khiÍm t”n:

1. ÒÂi x· to‡n b∂ chÌnh trŒ phÂm b‰n xŸ;2. C‰i c·ch nän t‹ ph·p ™ ÒÙng D‹÷ng b¢ng c·ch tÂo cho ng‹©i b‰nxŸ c¤ng cÛ nhªng «‰m b‰o vä ph·p lö nh‹ «”i vßi ng‹©i ¬u, v‡h˚y b’ vÔnh viÕn v‡ to‡n b∂ nhªng tÚa ·n «•c biåt;


3. Tø do ngÙn lu∆n v‡ b·o chÌ;4. Tø do h∂i hÜp v‡ l∆p h∂i;5. Tø do di tr˙ v‡ xu√t ngoÂi;6. Tø do gi·o d¯c v‡ x‚y døng ™ c·c tÃnh nhªng tr‹©ng kœ thu∆t v‡chuyÍn mÙn;7. Thay thâ châ «∂ nghŒ «Œnh b¢ng châ «∂ lu∆t ph·p; 8. CÛ «Âi biãu th‹©ng trøc c˚a ng‹©i b‰n xŸ «‹Æc b¿u bÍn cÂnhNghŒ viån Ph·p «ã ph‰n ‰nh kŒp th©i nhªng nguyån vÜng c˚a ng‹©ib‰n xŸ.15

KhÙng cÛ m∂t vang vÜng n‡o tÿ phÌa c·c c‹©ng qu”c phe Ò“ng minhm‡ b‰n yÍu s·ch «„ vinh danh hÜ nh‹ l‡ « nhªng chiân sÔ c˚a VÊn minhch”ng lÂi Man rÆ ». Sau «Û, Phan Chu Trinh viât: « Rı r‡ng ch˙ng ta l¿mlÂc vÏ «„ qu· hy vÜng. »16

NhÛm Phan Chu Trinh, Phan VÊn Tr‹©ng v‡ NguyÕn ¡i Qu”c ch£ngbao l‚u «‹Æc c˚ng c” thÍm: m∂t ng‹©i Nam Kˇ l‡ NguyÕn An Ninh, «ânParis hÜc lu∆t, v‡ m∂t ng‹©i B°c Kˇ l‡ NguyÕn Thâ Truyän, sinh viÍn khoahÜc ™ Tulus÷ nÊm 1919, «ân Paris nÊm 1921 «ã chuƒn bŒ thi c∫ nh‚n VÊnch‹÷ng. Truyän, h÷n Ninh m∂t tu∞i, l‡ con m∂t quan huyån ™ Ninh BÏnh.C‰ hai «äu d”c hât sŸc mÏnh v‡o nhªng hoÂt «∂ng c˚a NhÛm.

NguyÕn An Ninh mßi cÛ 20 tu∞i khi «ân Paris v‡o nÊm 1920. ÒÛ l‡ m∂tcon ng‹©i cÛ cao vÜng duy t‚m l„ng mÂn luÙn hât lÚng tha thiât vßi d‚nquÍ trong n‹ßc. Anh sÎ vong mÂng tÂi nh‡ t˘ CÙn Ò‰o v‡o nÊm 43 tu∞i.Th‚n ph¯ anh l‡ NguyÕn An Kh‹÷ng, l‡ ng‹©i n∞i tiâng vÏ «„ dŒch sang chªqu”c ngª nhªng tiãu thuyât lŒch s∫ lßn c˚a Trung Hoa, l‡ ng‹©i «„ ˚ng h∂H∂i Duy T‚n c˚a Phan B∂i Ch‚u do Tr¿n Ch·nh Chiâu (Gilbert Chiâu) v∆n«∂ng ™ Nam kˇ, v‡ l‡ ng‹©i há trÆ du hÜc sinh sang Nh∆t (phong tr‡o ÒÙngDu). TÂi Paris, Ninh giao thiåp, khÙng ph‚n biåt vßi nhªng ng‹©i theo ch˚nghÔa x„ h∂i, ch˚ nghÔa c∂ng s‰n v‡ vÙ chÌnh ph˚, trong «Û cÛ S·cl÷R·ppÙpo, ng‹©i «„ ph‰n «”i chiân tranh v‡o nÊm 1914, tr™ th‡nh c∂ng s‰nnÊm 1919 v‡ «„ xu√t b‰n quyãn Cu∂c C·ch mÂng thâ gißi (La RÈvolutionmondiale) nÊm 1921.

NguyÕn ¡i Qu”c nh∆p Ò‰ng X„ h∂i Ph·p, tham gia «Âi h∂i nhÛm ™th‡nh Tua v‡o th·ng 12 nÊm 1920. Qu”c theo m∂t s” «‰ng viÍn nh∆p v‡oh‡ng ng¤ Òå tam Qu”c tâ, l˙c «Û t·n th‡nh viåc gi‰i phÛng thu∂c «Œa.17

Th©i kˇ n‡y, Phan Chu Trinh s”ng b¢ng nghä r∫a ‰nh tÂi PÙngx÷, v˘ngSarÊngt÷ Maritim÷ v‡ g•p g´ c·c bÂn trong NhÛm ™ Paris. Ng‡y 13 th·ng 6nÊm 1921, Ùng c˘ng NguyÕn ¡i Qu”c tham gia v‡o mÙt kâ hoÂch chuƒn bŒth‡nh l∆p LiÍn minh Thu∂c «Œa. LiÍn minh n‡y bao g“m NhÛm nhªng

38 Viåt Nam 1920-1945

ng‹©i An Nam yÍu n‹ßc v‡ H∂i «Úi quyän cÙng d‚n cho ng‹©i Ma«agasca,t∆p hÆp nhiäu nhÛm ng‹©i nh‹ An Nam, Mactinic÷, Ga«÷lup÷, Ma«agasca,SÍnÍgal v‡ AngiÍri. Ng‡y 1 th·ng 4 nÊm 1922, c˘ng vßi MÙnnecvil÷,XÊngoo, MÍtxali Hatgi÷, v.v... hÜ xu√t b‰n t© b·o h‡ng th·ng Ng‹©i c˘ngkh∞ (Le Paria), « DiÕn «‡n VÙ s‰n thu∂c «Œa ». Ånh h‹™ng c˚a t© b·o lannhanh chÛng tßi c·c gißi b“i bâp, thÆ s÷n l°c, th˚y th˚ An Nam. Trong khi«Û, Ninh cÛ c‰m tÏnh «•c biåt «”i vßi nhªng ng‹©i theo ch˚ nghÔa vÙ chÌnhph˚, viât Ìt b‡i trong b·o Ng‹©i Tø Do (Le Libertaire).

NÊm 1922, Phan Chu Trinh ™ Macx‚yd÷. T∞ chŸc SFIO (Chi h∂i Qu”ctâ CÙng nh‚n Ph·p, tÍn c˚a Ò‰ng X„ h∂i Ph·p l˙c «Û) v‡ LiÍn minh Nh‚nquyän «„ gi˙p Ùng t∆p hÆp «“ng b‡o c˚a Ùng trong c·c cu∂c mÌt tinh «ãÙng gi˙p hÜ nh∆n thŸc th‚n ph∆n nÙ lå v‡ nhu c¿u t∆p hÆp «ã tø b‰o vå. üParis, NguyÕn ¡i Qu”c, NguyÕn Thâ Truyän, NguyÕn An Ninh, Phan VÊnTr‹©ng c¤ng «√u tranh theo h‹ßng «Û qua t© Le Paria v‡ trÍn m¯c thu∂c «Œac˚a t© Nh‚n ÒÂo (LíHumanitÈ). Hiåp h∂i B“i bâp, ™ s” 8 ph” HÙs÷, m™r∂ng th‡nh Hiåp h∂i Lao «∂ng ÒÙng D‹÷ng v‡o th·ng 5 nÊm 1923, c¤ng«√u tranh theo h‹ßng «Û.

C¤ng v‡o nÊm 1922, ho‡ng «â Kh‰i ÒŒnh «ân viâng cu∂c Triãn l„mthu∂c «Œa t∞ chŸc ™ Macx‚yd÷. Phan Chu Trinh lÍn ·n Kh‰i ÒŒnh, trongm∂t bŸc th‹ ng’ nÍu lÍn 7 t∂i « «Âi ·c » :

- QuÍn l©i gi·o hu√n c˚a MÂnh T∫ (D‚n vi quÌ, qu‚n vi khinh);- Cai trŒ t˘y hŸng, th‹™ng phÂt b√t minh;- Duy trÏ m∂t c·ch ngu ng”c lÕ kh√u «¿u (quan lÂi ph‰i quÏ lÂy tr‹ßcvua) l‡m trÚ c‹©i cho thâ gißi vÊn minh;- Xa hoa vÙ «Âo: vua cÚn bÛc c˚a d‚n v”n «„ bŒ kiåt quå vÏ nghËo«Ûi;- Trang ph¯c b√t xŸng;- T˘y t˘ng qu· l∂ng l≈y phÙ tr‹÷ng trong c‰nh thÙn quÍ xŸ Viåt ;- Tø tÙn m∂t c·ch l” bŒch khi gÜi cu∂c du h‡nh sang n‹ßc Ph·p l‡chuyân du h‡nh kh‰o s·t trong m∂t n‹ßc c∂ng hÚa d‚n ch˚, nh√t lÂil‡ cho nhªng viÍn quan khÙng cÛ m∂t trÏnh «∂ trÌ thŸc b¢ng m∂t «Ÿctr» m‹©i tu∞i ng‹©i Ph·p «i th·p t˘ng.

Kât lu∆n, Ùng khuyÍn Kh‰i ÒŒnh nÍn « nh‹©ng quyän lÂi cho d‚n, d‚ncÛ thã hÆp t·c trøc tiâp vßi d‚n Ph·p. »18

Ng‡y 12 th·ng 2 nÊm 1922, Phan Chu Trinh viât cho NguyÕn ¡i Qu”cgi¯c tr™ vä n‹ßc, s”ng l≈n l∂n trong nÙng d‚n m˘ chª «ã tuyÍn truyän b¢ngl©i nÛi nhªng t‹ t‹™ng gi‰i phÛng :


40 Viåt Nam 1920-1945

B√y l‚u nay, tÙi c˘ng anh v‡ Phan (VÊn Tr‹©ng) «‡m «Âo nhiäuviåc, m„i tßi b‚y gi©, anh c¤ng khÙng ‹a c·i ph‹÷ng ph·p khai d‚ntrÌ, ch√n d‚n trÌ, h∆u d‚n sinh c˚a tÙi. CÚn tÙi lÂi khÙng thÌch c·iph‹÷ng ph·p « ngoÂi ngÜa chiÍu hiän «„i th©i «∂t n∂i » c˚a anh, v‡c‰ c·i d¯ng lö thuyât th‚u nh‚n t‚m c˚a Phan. B™i ph‹÷ng ph·p b√thÚa m‡ anh «„ nÛi vßi anh Phan l‡ tÙi l‡ hÂng h˚ nho th˚ cøu. Anhl√y c·i lÎ ™ n‹ßc mÏnh l‹ßi giÊng tŸ bä, m‡ vä n‹ßc °t l‡ sa c÷, b™ithâ m‡ anh cŸ kh‹ kh‹ c·i ph‹÷ng ph·p ngoÂi ngÜa chiÍu hiän «„ith©i «∂t n∂i, cŸ nh‹ c·i ph‹÷ng ph·p √y, th©i anh viât b‡i «Êng b·och‹÷ng trÍn «√t ng‹©i «ã m‡ hÙ h‡o qu”c d‚n «“ng b‡o bÍn nh‡«em tinh th¿n nghŒ løc ra l‡m viåc n‹ßc. TÙi coi l”i √y phÌ cÙng m‡thÙi. B™i vÏ qu”c d‚n «“ng b‡o m√y ai biât chª T‚y, chª qu”c ngª,c¿m t© b·o m‡ «Üc n∞i. Theo ö tÙi mÏnh «ÿng cÛ d˘ng c·i l”i n‹÷ngn·u ngoÂi bang «ã rung chuÙng gı tr”ng, m‡ ph‰i tr™ vä ƒn n·utrong thÙn d„, hÙ h‡o qu”c d‚n «“ng b‡o, «“ng t‚m hiåp løc «·nh«∞ c‹©ng quyän ·p châ, °t l‡ th‡nh cÙng. B™i c·i lÎ «Û m‡ tÙikhuyÍn anh thu xâp m‡ vä. LÂi cÚn c·i «iäu ng∂ b√t tr°c sa c÷, «‹÷ng nhiÍn l‡ sø phÚng xa, th©i°t l‡ lÆi h÷n thiãn c∆n, song lÎ tÿ x‹a «ân nay biât bao nh‚n nh‚n, chÌsÔ n‹ßc mÏnh ho•c kh™i sø hay Ùn hÚa «‹÷ng «¿u vßi c‹©ng quyän ·pchâ, m√y ai kh’i v˘ng lao lung t˘ t∂i, «‡y ‰i chÈm giât. NgÂi vÏ sa c÷thÏ e r¢ng b’ m√t c·i t‡i tÏnh c˚a mÏnh, c÷ h∂i chÂy qua nh‹ dÚngn‹ßc. B™i thâ cho nÍn ph‹÷ng ph·p quy s‡o gi·c thâ m‡ anh l‡m«‹Æc thÏ may m°n cho qu”c d‚n «“ng b‡o ta biât chÿng n‡o.

E r¢ng NguyÕn ¡i Qu”c cÛ thã sang MÙsk÷va «ã døa v‡o n‹ßc Nga,Phan Chu Trinh tiâp:

Anh cŸ xem Ùng Phan B∂i Ch‚u h“i tr‹ßc ch£ng nghe l©i tÙi, mangng‹©i mang c˚a «ân c·i «√t Ph˘ Tang, c¿u cŸu nghÔa c∫ «“ng vÊn«“ng ch˚ng, chÂy «Ùng chÂy t‚y, «i ngo‡i «∂t n∂i, r”t cu∂c chÃ l‡m«‹Æc m√y l¿n kh™i sø. Th£ng nh‹ c·i ph‹÷ng ph·p c˚a Ùng Phan m‡th‡nh cÙng, thÏ qu”c d‚n «“ng b‡o v≈n nguyÍn l‡ c·i l‹ng con ngøa,chÃ thay ng‹©i c‹´i m‡ thÙi.19

BŸc th‹ khÙng «Ât hiåu q˚a, vÏ NguyÕn «„ sßm quyât «Œnh ra «i. ‘ng tßiMÙsk÷va, v‡o th·ng 7 nÊm 1923 v‡ «‹Æc hu√n luyån tr™ th‡nh m∂t nh‡c·ch mÂng chuyÍn nghiåp. Trong TÂp chÌ C∂ng s‰n (Revue Communiste)th·ng 5 nÊm 1921 Ùng viât: « Châ «∂ c∂ng s‰n ph‰i chÊng cÛ thâ ·p d¯ng


«‹Æc cho Ch‚u ¡ nÛi chung v‡ cho ÒÙng D‹÷ng nÛi riÍng ? Vßi c‚u h’i«Û, ta cÛ thã tr‰ l©i kh£ng «Œnh r¢ng «‹Æc.» ‘ng chÃ tr™ vä Viåt Nam v‡onÊm 1945, d‹ßi tÍn gÜi H“ ChÌ Minh, «ã x‚y døng ™ xŸ nh‡« m∂t x„ h∂ich˚ nghÔa thøc sø » hªu danh vÙ thøc, « thøc sø khÙng, cÛ chi l‡ x„ h∂i ch˚nghÔa c‰ »(Maximilien Rubel), ph˚ trÍn m∂t x„ h∂i bu“n t» trong m∂t n‹ßcViåt Nam m‡ ngay c‰ «ân nän «∂c l∆p qu”c gia c¤ng khÙng cÛ thøc lÂi kËmthÍm nhªng xiäng xÌch mßi cho ng‹©i vÙ s‰n v‡ nÙng d‚n nghËo.

Ng‹Æc lÂi, NguyÕn An Ninh tr™ vä Nam Kˇ nÊm 1922 sau khi ngao dukhƒp c·c n‹ßc › v‡ ÒŸc, nhªng n‹ßc «„ cÙng nghiåp hÛa. ‘ng s„n s‡ng«”i m•t cÙng khai vßi chÌnh quyän thøc d‚n ™ S‡i GÚn trong th∫ th·chh‹ßng d≈n thanh niÍn theo t‹ t‹™ng gi‰i phÛng.

V‡o nÊm 1923, m∂t trong hai ng‹©i em c˚a Phan VÊn Tr‹©ng «‹Æc rakh’i t˘. L˙c √y NguyÕn Thâ Truyän, m∂t ng‹©i luÙn hoÂt «∂ng tÌch cøctrong H∂i LiÍn hiåp Thu∂c «Œa, «„ nh°c lÂi v¯ ·n hai anh em n‡y trong t©Paria, m¯c DiÕn «‡n ÒÙng D‹÷ng, th·ng giÍng nÊm 1924 nh‹ sau:

Ch˙ng ta h„y nhß lÂi.Hai anh em «Û phÂm t∂i gi ? KhÙng ai biât «‹Æc, nh‹ng sø viåc l‡n‹ßc Ph·p b‰o h∂ «„ ban cho hÜ c˘ng m∂t l˙c ng‹©i thÏ 5 nÊm biåtxŸ, ng‹©i thÏ 10 nÊm l‹u «‡y. ¥t ra tÙi c¤ng hy vÜng r¢ng, t√t c‰«“ng b‡o ch˙ng ta «„ kh°c s‚u trong t‚m trÌ hai anh em bŒ b°t bßtrong nhªng tÏnh trÂng kh”n n‡n, v‡ nhªng l©i kât ·n c˚a tÚa ·n «ÂihÏnh «•c biåt H‡ N∂i «∂t xu√t v‡o nÊm 1913 d‹ßi quyän «Âi diånc˚a Ùng Albe SarÙ, v‡ tÙi nghÔ r¢ng «“ng b‡o c¤ng khÙng quÍn th·i«∂ bÏnh th‰n c˚a hai anh em «”i diån bÜn tra t√n.

Ng‡y 2 th·ng giÍng nÊm 1924, sinh viÍn H∂i ¡i hªu ÒÙng D‹÷ng (tr¯s™ ™ s” 15 Somm÷rac, Paris 6e), m∂t t∞ chŸc «‹Æc B∂ Thu∂c «Œa b‰o trÆ «ã« «Ûn tiâp » (thøc ra l‡ «ã canh chÿng vä chÌnh trŒ) m©i Phan Chu Trinhch˚ tÜa cu∂c mÌt tinh tÂi H∂i qu·n B·c hÜc. Trong s” kho‰ng 300 ng‹©itham dø, cÛ 200 ng‹©i An Nam, «Âi biãu H∂i Lao «∂ng ÒÙng D‹÷ng.Cu∂c h∂i hÜp n‡y, cÛ lÎ «‹Æc triåu t∆p trÍn tinh th¿n « Ph·p Viåt liÍn minh» nh‹ng tßi n∫a «Ím lÂi chuyãn th‡nh cu∂c mÌt tinh ch”ng «â qu”c ch˚nghÔa. B‡i diÕn vÊn c˚a m∂t Phan Chu Trinh «„ gÂt b’ mÜi ‰o t‹™ng,nhªng l©i kÍu gÜi c˚a sinh viÍn Tr¿n VÊn Kh·, phÛ ch˚ tŒch H∂i ¡i hªu hÙh‡o «u∞i bÜn chiâm «Ûng ra kh’i «√t n‹ßc, lÙi cu”n h‡ng nÊm ch¯c ng‹©itham dø «i tu¿n h‡nh tÂi khu latin theo sau Trinh, Kh· v‡ m∂t ng‹©i Ph·ptÍn G÷rÊn GiÊn.

Sau khi Ph‚n Ch‚u Trinh kh™i h‡nh vä S‡i GÚn, v‡o th·ng 5 nÊm 1925,m∂t lu∆n vÊn ch‚m biâm n‰y l∫a do Th‹ «iâm Lao «∂ng (Librairie du

Travail) ph·t h‡nh v‡ l∆p tŸc bŒ c√m ™ ÒÙng D‹÷ng. ÒÛ l‡ t∆p B‰n ·n châ«∂ thøc d‚n Ph·p (ProcËs de la colonisation franÁaise) kö tÍn NguyÕn ¡iQu”c, nh‹ng cÛ thã l‡ do Phan VÊn Tr‹©ng v‡ NguyÕn Thâ Truyän viât.Nhªng √n b‰n bÌ m∆t «‹Æc «‹a lÜt v‡o Viåt Nam «„ «‹Æc t¿ng lßp thanhniÍn ng√u nghiân. ta h„y trÌch v‡i dÚng trong ch‹÷ng « Thuâ m·u » :

Tr‹ßc nÊm 1914, hÜ chÃ l‡ nhªng ng‹©i mÜi rÆ da «en bƒn thÃu, chÃ l‡l¤ anamit bƒn thÃu, chÃ «·ng l‡m cÙng viåc kÈo xe v‡ chŒu nhªng tr∆nroi c· «u”i do tay c·c nh‡ cai trŒ ch˙ng ta. Cu∂c chiân tranh t‹÷i vui«‹Æc cÙng b”, thâ l‡ hÜ tr™ th‡nh « nhªng «Ÿa con th‚n yÍu », v‡ «nhªng ng‹©i bÂn d¤ng c‰m » c˚a c·c quan ch˚ tÃnh nh‚n tÿ nh‹ chamÀ v‡ c‰ c·c quan to‡n quyän lßn bÈ c˚a ch˙ng ta. HÜ [d‚n b‰n xŸ]báng ch”c «‹Æc thÊng tr∆t «ân c√p b∆c t”i cao l‡ « nhªng ng‹©i «i b‰ovå cÙng quyän v‡ nän tø do ». Tuy nhiÍn, c·i vinh dø thÏnh lÏnh hÜ«‹Æc h‹™ng nh‹ thâ √y, hÜ ph‰i tr‰ gi· kh· «°t, b™i lÎ «ãn b‰o vå choc·i cÙng quyän √y, c·i tø do √y m‡ chÌnh hÜ c¤ng khÙng cÛ «‹Æc, hÜ«„ ph˙t ch”c ph‰i tÿ b’ ru∂ng v‹©n, vÆ con, bÚ cÿu, «ã v‹Æt qua bao«Âi d‹÷ng «ân nhªng b„i chiân tr‹©ng Ch‚u ¬u r“i bŒ v˘i th‚y ™ «Û.TrÍn «‹©ng v‹Æt biãn, cÛ r√t nhiäu d‚n b‰n xŸ, sau khi «‹Æc m©itham dø v‡o nhªng m‡n trÏnh diÕn khoa hÜc kˇ diåu vä th˚y lÙi, «„l•n s‚u xu”ng «·y «Âi d‹Æng «ã b‰o vå t∞ qu”c c˚a c·c lo‡i th˚y qu·i.Nhªng k» kh·c «„ ph‰i b’ mÏnh trÍn sa mÂc th÷ m∂ng v˘ng BanhkÊnv≈n tø h’i ph‰i chÊng c·i B‡ MÀ -T∞ qu”c ch°c l‡ cÛ ö «Œnh l‡ ng‹©i«¿u tiÍn d√n th‚n v‡o h∆u cung c˚a vua xŸ TuyÍtky, chŸ nâu khÙngthÏ sao lÂi «ƒy hÜ «ân chât chui chât nh˚i ™ c·i «√t n‡y? CÚn nhªngng‹©i kh·c nªa, bÍn b© sÙng Macn÷ hay trong b„i l¿y ™ tÏnhS‚mpanh÷, «„ chŒu t‡n s·t m∂t c·ch h˘ng d¤ng «ã t‹ßi m·u mÏnh trÍnvÚng nguyåt quâ c˚a ch˚ t‹ßng hay l√y x‹÷ng mÏnh «ã «iÍu kh°c g∆ychÃ huy cho c·c th”ng châ. R“i «ân nhªng k» l‡m qu¿n qu∆t tÂi h∆uph‹÷ng, trong nhªng x‹™ng thu”c s˙ng kh˚ng khiâp, tr·nh «‹Æc nÂnng∫i khÌ ngÂt c˚a bÜn « BÙs÷ » (Boches, tiâng ng‹©i Ph·p miåt thŒ gÜing‹©i ÒŸc), thÏ lÂi ph‰i chŒu nhªng lu“ng h÷i «∂c hÂi loang lo·ng c˚ang‹©i Ph·p; r˙t c¯c c¤ng v≈n nh‹ nhau b™i l¤ ng‹©i kh”n kh∞ √y cŸph‰i khÂc ph∞i m„i nh‹ bŒ « s•c h÷i «∂c » v∆y.20

Trong NhÛm cÚn lÂi cÛ NguyÕn Thâ Truyän, v≈n ra sŸc t∆p hÆp «“ng b‡okhÙng måt m’i. ta lÂi th√y Truyän xu√t hiån v‡o nÊm 1926 giªa «·m sinhviÍn mßi di chuyãn sang Ph·p toan lÙi kÈo hÜ ra kh’i «‰ng L∆p hiân, m∂t«‰ng c˚a giai c√p t‹ s‰n v‡ «Œa ch˚ Viåt Nam th‡nh l∆p ™ S‡i GÚn nÊm 1923do B˘i Quang ChiÍu, vßi ö «“ hÆp t·c vßi chÌnh quyän thøc d‚n «ã x‚y døng

42 Viåt Nam 1920-1945


m∂t thã châ tø ph·p lÔnh (dominion) ™ ÒÙng D‹÷ng. Truyän ph·t biãu:M∂tnÂn nh‚n c˚a k» c‹ßp khÙng «‹Æc phÈp c∂ng t·c vßi k» c‹ßp. M¯c «Ìch c˚a ch˙ngta l‡ gi‡nh lÂi nän «∂c l∆p chŸ khÙng ph‰i l‡ hÆp t·c Ph·p -Viåt (Ph·p Viåt «ä huä).Ph‹÷ng thŸc h‡nh «∂ng c˚a ch˙ng ta l‡ «ã t∞ chŸc l‡m c·ch mÂng chŸ khÙng ph‰il‡ dã «Ât tßi nhªng c‰i c·ch.21

NguyÕn Thâ Truyän cho r¢ng khÙng nÍn nÛi tßi ch˚ nghÔa c∂ng s‰n, l‡c·i khÙng thã thøc hiån «‹Æc ™ c·c thu∂c «Œa tr‹ßc khi gi‰i phÛng d‚n t∂c,v‡ cho r¢ng «iäu c¿n thiât l‡ ph‰i «o‡n kât mÜi t¿ng lßp x„ h∂i, do «ÛTruyän t·ch kh’i ph‚n b∂ thu∂c «Œa c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p v‡o th·ng 5nÊm 1927 v‡ th‡nh l∆p Ò‰ng An Nam Ò∂c l∆p.

Ch˙ng tÙi khÙng ph‰i nhªng ng‹©i theo ch˚ nghÔa bË ph·i, c¤ngkhÙng ph‰i nhªng ng‹©i theo ch˚ nghÔa c∂ng s‰n, m‡ c¤ng khÙngph‰i nhªng ng‹©i theo « ch˚ nghÔa qu”c gia » theo l”i Ch‚u ¬u«Œnh nghÔa. Ch˙ng tÙi l‡ nhªng ng‹©i nÙ lå mu”n tr™ th‡nh nhªngng‹©i tø do. Ch˙ng tÙi g“m 20 triåu ng‹©i bŒ ·p bŸc mu”n tÂo l∆pm∂t qu”c gia «∂c l∆p. Ch£ng gÏ kh·c h÷n, «‰ng c˚a ch˙ng tÙi chÌnhl‡ m∂t «‰ng vÏ «∂c l∆p, d‚n ch˚ v‡ hÚa bÏnh. 22

NguyÕn An Ninh - 1925

IIS‡i GÚn 1924 -1926

lßp trÌ thŸc tr» thŸc tÃnhLu“ng s·ng «¿u tiÍn th√p

tho·ng khÙng t‹™ng Kac Mac

NhÛm Ng¤ Long «‹Æc coi nh‹ t‹Æng tr‹ng cho b‹ßc chuyãn tiâp v‡o «¿uthâ kõ 20 giªa t¿ng lßp sÔ phu theo Nho hÜc c∞ truyän vßi trÌ thŸc mßi, tr»,«‹Æc «‡o tÂo theo kiãu Ch‚u ¬u, «Ûng vai trÚ tiän c‰nh trÍn s‚n kh√u chÌnhtrŒ nhªng nÊm 20.

NguyÕn An Ninh v‡ b·o ChuÙng RË (La Cloche FÍlÈe)

Tr™ vä n‹ßc v‡o nÊm 1922 vßi b¢ng c∫ nh‚n lu∆t, NguyÕn An Ninh v”n «„cÛ thã tham gia dÕ d‡ng v‡o x„ h∂i thu∂c «Œa, nh∆n m∂t chŸc quan tÚa ·n,«‹Æc t•ng thÍm h‡ng trÊm m≈u «√t «ã khai khƒn, thâ nh‹ng m”i quan hå x„h∂i giªa t¿ng lßp thøc d‚n Ph·p vßi ng‹©i An Nam «„ coi nh‹ sø ph˚ «Œnhc·i quan niåm vä «Âo lö c˚a anh. Do v∆y Ninh «„ d”c hât t‚m løc v‡o cÙngcu∂c gi‰i phÛng anh em «“ng ch˚ng c˚a mÏnh. C¤ng nh‹ Phan Chu Trinh,anh coi vÊn hÛa nh‹ m∂t ph‹÷ng tiån h‡nh «∂ng « ch∆m m‡ ch°c » trÍnb‹ßc «‹©ng gi‰i phÛng xŸ s™.

Noi theo ph‹÷ng ph·p c·c «‰ng chÌnh trŒ ™ Ph·p, anh ph·t biãu ngayvßi lßp thanh niÍn «√t n‹ßc trong nhªng cu∂c h∂i hÜp cÙng khai « nh¢mth˙c d¯c thanh niÍn l‡m quen vßi nän vÊn hÛa ¬u T‚y v‡ c¤ng «ã chong‹©i Ph·p hiãu tÙi h÷n nh¢m «·nh tan m”i nghi kú vÙ cÊn cŸ c˚a chÌnhquyän coi chÿng tÙi », «Û l‡ l©i ph·t biãu b¢ng tiâng Ph·p c˚a anh trongkhi trÏnh b‡y vä « Cao vÜng c˚a thanh niÍn An Nam » ng‡y 15 th·ng 10nÊm 1923.

Khi «Û Ninh mßi cÛ 23 tu∞i. Anh mu”n lay «∂ng gißi thanh niÍn hÜcsinh, th˙c «ƒy hÜ d√n b‹ßc trÍn con «‹©ng ná løc tø hÜc h’i «ã cÛ « kh‰nÊng hiân th‚n vÏ d‚n t∂c ».

Nh¢m m¯c «Ìch gi‰i phÛng, anh t” c·o nän Kh∞ng hÜc c∞ truyän dunh∆p theo h‡ng hÛa Trung Hoa, «„ lái th©i v‡ h˚ l∆u, chÃ l‡m s‰n sinh m∂tt¿ng lßp x„ h∂i th‹Æng l‹u huyÍnh hoang tø m„n. Anh c¤ng t” c·o c·i hÜcthøc d¯ng c˚a nh‡ tr‹©ng Ph·p nh¢m «‡o tÂo « nÙ lå cho chÌnh ph˚ Ph·p ».

Cho tßi hiån nay, Ninh nÛi, ™ Viåt Nam chÃ cÛ v‡i con ng‹©i «˚ s·ngsu”t «ã chÊm lo «‡o tÂo lßp tr» tr™ th‡nh nhªng ng‹©i cÛ kh‰ nÊng g·nhv·c nän «∂c l∆p trong t‹÷ng lai v‡ giª gÏn tø do, trong khi «Û ™ Én Ò∂, m∂txŸ s™ c¤ng trong vÚng nÙ lå nh‹ n‹ßc ta, lÂi cÛ nhªng thi sÔ nh‹Rabin«÷ranat Tagor÷, nhªng nh‡ vÊn, nhªng nh‡ phÍ bÏnh nh‹ AnandaCoomarax÷oamy tr·nh nhªng hoÂt «∂ng vÙ hiåu, «„ hât lÚng vÏ sø nghiåpgi·o d¯c nh‚n d‚n. Nhªng ng‹©i Én Ò∂ «Û «„ th‡nh l∆p nÍn ba tr‹©ng hÜcquan trÜng; «Û l‡ tr‹©ng c˚a Tagor÷ ™ BÙl÷pua, tr‹©ng c˚a Kalasala ™Masulipatam v‡ tr‹©ng c˚a Gurukula ™ Har«÷oar.

Ninh «„ mÙ t‰ tr‹©ng c˚a Gurukula nh‹ m∂t m≈u møc. Tr‹©ng n‡y l√yhÜc sinh v‡o hÜc b√t kã gi‡u nghËo. Gi·o d¯c «‹Æc miÕn phÌ, c·c th‡y gi·o«äu tÏnh nguyån. B‰y nÊm «¿u d‡nh cho viåc hÜc t∆p vä «Âo «Ÿc v‡ lu‚n löthÙng qua c·c vÊn b‰n tiâng PhÂn ™ miän B°c Én Ò∂ v‡ rËn luyån thã løc.Trong m‹©i hai nÊm sau «Û, nh‡ tr‹©ng gi‰ng dÂy vä vÊn hÜc, triât hÜc v‡khoa hÜc Ph‹÷ng T‚y. HÜc trÚ s”ng vßi th‡y gi·o; «”i vßi gia «Ïnh, chÃ«‹Æc g•p ng‹©i mÀ thÙi. Tßi hai m‹÷i nhÊm tu∞i, hÜ «„ tr™ th‡nh m∂t ng‹©icÛ Ìch cho x„ h∂i. C·i tinh t˙y c˚a nän vÊn hÛa c∞ Én Ò∂ r√t hÚa hÆp vßinhªng kiân thŸc hiån «Âi hªu Ìch. M∂t ná løc t‹÷ng tø «”i vßi nª sinh nh¢msau n‡y tr™ th‡nh nhªng «Ùi vÆ ch“ng cÛ ngang t¿m trÌ tuå.

N‹ßc ta, c‰ tr‹©ng cÙng l≈n tr‹©ng t‹ «„ l‡m m˘ trÌ Ûc c˚a thanh niÍn,b™i chÌnh ph˚ thøc d‚n c¿n cÛ m∂t d‚n t∂c yâu hËn v‡ nÙ lå. Th∆t «·ngth‹÷ng thay khi th√y nh‡ tr‹©ng s‰n sinh ra m∂t loÂi ng‹©i bŒ thu¿n hÛath‡nh tÙi tß nh‹ thâ.

Trong khi «Âi «a s” ng‹©i An Nam lao «∂ng qu¿n qu∆t «ã cÛ miâng c÷mmanh ·o thÏ m∂t thiãu s” lÂi cÚn c” trÌch m·u m˚ c˚a hÜ d‚ng cho m∂tc‹©ng qu”c Ch‚u ¬u. SŸ mÂng c˚a ch˙ng ta hiån nay l‡ ph‰i chuƒn bŒ chonÙng d‚n «Ÿng lÍn «√u tranh, l‡ « l‡m s‰n sinh nhªng hÂt n‰y m¿m th‡nhc‚y trong t‹÷ng lai ».

Nän «∂c l∆p m‡ ch˙ng ta mong mu”n khÙng n¢m trong hiån tÂi. Mu”ncÛ tø do ta ph‰i chuƒn bŒ thÙng qua nhªng nhu c¿u v‡ ph‹÷ng thŸc h‡nh«∂ng c˚a nÛ. KhÙng ph‰i c·i nän vÊn hÜc do Ùng cha ta truyän lÂi l‡m cho«¿u Ûc ch˙ng ta s·ng s˚a, b™i nÛ chÃ to·t lÍn m∂t tinh th¿n suy tho·i, måtm’i, h√p h”i. Ch˙ng ta ph‰i tø tho·t ra kh’i c·i lu‚n lö ch∆t hÀp l‡m choch˙ng ta tÍ liåt v‡ quË qu•t, ph‰i th°ng «‹Æc nhªng d‹ lu∆n ngu ng”c, v‹ÆtlÍn trÍn c·i t¿m th‹©ng l‡ hy vÜng m∂t cu∂c s”ng dÕ chŒu, v‹Æt qua sø hËn

46 Viåt Nam 1920-1945

nh·t nÛ l‡m mÍ mu∂i ta «i. C·i c¿n cho thanh niÍn hiån nay l‡ ph‰i n°m«‹Æc nhªng nän t‰ng vä trÌ tuå v‡ vä khoa hÜc c¿n thiât cho viåc x‚y døngnän tø do b‹ßc «¿u cho «√t n‹ßc.

C·c bÂn h„y r©i kh’i n˙i non sÙng h“ c˚a ch˙ng ta. Òân khi n‡o, b¢ngcon m°t s·ng s˚a, ch˙ng ta «„ nhÏn ngÛ thâ gißi v‡ x„ h∂i lo‡i ng‹©i, ch˙ngta sÎ hiãu ch˙ng ta h÷n, v‡ ch˙ng ta sÎ lÂi tr™ vä «‚y, tr™ vä n÷i chÙn rau c°tr”n c˚a ch˙ng ta, n÷i m‡ tinh th¿n s·ng tÂo v‡ trÌ s·ng su”t c˚a ch˙ng ta«em lÂi hªu Ìch.

C·i m‡ ch˙ng ta c¿n, khÙng ph‰i l‡ nhªng c·i b°t ch‹ßc nÙ lå theong‹©i ta, b™i nÛ sÎ khÙng gi‰i phÛng cho ch˙ng ta m‡ tå h÷n nÛ cÚntrÛi bu∂c ta lå thu∂c v‡o nhªng k» m‡ ta b°t ch‹ßc. Ch˙ng ta c¿n cÛnhªng c·i s·ng tÂo c˚a riÍng mÏnh xu√t ph·t tÿ b‡u m·u nÛng c˚ach˙ng ta, xu√t ph·t tÿ nhªng sø nghiåp do chÌnh ch˙ng ta ph‰n Ÿngm‡ tÂo nÍn. Ng‹©i ta th‹©ng hay nÛi tßi vai trÚ vÊn minh khai hÛac˚a n‹ßc Ph·p m‡ «Âi diån l‡ t¿ng lßp c¿m quyän hiån nay. Ng‹©ita «„ tÙn s˘ng m∂t c·ch «Í hËn « nhªng ng‹©i «em ·nh s·ngtßi »,« nhªng ng‹©i tÂo nÍn nhªng «äu kˇ diåu ™ ¡ Ch‚u », t‹™ngchÿng nh‹ nhªng k» thÙ kåch do b∂ Thu∂c «Œa g∫i sang, chŸ khÙngph‰i do n‹ßc Ph·p trÌ tuå g∫i sang, sÎ cÛ kh‰ nÊng trong m∂t th©igian ng°n n•n «‹Æc, nh‹ vßi m∂t ch√t b∂t nh„o, c·i t‚m h“n c˚am∂t ch˚ng t∂c tr™ th‡nh m∂t t·c phƒm ho‡n h‰o. Ng‹©i ta «„ viâtm∂t cu”n s·ch cÛ nhan «ä Sø m¿u nhiåm c˚a n‹ßc Ph·p ™ ¡ Ch‚u.Thâ thÏ sø m¿u nhiåm «Û l‡ gÏ ? Qu‰ l‡ m∂t sø m¿u nhiåm vÏ chÃ c¿nm∂t th©i gian qu· ng°n ng˚i ng‹©i ta «„ hÂ th√p «‹Æc tßi mŸc ngut”i d‡y «•c m∂t c·i trÏnh «∂ trÌ tuå v”n «„ qu· th√p r“i, d“n «ƒy m∂td‚n t∂c cÛ nhªng t‹ t‹™ng d‚n ch˚ v‡o m∂t tÏnh trÂng nÙ lå ho‡nto‡n. NÛi «ân vai trÚ gi·o d¯c, vai trÚ khai hÛa vÊn minh c˚a bÜn«¿u th¿y ™ xŸ ÒÙng D‹÷ng n‡y, th‹a c·c ng‡i, th∆t bu“n c‹©i.Nhªng k» chÌnh thŸc «Âi diån cho n‹ßc Ph·p ™ ÒÙng D‹÷ng chÃ cÛthã nÛi tßi nhªng cÙng trÏnh x‚y døng hoang phÌ, nhªng «‹©ng s°t,nhªng cÙng x‹™ng hao ng‹©i t”n c˚a, nhªng «‹©ng c·p ng¿m, viåcduy trÏ m∂t «∂i qu‚n cÙng chŸc kh∞ng l“, nhªng cÙng tr·i qu”c giah‡ng nÊm, tÛm lÂi, «Û l‡ sø bÛc l∂t qu· mŸc ™ ÒÙng D‹÷ng 23

Sau b‡i diÕn thuyât phÍ ph·n quyât liåt trÍn, Ninh «‹Æc CÙ-nhac, th”ng«”c Nam Kˇ gÜi lÍn :

- Ch°c Ùng th”ng «”c c¤ng «„ nh∆n xÈt l‡ tÙi nÛi to‡n nhªng «iäucÛ tÌnh ch√t trÌ tuå...


48 Viåt Nam 1920-1945

- Ò√t n‹ßc n‡y qu· t¿m th‹©ng, th”ng «”c ng°t l©i, nâu Ùng mu”nl‡m cÙng viåc trÌ tuå, xin m©i Ùng sang MÙsk÷va. H„y hiãu r’ r¢ngc·i hÂt gi”ng m‡ Ùng mu”n gieo ™ «√t n‡y khÙng bao gi© mÜc m¿mc‰ «‚u, Ùng «i b√t cŸ n÷i n‡o c¤ng v≈n g∆p Ùng «”c t÷ CÙ-nhac n‡y,ng‹©i c˚a tÙi luÙn b·o cho tÙi b√t kˇ m∂t h‡nh «∂ng nh’ n‡o c˚aÙng, c·i «√t Nam Kˇ n‡y, ch”n ch”n ph‰i tu‚n lånh tÙi, v‡ nâu nh‹Ùng v≈n cŸ ngoan c” thÏ «”c t÷ CÙ-nhac sÎ s§n s‡ng d˘ng «ân nhªngph‹÷ng tiån cu”i c˘ng.24

Th·i «∂ thÙ bÂo c˚a th”ng «”c chÃ th˙c «ƒy thÍm con ng‹©i «¿y caovÜng NguyÕn An Ninh vä phÌa «”i l∆p chÌnh trŒ c¯ thã h÷n.

M∂t giai thoÂi sau «‚y sÎ cho ta rı tÌnh thÙ bÂo thøc d‚n v‡ th·i «∂ ph‰nŸng quyât liåt c˚a Ninh :

M∂t bu∞i t”i ™ rÂp chiâu bÛng. M∂t viÍn «Âi ˙y v‡ m∂t viÍn trung˙y b∂ binh thu∂c h‰i qu‚n [Ph·p] «ang ng“i xem ™ phÌa sau Ninh.Ghâ c˚a Ninh ™ ngay tr‹ßc ghâ c˚a viÍn trung ˙y. ViÍn trung ˙yn°m l√y l‹ng ghâ lay mÂnh v‡ b‰o Ninh: « sao m‡y khÙng chŒung“i yÍn h‰...m‡y khÙng cho tao xem ‡...». Ninh tr‰ l©i b¢ng m∂tgiÜng lÕ phÈp kiãu ¡ ÒÙng r¢ng anh khÙng quen nghe ng‹©i ta nÛivßi mÏnh b¢ng c·i giÜng √y, h÷n nªa nâu nh‹ ng‹©i ta b‰o Ninhl‡m ÷n dŒch ghâ ra thÏ anh s§n s‡ng l‡m ngay. ViÍn trung ˙y v≈ntiâp t¯c s§ng giÜng m‡y tao vßi Ninh; Ninh c¤ng m‡y tao tr™ lÂil‡m cho viÍn trung ˙y n∞i «iÍn. Khi viÍn trung ˙y buÙng m∂t l©ithÙ t¯c, Ninh nh√c ngay chiâc ghâ gi÷ cao lÍn. Nhªng ng‹©i AnNam cÛ m•t v∂i giª c·nh tay Ninh. Nâu l˙c √y Ninh «∆p c·i ghâxu”ng thÏ t√t c‰ ng‹©i Ch‚u ¬u cÛ m•t trong rÂp sÎ nh‰y x∞ v‡oNinh.25

Ch‹a «¿y hai th·ng sau l©i c‰nh c·o c˚a th”ng «”c Nam Kˇ, ng‡y 10th·ng chÂp nÊm 1923, Ninh tung ra t© b·o ChuÙng RË (La Cloche fÍlÈe),cÛ «ä c‚u « c÷ quan truyän b· t‹ t‹™ng Ph·p », thoÂt nghe cÛ v» lÂc lıng,nh‹ng vÿa cÛ tÌnh mäm d»o ngoÂi giao vÿa cÛ tÌnh th‡nh thøc. « Nhªng t‹t‹™ng Ph·p » n‡y khÙng ph‰i l‡ nhªng t‹ t‹™ng c˚a bÜn ch˚ tÃnh v‡ bÜnthøc d‚n, m‡ l‡ nhªng t‹ t‹™ng vä tø do d‚n ch˚. Ninh tuyÍn b”: « Sø «ËnÈn ·p bŸc ch˙ng ta xu√t ph·t tÿ n‹ßc Ph·p, nh‹ng tinh th¿n gi‰i phÛngc¤ng xu√t ph·t tÿ n‹ßc Ph·p ».26

T© b·o ra b¢ng tiâng Ph·p vÏ mÜi sø √n h‡nh b¢ng qu”c ngª «äu ph‰i«‹Æc phÈp tr‹ßc. Ng‹©i «Ÿng ra l‡m qu‰n lö t© b·o l‡ m∂t ng‹©i cÛ c‰mtÏnh vßi Ninh, m∂t ng‹©i Ph·p lai, tÍn l‡ Ò÷giÊn «÷ la Bati.

B·o ChuÙng RË t√n cÙng v‡o chÌnh quyän thøc d‚n v‡ x„ h∂i thøc d‚n,tÿ th”ng «”c CÙ-nhac tßi nhªng tÍn thøc d‚n kh·c; t© b·o m™ «¿u cho sø«”i l∆p cÙng khai ™ Nam Kˇ giªa b·o chÌ vßi chÌnh quyän, th∫ nghiåmnhªng kh‰ nÊng hÆp ph·p «ã kÍu gÜi «“ng b‡o (nghÔa «en l‡ c˘ng m∂t b‡othai) thŸc tÃnh v‡ th˙c d¯c hÜ tø mÏnh chuƒn bŒ cho t‹÷ng lai c˚a« d‚n t∂cÒÙng D‹÷ng ».

S” b·o ng‡y 21 th·ng 4 nÊm 1924 hÙ h‡o thanh niÍn hÜc sinh, t‹÷ng tønh‹ n∂i dung cu∂c nÛi chuyån h“i th·ng 10 nÊm 1923, h„y sang Ph·p hÜch’i, bÍn √y cÛ nän vÊn hÛa tø do v‡ sø tiâp x˙c x„ h∂i dÕ d‡ng h÷n :

KhÙng ph‰i l‡ ™ «√t n‹ßc n‡y m‡ ch˙ng ta tiâp thu hÜc h’i «‹Æcnhªng gÏ m‡ ch˙ng ta c¿n. KhÙng ph‰i nhªng chÌnh quyän ™ ÒÙngD‹÷ng hiån nay l‡ n÷i m‡ ch˙ng ta «•t nhªng hy vÜng vä t‹÷ng lÂic˚a d‚n t∂c. M∂t d‚n t∂c nÙ lå tin c∆y ™ ng‹©i ch˚ «ã nhanh chÛngquÍn «i nhªng nguyÍn nh‚n m‡ ng‹©i ta b°t mÏnh l‡m nÙ lå. C·i m‡ch˙ng ta c¿n, «Û l‡ nhªng con ng‹©i chÃ tin c∆y ™ chÌnh mÏnh, biâtr¢ng cÛ m∂t nhiåm v¯, m∂t sŸ mÂng «‹Æc giao cho hÜ v‡ d”c lÚnghât sŸc vÏ gi”ng nÚi c˚a mÏnh. Qu‰ l‡ m∂t niäm tø h‡o khi th√y tÿ «√tn‹ßc ch˙ng ta xu√t hiån nhªng con ng‹©i nh‹ Phan Chu Trinh, PhanB∂i Ch‚u, NguyÕn ¡i Qu”c, nhªng con ng‹©i nh‹ Òä Th·m, L‹÷ngVÊn Can, L‹÷ng NgÜc Quyân v‡ biât bao anh h˘ng vÙ danh kh·c;thâ nh‹ng «”i vßi «√t n‹ßc An Nam khÙng ph‰i chÃ l‡ viåc l√y lÂim∂t nän «∂c l∆p sßm s˚a, m∂t nän «∂c l∆p sÎ cÛ thã bŒ m√t ngay saukhi chiân th°ng do thiâu m∂t ö thŸc kõ lu∆t v‡ gi·o d¯c vä chÌnh trŒ.C·i ng‡y m‡ «√t n‹ßc ta cÛ kh‰ nÊng gÏn giª «‹Æc tø do, c·i ng‡y «ÛsÎ «ân. C¤ng cÚn m∂t v√n «ä l‡ ph‰i c·ch t‚n t‚m h“n An Nam,khÙng ph‰i chÃ l‡ nuÙi d‹´ng nhªng ‹ßc m∂ng lßn lao, m‡ cÚn ph‰icÛ «‹Æc m∂t nhÛm ng‹©i cÛ kh‰ nÊng chuƒn bŒ cho t‹÷ng lai.

Ta th√y «Û l‡ «iäu quan t‚m th‹©ng trøc c˚a t¿ng lßp trÌ thŸc An Nam,kã tÿ «¿u thâ kõ 20 vßi Phan B∂i Ch‚u «„ ná løc v‹Æt qua sø ngÊn c‰n c˚achÌnh quyän thøc d‚n «ã t∞ chŸc m∂t t¿ng lßp thanh niÍn xu√t d‹÷ng duhÜc -t√t nhiÍn bÌ m∆t- sang Nh∆t B‰n, chÃ m∂t khi tho·t kh’i «‹Æc c·i l“ngs°t ÒÙng D‹÷ng, mßi cÛ thâ tø hiån «Âi hÛa v‡ cÛ m∂t t¿m nhÏn thâ gißi vämÜi v√n «ä.

B‰n th‚n Ninh tø «i b·n rao t© b·o trÍn c·c «‹©ng ph” S‡i GÚn. C·c «∂cgi‰ c˚a Ninh, ng√m ng¿m, chÃ l‡ nhªng ng‹©i cÛ kh‰ nÊng hiãu biât tiângPh·p, th¿y gi·o, hÜc sinh, cÙng chŸc ng‹©i An Nam, hÜ liäu «Üc trong nái losÆ bŒ r¿y r‡ ho•c bŒ «u∞i viåc m∂t khi bŒ b°t chÆt «ang «Üc nhªng « b‡i viâtph‰n loÂn ». ChÌnh quyän thøc d‚n Èp bu∂c, ch˚ nh‡ in khÙng d·m tiâp t¯c


c∂ng t·c vßi Ninh; anh «‡nh ph‡i tø l∆p m∂t nh‡ in thÙ s÷ tÂi ph” Pier÷F÷lan«e, r“i tÿ m∂t ng‹©i vÿa biÍn t∆p vÿa «i b·n b·o, b‚y gi© kiÍm c‰ thÆ in.

TÂi Ph·p, cu∂c b¿u c∫ th·ng 5 nÊm 1924 «‹a «‹Æc ph·i T‰ v‡o NghŒ viån.Thu∂c «Œa Nam Kˇ cÛ quyän c∫ m∂t «Âi biãu, thâ nh‹ng t√t nhiÍn «ã b¿u«‹Æc m∂t «Âi biãu ng‹©i Ph·p v‡o «Û thÏ s” c∫ tri ph‰i l‡ cÙng d‚n Ph·p,ho•c g”c Ph·p hay nh∆p qu”c tŒch Ph·p nh‹ m∂t s” r√t Ìt ng‹©i An Nam v‡Én Ò∂. PÙl÷ MÙne, m∂t trÂng s‹ xu h‹ßng tø do, b√t bÏnh vßi nhªng m‹u «“c˚a chÌnh quyän CÙ-nhac, kã c‰ hÆp ph·p hay b√t hÆp ph·p, «Ÿng ra tranh c∫ch”ng «”i EcnÍt Utr‚y, Ÿng c∫ viÍn vä ph·i t‡i chÌnh thu∂c «Œa. ‘ng phÙ b‡irı r‡ng nhªng nh¤ng lÂm, nhªng b√t cÙng c˚a chÌnh quyän thøc d‚n «”i vßing‹©i An Nam, r“i t© b·o c˚a NguyÕn An Ninh lÍn tiâng ˚ng h∂ MÙne. Tiâcthay, trong cu∂c b¿u Ùng th√t thâ vßi 626 phiâu, so vßi 1555 phiâu c˚a Utr‚y.Sau «Û v‡o th·ng 6, t© b·o Sø Th∆t (La VÈritÈ) c˚a MÙne bŒ c√m. ChÌnhquyän thu∂c «Œa ph‰n Ÿng c‡ng quyât liåt h÷n khi x‰y ra v¯ PhÂm H“ng Th·i- m∂t l‹u hÜc sinh An Nam - nÈm bom v‡o to‡n quyän Mecle khi h°n ghÈqua Qu‰ng Ch‚u, v‡o ng‡y 19 th·ng 6 nÊm 1924.27

B·o ChuÙng RË ph‰i im tiâng m∂t th©i gian sau s” 19 (14 th·ng 7-1924) khi Ninh, m‹Æn cß chuƒn bŒ thi l√y b¢ng tiân sÔ lu∆t khoa, lÍn «‹©ngsang Ph·p l¿n thŸ hai «ã tr˙ tÂi Paris trong m∂t nÊm ng°n ng˚i. ü Paris,Ninh g•p lÂi Phan Chu Trinh v‡ NguyÕn Thâ Truyän. Truyän v≈n c∂ng t·cvßi H∂i LiÍn hiåp Thu∂c «Œa v‡ t© b·o Ng‹©i C˘ng kh∞ (Le Paria), cÚnTrinh v≈n «√u tranh «Úi nhªng quyän c÷ b‰n «“ng th©i v≈n tiâp t¯c v∆n«∂ng «ã tr™ vä n‹ßc m∂t c·ch hÆp ph·p. N¢m ™ n‹ßc ngo‡i «ã rung chuÙnggı tr”ng ch£ng l‡ m∂t viåc t”n cÙng vÙ Ìch sao? Cu”i c˘ng, v‡o th·ng 5nÊm 1925, Trinh nh∆n «‹Æc gi√y thÙng h‡nh vä ÒÙng D‹÷ng c˘ng m∂t vÈt‡u th˚y hÂng nhÏ, vßi s” tiän l‡ 5000 f÷rÊn, «Û l‡ t√t c‰ c·c kho‰n g∂p lÂi«”i vßi s” tiän trÆ c√p m‡ Ùng «„ bŒ c°t tÿ nÊm 1914, khi Ùng bŒ b°t.

Tr‹ßc khi lÍn «‹©ng ba hÙm, Ninh v‡ Trinh tham dø cu∂c mÌt ting t∆phÆp h÷n 800 ng‹©i Ph·p v‡ ÒÙng D‹÷ng tÂi Kh·ch sÂn H∂i B·c hÜc (HÙteldes SociÈtÈs Savantes); kât cu∂c mit ting quyât nghŒ nh‹ sau:

Nhªng ng‹©i Ph·p v‡ ÒÙng D‹÷ng t∆p hÆp ng‡y 25 th·ng 5 nÊm1925 v‡o h“i 21 gi©, do Ùng Phan Chu Trinh ch˚ tÜa, sau khi nghec·c b‰n t‹©ng trÏnh c˚a Ùng NguyÕn An Ninh, Diåp VÊn Kˇ v‡D‹÷ng VÊn Gi·o vä tÏnh hÏnh chung ™ ÒÙng D‹÷ng, «„ thÙng quanghŒ quyât sau «‚y «ã g∫i tßi chÌnh ph˚ C∂ng hÚa, yÍu c¿u chÌnhph˚ xem xÈt tÏnh hÏnh hiån nay c˚a ÒÙng D‹÷ng «ã dø «Œnh nhªngbiån ph·p khƒn c√p h¿u «‰m b‰o cho LiÍn bang ÒÙng D‹÷ng:- M∂t thã châ chÌnh trŒ ph˘ hÆp vßi tÏnh hÏnh tiân triãn hiån nay ™

ÒÙng D‹÷ng;

50 Viåt Nam 1920-1945

-M∂t «Âi diån hªu hiåu cho nhªng quyän lÆi c÷ b‰n c˚a ÒÙngD‹÷ng tÂi Ph·p v‡ tÂi ÒÙng D‹÷ng ;-Cho d‚n b‰n xŸ «‹Æc nh∆p qu”c tŒch Ph·p;-Tø do b·o chÌ b¢ng tiâng b‰n xŸ v‡ tiâng H·n;-Tø do h∂i hÜp v‡ l∆p h∂i;-T·i l∆p quyän tø do gi·o d¯c («„ bŒ b„i b’ do nghŒ «Œnh ng‡y 14th·ng 5 nÊm 1924) 28;-B„i b’ châ «∂ «•c biåt «”i x∫ vßi ng‹™i b‰n xŸ (IndigÈnat);-Ò”i x∫ bÏnh «£ng giªa viÍn chŸc ng‹©i Ph·p v‡ ng‹©i b‰n xŸ;-Tø do di tr˙ sang Ph·p v‡ sang n‹ßc ngo‡i;-XÛa b’ sø b√t bÏnh «£ng trong qu‚n dŒch;-¡p d¯ng cho ng‹©i b‰n xŸ nhªng lu∆t lao «∂ng (nh√t l‡ vä nghiåp«o‡n v‡ tai nÂn lao «∂ng);-C‰i c·ch nän t‹ ph·p ™ ÒÙng D‹÷ng b¢ng c·ch cung c√p cho d‚nb‰n xŸ nhªng «‰m b‰o ph·p lö nh‹ ng‹©i Ch‚u ¬u; ch√p nh∆n chong‹©i ÒÙng D‹÷ng «‹Æc dø thƒm ·n;-Th‡nh l∆p ™ Paris m∂t —y ban NghiÍn cŸu ÒÙng D‹÷ng bao g“mc·c chuyÍn viÍn v‡ kœ thu∆t viÍn ng‹©i Ph·p v‡ ÒÙng D‹÷ng «ãgi‰i quyât nhªng v√t «ä c√p b·ch v‡ thÙng b·o cho chÌnh ph˚ «‹Æcbiât kŒp th©i nhªng nguyån vÜng c˚a d‚n b‰n xŸ.29

Ng‡y 28, NguyÕn An Ninh v‡ Phan Chu Trinh lÍn t‡u tr™ vä S‡i GÚn.Phan VÊn Tr‹©ng «ang ch© hÜ ™ «Û. Thâ l‡ ba Con R“ng trong nhÛm Ng¤Long lÂi c˘ng nhau «Ÿng h‡ng «¿u tr∆n tuyân «”i m•t vßi thøc d‚n ph‰n«∂ng.

Ninh m©i Phan Chu Trinh vä tr˙ tÂi nh‡ anh ™ Mœ HÚa (Qu·n Tre, GiaÒŒnh), ™ «Û nhiäu ng‹©i cÛ c‰m tÏnh tÏm c·ch «ân thÊm Ùng gi‡ chiân sÔ bŒng‹Æc «„i n‡y m•c d¿u bÜn lÌnh kÌn v‡ sÊn «¿m kiãm so·t g°t gao.

Phan VÊn Tr‹©ng l∆p vÊn phÚng lu∆t s‹ tÂi s” 119 ph” Mac-Mahon. Tÿng‡y 17 th·ng 3 nÊm 1925 Ùng kÍu gÜi thanh niÍn S‡i GÚn suy nghÔ väViåc gi·o d¯c hÜc v√n trong d‚n t∂c An Nam30. ‘ng lÍn ·n viåc « s˘ng b·ib¢ng c√p », do châ «∂ gi·o d¯c c˚a thøc d‚n duy trÏ, th˙c gi¯c «“ng b‡o laov‡o hÜc h’i, sao chÈp v‡ dŒch s·ch «ã ph·t triãn, l‡m phong ph˙, l‡m tinhtâ thÍm cho chª qu”c ngª, thŸ ngÙn ngª c˚a «√t n‹ßc «ang kˇ thai nghÈn,sau sÎ tr™ th‡nh thŸ ngÙn ngª «Ûng vai trÚ xŸng «·ng trong mÜi lÔnh vøc,vÊn hÜc, nghå thu∆t v‡ khoa hÜc, t√t c‰ sÎ gÛp ph‚n l‡m n‰y n™ « t‚m h“nd‚n t∂c ».

Ng‡y 17 th·ng 6, PÙl MÙne v‡ An«÷rÍ MalrÙ tung ra t© b·o ÒÙngD‹÷ng (LíIndochine) «ã « b‰o vå d‚n b‰n xŸ ». L˙c «Û cÛ nhªng tin tŸc


vang vÜng tÿ Trung Hoa vä nhªng cu∂c phu phen, thÆ thuyän v‡ th˚y th˚Trung Qu”c «Ïnh cÙng ph‰n «”i nhªng «iäu kiån lao «∂ng g¿n nh‹ nÙ lå ™Th‹Æng H‰i, H‹÷ng C‰ng, Qu‰ng Ch‚u. Tin vä nhªng cu∂c biãu tÏnhch”ng «â qu”c Nh∆t, Ph·p, Anh «„ diÕn ra sau v¯ bÜn Nh∆t t‡n s·t cÙngnh‚n ™ Thanh Ò‰o, sau nhªng loÂt liÍn thanh c˚a bÜn Anh v‡ Ph·p b°n châtm‹©i hai sinh viÍn ™ Th‹Æng H‰i v‡ kho‰ng 50 ng‹©i kh·c ™ Qu‰ng Ch‚u.TrÍn t© ÒÙng D‹÷ng ng‡y 30 th·ng 6, Phan VÊn Tr‹©ng viât:

Ch˙ng ta h„y theo dıi chÊm ch˙ nhªng sø biân ™ Trung Hoa. Nhªngsø kiån n‡y sÎ cÛ ‰nh h‹™ng kh°p thâ gißi. Ch˙ng ta «ÿng bao gi©quÍn r¢ng s” ph∆n c˚a ch˙ng ta cÛ liÍn quan m∆t thiât vßi s” ph∆nc˚a c‰ v˘ng ViÕn ÒÙng.

Nhªng ng‹©i bŒ bÛc l∂t ™ Trung Hoa n∞i d∆y «„ ‰nh h‹™ng «ân anh emc˚a hÜ ™ ÒÙng D‹÷ng ph‰i chÊng? HÜ cÛ h‹™ng Ÿng chÊng, ta chÃ biât r¢ngcu∂c b„i cÙng «„ n∞ ra ™ s™ Ba Son (x‹™ng Th˚y binh) S‡i GÚn ng‡y 4th·ng 8 nÊm 1925 khi m∂t trong ba t‡u chiân, chiâc Giul÷ Fery, c¿n s∫achªa g√p r˙t «ã «iäu «∂ng sang Trung Hoa. M∂t ng‡n ng‹©i g“m thÆ, phuv‡ nh‚n viÍn S™ Ba Son ngÿng l‡m viåc v‡ t∆p hÆp tÂi «Âi l∂ LurÙ dÜc theox‹™ng t‡u binh. Ch‹a bao gi© ng‹©i ta th√y cÛ m∂t cu∂c «Ïnh cÙng qui mÙnh‹ v∆y trong m∂t cÙng s™ nh‡ n‹ßc, n÷i m‡ nhªng ng‹©i lao «∂ng cÛ «‹ÆccÙng viåc t‹÷ng «”i ∞n «Œnh v‡ «“ng l‹÷ng khÙng «ân nái kh”n kh∞ nh‹nhªng n÷i kh·c. NguyÕn An Ninh kÍu gÜi thÆ thuyän v‡ nh‚n viÍn ™ kh°pc·c cÙng x‹™ng kh·c h„y «o‡n kât vßi c·c bÂn «ang «√u tranh. Òân ng‡ythŸ 8, viÍn chÃ huy h‡ng h‰i ph‰i ch√p nh∆n th‹÷ng l‹Æng vßi b”n «Âi biãucÙng nh‚n «Úi tÊng 20% l‹÷ng, «Úi xâp viåc cho nhªng cÙng nh‚n bŒ gi‰mtr‹ßc «Û v‡ «Úi ph‰i dÿng gi© l‡m viåc v‡o h“i 17 gi© chŸ khÙng ph‰i l‡ 17gi© 15 v‡o ng‡y tr‰ l‹÷ng. PhÌa «Ïnh cÙng th°ng cu∂c.

AlecxÊn«÷r÷ Varenn÷, to‡n quyän ÒÙng D‹÷ng

Phong tr‡o thÆ thuyän sÙi n∞i trong c·c c‰ng ™ miän Nam Trung Hoa v‡sø sÙi «∂ng trong d‚n ch˙ng ™ Nam Kˇ «„ «˚ l‡m b∆n t‚m C·nh T‰ n°mquyän ™ Ph·p, hÜ tÏm c·ch l‡m dŒu phong tr‡o c˚a nh‚n d‚n An Namb¢ng c·ch c∫ Varenn÷, «‰ng viÍn Ò‰ng X„ h∂i, m∂t «Âi biãu qu”c h∂i cÛtinh th¿n c‰i c·ch, sang l‡m to‡n quyän ÒÙng D‹÷ng, ng‡y 29 th·ng7 nÊm 1925.

Trong khi t¿ng lßp thøc d‚n coi sø chÃ «Œnh n‡y nh‹ m∂t sø khiÍu khÌchthÏ gißi t‹ b‰n b‰n xŸ xu h‹ßng l∆p hiân lÂi c‰m th√y cÛ hy vÜng. TÂi Paris,

52 Viåt Nam 1920-1945

D‹÷ng VÊn Gi·o, l„nh t¯ l∆p hiân l‡ tuyÍn b”: « ChÌnh ph˚ c˚a nän C∂nghÚa ng‡y nay d‹©ng nh‹ c¤ng «„ «“ng ö soi rÜi «Ùi ch˙t ·nh s·ng v‡o c·i«”ng «∞ n·t do m∂t thŸ ch˚ nghÔa thøc d‚n lái th©i tÌch t¯ tÿ nhiäu nÊm nay™ ÒÙng D‹÷ng. » R“i ™ S‡i GÚn hÜ lo chuƒn bŒ «ã trÏnh cho quan to‡nquyän nhªng «iäu tr¿n v‡ nguyån vÜng c˚a hÜ.

Ng‡y 18 th·ng 11, Varenn÷ b‹ßc ch‚n lÍn c‰ng S‡i GÚn trong b∂ ‚uph¯c th‹©ng chŸ khÙng ph‰i trong b∂ quan ph¯c h‡o nh·ng ch‹ßng m°t.T© b·o ÒÙng D‹÷ng bŒ xiäng (In«ochine enchaÓnÈe), thay thâ cho t© ÒÙngD‹÷ng, «„ «‹Æc «em ph·t khÙng. TrÍn «Û cÛ «Êng m∂t bŸc th‹ ng’ c˚a haing‹©i ph¯ tr·ch t© b·o l‡ MÙne v‡ Mal÷rÙ g∫i cho vŒ to‡n quyän mßi. BŸcth‹ trÏnh b‡y nhªng «iäu kiån b√t hÆp ph·p trong c·c cu∂c tuyãn c∫ ™ NamKˇ d‹ßi ·p løc c˚a chÌnh quyän CÙ-nhac. BŸc th‹ t” c·o nhªng m‹u «“ vät‡i chÌnh, nhªng m‹u mÙ kiäm châ b·o chÌ, viåc CÙ-nhac cÛ dÌnh lÌu t”i v¯bÍ b”i vä ru∂ng «√t ™ C‡ Mau trong «Û 387 nÙng d‚n bŒ t‹ßc «oÂt ru∂ng «°t(t·c gi‰ cÙng b” sÎ g∫i tßi Varenn÷ « h÷n nÊm ch¯c l· «÷n kÍu n‡i hÆp lå,rı r‡ng v‡ v‡ cÛ kö tÍn liÍn quan tßi v¯ bÍ b”i «Û »), cu”i c˘ng l· th‹ t” c·oCÙ-nhac v‡ bÂn bË c˚a Ùng ta m‹u «“ mu”n biân Nam Kˇ th‡nh khu rÿngc√m d‡nh riÍng cho hÜ sÊn thŒt.

S·u ng‡y sau, viÍn h∂i «“ng qu‰n hÂt NguyÕn T√n D‹Æc phÍ ph·nnghiÍm kh°c nhªng «iäu khÙng chÌnh x·c trong S·ch Xanh (Livre Vert),b‰n b·o c·o h‡ng nÊm c˚a th”ng «”c thÙng t‹ H∂i «“ng qu‰n hÂt. L‡m saoCÙ-nhac cÛ thã cho r¢ng tÏnh hÏnh d‚n ch˙ng l‡ ∞n «Œnh v‡ sung s‹ßng khih°n «ä nghŒ m∂t kho‰n tÊng lßn trong ng‚n s·ch, khÙng ph‰i «ã x‚y døngtr‹©ng hÜc v‡ dŒch v¯ y tâ, m‡ l‡ «ã cung c√p s™ M∆t th·m, m∂t c÷ quangi·m s·t chÌnh trŒ chi phÌ t”n kÈm « chuyÍn theo dıi v‡ tÏm b°t nhªng conng‹©i chÃ sai lÂc l‡ ph·t ngÙn nhªng ö t‹™ng cÛ tÌnh ch√t phiân loÂn b√t kãl‡ «˙ng hay sai, v‡ khÙng tuyåt «”i t∆n t‚m vßi c·c nh‡ c¿m quyän «‹÷ngth©i ».

D‹Æc t” c·o t√t c‰ nhªng «iäu tai hÂi «„ gi„i b‡y qua bŸc th‹ ng’, ch£nge ngÂi gÏ CÙ-nhac c˘ng s” «Ùng ch˚ tÃnh ng‹©i An Nam th‹©ng hay nŒnh bÆch˚ Ph·p «ã vinh th‚n phÏ gia. ‘ng nh°c lÂi sø b√t cÙng vä m•t thuâ khÛa,sø kh”n kh∞ c˚a ng‹©i nÙng d‚n chÃ cÛ thã «i vay n•ng l©i, trong khi chÌnhquyän lÂi cho nhªng nh‡ kinh doanh v‡ bÜn ch˚ v‹©n cao su vay nhÀ l©i;Ùng nh°c c·i th©i hÂn qu· lÂm, ng‹©i An Nam x√u s” bŒ b°t «i lÌnh - b”nnÊm -, bŒ b√t kˇ g∫i «i sang t∆n Syri v‡ B°c Phi «ã «‡n ·p nhªng cu∂c n∞id∆y... M∂t s” h∂i «“ng qu‰n hÂt kh·c, nh‹ lu∆t s‹ GalÍ, ng‹©i b‰o våNguyÕn An Ninh tr‹ßc tÚa ·n, nh‹ Tr‹÷ng VÊn Bän c¤ng theo h‹ßng phÍph·n «Û. Tuy v∆y ng‚n s·ch m‡ CÙ-nhac «ä nghŒ c¤ng «‹Æc hai ph¿n ba s”h∂i «“ng b’ phiâu ch√p thu∆n, cÚn Varenn÷ y t’ th·i «∂ nh‹ khÙng biât mÜi


chuyån. C·c b·o chÌ theo chÌnh ph˚ im l•ng khÙng nÍu lÍn ch˙t gÏ «·ng kãtrong bu∞i hÜp «Û, trong b¿u khÙng khÌ giÙng b„o; chÃ cÛ t© ÒÙng D‹÷ngbŒ xiäng s” 7 cÛ t‹©ng thu∆t chÌnh x·c v‡ tÃ mÃ.

Tr‹ßc hÙm lÍn «‹©ng ra Huâ v‡ H‡ N∂i, ng‡y 28 th·ng 11, Varenn÷ lÂicÛ dŒp «ã n°m tin tŸc. Th˚ lÔnh l∆p hiân NguyÕn Phan Long trÏnh lÍn to‡nquyän nhªng «÷n d‚n b‰n xŸ khiâu nÂi v‡ m∂t T∆p «÷n thÃnh nguyån c˚akho‰ng 600 nh‡ t‹ b‰n, «Œa ch˚ v‡ h‹÷ng lö tÿ c·c tÃnh chÂy «ân. Varenn÷hŸa hÀn m÷ h“ sÎ ra lŒnh «iäu tra v‡ tr√n chÃnh nh¤ng h‡ lÂm, nh‹ng tßiviåc xu√t b‰n tø do b·o chÌ b¢ng chª qu”c ngª thÏ Varenn÷ kh‹ßc tÿ :Nhªng ng‹©i l‡m b·o qu”c ngª, vÏ ch‹a chuƒn bŒ «ã h‹™ng d¯ng quyän tødo m∂t c·ch khÙn ngoan, sÎ lÂm d¯ng v‡ tung ra nhªng l©i qu· khÌch trongt‹ t‹™ng c˚a hÜ do «Û gieo r°c sø r”i loÂn trong xŸ, r“i m∂t l‡n sÛng ph‰n«”i sÎ sßm n∞i lÍn.

KhÙng biât cÛ ph‰i do CÙ-nhac v‡ nhªng ng‹©i xung quanh nŒnh hÛtxoa dŒu khÙng, «ã «ân mŸc Varenn÷ th”t ra m∂t c·ch mäm dŒu: ThÙi, ch˙ngta h„y quÍn qu· khŸ ! m∂t th·i «∂ «„ bŒ b·o ÒÙng D‹÷ng bŒ xiäng ch‚mchÜc: « HÙm qua l‡ «‰ng viÍn x„ h∂i, hÙm nay «„ l‡ b‰o th˚ th‹Æng th•ngtrong s” nhªng k» b‰o th˚ danh tiâng, lÂi thÍm m∂t sø «∞i th·i «∂ d‹ßi d√uhiåu c˚a «“ng bÂc ÒÙng D‹÷ng ».

Varenn÷ chÃ giª chŸc to‡n quyän cho tßi th·ng 10 nÊm 1927, b™i lÎc·nh hªu ™ Ph·p c¤ng nh‹ bÜn thøc d‚n ™ ÒÙng D‹÷ng khÛ m‡ ch√p nh∆nviåc Ùng ta ‚n x· Ùng gi‡ phiân loÂn Phan B∂i Ch‚u, c·i xu h‹ßng Ùng tacho phÈp thÍm nhiäu sinh viÍn sang Ph·p hÜc, sø Ùng kh‹ßc tÿ l∆p lÂingÂch tr‹ng thuâ c© bÂc, c˘ng sø Ùng ta quan t‚m «ân c·c Viån D‚n biãu ™Trung Kˇ v‡ B°c kˇ31; hai viån n‡y r“i sÎ «‹Æc c·c viÍn th”ng sŸ c‰i th‡nhnhªng c÷ quan t‹ v√n theo «uÙi, v‡ tÿ «Û nhªng ng‹©i An Nam trung thøcsÎ tÿ ch”i tham gia. Ph·i hªu ™ Ph·p c¤ng khÙng tha thŸ Ùng ta khi «Üc b‡idiÕn vÊn, Varenn÷ chÃ cÛ h÷i h‹ßng c˚a ch˚ nghÔa nh‚n vÊn, ph¿n n‡o cÚnmang ‰o t‹™ng vä m∂t n‹ßc Ph·p thi ‚n b” «Ÿc, m‡ t© b·o Th©i ÒÂi (LeTemps) ng‡y 12 th·ng 3 nÊm 1926 «Êng lÂi c·i «oÂn vÊn «·ng «ã lÍn ·n sau«‚y:

XŸ ÒÙng D‹÷ng «ang tÏm s” ph∆n c˚a mÏnh. Ng‹©i ta cÛ thã nghÔr¢ng n‹ßc Ph·p m∂t khi sŸ mÂng «„ ho‡n th‡nh, sÎ khÙng «Úi h’ivai trÚ n‡o nªa trong cu∂c s”ng ™ b·n «‰o n‡y, ho•c «ã l„nh «Âoho•c t‹ v√n c¤ng khÙng nªa. LiÍn hÆp vßi n‹ßc Ph·p hay t·ch kh’in‹ßc Ph·p, th”ng nh√t hay ph‚n chia, khÙng ai cÛ thã biât «‹Æc tÏnhhÏnh sÎ ra sao trong vÚng m∂t thâ kõ nªa «”i vßi nhÛm d‚n t∂c m‡ch˙ng ta «„ t∆p hÆp lÂi d‹ßi quyän b‰o h∂ c˚a ch˙ng ta.

54 Viåt Nam 1920-1945

R“i t© Th©i ÒÂi kât lu∆n:

ChÌnh ph˚ c˚a Ùng B÷riÊn hiån nay th√y cÛ hai «iäu c¿n thiât l‡ ph‰ic‰nh b·o cho to‡n quyän ÒÙng D‹÷ng vä nhªng l©i c˚a Ùng ta «„ph·t ngÙn r√t hiãm nguy v‡ yÍu c¿u Ùng ta ph‰i minh «Œnh cho rıc·i ch˚ thuyât thøc sø c˚a Ùng ta.

M∂t t∆p «o‡n thøc d‚n «ang bŒ th√t vÜng trong viåc kiâm lÆi lßn trongviåc cho thuÍ c·c sÚng c© bÂc c˘ng m∂t b∂ m·y quan quyän «ang kh·tkhao quyän løc v‡ tiän bÂc, «„ toan r∆p nhau c∞ «∂ng «¿u «∂c oai thâ quanto‡n quyän ÒÙng D‹÷ng, r”t cu∂c chiân dŒch √y «„ th°ng « ng‹©i chÌnhnh‚n qu‚n t∫ » l‡ Ùng AlecxÊn«÷r÷ Varenn÷.

Phan Chu Trinh:ÒÂo «Ÿc v‡ Lu‚n lö ÒÙng T‚y

V‡o hÙm sau ng‡y To‡n quyän xu h‹ßng x„ h∂i ch˚ nghÔa tßi ÒÙng D‹÷ng,C¯ Phan (Phan Chu Trinh) «‹Æc m∂t mß thanh niÍn tri thŸc Viåt Nam m©inÛi chuyån vä ÒÂo «Ÿc v‡ Lu‚n lö ÒÙng T‚y32 trong m∂t qu·n c‡ phÍ c˚ang‹©i Ph·p tÂi gÛc ph” RisÙ v‡ «Âi l∂ Albe ThŸ nh√t, hÙm √y nh¢m ng‡y 19th·ng 11 nÊm 1925. M∂t ng‡n ng‹©i t∆p hÆp tÂi «Û, ph¿n lßn l‡ thanh niÍn,tr‹ßc hât hÜ «ân l‡ «ã t’ lÚng ng‹´ng m∂ «”i vßi ng‹©i chiân sÔ gi‡ tÿ ch”nl‹u «‡y tr™ vä xŸ s™. Ò·m «Ùng tr‡n ra c‰ ngo‡i s‚n. C¯ kh™i nÛi:

Anh em «“ng b‡o th√y tÙi l‡ ng‹©i tu∞i t·c, ™ l‚u nÊm bÍn n‹ßc Ph·pmßi vä, anh em «“ng b‡o cÛ lÚng qu· yÍu, nh‹©ng cho tÙi b‹ßc «¿u lÍndiÕn «‡n «ã t’ ö kiân v‡ hy vÜng c˚a tÙi «”i vßi x„ h∂i Viåt Nam ta tÿ √y«ân gi©, thÏ tÙi l√y l‡m c‰m tÂ vÙ c˘ng.

KhÙng nÛi, t‹™ng anh em «“ng b‡o c¤ng «„ biât, tÙi vÏ quyän lÆic˚a d‚n t∂c Viåt Nam m‡ ph‰i lÊn lÛc «ân m‹©i t·m nÊm nay. Trongkho‰ng 18 nÊm (h÷n 14 nÊm ™ Ph·p) th‹©ng mong m’i «‹Æc g•pm•t anh em «“ng b‡o n÷i c” h‹÷ng, «•ng t’ ch˙t ö kiân vä nhªng sø«„ «‹Æc nghe th√y trong khi trÙi n∞i n÷i «√t kh·ch quÍ ng‹©i.KhÙng ng© gi√c m∂ng «‹Æc th‡nh, tr™ vä n÷i chÙn nhau c°t r”n,gi·p m•t anh em «Ùng «˚ thâ n‡y. TÙi vui mÿng qu·.

Sau «Û c¯ trÏnh b‡y «Âi l‹Æc nh‹ sau: C·i nän «Âo «Ÿc c˚a ch˙ng ta gi”ngnh‹ m∂t tr·i qu‰ khÙ hÈo, ch˙ng ta ph‰i tø tr·ch l√y ch˙ng ta v‡ ph‰i l‡msao l‡m s”ng lÂi c·i «Âo «Ÿc «Û. ÒÂo ÒŸc, chÌnh l‡ c·i l‡m cho nÍn ng‹©i, ™mÜi th©i «Âi, ™ kh°p mÜi n÷i chÌnh «Âo «Ÿc l‡ c·i l‡m cho con ng‹©i xŸng«·ng l‡m con ng‹©i, nghÔa l‡n cÛ lÚng nh‚n, sø cÙng b¢ng, t‹÷ng kÌnh l≈n


nhau, biât lÎ ph‰i, giª l©i hŸa, tham gia sø lao «∂ng c¿n thiât. C·i «Âo «Ÿc √yn¢m trong l©i dÂy c˚a Kh∞ng T∫: « Khi ta l‡m «iäu thiån, Tr©i Ò√t sÎ gi˙pta, khi ta l‡m «iäu ·c, Tr©i Ò√t sÎ diåt ta », hay nh‹ c‚u c˚a MÂnh T∫: « KhimÏnh tø khinh mÏnh thÏ ng‹©i kh·c sÎ khinh minh ».

Ng‹Æc lÂi lu‚n lö l‡ t˘y thu∂c tÿng n÷i ch”n tÿng th©i «Âi, nÛ gi”ngnh‹ y ph¯c, thay «∞i theo quyän løc; c·i châ «∂ qu‚n ch˚ c∞ lá c˚a ch˙ngta kÈo theo nÛ nhªng qui t°c lu‚n lö, khÙng nhªng l‡ c·i lu‚n lö gia «Ïnhm‡ theo th©i gian «„ «i tßi chá «∂c «o·n «·p Ÿng vßi sø chuyÍn châ c˚anän qu‚n ch˚, trong «Û tr» con «„ ph‰i t∆p thÛi quen tu‚n ph¯c v‡ tiâp thutinh th¿n nÙ lå, trong «Û vÆ ph‰i v‚ng l©i ch“ng, «“ng th©i nÛ cÚn kÈotheo c‰ m∂t nän lu‚n lö qu”c gia cÚn tå hÂi g√p «Ùi, b™i lÎ tÿ th©i c∞ x‹a,nÛ chÃ g“m trong hai chª, vua tÙi; ng‹©i d‚n khÙng cÛ quyän can thiåpv‡o cÙng viåc qu”c gia, hÜ khÙng cÛ quyän cÙng d‚n. TÂi Ch‚u ¬u, nänlu‚n lö gia «Ïnh «„ nh‹©ng b‹ßc tr‹ßc nän lu‚n lö qu”c gia, song nhªngqu”c gia Ch‚u ¬u l‡ nhªng qu”c gia hiâu chiân, g‚y nhªng cu∂c chiântranh ch£ng cÛ lÆi cho ai. Nhªng qu”c gia √y v‡ qu”c gia c˚a ta ng‡y nayph‰i c˘ng tiân tßi th©i «Âi x„ h∂i xÛa b’ b√t cÙng v‡ ph‚n chia giai c√p.Th©i «Âi x„ h∂i «„ «‹Æc hÈ m™ b™i nhiäu triât gia lßn, nhªng vÊn sÔ, thi sÔ,™ ph‹÷ng ÒÙng c¤ng nh‹ ph‹÷ng T‚y; «Û sÎ l‡ th©i «Âi c˚a «Âo «Ÿc, c˚a« t‚m «Âo » chŸ khÙng cÚn l‡ th©i «Âi c˚a t‹÷ng quan løc l‹Æng. ü Ch‚u¬u hiån «„ cÛ nhªng t¿ng lßp thanh niÍn x„ h∂i ch˚ nghÔa, nhªng thanhniÍn d‚n ch˚, m‡ t¿m nhÏn c˚a hÜ v‹Æt biÍn gißi qu”c gia. Con «‹©ng sÎcÚn d‡i, b™i lÎ nâu nh‹ xu h‹ßng x„ h∂i ch˚ nghÔa nƒy n™ ™ Ch‚u ¬u, thÏ™ n‹ßc ta v≈n cÛ ph‹÷ng ch‚m s”ng chât m•c bay; ng‹©i ta quÍn nh‚nd‚n; quÍn nái th”ng kh∞ nghËo n‡n c˚a hÜ; ng‹©i ta cÚn lo hÜc vÏ danhlÆi, vÏ «Œa vŒ; d‚n c‡ng nÙ lå, ngÙi vua c‡ng mÂnh v‡ c·c quan c‡ng gi‡u;c·i tinh th¿n √y lan «ân c‰ nhªng th¿y thÙng, th¿y kö, th∆m chÌ «ân c‰c∆u b“i, anh bâp; ai ai c¤ng mong tr™ th‡nh th¿y kö, Ùng ch·nh... «ã lÂi«Ë nÈn ng‹©i kh·c. Nâu ch˙ng ta mu”n r¢ng m∂t ng‡y n‡o «Û n‹ßc nh‡«∂c l∆p thÏ h„y tuyÍn truyän lö t‹™ng x„ h∂i ch˚ nghÔa, tinh th¿n t‹÷ngth‚n t‹÷ng ·i.

Tÿ h÷n s·u m‹÷i nÊm nay, d‹ßi sø b‰o h∂ c˚a m∂t n‹ßc d˘ sao c¤ng r√tvÊn minh, thâ m‡ s™ m∆t th·m Ph·p v≈n cŸ ghi tÍn ch˙ng ta v‡o s∞ «en khich˙ng ta nÛi «ân yÍu n‹ßc, hÜ ghÈp ch˙ng ta v‡o t∂i ‚m m‹u l∆t «∞ chÌnhquyän. Ch˙ng ta «ÿng «ã bŒ tÍ liåt nªa. Nâu nh‹ ng‹©i Ph·p khÙng chophÈp ch˙ng ta yÍu n‹ßc v‡ «ƒy ch˙ng ta v‡o chá tuyåt vÜng, thÏ ta sÎkhÙng m°c t∂i lái gÏ nâu ta t’ ra khÙng trung th‡nh vßi hÜ. TÙi khÙng nÛi«ân chuyån khÌch «∂ng n∞i d∆y hay ph‰i Èp mÏnh nh© v‰ n‹ßc n‡y n‹ßckh·c «ã tÂo nÍn nhªng sø khu√y «∂ng trong n‹ßc, vÏ «iäu «Û sÎ l‡m ch˙ng

56 Viåt Nam 1920-1945


ta lå thu∂c v‡o ng‹©i. Ch˙ng ta ph‰i tr‰i qua m∂t giai «oÂn hai ba ch¯c nÊmtheo m∂t nän lu‚n lö qu”c gia mßi, gi‡nh «‹Æc m∂t tinh th¿n tø do, r“ich˙ng ta mßi tiân tßi m∂t nän lu‚n lö x„ h∂i. « Ng‹©i ta cÛ thã giât chŸkhÙng thã l‡m nh¯c m∂t k» sÔ » (SÔ kh‰ s·t b√t kh‰ nh¯c). Chß «ã gi‡u sangl‡m ta mÍ «°m, chß «ã nghËo n‡n l‡m ta biân «∞i, chß «ã c‹©ng quyän l‡mta c˙i «¿u, «Û mßi l‡ ng‹©i ch‚n chÌnh (Ph˙ q˙i b√t nÊng d‚m, b¿n tiån b√tnÊng di, uy v¤ b√t nÊng khu√t, thŒ chi «Âi tr‹Æng phu). MÂnh T∫ nÛi r¢ngd‚n l‡ q˙i nh√t. D‚n ph‰i l‡m gÏ khi vua l‡ hÙn qu‚n? MÂnh T∫ khÙng tr‰l©i c‚u h’i «Û, nh‹ng lŒch s∫ «„ cÛ c‚u tr‰ l©i: vua ·c thÏ d‚n diåt.

Ch˙ng ta h„y coi chÿng «ÿng gi¯c d‚n n∞i d∆y vßi gi·o m·c, g∆y g∂c;«ÿng ph÷i mÏnh ra «ã chât vÙ Ìch; l‡m nh‹ thâ chÃ tÂo thÍm sø cao ngÂo v‡«Ë nÈn ·p bŸc c˚a nhªng k» xu nŒnh.

Ng‡y 27 th·ng 11, trong m∂t cu∂c nÛi chuyån thŸ hai, Phan Chu Trinhb‡n vä Qu‚n ch˚ v‡ D‚n ch˚.33

V¯ ·n Phan B∂i Ch‚u, th·ng 11 nÊm 1925

Ng‡y 23 th·ng 11, «·m ng‹©i nhiåt tÏnh v‡ sÙi n∞i bao quanh tÚa ·n H‡N∂i, khi m™ phiÍn tÚa x∫ Ùng gi‡ phiân loÂn, Phan S‡o Nam, ng‹©i «„ bŒkât ·n t∫ hÏnh v°ng m•t v‡o nÊm 1913 khi x‰y ra v¯ nÈm bom ™ H‡ N∂i.ÒŸng tr‹ßc c·c quan tÚa, bŒ c·o tuyÍn b”:

Th‡nh thøc m‡ nÛi, tÙi tø nh∆n «„ cÛ ‚m m‹u ch”ng lÂi vua c˚a tÙinh¢m l∆t «∞ châ «∂ qu‚n ch˚, tÂo nÍn m∂t n‹ßc Viåt Nam C∂ng hÚa.TÙi c¤ng tø nh∆n «„ cÛ nhiäu ná løc, b¢ng l©i nÛi v‡ c‚y b˙t, «ã thŸctÃnh «“ng b‡o tÙi m∂t t√m lÚng yÍu n‹ßc m‡ tÿ tr‹ßc ch‹a cÛ, «„phÍ ph·n chÌnh ph˚ b‰o h∂ trong b‹ßc «¿u c˚a giai «oÂn l‹u «‡y v‡tr·ch cŸ hÜ «ã cho n‹ßc Nam ng∆p ng¯a trong vÚng ngu t”i; tÙic¤ng tø nh∆n qu· nghiÍm kh°c «”i vßi quan tr‹©ng v‡ tr·ch cŸ hÜvä nhªng sø nh¤ng lÂm th·i qu·. Nâu nh‹ c·c Ùng th√y r¢ng nhªngh‡nh «∂ng c˚a tÙi xŸng «·ng ph‰i t∂i chât, thÏ h„y l√y «¿u tÙi «i, tÙisÎ s§n lÚng r÷i «¿u cho c·c Ùng b™i «„ tÿ l‚u tÙi «„ tø biân th‚nmÏnh ph¯c v¯ cho lö t‹™ng c˚a mÏnh. TÙi «„ hÊng say tranh «√u vÏhÂnh ph˙c c˚a t∞ qu”c tÙi, c˚a d‚n t∂c tÙi, song ch‹a hä m∂t ph˙tn‡o «i chåch kh’i phƒm ch√t c˚a tÙi.34

Viåc kât ·n t∫ hÏnh Phan B∂i Ch‚u, m•c d˘ «„ gi‰m xu”ng th‡nh ·n kh∞sai chung th‚n, khÌch «∂ng gi·o viÍn v‡ hÜc sinh r¿m r∂ b„i cÙng, biãutÏnh tu¿n h‡nh ™ Trung Kˇ v‡ B°c Kˇ, nh√t l‡ ™ H‡ N∂i, H‰i PhÚng v‡ Huâ.Truyän «÷n, «iån tÌn «Úi tha c¯ Phan tung ra kh°p n÷i. Nhiäu b‡ cao tu∞i

t∆p trung «Ùng nghÀt trÍn con «‹©ng n÷i xe ch™ to‡n quyän «i qua, hÜ q˘ixu”ng, xin ‚n x· c¯ Phan.

TÂi Nam Kˇ, c·i tÍn Phan B∂i Ch‚u ch‹a «‹Æc thanh niÍn biât «ânnhiäu. Cu∂c du h‡nh chßp nho·ng c˚a Phan v‡o nÊm 1904 tßi S‡i GÚn r“itßi L¯c tÃnh, «ân t∆n c˘ng Th√t S÷n g¿n Ch‚u Ò”c, chÃ «ã lÂi «√u vât trongt‚m trÌ c˚a nhªng ng‹©i lßn tu∞i hoÂt «∂ng trong h∂i c˚a C‹©ng Òã. Thânh‹ng, qua b‡i t‹©ng thu∆t tÃ mÃ v‡ nh°c lÂi cu∂c «©i hÊng say hoÂt «∂ngc˚a « C¯ Phan S‡o Nam » (b˙t danh c˚a Phan B∂i Ch‚u), t© ÒÙng Ph·pTh©i b·o «„ l‡m cho c·c t¿ng lßp nh‚n d‚n x˙c «∂ng «•c biåt l‡ «”i vßinhªng thanh niÍn c√p tiân. B·o ChuÙng RË, sau hai m‹÷i th·ng im tiâng,lÂi «‹Æc NguyÕn An Ninh tung ra v‡o ng‡y 25 th·ng 11, ph·t «∂ng chiândŒch b‰o vå Phan B∂i Ch‚u. Khi Varenn÷ «„ th‰ Phan B∂i Ch‚u v‡o ng‡y 24th·ng chÂp 1925, b·o √y kÍu gÜi lÂc quyÍn gi˙p Ùng, mÜi t¿ng lßp nh‚nd‚n kh°p n÷i «äu h‹™ng Ÿng nhiåt liåt.

BŒ qu‰n th˙c ™ Huâ, Phan B∂i Ch‚u s”ng trong c‰nh khÛ khÊn. Vßi s”tiän lÂc quyÍn, Ùng døng m∂t t˙p läu bÍn b© sÙng H‹÷ng. Th©i gian «¿uÙng day chª qu”c ngª v‡ chª nho cho c·c tr» em. Nh‹ng sau «Û c·c ph¯huynh «„ ph‰i ngÊn khÙng cho con «ân hÜc, do sŸc Èp ng¿m c˚a s™ m∆tth·m. Thiâu sø gi˙p «´ c˚a nhªng ng‹©i cÛ c‰m tÏnh, Ùng ph‰i s”ng m∂tc·ch ch∆t v∆t, «Ùi khi nh‡ c∫a tr”ng tr÷n. Trong s” nhªng thanh niÍn g¿ng¤i «ã hÜc t∆p t√m g‹÷ng m∂t th©i «„ quÍn mÏnh vÏ «Âi nghÔa, ta th√y cÛcon rã c˚a Ùng l‡ V‹÷ng ÒŸc C‰nh, ph¯ tr·ch bÌ m∆t «‰ng Thanh NiÍn ™Trung Kˇ; th‹ kö c˚a Ùng l‡ Phan ÒÊng L‹u, (s» bŒ b°n vÏ l‡ c∂ng s‰n v‡onÊm 1940); Phan VÊn H˘m (sÎ bŒ nhªng ng‹©i thu∂c «‰ng c˚a NguyÕn ¡iQu”c ·m s·t nÊm 1945).

Phan B∂i Ch‚u m√t ng‡y 29 th·ng 10 nÊm 1940, «ã lÂi nhiäu b‡i th÷,m∂t cu”n phÍ ph·n «Âo Kh∞ng, Kh∞ng HÜc ÒÊng, v‡ t∆p h“i kö Tø ph·n,viât trong m‹©i lÊm nÊm cu”i «©i.

M˘a Xu‚n S‡i GÚn, th·ng 3-4 nÊm 1926

Ng‡y 30 th·ng 11 nÊm 1925, trÍn t© b·o ChuÙng RË c˚a anh, NguyÕn AnNinh lÍn ·n chÌnh s·ch Ph·p Viåt hÆp t·c c˚a «‰ng l∆p hiân trong b‡i:« Ng‹©i ta chÃ hÆp t·c vßi nhªng ng‹©i bÏnh «£ng ». Ngay tÿ tr‹ßc, ng‡y19 th·ng 5 nÊm 1924, anh «‰ viât « chÃ nÍn trÙng c∆y n÷i mÏnh »:

TÂi Nam Kˇ, ch˙ng ta cÛ m‰nh «√t hÆp ph·p m‡ trong nhªng phÂmvi gißi hÂn c˚a nÛ ch˙ng ta cÛ thã hoÂt «∂ng «‹Æc nhiäu. Ch˙ng tacÛ quyän mÂnh dÂn cÙng b” ™ xŸ n‡y nhªng nguyÍn t°c cÊn b‰n c˚aTuyÍn ngÙn Nh‚n quyän v‡ D‚n quyän, tÿ m¯c «¿u tiÍn nÛi r¢ng

58 Viåt Nam 1920-1945

Ò·m t·ng Phan Ch‚u Trinh, S‡i GÚn 1926: NhÛm Jeune Annam

NgÜn l∫a √p ˚ gißi trÌ thŸc

ng‹©i ta sinh ra ™ «©i «äu cÛ quyän tø do v‡ bÏnh «£ng vä cÙngquyän, cho tßi m¯c cu”i c˘ng, m¯c n‡y cÙng b” b∞n ph∆n ng‹©icÙng d‚n n‡o bŒ ng‹©i x‚m phÂm quyän l‡ ph‰i «Ÿng lÍn c¿m v¤khÌ ch”ng lÂi nhªng k» ·p bŸc vi phÂm quyän c˚a mÏnh. Tø do l‡ph‰i gi‡nh l√y chŸ khÙng ph‰i l‡ do ng‹©i ta th’a thu∆n cho. Mu”ngi‡nh l√y tø do trong tay m∂t c‹©ng løc cÛ t∞ chŸc thÏ ph‰i cÛ m∂tløc l‹Æng «”i l∆p cÛ t∞ chŸc.

Ng‡y 14 v‡ 24 th·ng chÂp, anh x·c «Œnh l∆p tr‹©ng «”i vßi ch˚ nghÔaGÊn«i v‡ ch˚ nghÔa qu”c tâ:

Hiån nay chá n‡o c¤ng th√y ng‹©i An Nam nÛi tßi ch˚ nghÔa GÊn«i.T”t thÙi. Tuy nhiÍn, ta ph‰i cÙng nh∆n r¢ng ch˙ng ta «ang rÂp mÏnhtr‹ßc nhªng k» ·p bŸc, trong khi «Û ch˚ nghÔa GÊn«i khuyÍn ch˙ngta ph‰i ch”ng «”i b¢ng m∂t tinh th¿n kiÍn trÏ th¯ «∂ng nh‹ng tø h‡o,biãu l∂ «‹Æc ö thŸc vä nh‚n phƒm c˚a mÏnh. Qu‰ v∆y, GÊn«i «„tuyÍn b” r¢ng « ü n÷i n‡o ph‰i løa chÜn giªa sø hËn nh·t v‡ bÂo«∂ng, tÙi khuyÍn nÍn bÂo «∂ng. TÙi mong mu”n «‹Æc nhÏn th√ym∂t n‹ßc Én Ò∂ tø do b¢ng bÂo «∂ng m‡ gi‡nh «‹Æc cÚn h÷n l‡chŒu xiäng xÌch nÙ lå d‹ßi bÂo løc c˚a nhªng k» th”ng trŒ.»Thâ gißi «ang tiân vä ch˚ nghÔa qu”c tâ nh‹ m∂t con thuyän trÙi

trÍn mÙt dÚng n‹ßc mÂnh khÙng sao c‹´ng lÂi n∞i. V‡ ch˚ nghÔaqu”c tâ khÙng thã cÛ «‹Æc nâu khÙng cÛ ch˚ nghÔa qu”c gia. Tr‹ßchât c·c ch˚ng t∂c lÂc h∆u ph‰i th‡nh l∆p c·c qu”c gia, c·c d‚n t∂c bŒnÙ lå b™i bÂo løc ph‰i «‹Æc gi‰i phÛng, «ã cho mÜi ng‹©i v‡ máing‹©i cÛ thã «Ûng gÛp ph¿n mÏnh m∂t c·ch tø do tÂo nÍn sø h‡i hÚac˚a ch˚ nghÔa qu”c tâ.

V‡o «¿u nÊm 1926, ngÜn giÛ l‡nh do NguyÕn An Ninh th∞i lÍn bŒ gißithøc d‚n coi nh‹ m∂t tr∆n cu“ng phong. Thanh niÍn S‡i GÚn thŸc tÃnh l‡msai lÂc nhªng dø «o·n c˚a CÙ-nhac: c·i hÂt m‡ y cho r¢ng khÙng thã n‰ym¿m «‹Æc «„ l•ng lÎ lÛ ra kh’i m•t «√t.

NhÛm d‚n nh’ bÈ ™ S‡i GÚn h‹™ng Ÿng m∂t c·ch khÙng e ngÂi l©i kÍugÜi c˚a Ninh, hÜ tham dø cu∂c mÌt ting ph‰n «”i ™ ph” LanxarÙtt÷, hÜ tu¿nh‡nh ra t∆n c‰ng «ã «Ûn tiâp Ùng B˘i Quang ChiÍu « ng‹©i «„ «Úi nhªngc‰i c·ch », v‡ tham gia «·m tang Phan Chu Trinh, con ng‹©i vÏ d‚n vÏn‹ßc. Nh‹ng ch˙ng ta h„y theo dıi sø kiån tÿng b‹ßc.

Ng‡y thŸ b‰y 20 th·ng 3, Phan Chu Trinh «ang h√p h”i, truyän «÷ntung ra giªa ban ng‡y ™ S‡i GÚn, kö tÍn Ò÷giÊn «÷ la Bati v‡ NguyÕn AnNinh. T© truyän «÷n kÍu gÜi m∂t cu∂c t∆p hÆp tÂi V‹©n Xo‡i «ã ph‰n «”i

60

viåc tr¯c xu√t nh‡ b·o Tr‹÷ng Cao Ò∂ng vä Trung Kˇ. Ng‡y hÙm sau, lÌnhm‰ t‡ v‡ m∆t th·m tr‡n ng∆p ph” LÊnxarÙtt÷ tÿ sßm. V‡o l˙c 8 gi©, thÆthuyän, nh‚n viÍn, hÜc sinh, viÍn ch‹c l¤ l‹Æt kÈo «ân, khÙng t’ ra e ngÂich˙t n‡o. B·o ChuÙng RË ng‡y 23 t‹©ng thu∆t lÂi nh‹ sau:

3000 ng‹©i An Nam «„ tßi dø cu∂c mÌt ting. Miâng v‹©n lßn c˚a B‡«”c ph˚ T‡i tr‡n ng∆p ng‹©i. CÛ chá ch∆t nÌch nh‹ nÍm cŸng ng‹©ilÂi vßi nhau. TrÍn khÛm c‚y xo‡i, nhªng tr˘m ng‹©i l‡m trÔu c‰c‡nh. CÛ kho‰ng 600 ng‹©i l‡ hÜc sinh c·c tr‹©ng Sacs÷lu LÙba,tr‹©ng s‹ phÂm, tr‹©ng t‹. ThÆ thuyän c¤ng chiâm m∂t l‹Æng t‹÷ng«‹÷ng. Ch˚ tŒch: Ùng LÍ Quang LiÍm, t¯c gÜi Ùng B‰y, l∆p hiân;c˘ng vßi Ùng Tr‹÷ng VÊn Bän, t‹ v√n H∂i «“ng l∆p hiân thu∂c «Œa,v‡ Ùng Phan VÊn Tr‹©ng, lu∆t s‹, gi·m «”c b·o ChuÙng RË. Vßi t‹c·ch ng‹©i t∞ chŸc chÌnh, Ùng Ò÷giÊn «÷ la Bati ph·t biãu «¿u tiÍn.‘ng NguyÕn An Ninh «Üc b‡i diÕn vÊn cu”i c˘ng. ‘ng Ninh th√pbÈ m‡ b¯c khÙng cao l°m, thâ nÍn nhªng ng‹©i tham dø «ä nghŒÙng «Ÿng lÍn chiâc ghâ døa «ã mÜi ng‹©i th√y m•t.Quyât nghŒ: Ba ng‡n ng‹©i An Nam sau khi «„ nghe Ùng Ò÷giÊn «÷la Bati, NguyÕn Pho, NguyÕn An Ninh, Phan VÊn Lang v· c·c th‹kö c˚a Ò‰ng An Nam Thanh niÍn, nh∆n th√y r¢ng viåc tr¯c xu√tnhªng ng‹©i An Nam g”c ™ B°c Kˇ v‡ Trung Kˇ ra kh’i l„nh th∞Nam Kˇ l‡ m∂t h‡nh «∂ng «∂c «o·n, kŒch liåt ph‰n «”i sø lÂmquyän qu· «·ng «Û, «•c biåt «”i vßi viåc tr¯c xu√t Ùng Tr‹÷ng CaoÒ∂ng, kiÍn quyât «Úi chÌnh ph˚ Ph·p ph‰i tÙn trÜng ™ ÒÙng D‹÷ngnhªng quyän tø nhiÍn b√t kh‰ x‚m phÂm thu∂c nh‚n quyän v‡ d‚nquyän «„ «‹Æc Hiân ph·p n‹ßc C∂ng hÚa Ph·p cÙng nh∆n, nh√t l‡quyän tø do b·o chÌ xu√t b‰n b¢ng chª qu”c ngª, h˚y b’ viåc giamc‚u l‹u vä d‚n sø t” t¯ng v‡ th‹÷ng mÂi, b‰o «‰m quyän tø do gi·od¯c, h∂i hÜp v‡ du h‡nh.V‡o h“i 10 gi© cu∂c mÌt ting gi‰i t·n trong tiâng hÙ vang An NamvÂn tuâ !

Ò÷giÊn «÷ la Bati

Ng‡y 24, Ò÷giÊn , NguyÕn An Ninh bŒ b°t c˘ng L‚m Hiåp Ch‚u, phÛngviÍn t© ÒÙng Ph·p Th©i b·o. Ph‰i chÊng chÌnh quyän thu∂c «Œa mu”n ngÊnch•n quyât liåt mÜi cu∂c ph‰n kh·ng, d˘ l‡ hÆp ph·p? C¤ng ng‡y hÙm «Û,chÌnh quyän thøc d‚n «„ ph‰i h· m“m ngÂc nhiÍn m‡ ngÛ d‚n ch˙ng S‡iGÚn tu¿n h‡nh biãu tÏnh l¿n «¿u tiÍn trÍn «‹©ng ph”.

Do s·ng kiân c˚a ÒÙng Ph·p Th©i b·o v‡ TrŒnh H‹ng Ng≈u (Ò‰ng AnNam Thanh niÍn), nhiäu truyän «÷n tung ra m©i d‚n ch˙ng chuƒn bŒ tiâp


«Ûn B˘i Quang ChiÍu tÿ Ph·p tr™ vä ng‡y 24 th·ng 3. TÂ Thu Th‚u, m∂ttrong nhªng ng‹©i t∞ chŸc Ò‰ng An Nam Thanh niÍn, vä sau viât :

H¿u hât ch˙ng ta «äu khÙng ‹a gÏ th·i «∂ Ùn hÚa c˚a B˘i QuangChiÍu. Song v√n «ä khÙng ph‰i ™ «Û. Nhªng nghŒ løc d“n nÈn c¿nph‰i «‹Æc biãu l∂, v‡ «‚y l‡ m∂t lö do quyât «Œnh khiân ch˙ng ta,nhªng thanh niÍn tr», khÙng c¿n lƒn tr·nh (La VÈritÈ 18- 4 -1930).

Tÿ l˙c 18 gi©, l”i v‡o c‰ng MÍtsagi÷ri Maritim, v‡ c·c ph” d≈n tßi «Û«Ùng nghŒt ng‹©i, v‡ «·m «Ùng ng‡y c‡ng lßn h÷n sau gi© «Ûng c∫a c·ccÙng s™, c∫a h‡ng v‡ x‹™ng thÆ. D‚n ™ c·c tÃnh kÈp vä t∆p trung tÂi mÈsÙng Ke «÷ BelgÌt tÿ C∂t c© Th˚ ngª (M‚t des Signaux) cho tßi C¿u M”ngv‡ trÍn c¿u qu‚y Kh·nh H∂i, «en nghÀt ng‹©i. Tÿng ch˘m ng‹©i b·m v‡od„y r‡o ch°n trÍn c¿u. Nh‹ng con t‡u m„i «ân 21 gi© mßi xu√t hiån. Nhiäuthanh niÍn «eo bÊng v‡ng v‡ kho‰ng 800 d‚n thÆ s™ Th˚y binh Ba Son «ib‰o vå quanh B˘i Quang ChiÍu, «‹Æc «·m «Ùng ch‡o «Ûn m∂t c·ch iml•ng. Trong khi «Û nhªng k» ph· ph·ch biãu tÏnh do Ò÷ la S÷vrÙtier÷, gi·m«”c b·o Trung L∆p (LíImpartial), «iäu «∂ng, hÙ vang lÍn « Giât chât nÛ«i! ». Hai l¿n th¢ng n¿y c” tÏm c·ch «· v‡o ng‹©i « quan lßn » ChiÍu,nh‹ng h°n thÏnh lÏnh bŒ TrŒnh H‹ng Ng≈u «· «Ìt gÂt ra.

Tÿ trong «o‡n ng‹©i «i h∂ t”ng B˘i Quang ChiÍu qua c·c ph” cho tßitr¯ s™ c˚a «‰ng l∆p hiân ™ «‹©ng LagrÊn«ier÷ vang lÍn nhªng l©i hÙ «“ngloÂt: « H„y th‰ NguyÕn An Ninh ! ». Nh‹ng th∆t l‡ «iäu vÙ Ìch khi ng‹©i tahy vÜng B˘i Quang ChiÍu can thiåp «ã NguyÕn An Ninh «‹Æc th‰ ra. Trongm∂t bŸc th‹ B˘i Quang ChiÍu g∫i cho bÂn mÏnh, y t’ ra lo ngÂi khÙng ph‰ivä sø b°t bß Ninh, y lo ngÂi « d‚n An Nam thŸc tÃnh », lßp « thanh niÍn qu·khÌch v‡ kÈm gi·o d¯c » thŸc tÃnh. ‘ng ta dø «Œnh Èp hÜ v‡o « khuÙn kh∞ ™Ên nä nâp ».

C¤ng ng‡y 24 th·ng 3 «Û, Phan Chu Trinh m√t. Tin «Û l‡m tÊng x˙c«∂ng d‚n ch˙ng, hÜ «„ d√y lÍn tÿ v¯ b°t NguyÕn An Ninh. Phan T‚y H“ -ng‹©i S‡i GÚn hay d˘ng tÿ «Û «ã chÃ Phan Chu Trinh - bŒ bånh lao l‡m haomÚn sau m‹©i t·m nÊm t˘ ng¯c v‡ l‹u «‡y, «„ th™ h÷i cu”i c˘ng. MÜing‹©i c‰m th√y sø m√t m·t n‡y nh‹ m∂t «iäu b√t hÂnh. H‹™ng Ÿng l©i kÍugÜi c˚a ÒÙng Ph·p Th©i b·o, h‡ng ng‡n ng‹©i, nam gißi, ph¯ nª, thanhniÍn, thu∂c «˚ mÜi t¿ng lßp cŸ diÕu h‡nh h‡ng tu¿n lÕ tr‹ßc thi h‡i c˚ang‹©i qu· v„ng, tr‹ßc b‡n th© khÛi h‹÷ng nghi ng˙t «•t tÂi 54 ph” Pel÷re.

B°t «¿u tÿ 6 gi© s·ng ng‡y ch˚ nh∆t m“ng 4 th·ng 4, ph” Pel÷re v‡ c·cph” l‚n c∆n tr‡n ng∆p ng‹©i t∆p hÆp. Quanh linh cªu, nhÛm thanh niÍnthu∂c «‰ng An Nam Thanh niÍn «Ío bÊng tr°ng m™ «¿u «o‡n tang lÕ. HÜ

62 Viåt Nam 1920-1945

gi‹÷ng lÍn biãu ngª lßn « C·ch mÂng An Nam muÙn nÊm! ». R“i «ân hÜcsinh c·c tr‹©ng ™ S‡i GÚn v‡ c·c tÃnh, d‚n thÆ v‡ th÷ kö s™ Ba Son, thÆ v‡phu khu‚n v·c c·c nh‡ m·y xay l˙a ChÆ Lßn r©i b’ cÙng viåc, r“i «ânnÙng d‚n B‡ Òiãm, HÛc MÙn nhªng «Œa «iãm n∞i danh vä tinh th¿n ph‰nkh·ng...

Nhªng ng‹©i t∞ chŸc cÛ m•t c‰ ™ «Û v‡ ng‹©i ta th√y dø tang nhiäung‹©i tÿ B°c kˇ, Trung Kˇ v‡o, c·c tÃnh Nam Kˇ «ân, vßi h‡ng trÊm khÊntang tr°ng v‡ nhªng dÚng chª kÌnh viâng Phan T‚y H“. L‡n sÛng ng‹©iyÍn l•ng «∞ v‡o «Âi l∂ NÙrÙ«Ùm, diÕu qua Dinh to‡n quyän, r“i v‹Æt lÍnph” PÙl B÷lÊnsy «ã tiân vä nghÔa trang nhªng ng‹©i quÍ qu·n GÚ CÙng tÂiPh˙ Nhu∆n.

Trong s” th‹ c˘ng tang tr‹ßng g∫i l©i tÿ biåt, cÛ bŸc c˚a NguyÕn AnNinh tÿ trong t˘ g∫i ra, gÆi lÂi cu∂c «√u tranh chung ch”ng b√t cÙng v‡ ·pbŸc; cÛ th‹ c˚a Phan B∂i Ch‚u, tÿ n÷i qu‰n th˙c ™ Huâ g∫i v‡o – khÙngcÚn «”i l∆p quan niåm chinh ph¯c «∂c l∆p b¢ng bÂo løc vßi kâ hoÂch thuh“i xŸ s™ b¢ng c·ch th√m nhu¿n s‚u s°c vä vÊn hÛa v‡ kiÍn trÏ c˚a PhanChu Trinh. ÒÛ l‡ m∂t b‡i ca th°m thiât tÏnh huynh «å «”i vßi tinh th¿n «√utranh bän bÃ c˚a ng‹©i «„ khu√t «ã cŸu gi”ng nÚi ra kh’i c‰nh « b¿n c˘nglÂc h∆u ».

Ba t√c l‹´i n‡o g‹÷m n‡o s˙ng, nh‡ c¿m quyän trÙng gi∂ «„ gai ghÍ,M∂t ngÙi lÚng vÿa tr”ng vÿa chiÍng, c∫a d‚n ch˚, treo «Ën thÍm s·ngchÛi.Tr‹ßc «„ gi’i th©i sau nÍn gi’i nªa, d√u c∂ng hÚa xin r·ng sŸc theo«Úi,Th·c cÚn thiÍng th©i s”ng ph‰i thiÍng h÷n, «∂c l∆p quyât «äu tay xinvÛi!

ÒŸng tr‹ßc m∂ c¯ Phan, B˘i Quang ChiÍu «Üc b‡i «iâu vÊn, chÃ «Œnhm∂t c·ch qu· «·ng Phan Chu Trinh l‡ ng‹©i «ä x‹ßng tinh th¿n Ph·p Viåt«ä huä. Huˇnh Th˙c Kh·ng, bÂn chiân «√u c˚a Phan, c¤ng bŒ b°t v‡ «‡y raCÙn Ò‰o nÊm 1908, nh√n mÂnh tinh th¿n bän bÃ c˚a m∂t con ng‹©i su”tm∂t «©i «√u tranh ch”ng «â qu”c ·p bŸc, triåt hÂ phong kiân, hy sinh vÏnh‚n quyän.

NguyÕn An Ninh bŒ b°t, Phan VÊn Tr‹©ng ph¯ tr·ch t© ChuÙng RË tÿ s”52. ‘ng «‹a v‡o t© b·o m∂t tiÍu «ä b¢ng c‚u nÛi c˚a MÂnh T∫ b¢ng chªH·n v‡ l©i dŒch b¢ng chª Ph·p: D‚n vi quÌ, x„ t°c thŸ chi, qu‚n vi khinh.‘ng tiâp t¯c in trÿng kˇ b‰n TuyÍn ngÙn c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n, c˘ng vßi l©ikÍu gÜi vä triãn vÜng m∂t thâ gißi mßi: « VÙ s‰n to‡n thâ gißi, «o‡n kât


64 Viåt Nam 1920-1945

lÂi! ». V‡o th©i kˇ n‡y, ™ Ph·p, b‰n TuyÍn ngÙn c˚a Kac Mac v‡ àng ghen«‹Æc ph∞ biân r∂ng r„i in ra s·ch nh’ r» tiän. NÛ khÙng chŸa «øng «iäu gÏl‡m cho·ng v·ng «¿u Ûc c˚a t¿ng lßp thanh niÍn trÌ thŸc An Nam. Trong «Ûhai t·c gi‰ b‰n TuyÍn ngÙn dø kiân c·ch mÂng thÆ thuyän trong c·c xŸ kõnghå tiän tiân nh‹ Anh, Ph·p, ÒŸc, l‡ «iäu d‹©ng nh‹ ch‹a thiåp c∆p tßim∂t xŸ An Nam cÚn «ang ™ trong tÏnh trÂng kinh tâ tø nhiÍn tø t˙c, v‡ch‹÷ng trÏnh qu· «∂ s÷ th‰o trong TuyÍn ngÙn cÛ thã l‡m cho nhªng thanhniÍn «¿y cao vÜng ph‰i suy nghÔ.

Trong m∂t xŸ m‡ giai c√p vÙ s‰n vÿa mßi hÏnh th‡nh, nhªng tÿ ngªkhƒu hiåu nh‹: ch¤ nghÔa x„ h∂i, ch˚a nghÔa qu”c tâ vÙ s‰n, «o‡n kât vÙs‰n, «Ùi khi mŒt m© nh‹ «·m m‚y sao lÛng l·nh giªa tr©i «Ím «”i vßing‹©i nghe, nh‹ng c¤ng mang lÂi nhiäu «iäu m÷ m∂ng. Nhªng tÍn tu∞i nh‹Phan B∂i Ch‚u v‡ Phan Chu Trinh luÙn luÙn l‡m x˙c «∂ng trong lÚng,nh‹ng th©i «Âi «„ thay «∞i m‡u s°c. Nâu nh‹ ch˚ nghÔa qu”c gia cÚn «·pŸng «‹Æc vßi th”ng trŒ thøc d‚n, thÏ ng‹©i ta c¤ng «„ th√y le lÛi m∂t «iäu l‡m∂t khi gi‡nh «‹Æc «∂c l∆p, con «‹©ng cÛ thã m™ ra «ã x‚y døng m∂t x„h∂i th‚n ·i trong «Û t¿ng lßp d‚n c‡y nghËo, phu phen cÙng nhøt v‡ thÆthuyän khÙng cÚn ph‰i chŒu th”ng kh∞ vÏ «Ûi nghËo, v‡ thâ l‡ c·i « qu·it‹Æng c˚a ch˚ nghÔa c∂ng s‰n » b°t «¿u ·m ‰nh x„ h∂i thu∂c «Œa.

Phan VÊn Tr‹©ng m™ r∂ng b∂ biÍn t∆p khi t© La Cloche FÍlÈe (ChuÙngRË) «∞i th‡nh t© LíAnnam kã tÿ ng‡y 1 th·ng 5, m©i nhªng c∂ng t·c viÍnkhÙng «“ng xu h‹ßng nh∆p v‡o, trong «Û bÍn cÂnh Ò÷giÊn «÷ la Bati cÛTÂ Thu Th‚u, TrŒnh H‹ng Ng≈u, NguyÕn Kh·nh To‡n, Diåp VÊn Kˇ...

T© b·o t” c·o « c·i trÚ Ph·p Viåt «ä huä »:

KhÙng m∂t l©i hŸa n‡o «‹Æc thøc hiån, khÙng m∂t c‰i c·ch n‡o«‹Æc tiân h‡nh chÃ trÿ nhªng c·i, nâu «‹Æc coi nh‹ xâp v‡o lÜai c‰ic·ch: tÊng s” cÙng chŸc ng“i khÙng «ã l„nh l‹÷ng, cung c√p thÍmnhªng ‹u quyän cÙng ph≈n, tÊng thÍm thuâ m·, tÂo thÍm nhªngkho‰n «Ûng gÛp mßi, nhªng hoang phÌ v‡ nhiäu loÂi t‹ßc «oÂt d‚nb‰n xŸ. Tr‹ßc khi nÛi tßi hÆp t·c «·ng lÎ ph‰i xÈt xem nÛ cÛ thãthøc hiån «‹Æc khÙng. R√t nhiäu ng‹©i An Nam v≈n cÚn chÂy theoc·i bÛng ma hÆp t·c «Û.35

Trong t© LíAnnam ng‡y 16 th·ng 9, TÂ Thu Th‚u lu∆n chiân c˘ng PÙlMÙnÍ vä c˘ng m∂t «ä t‡i n‡y:

Sø hÆp t·c «‹Æc thøc hiån ™ ÒÙng D‹÷ng «Û l‡ sø hÆp t·c giªa v‡ing‡n ng‹©i Ph·p vßi v‡i ng‡n ng‹©i An Nam «¿y tham vÜng v‡ «„

65

m√t phƒm ch√t ng‹©i An Nam. VÏ d‚n t∂c An Nam l‡ m∂t d‚n t∂c nÙlå bŒ khÛa m“m nh‚n c·ch tinh th¿n c˚a hÜ l‡ khÙng t“n tÂi, thâ thÏsø hÆp t·c Ph·p Viåt chÃ l‡ m∂t trÚ hä.

T© LíAnnam xu√t b‰n cho tßi th·ng 2 nÊm 1928, trong th©i gian c·chqu„ng tÿ th·ng 8 «ân th·ng chÂp nÊm 1927. B·o «Ïnh b‰n h£n khi PhanVÊn Tr‹©ng bŒ kât ·n v‡o ng‡y 27 th·ng 3 nÊm 1928 hai nÊm t˘ vÏ «„ « kÍugÜi khÍu khÌch qu‚n lÌnh b√t tu‚n lŒnh nh¢m m¯c «Ìch tuyÍn truyän vÙchÌnh ph˚ ».TÚa Th‹Æng thƒm S‡i GÚn x·c nh∆n b‰n ·n ng‡y 11 th·ng 5.M•c d¿u Tr‹©ng ch”ng ·n ™ tÚa ph· ·n ™ Paris, r“i sang Ph·p v‡o th·ng 6«ã tø b‰o vå, Ùng bŒ c‰nh s·t «ân b°t tÂi nh‡, 11 ph” B÷lenvil÷, Paris 5e, v‡t”ng giam tÂi nh‡ ng¯c C÷lecvÙ. Ch˙ng ta sÎ khÙng nghe th√y nÛi vä Ùngnªa cho tßi khi Ùng m√t ™ H‡ N∂i v‡o th·ng 5 nÊm 1933.

V¯ ·n NguyÕn An Ninh l¿n thŸ nh√t

Ta h„y tr™ lÂi th·ng 4 nÊm 1926. Ng‡y 24 b°t «¿u x∫ v¯ NguyÕn An Ninh.c‰nh s·t v‡ lÌnh l‹u «∂ng kiãm so·t c∞ng TÚa ·n S‡i GÚn; trong h∂i tr‹©ng,nh‚n viÍn s™ m∆t th·m nhiäu h÷n kh·n gi‰ «‹Æc phÈp v‡o. Ninh xu√t hiåntrong b∂ qu¿n ·o b‡ ba «en v‡ tø b‡o ch∫a, anh yÍu c¿u hai lu∆t s‹ c˚a anhl‡ GalÍ v‡ L÷fev÷r÷ khÙng nÍn xin khoan h“ng cho anh. Anh khÙng c¿n«ân sø khoan h“ng m‡ «Úi ph‰i cÛ sø cÙng b¢ng. Anh bŒ kât ·n hai nÊm t˘vÏ « nhªng h‡nh «∂ng phiân loÂn », sau «Û ·n n‡y gi‰m cÚn 18 th·ng.

Kh°p xŸ lÂi x˙c «∂ng lÍn, gißi hÜc sinh lÂi n∞i lÍn b„i khÛa «ã ph‰n «”i.C¤ng nh‹ sau khi NguyÕn An Ninh bŒ b°t lÂi cÛ nhªng cu∂c b„i khÛa ™tr‹©ng nª sinh ·o tÌm S‡i GÚn, ng‡y 28 th·ng 3, ™ tr‹©ng ÒÂo Tabe ng‡y 1th·ng 4, ™ tr‹©ng tiãu hÜc Ph˙ L‚m (ChÆ Lßn) ng‡y 12..., thÏ sau khi NinhbŒ kât ·n, hÜc sinh b’ hÜc h‡ng loÂt tÂi 16 tr‹©ng lßn ™ S‡i GÚn, C¿n Th÷,Bân Tre, Mœ Tho, VÔnh Long... Tÿ th·ng 3 «ân th·ng 5 nÊm 1926 h÷n mÙtng‡n hÜc sinh bŒ «u∞i hÜc.

Sau n‡y, TÂ Thu Th‚u viât trong t© Sø Th∆t (La VÈritÈ) ™ Paris ng‡y 1th·ng 5 nÊm 1930:

Nâu nh‹ ng‹©i ta biât ch˙ng ta «„ biãu d‹÷ng nhªng løc l‹Æng n‡o«ã «Úi th‰ Ninh v‡o th©i kˇ √y! Ch˙ng ta «„ nghÔ «ân nhªng gi‰iph·p c·ch mÂng nh√t. T∞ng b„i cÙng! T∞ng b„i cÙng trong khi løcl‹Æng thÆ thuyän v‡ th÷ kö ch‹a hä «‹Æc t∞ chŸc v‡ trong khi ch˙ngta mßi chÃ liÍn hå «‹Æc vßi m∂t v‡i cÙng nh‚n s™ B‹u «iån, Truyänthanh v‡ X‹™ng th˚y binh Ba Son.

NgÜn l∫a √p ˚ gißi trÌ thŸc

66 Viåt Nam 1920-1945

Ò‹Æc th‰ ra kh’i t˘ cÛ «iäu kiån v‡o th·ng giÍng nÊm 1927, NguyÕn AnNinh xu”ng t‡u sang Ph·p. TÂi Paris, anh g•p lÂi NguyÕn Thâ Truyän, l„nht¯ Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p.

CÚn Ò‰ng An Nam Thanh niÍn cÛ m∂t «©i hoÂt «∂ng ng°n ng˚i. Òiäu låv‡ tuyÍn ngÙn c˚a «‰ng n‡y chÃ «ân 20 th·ng 5 nÊm 1926 mßi «‹Æc «Êngt‰i trÍn t© Tiâng vÜng nh‡ Nam (Lí Echo annamite). Ò‰ng n¿y hÙ h‡o «√utranh «Úi nh‚n quyän v‡ d‚n quyän cho ng‹©i An Nam ™ giai «oÂn «¿u tiÍn.Trong t© Sø Th∆t vÿa kã trÍn, TÂ Thu Th‚u nh°c lÂi viåc th‡nh l∆p v‡ kâtth˙c c˚a nhÛm t∞ chŸc tÌ hon n‡y, coi nh‹ m∂t « sø «iÍn cu“ng th©i niÍnthiâu » :

Trong m√y nÊm cu”i c˘ng c˚a tÙi ™ tr‹©ng trung hÜc (1923-1925),phong tr‡o c·ch mÂng n∞i lÍn r¿m r∂. Ch˙ng tÙi «Üc b·o c√m giªagi© hÜc, t∞ chŸc hÜp kÌn v‡o nhªng bu∞i ra ch÷i. Sau nhªng cu∂ch∂i th‰o b√t t∆n, ch˙ng tÙi «i «ân m∂t kât lu∆n c¯ thã: ph‰i t∆p b°ns˙ng, t√t c‰ ch˙ng tÙi «i theo khuynh h‹ßng kh˚ng b”. Ch˙ng tÙichÃ cÛ hai ö t‹™ng: ·m s·t c· nh‚n v‡ x‚y døng m∂t «∂i qu‚n ™Trung Qu”c «ã ph¯c h“i nän «∂c l∆p. Sau n‡y v¯ ·n Phan B∂i Ch‚u,v¯ Tr‹÷ng Cao Ò∂ng «„ cung c√p cho ch˙ng tÙi nhªng dŒp t”t «ã c∞«∂ng. Løc l‹Æng c˚a ch˙ng tÙi «‹Æc t∆p hÆp, r“i kât tinh th‡ngÒ‰ng An Nam Thanh niÍn v‡o «¿u nÊm 1926. Trong vÚng 3 ng‡ych˙ng tÙi m∂ «‹Æc h÷n m∂t trÊm «‰ng viÍn, khÙng kã h‡ng ng‡nng‹©i c‰m tÏnh.

TrÍn kia ch˙ng ta «„ th√y Ò‰ng An Nam Thanh niÍn hoÂt «∂ng nh‹ thân‡o trong dŒp tiâp «Ûn B˘i Quang ChiÍu v‡ «‹a tang Phan Chu Trinh. Khƒuhiåu t∞ng b„i cÙng v‡o ng‡y 4 th·ng 5 do truyän «÷n tung ra, coi nh‹ tiângh·t t”ng chung c˚a «‰ng.

Nhiäu «“ng chÌ bŒ xÈt nh‡. Nhªng k» do dø r©i ch˙ng tÙi, v‡ ch˙ngtÙi l·nh xa nhªng ng‹©i bÂn nghi ng© ho•c khiÍu khÌch. Trong cu∂chÜp cu”i c˘ng ch˙ng tÙi chÃ cÚn cÛ 6 ng‹©i. NhÛm tø tan r„. M∂t b∂ph∆n lƒn v‡o nhªng nhÛm nghiÍn cŸu, m∂t s” ƒn v‡o «Âo Cao Ò‡i,m∂t thŸ tÙn gi·o m‡ bÜn linh c‰m th¿n bÌ √y hy vÜng tÏm chá n‹÷ngdøa trong cu∂c «√u tranh.

TÂ Thu Th‚u thÍm r¢ng anh kã lÂi viåc «Û chÃ c”t chŸng minh m∂t ch˚nghÔa qu”c gia ch˚ quan v‡ l„ng mÂn sÎ ch£ng «em lÂi hiåu qu‰ gÏ, m‡ c¿nph‰i cÛ m∂t lö t‹™ng c·ch mÂng v‡ m∂t t∞ chŸc c·ch mÂng.

PhÂm H“ng Th·i (1896-1924)

M∂ tÂi Ho‡ng Hoa C‹÷ng, Qu‰ng ÒÙng

Ånh

Alin

e Ko

enig

Cu∂c b¿u c∫ H∂i «“ng qu‰n hÂt th·ng 10 nÊm 1926, «‰ng l∆p hiânth°ng c∫, «Û l‡ m∂t «‰ng «Âi diån cho t¿ng lßp t‹ s‰n «Œa ch˚ An Nam,«Ÿng «¿u l‡ B˘i Quang ChiÍu v‡ NguyÕn Phan Long. TÂ Thu Th‚u v‡NguyÕn Kh·nh To‡n ph‰n Ÿng lÂi b¢ng c·ch tung ra t© b·o Le Nh‡ QuÍ tÿ1 th·ng giÍng nÊm 1927, nh‹ng l∆p tŸc bŒ c√m tr‹ßc khi ph·t h‡nh :

Tr‹ßc nhªng l©i xa hoa c˚a nh‹ng ng‹©i «‡n anh, lßn tu∞inh‹ng khÙng ph‰i lßn vä tinh th¿n ph‹÷ng ph·p, tÿ naych˙ng tÙi «ã ngo‡i tai, v‡ chÌnh l‡ nh© v‹Æt kh’i sø b‰o trÆc˚a hÜ ch˙ng tÙi sÎ thøc hiån «‹Æc nhiåm v¯ c˚a mÏnh.

NhÛm ch˚ ch”t «‰ng An Nam Thanh niÍn khÙng lÏa cu∂c chiân «√u. H‡Huy Gi·p ™ lÂi Nam Kˇ, gia nh∆p bÌ m∆t Thanh niÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌH∂i r“i v‡o Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng nÊm 1930; B˘i CÙng Trÿng v‡NguyÕn Kh·nh To‡n sÎ sang hÜc tÂi tr‹©ng Stalin ™ MÙsk÷va; cÚn TrŒnhH‹ng Ng≈u c˘ng TÂ Thu Th‚u sÎ theo ch‚n NguyÕn An Ninh v‡ NguyÕnThâ Truyän ™ Ph·p.

68 Viåt Nam 1920-1945

IIIÒÆt sinh viÍn du hÜc mßi

«ang tÏm «‹©ng l”i c·ch mÂng1925-1929

ÒÆt du hÜc «¿u tiÍn (bÌ m∆t) do Phan B∂i Ch‚u kh™i x‹ßng v‡o nÊm 1906«„ «‹a sang Nh∆t «‹Æc kho‰ng 200 sinh viÍn, sau «Û hÜ bŒ tr¯c xu√t v‡onÊm 1909 d‹ßi sŸc Èp c˚a ngoÂi giao Ph·p.

Phong tr‡o qu”c gia b“ng b∂t nhªng nÊm 1925 «„ «ä kh™i m∂t «Æt duhÜc l¿n thŸ hai, l¿n n‡y ch˚ yâu l‡ sang Ph·p theo «‹©ng hÆp ph·p, v‡ bÌm∆t sang Trung Hoa sang Nga. T¿ng lßp thanh niÍn du hÜc sang Ph·p m∂tm•t h‹™ng Ÿng l©i kÍu gÜi xu√t ngoÂi c˚a NguyÕn An Ninh, m∂t m•t dotham vÜng c˚a t¿ng lßp t‹ b‰n b‰n xŸ v‡ «Œa ch˚ An Nam gi‡u cÛ m÷ m∂ngb¢ng c√p cho con em. Nhªng hÜc sinh v‡ sinh viÍn du hÜc sang Ph·p tÊngtÿ 177 v‡o th·ng 5 nÊm 1924 lÍn tßi 1700 v‡o th·ng giÍng nÊm 1929.Trong s” «Û Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p chÜn kho‰ng ba ch¯c sinh viÍn «‹a sanghÜc tÂi ÒÂi hÜc Lao «∂ng ÒÙng ph‹÷ng ™ MÙsk÷va.

T¿ng lßp trÌ thŸc tr» An Nam nhanh chÛng t∆p hÆp d‹ßi lö t‹™ng l‡mc·ch mÂng «ã gi‡nh lÂi nän «∂c l∆p. TÂi Paris c¤ng nh‹ tÂi c·c tÃnh ™ n‹ßcPh·p, hÜ t∆p hÆp th‡nh nhiäu nhÛm nh’ «ã th‰o lu∆n, tung ra nhªng t© b·onh’, ná løc tÏm con «‹©ng chÌnh trŒ c˚a mÏnh. Trong c·c nhÛm «Û khÙngcÛ ng‹©i trÌ Ûc s·ng t‚n, cÛ nÊng løc l‡m «‰o l∂n t‹ t‹™ng c˚a th©i «Âi,nh‹ng hÜ «äu l‡ nhªng con ng‹©i «¿y thiån chÌ v‡ s§n s‡ng d√n th‚n. V‡onÊm 1927 hÜ s√p th‡nh l∆p Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p ch”ng lÂi ch˚ nghÔa c‰ic·ch ‰o t‹™ng c˚a nhªng ng‹©i theo ch˚ nghÔa l∆p hiân, nh‹ng c¤ng khÙngvÏ thâ m‡ hÜ bŒ thu h˙t v‡o Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p.

M•t kh·c, nhªng thanh niÍn l‹u tr˙ ™ Trung Hoa «„ h‹™ng Ÿng l©i kÍugÜi c˚a NguyÕn ¡i Qu”c, Ùng n‡y sau khi «‹Æc hu√n luyån xong ™MÙsk÷va, «Ÿng ra th‡nh l∆p Thanh niÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂i ™ Qu‰ng

Ch‚u -«√y l‡ nÚng c”t c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng t‹÷ng lai- v‡ m™m∂t tr‹©ng «‡o tÂo c·n b∂ c·ch mÂng chuyÍn nghiåp, rËn luyån tr‹ßc saut√t c‰ kho‰ng 200 ng‹©i.

NguyÕn Thâ Truyänv‡ Ò‰ng An Nam Ò∂c l∆p

T© b·o Viåt Nam H“n (Lí¬me annamite) do NguyÕn Thâ Truyän tung ra™ Paris v‡o th·ng giÍng nÊm 1926, √n b‰n 2000 t©. C˘ng hai em v‡ mÙtng‹©i ch˙ c˚a Truyän, chung nhau kiÍn «Œnh l‡m viåc, «Êng b·o liÍn tiâptÿ th·ng n‡y sang th·ng kh·c nhªng tin tŸc vä sø biân mßi nh√t x‰y ra ™«√t n‹ßc nh‡, nh√t l‡ ™ Nam Kˇ, «•c biåt l‡ tin vä hoÂt «∂ng c˚a to‡nquyän Varenn÷, v¯ ·n Phan B∂i Ch‚u nÊm 1925, cu∂c mÌt ting ™ V‹©nXo‡i v‡ v¯ b°t NguyÕn An Ninh. (TrÍn t© Viåt Nam H“n, b” c˚a NguyÕnAn Ninh cÛ viât: « Ta h„y l‹u ö ch∞ th©i v∆n, ng‡y con trai tÙi bŒ b°t l‡ng‡y bÂn tÙi Phan Chu Trinh m√t »). NguyÕn Thâ Truyän ph·t «∂ng chiândŒch «Úi th‰ NguyÕn An Ninh, t‹©ng thu∆t nhªng cu∂c «Ïnh cÙng vÿab˘ng n∞ nÊm 1925: 1000 cÙng nh‚n nh‡ m·y sÆi Nam ÒŒnh, cÙng nh‚nh„ng buÙn Magase Satne v‡ s™ th˚y binh Ba Son S‡i GÚn; nhªng cu∂c«Ïnh cÙng nÊm 1926 tiâp theo c˚a cÙng nh‚n nh‡ b‹u «iån trung ‹÷ng S‡iGÚn v‡ nh‡ m·y r‹Æu H‰i D‹÷ng «ã ph‰n «”i viåc «·nh «∆p. Tiän «•tmua b·o h‡ng nÊm l‡ 6 f÷rÊn, nh‹ng thøc ra thÏ t© b·o s”ng «‹Æc l‡ nh©nhªng mÛn tiän ˚ng h∂. T© b·o th‹©ng «‹Æc ph·t khÙng cho sinh viÍn,thÆ thuyän binh lÌnh An Nam. Nh‡ chŸc nghiåp «o‡n Lao «∂ng (Boursedu Travail) Paris gi˙p cho t© b·o ph·t h‡nh r∂ng r„i.

Ch‹÷ng trÏnh c˚a nhÛm Viåt Nam H“n, «Êng trong s” 1, tÛm th‡nh b”n«iãm sau: – b‰o vå ng‹©i An Nam ch”ng lÂi sø lÂm quyän – «√u tranh «Úinhªng quyän tø do chÌnh trŒ v‡ th‡nh l∆p nghiåp «o‡n – hÜc h’i l≈n nhaub¢ng c·ch trao «∞i nhªng ö t‹™ng, nhªng niäm hy vÜng v‡ nhªng kinhnghiåm – «o‡n kât giªa trÌ thŸc v‡ lao «∂ng ch‚n tay.

V‡o giªa m˘a hË nÊm 1926, nhÛm Viåt Nam H“n «‹a ra L©i kÍu gÜi g∫iH∂i Qu”c LiÍn «Úi quyän d‚n t∂c tø quyât c˚a nh‚n d‚n An Nam. Trong «ÛcÛ c‚u mÙ t‰ tÏnh trÂng « ·p bŸc d‚n t∂c v‡ bÛc l∂t x„ h∂i g‚y «au kh∞ chom∂t d‚n t∂c 20 triåu ng‹©i bŒ phÛ m•c cho thøc d‚n v‡ chÌnh quyänthu∂c «Œa », nÍu lÍn r¢ng nâu H∂i Qu”c LiÍn khÙng can thiåp thÏ nh√t «Œnhto‡n d‚n b‰n xŸ sÎ n∞i d∆y.

Ò‰ng l∆p hiân v∆n «∂ng th‡nh l∆p mÙt xŸ tø trŒ (dominion). L©i kÍu gÜiv‹Æt kh’i triãn vÜng √y, dø kiân th‡nh l∆p m∂t c∂ng hÚa liÍn bang ÒÙngD‹÷ng.

70 Viåt Nam 1920-1945

TÂi Macx‚yd÷, m∂t sinh viÍn v‡ hai th˚y th˚ An Nam bŒ b°t v‡o th·ng10 vÏ «„ ph‚n ph·t L©i kÍu gÜi «Û, v‡ tßi th·ng 2 nÊm 1927 bŒ kât ·n 5th·ng t˘ vÏ «„ « tuyÍn truyän ph‰n «”i qu‚n dŒch v‡ manh «∂ng vÙ chÌnhph˚ »!

BŒ «Ïnh b‰n ng‡y 23 th·ng 8 nÊm 1926, t© b·o h‡ng th·ng lÂi xu√t hiånv‡o th·ng sau b¢ng chª qu”c ngª, tÍn b·o Ph¯c Qu”c, √n b‰n : 5000 t©.B·o n‡y lÂi bŒ c√m ng‡y 11 th·ng 10 nÊm «Û, sau khi «‰ng l∆p hiân th°ngc∫ trong cu∂c b¿u c∫ H∂i «“ng qu‰n hÂt ™ Nam Kˇ r“i «‹Æc cÙng nh∆n l‡m∂t «‰ng chÌnh trŒ. T© Ph¯c Qu”c «‹Æc t© Lí¬me annamite thay thâ v‡oth·ng giÍng nÊm 1927, « c÷ quan c˚a Ph¯c Viåt, Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p »(Parti Annamite de líIndÈpendance, PAI). Nh‹ v∆y vßi t‹ c·ch l‡ m∂t «‰ng,nghÔa l‡ bÏnh «£ng, nhÛm NguyÕn Thâ Truyän tÿ nay «”i l∆p vßi Ò‰ng l∆phiân. T© b·o to‡n chª Ph·p, «“ng th©i cÛ t© H“n Nam Viåt viât b¢ng chªqu”c ngª, bÌ m∆t xu√t b‰n, khÙng cÛ tÍn ch˚ nhiåm v‡ tÍn nh‡ in.

Nhªng v¯ bÍ b”i ™ ÒÙng D‹÷ng, nh√t l‡ viåc t‹ßc «oÂt «√t «ai c˚a d‚nb‰n xŸ khai ph· ™ Ò°c L°c (Trung Kˇ)36 g‚y nÍn tÏnh hÏnh b”i r”i v‡ x·o«∂ng trong Qu”c h∂i Ph·p. LÆi d¯ng c÷ h∂i «Û, ng‡y 26 th·ng 3 nÊm 1927,Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p th‰o mÙt ThÙng «iåp (MÈmorandum) g∫i cho B∂Thu∂c «Œa yÍu c¿u ph‰i l∆p m∂t ˚y ban, khÙng ph‰i «ã «iäu tra nh‹ chÌnhph˚ Ph·p dø kiân, m‡ «ã tiân h‡nh to‡n diån Ph·p tø r˙t ra kh’i ÒÙngD‹÷ng, kã c‰ vä qu‚n sø, h‡nh chÌnh v‡ kinh tâ.

Òã tuyÍn truyän ph∞ biân b‰n ThÙng «iåp, NguyÕn Thâ Truyän c˘ngHo‡ng Quang Gi¯ t∞ chŸc, tÿ th·ng 4 tßi th·ng 5, m∂t lÜat h∂i nghŒ tÂi Nh‡chŸc nghiåp «o‡n Lao «∂ng ™ Paris, c¤ng nh‹ ™ Hav÷r÷, Macx‚yd÷,MonpeliÍ, Boc«Ù, v‡ Lil÷. ü Lil÷ cu∂c h∂i hÜp bŒ c√m.

—y ban m‡ Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p «ä nghŒ sÎ bao g“m s” ng‹©i AnNam v‡ Ph·p b¢ng nhau. Trong «Û cÛ thã cÛ nhªng ng‹©i «„ bŒ b°t giª hayl‹u «‡y nh‹ Phan B∂i Ch‚u, Huˇnh Th˙c Kh·ng, LÍ Hu‚n... v‡ «Âi biãu l∆phiân B˘i Quang ChiÍu, ng‹©i «ä kh™i hÆp t·c Ph·p-Viåt v‡ ch°c ch°n l‡ch”ng ö t‹™ng Ph·p ph‰i r©i kh’i ÒÙng D‹÷ng... —y ban n‡y sÎ ch˚ tr‹÷ng«‹a qu‚n «∂i Ph·p vä n‹ßc v‡ triåu t∆p vä n‹ßc c·c binh lÌnh An Nam ™Ph·p, ™ Maroc, Syri, Trung Hoa. —y ban n‡y sÎ xÛa b’ nhªng chŸc v¯ nh‹th”ng «”c, cÙng sŸ, ch‹™ng lö... v‡ c‰ triäu «Ïnh Huâ c˘ng b∂ m·y quan lÂi.—y ban sÎ thiât l∆p châ «∂ ph∞ thÙng «¿u phiâu ™ mÜi c√p; qu”c h∂i «‹Æcb¿u ra sÎ x‚y døng m∂t b‰n hiân ph·p v‡ m∂t b∂ lu∆t; «“ng th©i x‚y døngm∂t chÌnh ph˚ l‚m th©i. —y ban sÎ xÛa b’ nhªng «∂c quyän vä mu”i, r‹Æuv‡ thu”c phiån (v‡ sÎ c√m). —y ban sÎ chuyãn giao cho Ng‚n h‡ng Nh‡n‹ßc nhiåm v¯ ph·t h‡nh tiän tå, qu”c hªu hÛa «‹©ng xe l∫a v‡ h¿m m’,l√y lÂi nhªng ph¿n «√t nh‹Æng cho H∂i truyän gi·o n‹ßc ngo‡i v‡ nhªng lÙ


«√t nh‹Æng lßn «ã tr‰ lÂi cho nÙng d‚n. —y ban sÎ niÍm phong nhªng h„nglßn c·c n‹ßc ngo‡i «ã sau «Û sÎ giao viåc qu‰n lö cho Nh‡ n‹ßc An Nam,ho•c giao cho c·c t‹ nh‚n hay c·c nhÛm ch˚ th¿u, cÙng nh‚n, nh‚n viÍn,tÙn trÜng lu∆t lao «∂ng, do Nh‡ n‹ßc kiãm so·t. Nh‚n d‚n Ph·p sÎ «‹Æc «”ix∫ bÏnh «£ng nh‹ ng‹©i An Nam. Nhªng nh‚n viÍn kœ thu∆t, nh‚n viÍn c·cloÂi v‡ thÆ thuyän ng‹©i Ph·p «„ tham gia tÿ tr‹ßc cÛ thã ™ lÂi ph¯c v¯ chochÌnh ph˚ An Nam. TÛm lÂi l‡ c‰ m∂t « ch‹÷ng trÏnh qu· «∂ » tßi mÙt x„h∂i «Âo «Ÿc v‡ t‹÷ng th‚n t‹÷ng ·i. Trong khi ch© «Æi, b‰n ThÙng «iåpc¤ng yÍu c¿u chÌnh ph˚ Ph·p thøc hiån « 8 «iäu khƒn c√p », trong «Û cÛviåc ‚n x· t˘ chÌnh trŒ v‡ ban h‡nh ngay nhªng quyän tø do c÷ b‰n.

V‡o th·ng 6, Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p «ân «Êng kö tÂi s™ c‰nh s·t «ãhoÂt «∂ng, nh‹ng bŒ tÿ ch”i, khÙng «‹Æc ghi nh∆n.

NguyÕn Thâ Truyän, vßi t‹ c·ch m∂t ng‹©i s·ng l∆p Ò‰ng Viåt NamÒ∂c l∆p, khÙng thã thu∂c v‡o m∂t «‰ng ph·i kh·c. VÏ v∆y tr‹ßc «Û Truyänra kh’i ph‚n b∂ thu∂c «Œa c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p, «“ng th©i ph·t h‡nh t©b·o h‡ng th·ng D‚n T∂c An Nam, (La Nation annamite, l√y lÂi giÜng «iåuc˚a t© ChuÙng RË) ho‡n to‡n tiâng Ph·p, «•t tr¯ s™ tÂi nh‡ riÍng, s” 6 ph”Senlu-i- Ênlil÷. Truyän x·c «Œnh rı m¯c «Ìch c˚a Ò‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆ptrong giai «oÂn lŒch s∫ hiån th©i c˚a Viåt Nam l‡ nh¢m gi‰i phÛng d‚n t∂c,chŸ khÙng ph‰i l‡ h‹ßng tßi ch˚ nghÔa c∂ng s‰n « khÙng thã «Ât «‹Æc trongtÏnh thâ hiån nay ». Trong s” 2 v‡ c¤ng l‡ s” cu”i c˘ng, v‡o th·ng 8, nÍu rıth·i «∂ √y:

M∂t «‰ng c˚a ng‹©i An Nam ™ c‰ ba kˇ, B°c Kˇ, Trung Kˇ v‡ NamKˇ «„ th‡nh l∆p, l√y tÍn l‡ Ò‰ng An Nam Ò∂c l∆p. Tr¯ s™: s” 4 ph”VÙgiraa, Paris 6e. M¯c «Ìch v‡ ph‹÷ng ph·p: Døa theo nhªngnguyÍn t°c m‡ thâ gißi vÊn minh v‡ n‹ßc Ph·p «ä cao, vä quyänph‰n kh·ng ch”ng lÂi ·p bŸc v‡ vä quyän d‚n t∂c tø quyât, «“ngth©i hÆp t·c thøc sø giªa c·c d‚n t∂c v‡ ch˚ng t∂c, Ò‰ng An NamÒ∂c l∆p «ä ra m¯c «Ìch gi‡nh lÂi nän «∂c l∆p cho An Nam, hÆp t·cvßi n‹ßc Ph·p v‡ tham gia H∂i Qu”c LiÍn; vä ph‹÷ng ph·p: t∆phÆp m∂t t¿ng lßp ng‹©i xu√t s°c vä t∞ chŸc, t∞ chŸc qu¿n ch˙ng,kÍu gÜi mÜi ng‹©i Ph·p tham gia, c˘ng b√t kã ng‹©i n‡o cÛ t‚mh“n cao c‰, khÙng ph‚n biåt quan «iãm chÌnh trŒ, tÌnh ng‹™ng tÙngi·o v‡ «Œa vŒ x„ h∂i c˚a hÜ, nâu hÜ cÙng nh∆n sø nghiåp ch˙ng tÙil‡ chÌnh «·ng.

Ba b‡i kh·c trong s” 2 «Û x·c «Œnh rı xu h‹ßng NguyÕn Thâ Truyän.B‡i b·o nhiåt tÏnh nh√t l‡ b‡i « Ch˙ng tÙi khÙng ph‰i l‡ nhªng ng‹©i qu”c

72 Viåt Nam 1920-1945


gia ch˚ nghÔa theo c·i nghÔa Ph‹÷ng T‚y c˚a danh tÿ n‡y » «„ soi s·ng søh∂i t¯ s‚u s°c giªa Truyän v‡ Phan Chu Trinh. Trong b‡i b·o, Truyän cÛnh°c lÂi cu∂c nÛi chuyån c˚a Phan Chu Trinh vä ÒÂo «Ÿc v‡ Lu‚n lö ÒÙngT‚y, nh‹ng giÜng vÊn cay «°ng, t·c gi‰ «„ qu· «‡: chá m‡ Phan Chu TrinhnÛi vä « c·c d‚n t∂c hiâu chiân », Truyän «‚m ra thÛa mÂ qu”c gia ch˚nghÔa ph‹÷ng T‚y.

Ch˙ng tÙi e ngÂi «¯ng chÂm tßi lÚng kiÍu h„nh [c˚a ng‹©i Ph‹÷ngT‚y] v≈n ph‰i nÛi tßi c·i sø th∆t ch”i tai nh√t «”i vßi hÜ, c·i sø th∆tm‡ ch˙ng tÙi «„ «Üc qua c·c biÍn niÍn s∫ c˚a «√t n‹ßc hÜ. ÒÛ l‡ c·itÏnh trÂng m‡ t∞ tiÍn hÜ «„ s”ng v‡ ng‡y nay chÌnh hÜ c¤ng «angs”ng d‹ßi ·p løc c˚a m∂t di cÊn! Di cÊn gÏ v∆y? ChÌnh l‡ c·i di cÊnvä sø t‡n s·t, sø c‹ßp bÛc v‡ hiâp d‚m.H„y th∫ nhÏn xÈo m∂t c·i vä phÌa ng‹©i RÙma, hÜ l‡ nhªng k» c‹ßpn∞i tiâng. CÚn ng‹©i Giec-men thÏ sao? HÜ cÛ gi· trŒ gÏ «”i vßithu¿n phong mœ t¯c, nâu nh‹ ta tin t‹™ng nh‡ s∫ hÜc Taxit÷?ÒÂo ThiÍn Ch˙a, «„ lÊn l‹ng v‡o nhªng cu∂c Th∆p tø chinh chiân(croisades), m∂t cuÙc c‹ßp bÛc t∆p thã kh˚ng khiâp. R“i «ân th©igÜi Ph¯c h‹ng (Renaissance) l‡ thâ n‡o? Sao khÙng ph‰i l‡ th©i kˇm‡ nhªng sø thËm kh·t c∞ x‹a vä c‹ßp bÛc v‡ t‡n s·t, vÿa mßi «‹Æcth’a m„n trong c·c cu∂c Th∆p tø chinh chiân, lÂi «‹Æc ph¯c h“i r“inh© chiâc «Œa b‡n h‹ßng d≈n, «„ phi nhanh «i kh°p thâ gißi.Thâ r“i, c˘ng vßi c·i di s‰n kh˚ng khiâp c˚a qu· khŸ v‡ c˚a ch˚ngt∂c «Ë n•ng lÍn c·c d‚n t∂c ph‹÷ng T‚y, lÂi cÛ thÍm c‰ m·y mÛc.Tø th‚n nÛ m·y mÛc khÙng t”t khÙng x√u, nh‹ng nÛ «„ nhanhchÛng tr™ th‡nh cÙng c¯ ho‡n h‰o trong c·c cu∂c h‡nh «∂ng bÂot‡n. Ò‚y chÌnh l‡ kõ nguyÍn xu√t s°c c˚a nhªng cu∂c t‡n s·t qu”ctâ, nhªng cu∂c c‹ßp bÛc thu∂c «Œa t‡n ph· «√t «ai trÍn to‡n thâ gißi.LŒch s∫ c·c d‚n t∂c ph‹÷ng T‚y cÛ thã tÛm lÂi th‡nh v‡i chª: tÌnht‡n ·c di truyän «‹Æc kÌch thÌch qua nhiäu thâ kõ, ng‡y nay lÂi «‹ÆctÊng c‹©ng thÙng qua viåc s∫ d¯ng m·y mÛc. Ng‹©i ta cÛ quyän gÏ m‡ «em «·nh «“ng ch˙ng ta vßi ch˚ nghÔaqu”c gia ph‹÷ng T‚y? v‡ tÂi sao lÂi ghÈp t∂i ch˙ng ta l‡ nhªng k»phong kiân, bÜn b‡i ngoÂi?

Sø suy nghÔ c˚a NguyÕn Thâ Truyän vä m·y mÛc « tø th‚n nÛ khÙng t”tkhÙng x√u, nhanh chÛng tr™ th‡nh cÙng c¯ ho‡n h‰o trong c·c cu∂c h‡nh«∂ng bÂo t‡n », v‡ nh√t l‡ sø bao t‡n c˚a thøc d‚n, gÆi lÂi sø nguy hiãm c˚am∞i« tiân b∂ » (progrËs) m‡ Kac Mac «„ nÍu ra 71 nÊm vä tr‹ßc:

Ng‡y nay, mÜi v∆t «äu hiån ra c·i m•t tr·i x√u xa c˚a nÛ. M·y mÛccÛ sŸc mÂnh kˇ diåu l‡ r˙t ng°n th©i gian lao «∂ng c˚a con ng‹©i v‡l‡m cho s‰n xu√t hªu hiåu h÷n nh‹ng lÂi cÛ kât qu‰ l‡ con ng‹©i «ÛikhÛ v‡ kiåt løc. Do m∂t sø thay «∞i b√t chÆt kˇ lÂ c˚a s” ph∆n,nhªng ngu“n t‡i ph˙ mßi lÂi tr™ th‡nh nhªng ngu“n tÂo nÍn sø kh”nc˘ng. D‹©ng nh‹ mái th°ng lÆi kœ thu∆t «äu ph‰i tr‰ gi· b¢ng m∂tsø suy tho·i c˚a con ng‹©i. Nh‚n loÂi c‡ng l‡m ch˚ thiÍn nhiÍn thÏc· nh‚n con ng‹©i c‡ng «ã cho «“ng loÂi th”ng trŒ mÏnh ho•c tømÏnh v√n th‚n v‡o c‰nh suy t‡n bÔ ∞i. Ngay «ân c·i ·nh s·ng thanhcao c˚a khoa hÜc mu”n cho røc r´ lÍn d‹©ng nh‹ c¤ng c¿n ph‰i cÛnhªng lßp ng‹©i ngu d”t t”i t‚m. T√t c‰ mÜi ph·t minh c˚a ch˙ngta, t√t c‰ mÜi tiân b∂ c˚a ch˙ng ta d‹©ng nh‹ chÃ «em lÂi m∂t kâtqu‰ l‡ cung c√p sø s”ng v‡ trÌ tuå cho nhªng sŸc mÂnh v∆t ch√t v‡hÂ th√p «©i s”ng con ng‹©i xu”ng ngang h‡ng vßi m∂t sŸc mÂnh v∆tch√t.37

Trong b‡i L©i kÍu gÜi nhªng ng‹©i An Nam t·n «“ng ch˚ nghÔa t‹ b‰n,ng‹©i em c˚a NgyuÕn Thâ Truyän l‡ Song khÙng b‡n lu∆n trÍn lÔnh vøct‚m lö-triât hÜc m‡ b‡n lu∆n trÍn lÔnh vøc kinh tâ:

T” c·o nhªng v¯ tham nh¤ng v‡ t∂i ·c c˚a c÷ quan cai trŒ, l‡m m√tm•t chÌnh ph˚ v‡ bÜn quan lÂi cai trŒ, kÍu gÜi «“ng b‡o «Ÿng lÍn tøb‰o vå, c¤ng t”t thÙi nh‹ng quÍn m√t c·i nguyÍn nh‚n «¿u tiÍn l‡mcho d‚n t∂c ta kh”n kh∞, l‡ do ch˚ nghÔa «â qu”c t‡i chÌnh, thÏ chÃl‡m lÆi cho bÜn lö t‡i FontÍn, Homberg v‡ c·c t∆p «o‡n c˚a ch˙ng!Nâu nh‹ «˙ng l‡ « sø hÆp t·c » vßi chÌnh quyän vä m•t h‡nh chÌnhchÃ l‡ sø hÆp t·c giªa c·i c‡y v‡ con bÚ, thÏ c¤ng l‡ «˙ng nâu cÛ søhÆp t·c vä ph‹÷ng diån kœ nghå, th‹÷ng mÂi v‡ nÙng nghiåp vßinhªng « con c· m∆p » lßn c˚a —y ban ÒÙng D‹÷ng, l‡ ph‰n ph˙t«”i vßi to‡n thã d‚n t∂c ta v‡ c‰ nh‚n d‚n Ph·p vÏ chÌnh nh‚n d‚nPh·p c¤ng khÙng cÛ chi l‡ «“ng loÂt vßi bÜn c· m∆p thøc d‚n.

B˘i ¡i, nguyÍn l‡ gi·o viÍn, viât b‡i nÛi vä sø c¿n thiât ph‰i cÛ m∂t nängi·o d¯c chuyÍn nghiåp thøc sø «ã «‡o tÂo nhªng thÆ l‡nh nghä v‡ nhªngkœ thu∆t viÍn cao c√p, «em lÂi lÆi Ìch cho viåc gi‰i phÛng nän kinh tâ AnNam cÚn h÷n l‡ «‡o tÂo m∂t nhÛm trÌ thŸc t·ch ngo‡i «©i s”ng c˚a «Âi «as” nh‚n d‚n. Thâ løc t”i cao c˚a bÜn thøc d‚n s™ c∆y v‡o m·y mÛc l‡m v¤khÌ, ta ph‰i «em m·y mÛc quay ng‹Æc tr™ lÂi «∆p v‡o ch˙ng. Ng‹©i AnNam ph‰i tø xu√t tiän x‚y døng nhªng tr‹©ng chuyÍn nghiåp thay «∞i

74 Viåt Nam 1920-1945

ch‹÷ng trÏnh c˚a c·c h∂i «o‡n gi·o d¯c t‹÷ng tâ theo h‹ßng kœ thu∆t, b„ib’ nhªng cu∂c bÏnh th÷ b√t t∆n, m™ m∂t q¤i ˚ng h∂ qu”c gia «ã gi˙p «´nhªng hÜc sinh kÈm may m°n v‡ c√p hÜc b∞ng cho hÜ ra hÜc n‹ßc ngo‡i...TÛm lÂi, l‡ ph‰i b˘ «°p v‡o ch∞ kÈm khuyât m‡ chÌnh quyän thu∂c «Œach£ng l‡m nÍn «iäu gÏ trong vÚng n∫a thâ kõ nay:

TÙi «„ hÜc t∆p 18 th·ng tÂi Tr‹©ng ChuyÍn nghiåp ™ Huâ. Bu∞i s·ngtÿ 6 «ân 12 gi©, bu∞i chiäu tÿ 1 gi© 30 «ân 6 gi© hÜc trÚ v‡o x‹™ng«ã hÜc viåc thoa m´ thoa d¿u v‡o c·c m·y mÛc, m‡i s°c c·c cÙngc¯, rËn nhªng Íke v‡ vÚng trÚn, tiån gá v‡ s°t, r“i lau hât v‡ quÈtdÜn cÙng x‹™ng. HÜc sinh khÙng «‹Æc nghe gi‰ng vä lö thuyât.

Nghe B˘i ¡i ng‹©i ta nh∆n ra m∂t ch‹÷ng trÏnh t‹÷ng tø nh‹ c˚a PhanB∂i Ch‚u, Phan Chu Trinh v‡ nhªng sÔ phu Duy t‚n «¿u thâ kõ, m∂t ná løcbŒ «‡n ·p v‡o nÊm 1908 nh‹ng v≈n khÙng ng‹ng tiâp t¯c n‰y sinh.

V‡o th·ng 9 nÊm 1927, «‰ng n‡y mßi «Êng l©i tuyÍn b” th‡nh l∆p b¢ngchª qu”c ngª trÍn t© Viåt Nam, c÷ quan ngÙn lu∆n mßi c˚a Ò‰ng Viåt NamÒ∂c l∆p. T© b·o do Ò•ng VÊn Thu ch˚ nhiåm, nh¢m ph¯c v¯ cho c·c t¿nglßp b“i bâp, thÆ s÷n l°c, th˚y th˚ v‡ nh√t l‡ d‚n ch˙ng ™ trong n‹ßc, nh©c·c th˚y th˚ c·ch mÂng chuyãn giao bÌ m∆t vä xŸ nh‡.

To‡n quyän ÒÙng D‹÷ng trong m∂t «iån tÌn g∫i cho B∂ tr‹™ng Thu∂c«Œa ng‡y 10 th·ng 4 nÊm 1927 cÛ ghi: « M•c d˘ kiãm so·t g°t gao tÿ c·cbân nh∆p c‰ng v‡ trong n∂i «Œa xŸ thu∂c «Œa, nhiäu b·o chÌ √y «„ «ân tayng‹©i nh∆n r“i l‹u h‡nh tÿ tay n‡y sang tay kh·c trong c·c gißi c·ch mÂngÒÙng D‹÷ng ». V‡o th·ng giÍng, s™ m∆t th·m tŒch thu «‹Æc 345 t© Ph¯cQu”c tÂi Nam kˇ v‡ 242 t© ™ B°c Kˇ. TÂi S‡i GÚn, nhªng tr» em rao b·oth‹©ng ng¿m trao nhªng b·o bÌ m∆t, «“ng th©i rao b·n ÒÙng Ph·p Th©ib·o, m∂t t© b·o «”i l∆p «‹Æc phÈp l‹u h‡nh ™ «Œa ph‹÷ng.

B·o Viåt Nam chÃ ra «‹Æc m∂t s”. Ng‡y 14 th·ng 10, Ò•ng VÊn Thu -ch˚ nhiåm t© b·o, nguyÍn l‡ ch˚ tiåm c÷m ™ L÷ Hav÷r÷, ng‹©i «„ «‹Æcc‰nh s·t l‹u ö tÿ 1920 - bŒ kh™i t” vÏ « t∂i ph‚n ph·t t© b·o bŒ c√m trÍn«‹©ng ph”, c˘ng t∂i «·nh «∆p v‡ l‡m t∞n th‹÷ng nh‚n viÍn nh‡ n‹ßc, c˘ngt∂i thÛa mÂ c·c quan tÚa ». Anh bŒ kât ·n 1 th·ng t˘ giam v‡ 600 f÷rÊn tiänphÂt.

NguyÕn Thâ Truyän «i v∆n «∂ng kh√p nhiäu n÷i. V‡o th·ng 9 «“ngc˘ng NguyÕn An Ninh «ân ch”ng «”i ch˚ tr‹÷ng c˚a D‹÷ng VÊn Gi·o v‡TrŒnh ÒÏnh Th‰o tÂi ÒÂi h∂i sinh viÍn hÜp ™ Ecx÷- Ên -P÷rÙvÊnx÷. Hai lu∆ts‹ n¿y tuyÍn truyän r¢ng d‚n thu∂c «Œa cÛ thã hÆp t·c vßi bÜn thøc d‚n.Truyän v‡ Ninh c” ngÊn ngÿa thâ hå thanh niÍn mßi kh’i sa v‡o ‰o vÜng


76 Viåt Nam 1920-1945

√y, ‰o vÜng do «‰ng l∆p hiân duy trÏ bän c” tÿ l‚u. Ng‡y 17 th·ng 10,Truyän lÍn tiâng tÂi Paris, n÷i H∂i c·c Nh‡ b·c hÜc, trong m∂t cu∂c hÜp doFÍlixien Sal‚yd÷ ch˚ trÏ, g“m « LiÍn minh ch”ng ·p bŸc thu∂c «Œa v‡ch”ng «â qu”c » v‡ « LiÍn minh b‰o vå ch˚ng t∂c da «en ».

Cu”i th·ng 10, cÛ tin bÜn ch˚ «“n «iän Mis÷le ™ Ph˙ Riäng sÊn l˘ng b°t«∂ trÊm phu «„ n∞i d∆y ch”ng «”i38. C˘ng vßi H∂i Nh‚n quyän, vßi th˚ lÔnhl∆p hiân D‹÷ng VÊn Gi·o v‡ th˚ lÔnh c˚a «‰ng An Nam Thanh niÍn TrŒnhH‹ng Ng≈u, NguyÕn Thâ Truyän b·o «∂ng cÙng ch˙ng Ph·p, trong m∂tlÜat h∂i hÜp mßi « ch”ng kh˚ng b” ™ ÒÙng D‹÷ng »: ™ Tulus÷ ng‡y 23, ™MonpeliÍ ng‡y 24, ™ Boc«Ù ng‡y 25 v‡ Macx‚yd÷ ng‡y 27. R“i tÂi «‚yng‹©i ta ph‚n ph·t m∂t truyän «÷n « kÍu gÜi l‹÷ng t‚m nh‚n d‚n Ph·p ».

Sau m‹÷i nÊm tø nguyån l‹u vong tÂi Ph·p, NguyÕn Thâ Truyän c‰mth√y nhu c¿u tr™ lÂi «°m mÏnh v‡o b¿u khÙng khÌ quÍ h‹÷ng. Ng‹©i giaophÛ tr·ch nhiåm «‰ng An Nam Ò∂c l∆p cho c·c bÂn chiân «√u c¤ c˘ng TÂThu Th‚u, m∂t thanh niÍn tr» m‡ NguyÕn An Ninh vÿa gißi thiåu. Sau «Ûv‡o th·ng chÂp nÊm 1927, Truyän xu”ng t‡u c˘ng vÆ (ng‹©i Ph·p) v‡ haicon g·i. NguyÕn An Ninh c¤ng «“ng «i m∂t chuyân. Tßi S‡i GÚn ng‡y 7th·ng giÍng nÊm 1928, hÜ «‹Æc h‡ng trÊm thanh niÍn tiâp «Ûn vßi nhªngbÛ hoa v‡ nhªng l©i hÙ vang « Viåt Nam vÂn tuâ! ».

Tr‹ßc m°t hai nh‡ c·ch mÂng «‚u l‡ triãn vÜng? V‡o th·ng 3 nÊm1928, Phan VÊn Tr‹©ng bŒ kât ·n « tuyÍn truyän vÙ chÌnh ph˚ », v‡ sau «Ûb·o LíAnnam bŒ c√m, hai sø viåc √y d‹©ng nh‹ b·o hiåu khÙng cÚn cÛ thãhoÂt «∂ng hÆp ph·p ™ xŸ n‡y nªa.

Tr¿n VÊn ThÂchv‡ t© B·o c˚a Sinh viÍn An Nam

Xu√t th‚n tÿ m∂t gia «Ïnh trung l‹u ™ ChÆ Lßn, Tr¿n VÊn ThÂch r©i S‡i GÚnsang Ph·p ng‡y 3 th·ng 5 nÊm 1926, khi anh 23 tu∞i. TÂi Tulus÷, n÷i anhghi danh khoa hÜc c∫ nh‚n triât hÜc, liän th√y mÏnh kh√p kh™i giªa b¿ukhÙng khÌ suy t‹™ng vä chÌnh trŒ. Anh «Üc b·o Viåt Nam H“n, b·o √y «„ ratßi s” 5. Qua ng‡y 14 th·ng 6, anh l‡m cho c‰nh s·t «•c biåt l‹u ö «ân anhvä m∂t b‡i b·o anh viât vä tÏnh hÏnh ÒÙng D‹÷ng «Êng trong b·o Miännam x„ h∂i ch˚ nghÔa (Le Midi socialiste). Tÿ Tulus÷ anh tham gia tÏm«‹©ng gi‰i phÛng «√t n‹ßc. Qu· trÏnh n‡y d‹©ng nh‹ song song vßi con«‹©ng c˚a «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p. V‡o th·ng 3 nÊm 1927, anh tung ra t©B·o c˚a Sinh viÍn An Nam (Journal des Ètudiants annamites). kho‰ng «Ûv‡o th·ng 4 ™ Ecx÷-Ên-P÷rÙvÊnx÷, sinh viÍn cho ra t© An Nam HÜc hiåu(LíAnnam scolaire) b¢ng hai thŸ tiâng, bao g“m nhªng b‡i viât chuƒn bŒcho cu∂c «Âi h∂i v‡o th·ng 9 m‡ ch˙ng ta «„ th√y NguyÕn An Ninh c˘ng


NguyÕn Thâ Truyän lu∆n chiân ch”ng lÂi ph·i l∆p hiân. Tÿ ng‡y 10 th·ng6, tÏnh hÏnh sÙi «∂ng c˚a sinh viÍn l‡m cho viÍn ch‹™ng lö ™ Ecx÷ lo ngÂi,y viât th‹ cho B∂ T‹ ph·p:

D‹©ng nh‹ ta c¿n ph‰i chÜn lÜc nhªng «Æt du hÜc tÿ thu∂c«Œa sang Ph·p, nâu nh‹ ta khÙng mu”n cho c·c tr‹©ng cao«£ng d≈y «¿y nhªng «·m ng‹©i khÙng «‹Æc chuƒn bŒ ho‡nh‰o «ã hÜc theo hå th”ng gi·o d¯c c˚a ch˙ng ta, «ã noi theotinh th¿n tø do vä t‹ t‹™ng v‡ vä ngÙn lu∆n; nhªng con ng‹©ikhÙng «‹Æc chÜn lÜc nh‹ thâ thÏ hÜ dÕ bŒ nhªng ph¿n t∫ cÛhÂi (m‡ ta «„ biât) c·m dá hÜ.

« Nhªng ph¿n t∫ cÛ hÂi m‡ ta «„ biât » chÌnh l‡ nhªng ng‹©i l‹u vongAn Nam tÂi Ph·p «„ gia nh∆p Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p v‡ Ò‰ng An Nam Ò∂cl∆p; nhªng «‰ng viÍn c˚a Ò‰ng An Nam Ò∂c l∆p «ang «‹Æc tuyÍn truyänr¿m r∂ tÂi c·c trung t‚m «Âi hÜc ™ c·c tÃnh v‡ c·c c‰ng lßn nh‹ L÷ Hav÷r÷,Macx‚yd÷, Boc«Ù.

T© B·o c˚a Sinh viÍn th·ng 5 cÙng b” mu”n « l‡m b‹ßc qu· «∂ giªam∂t n‹ßc An Nam «„ kât cu∂c v‡ m∂t n‹ßc An Nam mßi b°t «¿u ». V‡oth·ng 7, t© b·o ph‚n tÌch m∂t c·ch vÙ t‹ hai khuynh h‹ßng c˚a sinhviÍn: khuynh h‹ßng « gi‡ », tø cho mÏnh l‡ thiât thøc, g“m nhªng ng‹©itheo h‹ßng hÆp t·c giªa ng‹©i Ph·p v‡ ng‹©i Viåt; cÚn khuynh h‹ßngkia l‡ « tr» » chÃ m∂t møc gi‰n «÷n l‡ «Úi nän «∂c l∆p cho xŸ s™. Nhªngng‹©i « gi‡ » cho r¢ng chÃ c¿n «ä huä vßi Ph·p «ã «‹Æc Ph·p ban chong‹©i Viåt nhªng quyän c÷ b‰n nh‹ ng‹©i Ph·p «‹Æc h‹™ng, khÙng c¿ngÏ h÷n, b™i vÏ An Nam khÙng cÛ løc l‹Æng qu‚n sø, løc l‹Æng kinh tâ, løcl‹Æng nghiåp «o‡n, v‡ c¤ng ch£ng cÛ d‹ lu∆n cÙng ch˙ng. CÚn nhªngng‹©i « tr» » mu”n «‹Æc «∂c l∆p ngay, hÜ khÙng thã chŒu «øng l‚u nªa« c·i châ «∂ b√t cÙng m‡ chÌnh ph˚ Ph·p ·p «•t ™ ÒÙng D‹÷ng, m∂t châ«∂ nÙ dŒch khÙng «ã m∂t mŸc «∂ n‡o cho thanh niÍn tø ph·t biãu, m∂tchâ «∂ m‡ ™ «Û cÙng quyän bŒ khinh th‹©ng, cÚn sŸc mÂnh lÂi «‹Æc hoannghÍnh c∞ v¤ ». Xu h‹ßng tr» v≈n biât ch°c r¢ng « sø kiÍn trÏ cu”i c˘ngn‡y vä cao vÜng t∆p thã c˚a hÜ » sÎ ch£ng «i «ân «‚u. Ngo‡i ra, ch˚tr‹÷ng c˚a xu h‹ßng gi‡ l‡ hÆp t·c giªa ch˚ v‡ nÙ lå cÊn cŸ trÍn tÏnhtrÂng khÙng cÛ bÏnh «£ng, r“i ra c¤ng khÙng «em lÂi kât qu‰ gÏ xŸng«·ng cho d‚n t∂c.

Tr¿n VÊn ThÂch d‹©ng nh‹ khÙng biât «ân ph‚n ban thu∂c «Œa c˚aÒ‰ng C∂ng s‰n Ph·p, d‹©ng nh‹ c¤ng khÙng tho·ng nghÔ tßi viåc cÛ thãdøa v‡o Òå tam Qu”c tâ v‡ LiÍn SÙ.

Ng‡y 15 th·ng chÂp 1927, B·o Sinh viÍn «Êng b‡i « M∂t gi√c m÷ «∂c«·o », trong «Û ThÂch m÷ «ân m∂t x„ h∂i S‡i GÚn v‡o nÊm...1953, v≈n cÚnd‹ßi châ «∂ thøc d‚n, trong «Û hai «‰ng lßn luÙn luÙn chÂm tr·n, m∂t «‰ng«∂c l∆p do giai c√p t‹ s‰n An Nam ch˚ tr‹÷ng v‡ «‰ng kia l‡ c˚a nhªngng‹©i lao «∂ng; anh kât lu∆n dø «o·n c˚a mÏnh b¢ng l©i kÍu gÜi c˚a m∂tnh‡ t‹ s‰n nÊm 1955 «ä «Ât vßi «‰ng c˚a mÏnh nh‹ sau:

M∂t ch‹÷ng trÏnh h‡nh «∂ng t”t nh√t m‡ ch˙ng ta cÛ thã ch√p nh∆n«‹Æc, l‡ c·i ch‹÷ng trÏnh vÿa bao g“m gi‰i ph·p cho v√n «ä x„ h∂ivÿa l‡ gi‰i ph·p cho v√n «ä qu”c gia d‚n t∂c. Sø «o‡n kât c˚a ng‹©iAn Nam l‡ «iäu c¿n thiât v‡ sø «o‡n kât n‡y chÃ cÛ thã thøc hiån«‹Æc b¢ng c·ch giai c√p t‹ s‰n An Nam tø nguyån hy sinh cho giaic√p vÙ s‰n, b¢ng c·ch chÏa tay nh‚n «Âo v‡ th‚n ·i ra vßi hÜ.

Nâu nh‹ then ch”t gi‰i quyât v¿n «ä «∂c l∆p n¢m trong sø «o‡n kât d‚nt∂c thÏ sø «o‡n kât n‡y chÃ cÛ thã tiân h‡nh «‹Æc trong m∂t triãn vÜng x„h∂i mßi; triãn vÜng n‡y «‹Æc biãu «Ât qua c·c t© B·o c˚a Sinh viÍn, b·oT‹÷ng lai xŸ An Nam (LíAvenir de líAnnam), b·o T·i sinh (LaRÈsurrection), v‡ thÙng qua mÜi t∞ chŸc h∂i «o‡n sinh viÍn. C·c lßpth‹Æng l‹u trÌ thŸc ph‰i tø ph·n, «Û l‡ m∂t nh„ quan x„ h∂i mßi «‹Æc coinh‹ c”t c·n c˚a cÙng cu∂c gi‰i phÛng.

Th·ng giÍng nÊm 1928, Tr¿n VÊn ThÂch viât :

TÙi mong r¢ng m∂t khi nhªng sinh viÍn tr™ vä ÒÙng D‹÷ng, hÜph‰i giª mÏnh khÙng nÍn kât th‡nh m∂t lßp t‹ s‰n mßi, nh‡ gi‡umßi trong gißi gi·o d¯c, v‡ s”ng vßi th·i «∂ khinh bÃ nh‚n d‚n. Tr·ilÂi hÜ ph‰i chia x» kh”n c˘ng v‡ kh∞ nhÜc vßi nh‚n d‚n, v‡ chungc˘ng nh‚n d‚n «ã hoÂt «∂ng «ƒy nhanh tßi ng‡y gi‰i phÛng ch˙ngta. TÙi cÛ nhªng ng‹©i bÂn theo khuynh h‹ßng hÆp t·c vßi thøcd‚n. TÙi «„ chia x» ö t‹™ng «Û vßi hÜ. B‚y gi© tÙi khÙng c˘ng quan«iãm vßi hÜ ch˙t n‡o nªa.

Th·ng 10 v‡ 11 nÊm 1928, t© T‹÷ng lai xŸ An Nam nÍu rı:

Mu”n ph·t «∂ng «‹Æc qu‰ng «Âi qu¿n ch˙ng nÙng d‚n thÏ khÙngph‰i chÃ c¿n hŸa hÀn nän «∂c l∆p hÏnh thŸc cho xŸ s™ l‡ «˚, m‡ ph‰ig°n bÛ cu∂c «√u tranh gi‡nh «∂c l∆p √y v‡o cu∂c th’a m„n nhªngnhu c¿u c÷ b‰n c˚a nh‚n d‚n, m‡ c·i nhu c¿u c÷ b‰n c√p thiât nh√tl‡ v√n «ä ru∂ng «√t. Ph‰i ch•t «Ÿt nhªng m”i gi‚y r‡ng bu∂c nÙ dŒchphong kiân khÙng sao chŒu «øng n∞i, ph‰i ch√m dŸt c·i quyän s™

78 Viåt Nam 1920-1945

hªu «√t «ai c˚a c·c «Âi «Œa ch˚. Ru∂ng «√t tr™ vä tay ng‹©i c‡y! XŸAn Nam ho‡n to‡n «∂c l∆p! ÒÛ l‡ hai m¯c «Ìch khÙng thã t·ch r©inhau «‹Æc.Mu”n «‹Æc tø do thøc sø, gi‡nh «‹Æc «∂c l∆p vä chÌnh trŒ ch‹a «˚«‚u. «“ng th©i ph‰i gi‡nh «‹Æc «∂c l∆p vä kinh tâ, «”i k» ·p bŸc l‡ng‹©i Ph·p «“ng nh‹ «”i k» bÛc l∂t l‡ ng‹©i «“ng h‹÷ng.

Tulus÷, sinh viÍn «„ «ä kh™i xu h‹ßng liÍn minh ch”ng lÂi du hÜc väl‡m cÙng chŸc v‡ ch”ng viåc xin nh∆p qu”c tŒch Ph·p. C·c h∂i viÍn «äu thänguyån l‡ sÎ kh‹ßc tÿ b√t kˇ m∂t chŸc v¯ n‡o trong quan tr‹©ng khi hÜ tr™vä ÒÙng D‹÷ng.

Sau m∂t th©i gian ng°n ™ S‡i GÚn, tÿ th·ng giÍng «ân th·ng 8 nÊm1928, ThÂch tr™ sang Paris, tiâp x˙c TÂ Thu Th‚u v‡ c‰ nhÛm l„nh «Âo«‰ng An Nam Ò∂c l∆p «‹Æc t∞ chŸc lÂi. Anh g•p g´ Phan VÊn Tr‹©ng, lÂiph·t h‡nh t© B·o Sinh viÍn v‡ viât b‡i trong t∆p kõ yâu c˚a LiÍn minhch”ng «â qu”c, t∞ chŸc n¿y th‡nh l∆p v‡o th·ng 2 nÊm 1927 ™ B÷ruytxel÷.

Ng‡y 12 th·ng 2, Tr¿n VÊn ThÂch ch˚ trÏ cu∂c hÜp kho‰ng 200 sinh viÍnv‡ lao «∂ng An Nam, tÂi s” 3 ph” Suf÷lÙ, «ã ph‰n «”i b‡i diÕn vÊn c˚a ch˚tŒch T∞ng h∂i sinh viÍn ÒÙng D‹÷ng, khuyân khÌch hÆp t·c vßi Ph·p v‡khuyân hÜc «ã th‡nh chŸc nghiåp, «Üc tÂi Khu ÒÂi hÜc Paris nh‚n dŒp «•tviÍn gÂch «¿u tiÍn «ã x‚y døng NgÙi nh‡ ÒÙng D‹÷ng. M∂t l¿n nªa anhkh£ng «Œnh r¢ng c·i m¯c «Ìch duy nh√t c˚a sø hÜc t∆p l‡ «ã gi‰i phÛng quÍh‹÷ng. NÊm th·ng sau, vÊn phÚng c˚a T∞ng h∂i Sinh viÍn ÒÙng D‹÷ng tÂiParis chuyãn sang tay nhªng ng‹©i t·n th‡nh «‰ng An Nam Ò∂c l∆p.

Th·ng giÍng nÊm 1929, ThÂch nh√n mÂnh trÍn t© B·o Sinh viÍn vä sø«o‡n kât giªa trÌ thŸc vßi lao «∂ng l‡ quan trÜng nh√t. Anh lÍn tiâng ph‰n«”i B∂ Thu∂c «Œa vä viåc tr¯c xu√t sinh viÍn An Nam.

Th·ng giÍng nÊm 1930 ThÂch vä ™ luÙn S‡i GÚn, dÂy vÊn hÜc Ph·ptrong c·c tr‹©ng t‹ «ã s”ng. Nh¢m nÊm «¿u tiÍn cu∂c kh˚ng ho‰ng thâ gißighÍ t™m n‡y, cÛ hai v¯ b˘n n∞ chÌnh trŒ long tr©i l™ «√t l‡m rung chuyãnto‡n xŸ, cu∂c lÌnh t∆p YÍn B·i kh™i nghÔa v‡ m∂t phong tr‡o nÙng d‚n lanr∂ng, kÈo theo cu∂c kh˚ng b” tr°ng khÙng tr·nh kh’i.

TÂ Thu Th‚u vßi b·o T·i sinh (La RÈsurrection)

Sau khi NguyÕn Thâ Truyän vä xŸ, c·c «“ng chÌ c˚a Ùng «„ ph·t h‡nh v‡ong‡y 1 th·ng 4 nÊm 1928, m∂t b‰n ch‹÷ng trÏnh s÷ th‰o, kh∞ b’ t˙i, «ÛngbÏa v‡ng cÛ 5 ngÙi sao, nhan «ä L©i kÌnh ch‡o «“ng b‡o, d‹ßi kö Ò‰ng ViåtNam Ò∂c l∆p, m∂t l¿n nªa x·c «Œnh


M¯c «Ìch c˚a «‰ng l‡ tÏm m‹u «•t kâ «ã khÙi ph¯c quyän «∂c l∆pcho d‚n Viåt Nam, «∂c l∆p r“i sÎ døng chÌnh thã d‚n ch˚ hay chÌnhthã qu‚n ch˚, bÍnh vøc v‡ c™i m™ cho «“ng b‡o bŒ bÜn q˙i t∂c v‡ k»t‹ b‰n Ÿc hiâp, n‚ng «´ cho hÜ lÍn c·i «Œa vŒ xŸng «·ng vßi hÜ chohÆp lÎ cÙng bÏnh v‡ nh‚n «Âo.

Ò”i vßi «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p thÏ phong kiân chÌnh l‡ vua « tÍn b˘nhÏn «„ kö v‡o hÚa ‹ßc b·n n‹ßc », v‡ gißi quan lÂi, «bÜn chÛ sÊn hung dªchÃ cÛ m∂t viåc l‡ sÊn «u∞i d‚n ch˙ng». CÚn nhªng ai l‡ bÜn t‹ b‰n nâukhÙng ph‰i l‡ nhªng ch˚ th¿u v‡ nhªng nh‡ «¿u t‹ ng‹©i Ph·p? V‡ sÎ thøchiån nän d‚n ch˚ n‡o? ÒÛ l‡ m∂t nän d‚n ch˚ th√m nhu¿n «Âo «Ÿc ph‹÷ngÒÙng, cÛ kh‰ nÊng hÂn châ nhªng tå nÂn c˚a châ «∂ t‹ b‰n. Giai c√p t‹ s‰nViåt Nam sÎ biât c·ch thiât l∆p nän d‚n ch˚ mang tÌnh nh‚n «Âo v‡ hÜ sÎqu‰n lö nän d‚n ch˚ «Û l‡m s” ph∆n c˚a nÙng d‚n v‡ thÆ thuyän sÎ dÕ chŒuh÷n.

ü «‚y ta th√y cÚn xa vßi t‹ t‹™ng c˚a Kac Mac vä sø cÙng nh‚n tø gi‰iphÛng l√y mÏnh, v‡ ngay c‰ « giai c√p «Ùng «‰o nh√t v‡ nghËo kh∞ nh√t »tø gi‰i phÛng. ChÌnh hÂng trÌ thŸc sÎ l„nh «Âo v‡ c¿m quyän trong cÙngcu∂c biân «∞i x„ h∂i.

Tuy nhiÍn, «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p c¤ng hŸa sÎ tÿ b’ viåc l„nh «ÂochÌnh trŒ m∂t khi «„ gi‡nh «‹Æc «∂c l∆p. Bi kŒch c˚a Trung Hoa nÊm 1927«„ l‡m «‰o l∂n suy nghÔ c˚a «‰ng VNÒL: «‰ng khÙng mu”n cÛ m∂t chÌnhquyän «∂c «o·n kiãu Qu”c d‚n «‰ng. Ò‰ng VNÒL mong mu”n r¢ng gißithÆ thuyän, nÙng d‚n, nh‡ buÙn, cÙng chŸc, qu‚n nh‚n, v.v. b¿u l√y «Âibiãu c˚a gißi mÏnh nh¢m thiât l∆p m∂t chÌnh ph˚ « th’a m„n quyän lÆi c˚amÜi ng‹©i ».

GiÜng vÊn b‰n ch‹÷ng trÏnh n‡y g‚y x˙c «∂ng trong khi gÆi lÂi cu∂cs”ng c˚a t¿ng lßp thÆ thuyän v‡ nÙng d‚n «“ng nh‹ trong l©i kÍu gÜi kâtth˙c:

Ò“ng b‡o! Ng‹©i ta to miång c‰ l©i m‡ ta ph‰i c¿m h÷i ng∆m tiâng;ng‹©i ta h”ng h·ch vui c‹©i, m‡ ta thÏ sÎ bÎ b‡ng s¿u t˚i. KÏa tai to,kia m°t lßn, n‡o tø «Âi, n‡o tø cao, thâ n‡o «‡nh nh°m m°t l‡mthinh, thâ m‡ «‡nh c˙i «¿u chŒu nh¯c, cÚn tr·ch chi ai!Mu”n khÙn thÏ ph‰i hÜc, mu”n khÈo thÏ ph‰i l‡m, mu”n tø do sungs‹ßng ng“i «Û cÛ «‹Æc khÙng?Viåt Nam Ò∂c l∆p Ò‰ng l‡ m∂t «‰ng khÙng mu”n l‡m thinh, khÙngchŒu c˙i «¿u; l‡ m∂t «‰ng lo cho n‹ßc sung s‹ßng, c¿n cho d‚n t∂c,mong r¢ng anh em sÎ t·n th‡nh ph˘ trÆ cho!

80 Viåt Nam 1920-1945

TÂi Paris, «‰ng VNÒL t∞ chŸc 150 «‰ng viÍn th‡nh ba ph‚n b∂: SinhviÍn khu Latin, thÆ s÷n l°c ™ C∞ng OtlÍÊn, b“i bâp ™ Qu‰ng tr‹©ng Ítoil÷.Ò‰ng n‡y nh√n mÂnh v‡o m•t tuyÍn truyän h÷n l‡ hoÂt «∂ng. Ò‰ng l∆p m∂t˚y ban t∞ chŸc nhªng cu∂c trao «∞i th‚n m∆t v‡ m∂t H∂i khuyân hÜc. Ò‰ngph”i hÆp cÙng viåc bÌ m∆t vßi hoÂt «∂ng hÆp ph·p. TÂi c·c tÃnh, kh’ang 50«‰ng viÍn giª m”i liÍn hå vßi c·c hiåp h∂i th˚y th˚ v‡ sinh viÍn.

M∆t th·m kiãm so·t tÂi s™ b‹u «iån Nam Kˇ tŒch thu c·c gÛi b‹u kiåncÛ nhªng t∆p s·ch trÍn g∫i cho bÌ th‹ nÙng h∂i Long XuyÍn, g∫i cho m∂tgi·o viÍn ™ GÚ CÙng, m∂t thÙng ngÙn ™ tÚa ·n C¿n Th÷... r“i ng‡y 16 th·ng9, to‡n quyän ÒÙng D‹÷ng ra lånh gi‰i t·n «‰ng VNÒL.

Ng‡y 17 th·ng 7, khi ban c·n sø «‰ng lÂi «ân xin «Êng kö hoÂt «∂ng c˚a«‰ng tÂi s™ c‰nh s·t m∂t l¿n nªa, hÜ v≈n bŒ tÿ ch”i m•c d˘ cÛ hai lu∆t s‹TÙres v‡ RÙsenthal can thiåp.

Ò‹Æc tin NguyÕn An Ninh bŒ b°t l¿n thŸ hai, ghÈp v‡o t∂i ‚m m‹u, «‰ngVNÒL t∞ chŸc m∂t cu∂c mÌt ting ph‰n kh·ng ng‡y 16 th·ng chÂp nÊm1928 v‡ g∫i cho Ninh c˘ng c·c bÂn c˚a ng‹©i b‰n thÙng «iåp «o‡n kât hªu·i c˚a 250 ng‹©i An Nam ™ Ph·p. Nhªng «Âi biãu ™ c·c n÷i nh‹ L÷ Hav÷r÷,Tulus÷, Boc«Ù, Macx‚y«÷ «äu cÛ m•t. NÊm hÙm sau, LiÍn minh ch”ng ·pbŸc thu∂c «Œa v‡ ch”ng «â qu”c c˚a FÍlixien Sal‚yd÷ c¤ng lÍn ·n sø «‡n·p, «“ng th©i c¤ng lÍn ·n c·c thâ løc t‡i chÌnh bÛc l∂t ÒÙng D‹÷ng, lÍn ·nc·c «∂c quyän kh‰ ” «„ v∆n «∂ng Èp bu∂c d‚n ph‰i tiÍu th¯ m∂t s” r‹Æu, v‡«ã cho tø do h˙t thu”c phiån do Nh‡ n‹ßc «∂c quyän b·n ra. LiÍn minhph‰n «”i mÂnh mÎ sø quyât «Œnh tÊng thÍm kho‰n thu nh∆p tÿ c·c thu∂c«Œa v‡ dø ·n lu∆t phÂt t˘ tÿ 1 «ân 5 nÊm v‡ tÿ 100 «ân 5000 f÷rÊn, «“ng th©it‹ßc quyän chÌnh trŒ v‡ «‡y l‹u xŸ « nhªng ai hoÂt «∂ng chÂm «ân sø to‡nvÀn l„nh th∞ qu”c gia, ho•c ph‚n ly ph¿n l„nh th∞ m‡ chÌnh quyän Ph·p caitrŒ ». LiÍn minh t·n th‡nh ö «“ c˚a thanh niÍn ÒÙng D‹÷ng «Úi quyän «∂cl∆p ho‡n to‡n cho xŸ s™, th∆m chÌ LiÍn minh cÚn tuyÍn b” hât sŸc ˚ng h∂.

C¤ng trong th·ng «Û,TÂ Thu Th‚u, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng, Phan VÊnCh·nh... tung ra t© b·o h¢ng th·ng T·i sinh (La RÈsurrection), « c÷ quanthanh niÍn c·ch mÂng An Nam », «•t tr¯ s™ tÂi nh‡ Ph‹÷ng ™ CasÊn, ngoÂiÙ Paris. T© b·o bŒ c√m ngay tÿ trong nh‡ in. S” 3 l‡ s” cu”i c˘ng in bÌ m∆ttÂi Tulus÷. B·o lÍn tiâng ph‰n kh·ng dª d∂i ch”ng tŒch thu, trong b‡i « T‹t‹™ng bŒ c¿m t˘ »:

Th©i ho‡ng «â Tiber÷ ng‹©i ta khÙng trÿng phÂt t‹ t‹™ng: Nemocogitationis poenam in foro patitur.Thâ m‡ ng‡y nay, d‹ßi sø b‰o h∂ c˚a chÌnh ph˚ Òå tam C∂ng hÚa,

c·c nh‡ in h¿u nh‹ tr™ th‡nh nhªng n√m m“ chÙn Sø Th∆t. Ch£ng


82 Viåt Nam 1920-1945

thâ m‡ vÿa lÛ m•t ra vßi «©i, h÷n b”n ng‡n √n b‰n c˚a t© T·i SinhbŒ th˚ tiÍu, bŒ ·m s·t.

Nhªng cung c·ch «Û khÙng cÚn l‡m ch˙ng tÙi ngÂc nhiÍn nªa.Nhªng nguyÍn t°c c∂ng hÚa v‡ d‚n ch˚ khÙng ph‰i «•t ra choch˙ng tÙi «‹Æc h‹™ng, ch˙ng tÙi nhªng k» kh”n c˘ng ™ thu∂c «Œa.V‰ lÂi, chÌnh ph˚ Ph·p chÃ l‡m c·i viåc m‡ hÜ ph‰i l‡m, «Û l‡: m∂tuy quyän n‰y sinh tÿ vı løc liåu cÛ thã duy trÏ «‹Æc khÙng nâu nh‹khÙng «∂c «o·n? TÂi sao ch˙ng tÙi lÂi ph‡n n‡n? Ch˙ng tÙi xŸng«·ng vßi s” ph∆n k» t˘ng ph¯c. ChÌnh C÷lÍmÊnsÙ «„ nÛi th£ng vßich˙ng tÙi r¢ng: « KhÙng cÛ cÙng lö, khÙng cÛ t∞ qu”c, khÙng cÛ tødo «”i vßi nhªng k» nh≈n nh¯c, nhªng k» cŸ chŒu m„i m„i ph¯ct˘ng ». V∆y tÿ nay ch˙ng tÙi khÙng cÚn gÏ ng‚n ngÂi nªa trÍn b‹ßc«‹©ng ch˙ng tÙi theo «u∞i.

Trong th©i gian ra «©i ng°n ng˚i, t© b·o «„ «Êng b‰n b·o c·o c˚aÒ÷lamar÷, viÍn thanh tra cÛ khuynh h‹ßng nhÊn vÊn, «‹Æc phÛ tr·chnhiåm «iäu tra s™ cao su MimÙt th·ng 3 nÊm 1928, vÂch tr¿n c‰nh s”ngphu phen cao su d‹ßi châ «∂ nÙ lå s·t nh‚n ™ «Û (xem ph¯ ch˙ 38). T© b·o«„ th∫ «‹a ra nhªng b‡i lö lu∆n vä tiân hÛa x„ h∂i v‡ c·c phong tr‡o c·chmÂng, «Ùi chá cÛ d˘ng «ân tÿ ngª c˚a Kac Mac, nh‹ng h¿u nh‹ khÙngminh gi‰i ch˙t n‡o theo duy v∆t lŒch s∫ quan, x·o tr∂n t‹ t‹™ng «√u tranhgiai c√p v‡o t‹ t‹™ng qu”c gia nh‹ «„ th√y trong t∆p ch‹÷ng trÏnh ph·t rahÙm th·ng t‹:

Nâu ng‹©i ta quan s·t cƒn th∆n m∂t sø biân «∞i n‡o «Û thÏ ng‹©i tasÎ th√y trong qu· trÏnh √y cÛ hai sø viåc kâ tiâp nhau, m‡ sø viåc thŸhai l‡ kât qu‰ t√t yâu c˚a sø viåc thŸ nh√t. Tr‹ßc hât l‡ m∂t sø biân«∞i tÿ tÿ vä nhªng ö t‹™ng, vä nhu c¿u, vä nhªng ph‹÷ng tiån h‡nh«∂ng trong n∂i b∂ m∂t x„ h∂i. Òân m∂t l˙c sø biân «∞i tiân tßi mŸccao r“i ph·t hiån trong mÜi sø viåc, l˙c √y x„ h∂i «∂t ng∂t kh˚ngho‰ng m∂t c·ch quyât liåt, «Û l‡ c·ch mÂng. V∆y c·ch mÂng chÃ l‡sø biãu hiån «∂t ng∂t c˚a m∂t qu· trÏnh thay «∞i «„ «‹Æc chuƒn bŒ tÿr√t l‚u v‡ khÙng thã tr·nh kh’i. ü An Nam hai giai c√p «Ÿng lÍnch”ng chÜi nhau, cÛ m∂t «•c «iãm l‡ khÙng c˘ng chung m∂t ch˚ngt∂c. V‡ cu∂c «√u tranh giai c√p, «•c tÌnh mÜi cu∂c n∂i chiân, «”i vßich˙ng ta lÂi tr™ th‡nh cu∂c «√u tranh ch˚ng t∂c. TÂi xŸ An Nam, c·igiai c√p «‹Æc h‹™ng nhªng «•c quyän b√t cÙng, c·i giai c√p m‡c·ch mÂng ph‰i «·nh «∞, «“ng th©i c¤ng chÌnh l‡ k» th˘ ch˚ng t∂cc˚a ch˙ng ta, k» «„ chiân th°ng, th”ng trŒ v‡ bÛc l∂t ch˙ng ta.

T© b·o khÙng ch˚ tr‹÷ng nh‹ Kac Mac, cho r¢ng mÜi triât thuyât chÃ«‹a ra nhªng gi‰i ph·p h‹ ‰o «”i vßi c·c v√n «ä c˚a lo‡i ng‹©i nâu c·c«iäu kiån kinh tâ ch‹a hiåp h∂i «¿y «˚. T© b·o chÃ ra r¢ng «Âo «Ÿc c∞ «Âi l‡nguyÍn «∂ng løc c˚a m∂t h‡nh «∂ng c·ch mÂng cÛ kh‰ nÊng khÙng nhªng«Ât «‹Æc nän «∂c l∆p m‡ cÚn x‚y døng «‹Æc m∂t x„ h∂i cÙng b¢ng v‡ «o‡nkât l‚u d‡i.

Ò“ng th©i t© b·o c¤ng lÍn tiâng chÃ trÌch nhªng ng‹©i theo «‰ng l∆phiân, khÙng nhªng chÃ vÏ hÜ tin t‹™ng ngoan c” r¢ng cÛ thã hÆp t·c vßi ch˚nghÔa thøc d‚n, « m∂t h‡nh «∂ng thÙ bÂo v‡ vÂn ·c », m‡ cÚn chÃ trÌch hÜl‡ «„ toan tÌnh l‡m cho «“ng b‡o h„i sÆ, hÜ « ph÷ ph√t c·i bÛng ma n∂ichiân ». MÂnh h÷n nªa, t© b·o cÚn thÛa mÂ lÚng Ìch kõ c˚a bÜn l∆p hiân vÏ«”i vßi hÜ lÆi t‹ c˚a hÜ l‡ trÜng h÷n nän «∂c l∆p. M∂t «‰ng viÍn l∆p hiânph‰i chÊng «„ tÿng tr°ng trÆn tuyÍn b” trong m∂t cu∂c ph’ng v√n c˚a t©Trung l∆p (LíImpartial), «‹Æc «Êng lÂi trong t© T·i sinh s” 3 nh‹ sau:

Trong gißi th‹Æng l‹u An Nam, ch˙ng tÙi mÜi ng‹©i «äu cÛ nhªngquyän lÆi, t‡i s‰n v‡ ch°c c·c Ùng c¤ng biât r¢ng ch˙ng tÙi khÙng cÛngu ng”c «ân nái b’ liäu quyän lÆi v‡ t‡i s‰n c˚a mÏnh trong m∂tcu∂c «‰o l∂n chÌnh trŒ.

NhÛm C∂ng s‰n An Nam: Lao NÙng(1928 - 1930)

Òå tam Qu”c tâ l˙c n‡y «„ «ân «‚u?V‡o th·ng 10 nÊm 1917, nhªng ng‹©i BÙns÷vic «„ hy vÜng « b·o hiåu

m∂t cu∂c c·ch mÂng vÙ s‰n ™ ph‹÷ng T‚y », cu∂c c·ch mÂng m‡ Kac Mac«„ dø kiân coi nh‹ m∂t «iäu kiån «ã n‹ßc Nga cÛ thã tiân «ân ch˚ nghÔac∂ng s‰n 39, m‡ hÜ khÙng c¿n ph‰i ch© «ân khi nhªng sinh s‰n løc trong xŸc˚a hÜ ph·t triãn theo con «‹©ng t‹ b‰n ch˚ nghÔa c˚a giai c√p t‹ s‰n.

Nh‹ng cu∂c toan m‹u c·ch mÂng vÙ s‰n «¿u tiÍn trong m∂t n‹ßc cÙngnghiåp hÛa nh‹ n‹ßc ÒŸc nÊm 1918 «„ bŒ th√t bÂi. Kac Liebknec v‡ RÙsaLux‚mbua, hai nh‡ lö lu∆n c˚a cu∂c c·ch mÂng √y sÎ bŒ ·m s·t ng‡y 15th·ng giÍng nÊm 1919 v‡ c·c H∂i «“ng cÙng nh‚n (Conseils ouvriers) mÜclÍn tÿ th·ng 11 nÊm 1918 «„ bŒ «•c qu‚n c˚a NÙsk÷ t‡n s·t. NÙsk÷ l‡ th˚lÔnh «‰ng d‚n ch˚ x„ h∂i, r“i cu∂c C·ch mÂng ÒŸc ph‰i dÿng lÂi ™ giai«oÂn c∂ng hÚa c‰i l‹÷ng.

TÂi MÙsk÷va, ng‡y 4 th·ng 3 nÊm 1919, « ÒÂi h∂i qu”c tâ c·c «‰ng vÙs‰n c·ch mÂng » do «‰ng BÙnsÍvic triåu t∆p, ÒÂi h∂i tuyÍn b” th‡nh l∆pQu”c tâ C∂ng s‰n, nh¢m t∆p hÆp løc l‹Æng cÙng nh‚n «ã thanh to·n châ «∂

83NgÜn l∫a √p ˚ gißi trÌ thŸc83

nÙ dŒch t‹ b‰n ch˚ nghÔa trÍn to‡n thâ gißi. Trong th‹ m©i, do TrÙtski viât,cÛ kÍu gÜi h‹ßng chung tiân tßi m∂t nän « d‚n ch˚ vÙ s‰n », tiân tßi « chÌnhquyän c˚a c·c h∂i «“ng thÆ thuyän hay nhªng t∞ chŸc cÙng nh‚n », nÛi c·chkh·c, l‡ g‚y døng chÌnh thã m‡ Kac Mac gÜi l‡ « vÙ s‰n chuyÍn chÌnh ».

M•c d¿u c·ch mÂng thÆ thuyän ÒŸc 1918 th√t bÂi v‡ phong tr‡o cÙngnh‚n thâ gißi suy tho·i, tinh th¿n lÂc quan vä c·ch mÂng khÙng diåt vongliän theo «Û, v‰ lÂi H“ng qu‚n do TrÙtski l„nh «Âo l¿n l‹Æt gi‰i phÛngnhªng «√t «ai bŒ qu‚n binh c˚a Yu«Ínich, ÒÍnikin, KÙl÷sac, KotnilÙp...chiâm «Ûng. Trong diÕn vÊn khai mÂc ÒÂi h∂i Qu”c tâ C∂ng s‰n l¿n thŸhai, ng‡y 17 th·ng 7 nÊm 1920, LÍnin t’ niäm trÙng c∆y mßi v‡o « c·cqu¿n ch˙ng bŒ ·p bŸc trong c·c thu∂c «Œa v‡ ™ ph‹÷ng ÒÙng », v‡ t’ hyvÜng mßi cho hÜ. « M∂t trong c·c nhiåm v¯ quan trÜng nh√t c˚a ch˙ng tab‚y gi© l‡ «•t ngay m∂t viÍn «· «¿u tiÍn c˚a phong tr‡o SÙviÍt trong c·c xŸkhÙng ph‰i l‡ xŸ t‹ b‰n. Nhªng SÙviÍt cÛ thã th‡nh l∆p ™ «‚y sÎ khÙng ph‰iSÙviÍt cÙng nh‚n m‡ l‡ nhªng SÙviÍt nÙng d‚n » 40. M•c d˘ H“ng qu‚n«ang l‚m nguy tr‹ßc v‡nh «ai VacsÙvi, LÍnin v≈n kât lu∆n b¢ng l©i cÙng b”niäm tin t‹™ng n‡y:

Nâu c·c «“ng chÌ ch˙ng ta ™ t√t c‰ c·c xŸ hiån nay «äu cÛ thã gi˙p«´ ch˙ng ta, thÏ khÙng cÛ gÏ cÛ thã ngÊn c‰n ch˙ng ta ho‡n th‡nh sønghiåp c˚a ch˙ng ta, l‡ thøc hiån c·ch mÂng vÙ s‰n to‡n thâ gißi, l‡x‚y døng nän C∂ng hÚa SÙviÍt thâ gißi.

Tuy nhiÍn, giai c√p vÙ s‰n ™ c·c n‹ßc cÙng nghiåp hÛa khÙng n∞i d∆yho•c bŒ th√t bÂi. Sø chuyãn h‹ßng vä chÌnh trŒ b°t «¿u v‡ ngay tÿ tr‹ßc khiLÍnin m√t, v‡o th·ng giÍng nÊm 1924, Stalin «„ døa trÍn m∂t gi‰ t‹™ng m‡Ùng sÎ x‚y døng th‡nh hÜc thuyât, «Û l‡ « x‚y døng ch˚ nghÔa x„ h∂i trongm∂t xŸ riÍng biåt ». Triåt tiÍu d¿n d¿n mÜi xu h‹ßng «”i l∆p, Stalin ra sŸcl‡m biân «∞i nhanh chÛng Nh‡ n‹ßc c·ch mÂng SÙviÍt th‡nh Nh‡ n‹ßcquan liÍu c˚a Ò‰ng. Tÿ «Û l‡ sø tÊng c‹©ng bÛc l∂t cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n,c·i ngu“n tÌch l¤y nguyÍn th˚y c˚a ch˚ nghÔa t‹ b‰n nh‡ n‹ßc, m∂t châ «∂th”ng trŒ v‡ nÙ dŒch trong «Û nhªng quyän løc vä kinh tâ v‡ chÌnh trŒ tuyåt«”i thu∂c vä b∂ m·y quan liÍu – giai c√p ho•c «£ng c√p x„ h∂i mßi n‡y –«„ thay thâ cho giai c√p t‹ s‰n v‡ «Œa ch˚ truyän th”ng.

L˙c b√y gi© khÙng cÚn nÛi «ân v√n «â c·ch mÂng vÙ s‰n ™ c·c n‹ßccÙng nghiåp hÛa nªa. Ng‹©i ta kÌch «∂ng nhªng phong tr‡o n∞i d∆y trongc·c n‹ßc thu∂c «Œa v‡ b·n thu∂c «Œa nh¢m l‡m gi‰m bßt vÚng v‚y «e dÜac˚a ch˚ nghÔa «â qu”c b¢ng c·ch g‚y r”i c·c c‹©ng qu”c. Òå tam Qu”c tâtÿ «Û ph¯ thu∂c v‡o quyän lÆi c˚a «£ng c√p th÷ lÂi quan liÍu, t¯c gÜi l‡SÙviÍt.

84 Viåt Nam 1920-1945


VÏ v∆y ™ Trung Hoa, MÙsk÷va «„ ˚ng h∂ v‡ v¤ trang «∂c nh√t cho qu‚n«∂i t‹ s‰n c˚a Qu”c d‚n «‰ng, chÃ thŒ cho «‰ng C∂ng s‰n Trung Qu”c bu∂cph‰i nh∆p kh”i v‡o Qu”c d‚n «‰ng, nghÔa l‡ biân th‡nh b∂ ph∆n ph¯ thu∂cc˚a «‰ng n‡y. L„nh t¯ s·ng su”t nh√t c˚a «‰ng C∂ng s‰n Trung hoa l‡ Tr¿nÒ∂c T˙, bŒ Stalin gi∆n dª v‡ tr√n ·p khi ng‹©i «Úi h’i quyän «∂c l∆p v‡ vıtrang cho «‰ng mÏnh, m∂t «iäu kiån s”ng cÚn «”i vßi cu∂c c·ch mÂngru∂ng «√t v‡ phong tr‡o cÙng nh‚n. ChÌnh vßi v¤ khÌ Nga m‡ T‹™ng GißiThÂch «„ t‡n s·t cÙng nh‚n v‡ «‰ng viÍn C∂ng s‰n ™ Th‹Æng H‰i v‡ Qu‰ngCh‚u v‡o th·ng 4 v‡ th·ng chÂp nÊm 1927.

NÊm 1928, tÂi ÒÂi h∂i thŸ s·u Qu”c tâ C∂ng s‰n, Bukharin bu∂c Ò‰ngC∂ng s‰n Trung Qu”c ph‰i chŒu tr·ch nhiåm vä nhªng sai l¿m c˚a Stalin.Thâ r“i T∞ng bÌ th‹ Stalin ph‰i ch√n chÃnh lÂi s·ch l‹Æc c˚a mÏnh ·p d¯ng™ ¡ Ch‚u, khÙng ph‚n tÌch v‡ c¤ng ch£ng s·m h”i. Tÿ «Û MÙsk÷va dŸt ˚ngh∂ c·c «‰ng qu”c gia ™ c·c n‹ßc thu∂c «Œa, v‡ chÃ cÚn dø kiân viåc «‡o tÂoho•c c˚ng c” c·c «‰ng tÙi tß, c·c «‰ng gÜi l‡ c∂ng s‰n.

M∂t h∆u qu‰ t√t nhiÍn l‡ ph‚n b∂ thu∂c «Œa c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p lykhai vßi «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p.

Ng‹©i thanh niÍn l‹u vong NguyÕn VÊn TÂo (sau n‡y l‡ B∂ tr‹™ng Lao«∂ng c˚a chÌnh ph˚ H“ ChÌ Minh) bÌ m∆t «ân Ph·p v‡o th·ng 5 nÊm 1926.Ch£ng bao l‚u anh l‡ «‰ng viÍn «‰ng C∂ng s‰n Ph·p, l‡m th‹©ng v¯ cÛ Ênl‹÷ng. V‡o th·ng m‡ «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p cÙng b” t∆p ch‹÷ng trÏnh, anh«„ t∆p hÆp v‡o th·ng 4 nÊm 1928, m∂t nhÛm nh’ g“m nhªng ng‹©i theoch˚ nghÔa qu”c gia nh‹ Ho‡ng Quang Gi¯, hai th˚y th˚ ™ c‰ng L÷ Hav÷r÷,b”n chiân sÔ ™ Macx‚yd÷ v‡ mÙt ng‹©i ch·u c˚a NguyÕn Thâ Truyän l‡NguyÕn Thâ Vinh vÿa hÜc xong m∂t nÊm tÂi tr‹©ng ÒÂi hÜc Lao «∂ngÒÙng Ph‹÷ng ™ MÙsk÷va. HÜ ph·t h‡nh t© b·o mßi ra h‡ng th·ng LaoNÙng, s” 1 bÌ m∆t ra m°t v‡o th·ng 6. T© b·o n‡y, ch˚ yâu d‡nh cho lßpng‹©i lao «∂ng ch‚n tay, b‹ßc «¿u h‹ßng d≈n hÜ theo ABC ngÙn ngª c∂ngs‰n, trong «Û tuyÍn b” nh‹ sau:

M¯c «Ìch c˚a ch˙ng ta l‡ gi‡nh l√y «∂c l∆p «ã l∆t «∞ ch˚ nghÔa t‹b‰n. Khi c·ch mÂng th‡nh cÙng, «‰ng c˚a cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n41

ph‰i n°m l√y chÌnh quyän.

NguyÕn VÊn TÂo «‹Æc c∫ «i dø ÒÂi h∂i thŸ s·u Qu”c tâ C∂ng s‰n,khÙng lÍn tiâng phÍ ph·n gÏ vä s·ch l‹Æc Stalin-Bukharin ™ Trung Qu”c.Anh chÃ an lÚng «ä «Ât nguyån vÜng l‡m cho Mosk÷va l‹u ö «ân viåc th‡nhl∆p m∂t «‰ng c∂ng s‰n ™ ÒÙng D‹÷ng.

V¯ CafÈ TuyÍtkÍtti

M∂t cu∂c √u «‰ diÕn ra tÂi tiåm cafÈ TuyÍtkÍtti (84 «Âi l∂ Sen Giecme,Paris 6e) ng‡y 9 th·ng giÍng nÊm 1929 «„ l‡m l∂ rı sø chia rÎ giªa «‰ngC∂ng s‰n Ph·p liÍn minh vßi NhÛm Lao NÙng v‡ «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p.Nh‚n cu∂c hÜp c˚a nhÛm Thanh niÍn ·i qu”c c˚a TettingiÍ, «Âi biãu c˚a«‰ng VNÒL tßi «Û «ã ph‰n «”i mÙt ng‹©i tÍn l‡ Òá ÒÏnh ThÂch «„ nÛi tßi« cÙng ÷n khai hÛa » c˚a thøc d‚n Ph·p. Cu∂c hÜp biân th‡nh cu∂c √u «‰.Òá ÒÏnh ThÂch v‡ hai «Thanh niÍn ·i qu”c » bŒ th‹÷ng. TÂ Thu Th‚u,Huˇnh VÊn Ph‹÷ng v‡ hai «“ng chÌ cÙng nh‚n c˚a hÜ bŒ d≈n tßi bÛt c‰nhs·t ph” La HuysÍtt÷, hai hÙm sau «‹Æc th‰ ra. Chiäu 10, tr¯ s™ c˚a «‰ngVNÒL bŒ l¯c so·t, b‡n ghâ bŒ «∆p g≈y. Ng‡y 11, t© Nh‚n ÒÂo (LíHumanitÈ)c÷ quan c˚a «‰ng C∂ng s‰n Ph·p t‹©ng thu∆t v¯ trÍn m∂t c·ch sai lÂc tßimŸc d”i tr·:

MÜi ng‹©i «äu nh∆n th√y rı r‡ng, c·c l„nh t¯ c˚a Ò‰ng gÜi l‡ ViåtNam Ò∂c l∆p «äu v°ng m•t m∂t c·ch th∆n trÜng, m∂t «‰ng «„ b”nl¿n thay «∞i ch‹÷ng trÏnh, nay hÜ c¤ng khÙng d·m «ân ph‰n «”inhªng «“ng b‡o ph‰n b∂i sø nghiåp «∂c l∆p c˚a ÒÙng D‹÷ng.

Ba t© truyän «÷n – H´i «“ng b‡o! Gian x‰o hay khiÍu khÌch? Sø th∆tcŸ tiân – chÃ rı r¢ng phÌa bŒ «‰ kÌch «„ ph‰n Ÿng. TÂi sao «‰ng C∂ng s‰nPhap mu”n chia rÎ sinh viÍn v‡ vÙ s‰n An Nam, tÂi sao hÜ khÙng ph‰n «”iviåc b°t bß v‡ l¯c so·t, tÂi sao hÜ tung ra c·i tin vu kh”ng r¢ng c·c « l„nht¯ v°ng m•t »? TÂ Thu Th‚u «„ d˘ng ngÚi b˙t c˚a mÏnh m‡ nguyän r˚a« nhªng k» Ên l‹÷ng c˚a ph‚n ban thu∂c «Œa trong «‰ng C∂ng s‰n Ph·p »,«„ quyât «Œnh khai t∫ «‰ng VNÒL, nguyän r˚a « nhªng chÃ d¯ kiãu NgaHo‡ng » (ukases), « «â qu”c Ò’ », « c·i m•t nÂ mßi c˚a Ch‚u ¬u ». g¿nnh‹ m∂t tiâng kÍu tuyåt vÜng ch”ng lÂi bÜn An Nam l‡m « c·ch mÂngchuyÍn nghiåp » «ã tÏm «Œa vŒ.

Sø ph≈n u√t ban «¿u «„ Ím dŒu, t© T·i sinh s” 3 khÙng mu”n g‚y thÍmchuyån, hÜ chÃ ra l©i c‰i chÌnh nh‹ sau:

Nhªng ng‹©i tßi dø cu∂c hÜp «Û h£n «„ ch˙ ö l‡ c·c chiân sÔ c˚a«‰ng VNÒL cÛ m•t ™ «Û, nh‹ng ng‹©i ta cÛ thã tÿ l©i d”i tr· c˚ab·o Nh‚n ÒÂo m‡ kât lu∆n r¢ng «‰ng C∂ng s‰n Ph·p «„ l‡m nh‹v∆y «ã l˘a v‡o c·i b≈y ph·t xÌt nhªng ng‹©i c·ch mÂng An Nam n‡okhÙng «‹Æc Òå tam Qu”c tâ cÙng nh∆n? Q˚a thøc ch˙ng ta ph‰icÙng nh∆n l‡ trong c·c v¯ bÍ b”i ™ thu∂c «Œa v‡ trong sø viåc m‡ch˙ng ta quan t‚m, chÃ cÛ t‰ ph·i v‡ «•c biåt «‰ng x„ h∂i v‡ c∂ngs‰n «„ c” g°ng b‰o vå ch˙ng ta.

86 Viåt Nam 1920-1945

«XŸ An Nam khÙng ph‰i l‡ m∂t b∂ ph∆n n‹ßc Ph·p »

Ng‡y 21 th·ng 3 nÊm 1929, tÚa ·n d‚n sø ™ Paris tuyÍn b” gi‰i t·n «‰ngVNÒL, vßi t∂i danh l‡ « chia rÎ n‹ßc Ph·p ».

Tr‹ßc tÚa ·n, TÂ Thu Th‚u Û lÍn:

L‡m sao ng‹©i ta cÛ thã nÛi r¢ng n‹ßc An Nam l‡ m∂t ph¿n c˚an‹ßc Ph·p, khi m‡ An Nam cÛ lŒch s∫ tÿ b”n ng‡n nÊm nay v‡ chÌnhng‹©i Ph·p «„ d˘ng qu‚n løc «ã chia rÎ n‹ßc Nam.

L˙c «Û Phan VÊn Tr‹©ng «ang ™ Paris, Ùng tiâp x˙c TÂ Thu Th‚u c˘ngc·c bÂn vßi th·i «∂ m∂t ng‹©i «‡n anh hiãu «©i gi‡u kinh nghiåm «√utranh. ‘ng khuyÍn khÙng nÍn ph¯c h“i «„ng VNÒL, cÛ thã vÏ «„ l∞i th©i,v‡ nÍn xem xÈt cƒn th∆n nhªng v√n «ä khÛ khÊn vä chÌnh trŒ, v‡ lÂi «i tÏmtiâp x˙c mßi trong c·nh t‰ Ph·p. Sau «Û NhÛm Xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng(Groupe des EmigrÈs Indochinois), m∂t t∞ chŸc khiÍm t”n h÷n, thay thâ«‰ng VNÒL. NhÛm n¿y t∆p hÜp Ta Thu Th‚u, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng, PhanVÊn Ch·nh, LÍ B· Cang, H“ VÊn Ng‡, NgÙ Quang Huy v‡ nhªng ng‹©itrung th‡nh c˚a «‰ng «„ gi‰i t·n, cÚn nhªng ng‹©i kh·c nh‹ Ho‡ng QuangGi¯ hÜ nh∆p nhÛm Lao NÙng

Th·ng 7 nÊm 1929, Th‚u bÌ m∆t sang F÷rÊnfo ™ ÒŸc «ã dø ÒÂi h∂i c˚aLiÍn minh ch”ng «â qu”c ch˚ nghÔa, nhÛm l¿n thŸ hai. Anh t’ lÚng kh‚mph¯c thanh niÍn ÒŸc «¿y « nhiåt tÏnh v‡ hoÂt «∂ng hÊn h·i » (trÌch th‹ g∫iTrŒnh H‹ng Ng≈u do m∆t th·m giª lÂi). Anh khÙng dË b”n nÊm sau, thã håthanh niÍn √y lÂi khÙng ngÊn Hitler lÍn chÌnh quyän, nâu nh‹ hÜ khÙng«Ûng gÛp v‡o løc l‹Æng f·t xÌt?

TÂ Thu Th‚u c˘ng c·c bÂn b°t «¿u tiâp x˙c nhªng ng‹©i ly khai «‰ngC∂ng s‰n Ph·p, nh‹ RÙsmer,42 nhÛm Ng‹Æc GiÚng (Contre le Courant) c˚aMÙrix÷ Paz,43 r“i hÜ tiân vä xu h‹ßng c∂ng s‰n phÍ ph·n. HÜ «„ «oÂn tuyåtvßi « th‡nh kiân vä ch˚ng t∂c » v‡ thŸ ch˚ nghÔa qu”c gia hÀp hÚi c˚a hÜ.Trong t¿m con m°t nhªng thanh niÍn theo ch˚ nghÔa qu”c gia, sø « «”ikh·ng ch˚ng t∂c » che m© «”i kh·ng giai c√p. Ph‰i tho·t kh’i th‡nh kiân√y, nhiåm v¯ c˚a ta l‡ l‡m n‰y sinh m∂t thâ gißi mßi. RÙsmer s§n d‡nh chohÜ nhªng c∂t trong b·o Sø th∆t (La VÈritÈ) «ã hÜ cÛ thã tø do ph·t biãu.Trong nhªng s” b·o tÿ ng‡y 1 th·ng 5 tßi 13 th·ng 6 nÊm 1930, TÂ ThuTh‚u viât r’ vä sø chuyãn biân «Û:

Trong c·c thu∂c «Œa, ng‹©i thanh niÍn phiân loÂn khÙng kh’i tr‰iqua giai «oÂn qu”c gia ch˚ nghÔa. Nhªng ng‹©i c√p tiân h÷n thÏ nÛi«ân «â qu”c ch˚ nghÔa, nh‹ng khÙng v‹Æt kh’i giai «oÂn khÙngt‹™ng, «•c g“m nhªng danh tÿ trÿu t‹Æng nh‹ cÙng lö, tø do, bÏnh


«£ng, quyän d‚n t∂c tø quyât. Nhªng k» nÛi ph‰i «‹Æc «∂c l∆p tŸcth©i, hÜ chÃ cÛ m∂t kh·i niåm m·y mÛc v‡ hÏnh thŸc vä cu∂c tranh«√u. HÜ t‹™ng t‹Æng cu∂c c·ch mÂng gi”ng nh‹ cu∂c bÂo «∂ng c˚am∂t nhÛm ‚m m‹u Ìt nhiäu anh d¤ng, Ìt nhiäu t‡i nÊng khÈo lÈo.Ch˚ nghÔa kh˚ng b”, ch˚ nghÔa GÊn«i (b√t bÂo «∂ng, b√t hÆp t·c,b√t tu‚n lu∆t lå) t√t c‰ «äu khÙng gi‰i quyât «‹Æc v√n «ä thu∂c «Œa.Giai c√p t‹ s‰n thâ gißi liÍn hå ch•c ch» nhau trÍn tr‹©ng qu”c tâ,giai c√p t‹ s‰n b‰n xŸ b√t løc tÿ l˙c n‰y sinh, thâ nÍn ™ ÒÙngD‹÷ng, tranh «√u gi‡nh «∂c l∆p l‡ sŸ mÂng c˚a qu¿n ch˙ng vÙ t‡is‰n. ChÃ cÛ qu¿n ch˙ng «“ng nh√t, vä m•t x„ h∂i l‡ k» th˘ «â qu”cch˚ nghÔa, hÜ «Ÿng lÍn h‡nh «∂ng cÛ t∞ chŸc, mßi cÛ nÊng løc l∆t «∞«â qu”c. Ph‰i nh∆p m∂t v√n «ä «∂c l∆p vßi v√n «ä c·ch mÂng vÙ s‰ntheo con «‹©ng x„ h∂i ch˚ nghÔa.

TÂ Thu Th‚u v‡ c·c bÂn v≈n trung th‡nh vßi ch˚ nghÔa qu”c tâ c·chmÂng, liÍn minh to‡n thã nÙ lå c˚a t‹ b‰n kh√p thâ gißi, cho «ân ng‡y anhv‡ c·c bÂn bŒ « th˚ tiÍu vä chÌnh trŒ » (H“ ChÌ Minh nÛi v∆y), nÛi «˙ng h÷n,cho «ân khi «‰ng viÍn c˚a H“ ChÌ Minh ·m s·t hÜ nÊm 1945...

88 Viåt Nam 1920-1945

IV Phong tr‡o qu”c gia bÌ m∆t

™ trong n‹ßc th©i kˇ n‡y

Ò‹Æc thÿa h‹™ng c‰ m∂t truyän th”ng «√u tranh ch”ng th”ng trŒ thøc d‚n,nhªng phong tr‡o n‡y, c¤ng nh‹ nhªng phong tr‡o tr‹ßc «Û, l‡ sø nghiåpc˚a t¿ng lßp trÌ thŸc thu∂c giai c√p trung l‹u. Ò”i tr‹ßc sŸc «‡n ·p dª d∂i,nhªng nhÛm c·ch mÂng n‡y chÃ cÛ thã n‰y sinh v‡ ph·t triãn ho‡n to‡n bÌm∆t. Cu∂c chiân «√u c˚a hÜ c¤ng khÙng thã t·ch kh’i con «‹©ng c¤, nh‹ l‡‚m m‹u, m‹u «“ qu‚n sø, h‡nh «∂ng kh˚ng b”. Nhªng thanh niÍn thŸctÃnh c‰m th√y mÏnh nh‹ bŒ nh”t trong m∂t kh·m t˘ mÍnh r∂ng

Trong «Û niäm hy vÜng, nh‹ m∂t chim gi÷i,Ò∆p «Ùi c·nh r¯t rË trong b”n bŸc t‹©ngR“i chÂm «¿u v‡o nhªng tr¿n nh‡ m¯c n·t.

(Baudelaire)

Nhªng thanh niÍn khÙng ra n‹ßc ngo‡i sÎ tham gia v‡o c·c t∞ chŸcqu”c gia bÌ m∆t l¿n l‹Æt «‹Æc th‡nh l∆p tÿ Nam chÌ B°c trong kho‰ng th©igian tÿ 1925 «ân 1928:

T‚n Viåt C·ch mÂng «‰ng, hay T‚n Viåt (1925-1929)H∂i kÌn NguyÕn An Ninh (1928-1929)Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng, viât t°t l‡ VNQDÒ (1927-1930)Thanh NiÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂i, hay Thanh NiÍn (1925-1930), sÎ

biân th‡nh Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng.Quan «iãm chung c˚a c·c t∞ chŸc trÍn l‡ chuƒn bŒ chiân «√u v¤ trang «ã

gi‡nh «∂c l∆p qu”c gia. M∂t kõ lu∆t s°t châ ngø trong Thanh NiÍn v‡ trong

VNQDÒ: «‰ng viÍn ph‰i giª bÌ m∆t tuyåt «”i vä cÙng viåc c˚a «‰ng, v‡khÙng bao gi© «‹Æc l∂ ra cho c‰ cha mÀ mÏnh, bÂn bË v‡ nhªng ng‹©i quenbiât c˚a mÏnh, nâu khÙng sÎ bŒ t∫ hÏnh, «Û l‡ «iäu lå c˚a Thanh NiÍn. ÒÛchÌnh l‡ m∂t thâ gißi ‚m u v‡ im l•ng.

Ò‰ng T‚n Viåt

Ò‰ng T‚n Viåt kh™i «¿u l√y tÍn Ph¯c Viåt, do c·c trÌ sÔ bŒ l‹u «‡y tÂi ng¯cCÙn NÙn thã h∂i tÿ nÊm 1917, nhªng trÌ sÔ «“ng nh‹ Phan Chu Trinh ra«‚y sau nhªng cu∂c nÙng d‚n biãu tÏnh nÊm 1908 tÂi Trung Kˇ 44. Nhªngng‹©i trung kiÍn t∆p hÆp quanh LÍ Hu‚n, trong «Û cÛ ba ng‹©i l‡ Tr¿nHo‡nh, T˙ KiÍn v‡ PhÂm Cao ÒÂi «„ v‹Æt ng¯c nh¢m liÍn lÂc vßi nhªngng‹©i c˘ng h∂i c˚a Phan B∂i Ch‚u, ch˚ yâu ™ Trung Qu”c. HÜ v‡o «‹Æc«√t liän sau «Û m∂t ng‹©i bŒ b°t ™ S‡i GÚn v‡o th·ng 9, hai ng‹©i kia v‡oth·ng 2 nÊm 1918 ™ Th‹Æng H‰i, t√t c‰ «äu bŒ «‹a tr™ lÂi CÙn NÙn. Nh‹v∆y l¿n «¿u hÜ m‹u toan t∆p hÆp bŒ th√t bÂi.

Bƒy nÊm sau, ng‡y 14 th·ng 7 nÊm 1925, c·c nh‡ c·ch mÂng ra kh’inh‡ t˘ g•p nhau ™ Vinh. Nhiäu thanh niÍn ™ B°c Kˇ v‡ Trung Kˇ nh‹ TÙnQuang Phiåt, Tr¿n Ph˙, NgÙ ÒŸc TrÏ, H‡ Huy T∆p... «ân tÊng c‹©ng løcl‹Æng cho nhÛm « «‡n cøu » c˚a LÍ Hu‚n. HÜ t∞ chŸc nhªng lßp hÜc ng‹©ilßn cho c·c cÙng nh‚n nh‡ m·y ™ Vinh, r“i H‡ Huy T∆p nhanh chÛng g‚y«‹Æc c‰m tÏnh v‡ «‹Æc hÜ tin c∆y. V‡o th·ng 11 nÊm 1925, Ph¯c Viåt tungtruyän «÷n «Úi th‰ Phan B∂i Ch‚u. Ò”i vßi m∂t «‰ng bÌ m∆t v‡ sø bÌ m∆ttuyåt «”i l‡ «iäu kiån s”ng cÚn, thÏ «‚y l‡ m∂t h‡nh «∂ng sai l¿m. Do «Ûnh‡ gi·o Tr¿n M∂ng BÂch «ä nghŒ «∞i tÍn Ph¯c Viåt th‡nh m∂t c·i tÍn kh·cvÙ hÂi «ã che m°t dÕ d‡ng h÷n, «Û l‡ H‹ng Nam, m∂t h∂i cÛ nhiåm v¯chÌnh thŸc l‡ chuƒn bŒ « cu∂c c·ch mÂng hÚa bÏnh » b¢ng con «‹©ng gi·od¯c miÕn phÌ nh¢m ch”ng « mÍ tÌn v‡ tå nÂn », v‡ ph·t triãn kinh tâ.

Ò“ng th©i vßi Ph¯c Viåt, ™ Qu‰ng Ch‚u NguyÕn ¡i Qu”c t∞ chŸcThanhNiÍn v‡o th·ng 6 nÊm 1925. H‹ng Nam cho r¢ng cÛ thã liÍn minh vßiThanh NiÍn v‡ s§n s‡ng hÆp t·c c·c hoÂt «∂ng vßi « «‰ng ™ ngo‡i n‹ßc »n‡y. H‹ng Nam l√y tÍn bÌ m∆t l‡ T‚n Viåt C·ch mÂng Ò‰ng v‡ g∫i thanhniÍn sang Qu‰ng Ch‚u «ã hu√n luyån. Ph¿n lßn nhªng thanh niÍn n‡y thÜgi·o xong lÂi gia nh∆p t∞ chŸc Thanh NiÍn, m∂t t∞ chŸc «‹Æc Qu”c tâ C∂ngs‰n t‡i trÆ v‡ «‹Æc «‰ng C∂ng s‰n Trung Qu”c ˚ng h∂, cÛ m∂t hå th”ng t‹t‹™ng v‡ c√u tr˙c theo kiãu m≈u bÙnsÙvic.

Tr¿n Ph˙, «‹Æc c∫ sang th‹÷ng l‹Æng viåc hÆp nh√t hai t∞ chŸc lÂi gianh∆p Thanh NiÍn v‡ thä trung th‡nh «ân c˘ng. NguyÕn ¡i Qu”c «‹a Tr¿nPh˙ «i hÜc tr‹©ng ÒÂi hÜc Lao «∂ng ÒÙng Ph‹÷ng ™ MÙsk÷va. Tuy v∆y hÜkhÙng b’ qua ö t‹™ng hÆp nh√t. C‰ hai t∞ chŸc «äu c∫ «Âi biãu «ân Qu‰ng

90 Viåt Nam 1920-1945

Ch‚u th‰o lu∆n th˚ t¯c th‡nh l∆p chung m∂t «‰ng. C·c «Âi biãu vä n‹ßcmang theo t∆p Ò‹©ng C·ch månh c˚a NguyÕn ¡i Qu”c m‡ «‰ng ThanhNiÍn coi nh‹ c÷ s™ chÌnh trŒ c˚a viåc hÆp nh√t l˙c «Û, nâu cÛ thã. Trongnhªng nÊm 1927-1928 nhiäu cu∂c th‹÷ng th‰o «Ùi l˙c c¤ng tiân b‹ßc,song khÙng «i «ân kât qu‰. Ò“ng l‹Æc bÍn n‡y t∆n løc thu h˙t «‰ng viÍnbÍn kia. Hai bÍn khÙng th’a thu∆n «‹Æc vä c‰ ph‹÷ng diån hÜc thuyât,nghÔa l‡ ho•c theo ch˚ nghÔa qu”c gia «÷n thu¿n ho•c cÛ m¿u s°cbÙns÷vic. C¤ng nh‹ vä c‰ ph‹÷ng diån c·ch thŸc hÆp nh√t (T‚n Viåt «änghŒ hÆp nh√t hai t∞ chŸc m∂t c·ch bÏnh «£ng, Thanh NiÍn «ä ra viåc kâtnÂp tÿng c· nh‚n «‰ng viÍn T‚n Viåt sau khi gi‰i t·n «‰ng n‡y). ThanhNiÍn phÍ ph·n gay g°t « ö thŸc giai c√p » c˚a c·c l„nh t¯ T‚n Viåt - «‹Æcg·n cho l‡ ö thŸc t‹ s‰n - lÂi c‡ng l‡m cho viåc d‡n xâp khÛ khÊn.

NÊm 1928, T‚n Viåt g“m 42 chi b∂, mái chi b∂ cÛ tÿ 3 «ân 5 «‰ng viÍn,trong «Û 30 chi b∂ ™ Trung Kˇ, 7 ™ Nam Kˇ, 5 ™ B°c Kˇ. L˙c n‡y «‰ngh‹ßng cu∂c v∆n «∂ng v‡o Nam Kˇ, n÷i m‡ ‰nh h‹™ng c˚a phong tr‡oNguyÕn An Ninh kh™i «¿u ph·t triãn s‚u r∂ng trong v˘ng nÙng thÙn. Banch√p h‡nh trung ‹÷ng nhÛm hÜp tÂi n˙i Thu∆n Nhan v‡o th·ng 2, c∫ T˙KiÍn v‡ H‡ Huy T∆p tÏm c·ch b‹ßc «¿u th‹ong th‰o viåc liÍn minh vßiphong tr‡o trÍn. Nh‹ng «ä nghŒ «Û khÙng «•t «‹Æc kât qu‰ khi NguyÕn AnNinh bŒ b°t v‡o th·ng 10.

Trong l˙c «Û T‚n Viåt b°t «¿u bŒ «‡n ·p. Nhªng ng‹©i s·ng l∆p ™Vinh, Tr¿n M∂ng BÂch v‡ c·c «“ng chÌ, bŒ «‡y lÍn v˘ng T‚y NguyÍn.Ò‡o Duy Anh, m∂t «Âi biãu mßi gia nh∆p «‰ng T‚n Viåt, «‹Æc giao phÛchŸc v¯ bÌ th‹ XŸ ˚y Trung Kˇ. V‡o cu”i th·ng 6, Ùng triåu t∆p xŸ ˚y tÂinh‡ riÍng ™ Huâ «ã th‰o lu∆n vä viåc thay «∞i b∂ m•t bÍn ngo‡i c˚a «‰ngvÏ tÿ nay s™ m∆t th·m r√t quan t‚m «ân «‰ng. T‚n Viåt «ä ra m∂t ch‹÷ngtrÏnh th‡nh l∆p m∂t kh”i «o‡n kât qu”c gia, ch‹÷ng trÏnh cho th√y rı xuh‹ßng t·ch kh’i Thanh NiÍn, v‡ «‹Æc chŸng t’ rı r‡ng qua l©i khai c˚aÒ‡o Duy Anh viât l˙c Ùng bŒ b°t:

Ò‰ng ch˙ng tÙi khÙng thã døa trÍn m∂t giai c√p duy nh√t: khÙngdøa v‡o giai c√p cÙng nh‚n cÚn qu· Ìt ’i; c¤ng khÙng døa v‡o giaic√p nÙng d‚n l‡ m∂t kh”i khÙng «“ng nh√t, b‰o th˚ v‡ ph‚n t·n «”ivßi phong tr‡o c˚a ch˙ng tÙi; c¤ng khÙng døa v‡o giai c√p t‹ s‰nm‡ quyän lÆi th‹©ng «”i l∆p vßi quyän lÆi c˚a c·ch mÂng; c¤ngkhÙng døa v‡o giai c√p tiãu t‹ s‰n khÙng cÛ løc l‹Æng v‡ khÙngth”ng nh√t. Ch˙ng tÙi ph‰i tuyãn løa v‡o «‰ng nhªng ph¿n t∫ tiânb∂ c˚a mÜi giai c√p x„ h∂i. Ch˙ng tÙi tr·nh mÜi ‰nh h‹™ng c˚a ch˚nghÔa c∂ng s‰n, «‹©ng l”i chÌnh trŒ c˚a ch˙ng tÙi ho‡n to‡n l‡ qu”cgia ch˚ nghÔa.


Khuynh h‹ßng x„ h∂i ch˚ nghÔa c˚a T‚n Viåt cÚn m÷ h“ nh‹ng cÛ thøc.Òiäu n‡y «‹Æc x·c «Œnh qua l©i khai c˚a nhªng ng‹©i do —y ban MotsÍch√t v√n (MotsÍ, tÍn quan tÚa «iäu tra nhªng sø biân «≈m m·u ™ Trung Kˇ1930-1931)45. Ò•c biåt l‡ l©i khai c˚a hai nh‡ gi·o NgÙ ÒŸc DiÍn v‡Ho‡ng ÒŸc Thi, bŒ kât ·n 7 nÊm t˘ chÃ vÏ tham gia T‚n Viåt v‡ bŒ kh·mth√y trong nh‡ cÛ l‹u giª t© Ng‹©i C˘ng kh∞ (Le Paria) v‡ t© Viåt NamH“n (Lí¬me annamite) tÿ Paris bÌ m∆t g∫i vä:

Ch˙ng tÙi khÙng cÛ ö «Œnh v∆n «∂ng qu¿n ch˙ng, m‡ chÃ v∆n «∂ngnhªng ng‹©i cÛ hÜc. T‚n Viåt l‡ m∂t «‰ng c˚a trÌ thŸc. Ò‰ng n‡y«‹Æc th‡nh l∆p nh¢m x‚y døng m∂t nän c∂ng hÚa x„ h∂i ch˚ nghÔa.Ch˚ nghÔa c∂ng s‰n l‡ m∂t hÜc thuyât lö t‹™ng «÷n thu¿n v‡ khÙng·p d¯ng v‡o «‹Æc thøc tâ [c˚a «√t n‹ßc]. Ch˙ng tÙi mong mu”n x‚ydøng m∂t nän c∂ng hÚa x„ h∂i ch˚ nghÔa.

Òân th·ng chÂp nÊm 1928 T‚n Viåt bŒ «‡n ·p ™ Nam Kˇ. Sau v¯ ·m s·t™ ph” BacbiÍ (xem ph¿n d‹ßi) m∆t th·m t∞ng ru“ng b” tiâp liän l‡m tan v´XŸ ˚y: NguyÕn Duy Trinh 20 tu∞i, v‡ Ò‡o Xu‚n Mai, 27 tu∞i, bŒ b°t. Tr¿nNgÜc Danh, Phan ÒÊng L‹u v‡ m∂t s” ng‹©i kh·c tr”n sang MÙsk÷va ho•csang Trung Qu”c; sau n‡y lÂi th√y hÜ ™ trong Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng.CÚn hai «Âi biãu c∫ «i cÙng t·c thÏ T˙ KiÍn bŒ b°t, cÚn H‡ Huy T∆p tho·t«‹Æc, sau «Û sang MÙsk÷va.

Hai ng‹©i trong XŸ ˚y bŒ kât ·n ng‹©i thÏ 10 nÊm t˘, ng‹©i thÏ 18 th·ng.T˙ KiÍn bŒ 5 nÊm t˘ treo, bŒ gi‰i vä l‡ng Ùng ™ Trung Kˇ v‡ qu‰n th˙c ™ «Û.Òân ch•ng dÿng ch‚n tÂi nh‡ t˘ V¤ng T‡u (Cap Saint-Jacques), con ng‹©i«√u tranh khÙng måt m’i n‡y - «„ bao l¿n th√t bÂi - T˙ KiÍn bŒ giam c˘ngvßi nhªng k» th√t bÂi kh·c, nhªng nÂn nh‚n kh”n c˘ng nh√t c˚a châ «∂thøc d‚n: nhªng phu «“n «iän cao su Nam Kˇ tr”n ra kh’i c·i «Œa ng¯c «Ûnh‹ng bŒ b°t.

Cu∂c t∞ng ru“ng b” th·ng 7 nÊm 1929 ™ Trung Kˇ quyât liåt ph· tanT‚n Viåt. LÍ Hu‚n bŒ chât trong t˘, Ò‡o Duy Anh bŒ giam m∂t nÊm. R“itrong khi Thanh NiÍn bŒ ph‚n liåt th‡nh hai «‰ng c∂ng s‰n cÂnh tranh nhau,thÏ m∂t nhÛm T‚n Viåt cÚn sÛt lÂi «ä ra viåc th‡nh l∆p ÒÙng D‹÷ng C∂ngs‰n LiÍn «o‡n, «”i l∆p vßi «‹©ng l”i x‚y døng kh”i qu”c gia ch˚ nghÔa. Dø«Œnh n‡y bŒ ph· v´ tÿ trong trŸng: 8 «Âi biãu - 2 ™ Nam Kˇ, 5 ™ Trung Kˇ,v‡ 1 ™ B°c Kˇ - t∆p hÆp tÂi Huâ bŒ b°t ng‡y 1 th·ng giÍng nÊm 1930. Sauhai th·ng giam giª hÜ bŒ kât ·n: 1 ng‹©i bŒ 3 nÊm t˘, m√y ng‹©i kia bŒ qu‰nth˙c 46. T‚n Viåt ngÿng lÍn tiâng.

Sau khi ra t˘, Ò‡o Duy Anh, cøu bÌ th‹ «‰ng T‚n Viåt bŒ Ò‰ng C∂ng s‰nÒÙng D‹÷ng qui l‡ ch”ng c∂ng s‰n, Ùng kh‹ßc tÿ mÜi hoÂt «∂ng chÌnh trŒ.

92 Viåt Nam 1920-1945

H∂i kÌn NguyÕn An Ninh

Ng‡y 4 th·ng 10 nÊm 1928, t© ÒÙng Ph·p Th©i b·o «Êng « thÙng c·o c˚achÌnh ph˚ » nh‹ sau:

NguyÕn An Ninh tr‹ßc kia l‡ m∂t nh‡ l‡m b·o, h“i nÊm 1926 «„ bŒ·n m‹©i t·m th·ng t˘, qua ng‡y th·ng janvier 1927, nh© ÷n c˚aquan To‡n quyän tÂm tha cho ra ngo‡i. Mßi bªa 28 septembre vÿar“i, NguyÕn An Ninh diÕn thuyât ™ g¿n ga xe l∫a Bân LŸc, tr‹ßc m•tl”i s·u ch¯c ng‹©i. Nh÷n m√y ng‹©i lÌnh «ân h’i t¯ h∂i «ã l‡m chi,thÏ NguyÕn An Ninh lÂi «·nh m∂t ng‹©i lÌnh, «ân nái ph‰i cho v‡onh‡ th‹÷ng. Hiån nay quan trÍn «„ cÛ ra lånh b°t NguyÕn An Ninh,nh‹ng y «„ «i «‚u m√t. Ng‹©i ta «‹÷ng tÏm kiâm dª l°m.

NguyÕn An Ninh tÿ Ph·p tr™ vä n‹ßc h“i th·ng giÍng, s”ng ™ S‡i GÚn,m∂t ch‚u th‡nh khu√y «∂ng do c·c t∞ chŸc c·ch mÂng bÌ m∆t khai sinh ™miän B°c tiân nh∆p: Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng ™ B°c Kˇ, T‚n Viåt ™ B°cTrung Kˇ, Thanh NiÍn ™ Qu‰ng Ch‚u «ang biân S‡i GÚn th‡nh n÷i tranhgi‡nh vai trÚ gi·o d¯c vä chÌnh trŒ. NhÛm n¿y thuyât gi‰ng vä ch˚ nghÔaTam D‚n, nhÛm kia gi‰i thich vä lŒch s∫ nhªng cu∂c c·ch mÂng Ph·p, Ngaho•c Trung Hoa. T√t c‰ «äu theo ch˚ nghÔa qu”c gia m∂t c·ch hÊng h·i,nh¢m v∆n «∂ng ch˚ yâu l‡ t¿ng lßp tiãu t‹ s‰n, trÌ thŸc, thÆ th˚ cÙng ™ c·cth‡nh ph”. LÔnh vøc kinh tâ r√t thu∆n lÆi cho viåc tuyÍn truyän c˚a hÜ:nhªng «∂c quyän do t‹ b‰n Ph·p «‡o tÂo ra, nh‹ «∂c quyän th‹÷ng c‰ngS‡i GÚn, c·c h¿m m’ ™ Trung v‡ B°c Kˇ bÛp nghÀt s·ng kiân cÙng nghiåpc˚a ng‹©i b‰n xŸ.

Trong c‰nh Ím tŒnh bÍn ngo‡i, nhªng t∞ chŸc chÌnh «‰ng s÷ khai th‡nhl∆p ™ S‡i GÚn, ƒn n˙p ng¯y trang b¢ng c·c c∫a h‡ng c∫a hiåu (gi•t l‡, c°ttÛc, x‹™ng c÷ khÌ). LŸa thanh niÍn chŒu ‰nh h‹™ng c˚a Ninh th©i kˇ « M˘aXu‚n S‡i GÚn », nhªng hÜc sinh bŒ «u∞i hÜc nhªng nÊm 1926-1927 d‹©ngnh‹ biân «‚u c‰. Tuy nhiÍn, m∂t s” v≈n «i tÏm «‹©ng m∂t c·ch bÌ m∆t.

NguyÕn An Ninh khÙng quÍn l©i Phan Chu Trinh khuyÍn NguyÕn ¡iQu”c, h„y vä s”ng chen l∂n vßi d‚n nghËo «Ûi v‡ d”t n·t «ã gi˙p hÜ tho·tvÚng trÏ trå, «ã l‡m ch√t men g‚y m¿m «Âo lö c·ch mÂng vä tÏnh t‹÷ng th‚nt‹÷ng ·i v‡ tinh th¿n tr·ch nhiåm chung trong cÙng cu∂c gi‰i phÛng chÌnhtrŒ tr‹ßc m°t v‡ trong viåc t∞ chŸc lÂi «√t n‹ßc t‹÷ng lai. NguyÕn An Ninhcho «Û l‡ sŸ mÂng c˚a mÏnh.

V‰ lÂi, t© LíAnnam bŒ c√m v‡ Phan VÊn Tr‹©ng bŒ kât ·n, v√n «ä t·i b‰nt© ChuÙng RË khÙng thã «•t ra «‹Æc nªa, Ninh liän b·n nh‡ in «ã gi˙pNguyÕn Thâ Truyän vßi vÆ v‡ c·c con vä B°c. Sau «Û Ninh vä quÍ anh ™


94 Viåt Nam 1920-1945

Mœ HÚa c˘ng vßi b”, l˙c b√y gi© t‡n t∆t h¿u nh‹ khÙng l‡m gÏ «‹Æc m‡ v≈nkiÍn trÏ thiât tha vßi viåc ph·t triãn chª qu”c ngª (Ùng NguyÕn An Kh‹÷ng«„ dŒch cu”n tø «iãn Khang Hi, b∂ s·ch n∞i tiâng c˚a Trung Qu”c).

Ninh b’ kiãu tÛc d‡i «ã b˘ x˘, cÂo trÜc «¿u nh‹ c·c nh‡ s‹, m•c b∂ b‡ba «en nh‹ h‡ng xÛm l·ng giäng. Gi”ng nh‹ nhªng nÙng d‚n cÛ tÌnng‹´ng, anh l∆p m∂t b‡n th© Ph∆t trong nh‡, tiÍu biãu cho t√m lÚng tÿ bikh√n trong ho‡n v¤, v‡ m∂t b‡n th© Quan CÙng, m∂t anh h˘ng huyän thoÂith©i Tam Qu”c, con ng‹©i hiãn th·nh «‹Æc nh‚n d‚n Trung Qu”c th©ph¯ng trong c·c ngÙi «än d‚n gian. Th‚n thâ Quan CÙng t‹Æng tr‹ng «Âo«Ÿc Kh∞ng MÂnh th”ng truyän, nh‚n, nghÔa, lÕ, trÌ, tÌn, «©i «©i khÙng c∞ h˚nh‹ Phan Chu Trinh «„ gÆi trong cu∂c nÛi chuyån vä «Âo lö nÊm kia.

Khi anh xu√t b‰n quyãn TÙn Gi·o, m∂t s” ng‹©i t‹™ng anh «„ ng„ väch˚ nghÔa th¿n bÌ. Sø hiãu nh¿m «ân mŸc nguy hiãm khiân anh gi∆t mÏnhkhi anh «ân thÊm m∂t gia «Ïnh nÙng d‚n, th√y bÍn cÂnh b‡n th© t∞ tiÍn cÛm∂t b‡n th© cÛ ‰nh c˚a anh «¢ng sau b·t h‹÷ng. Òiäu m‡ anh «Œnh trÏnhb‡y trong cu”n TÙn Gi·o l‡ m∂t quan niåm kh·ch quan vä hiån t‹Æng tÙngi·o. Khi anh gÆi lÂi nhªng ng‹©i ™ Ph·p, nhªng gÛa ph¯, nhªng ng‹©i gi‡cÙ «÷n, tr™ lÂi vßi nh‡ th© ThiÍn Ch˙a sau cu∂c th‰m s·t chiân tranh 1914-1918, anh khÙng phÍ ph·n hÜ... Ò”i vßi anh, lÚng tin ng‹™ng c˚a hÜ chÃ l‡« tiâng th™ d‡i c˚a kiâp nh‚n sinh chÔu n•ng kh∞ «au, l‡ linh h“n c˚a m∂tthâ gißi vÙ nh‚n ·i » (Kac Mac). Ò”i vßi anh, viåc «i « tÏm m∂t niäm an ˚in÷i cıi tr©i kˇ bÌ » chÃ l‡ ch∞ yâu c˚a con ng‹©i.

Anh c¤ng viât m∂t v™ kŒch: Hai B‡ Tr‹ng, kã lÂi lŒch s∫ «√u tranh c˚ahai chŒ em b‡ Tr‹ng «¿u thâ kõ thŸ nh√t, «·nh «u∞i «‹Æc tÍn t‹ßng T‡u rakh’i l„nh th∞, nh‹ng cu”i c˘ng hai b‡ th√t bÂi. D‹©ng nh‹ Ninh t’ ö chÌmÏnh trong l©i nÛi c˚a m∂t b‡:

Tÿ x‹a, nhªng ai theo «u∞i m∂t lö t‹™ng cao th‹Æng bao gi© c¤ngchŒu kh∞ «au; hÜ chŒu «äu b√t hÂnh chÃ vÏ tÌnh c·ch cao c‹©ng c˚a hÜ.

Anh mang vä nh‡ 5000 √n b‰n cÛ «·nh s” r“i tø mÏnh ph·t h‡nh «ãtr·nh bŒ lÆi d¯ng nh‹ h“i Êm 1926. Th©i √y, thÿa l˙c anh ng“i t˘, cÛ k» «oÂtnhªng √n b‰n Cao vÜng c˚a bÜn thanh niÍn An Nam, D‚n –ßc 47 c˚a anhr“i d”i r¢ng b·n ra «ã gi˙p «´ vÆ con anh.

C˘ng Phan VÊn H˘m, ng‹©i bÂn v‡ c¤ng l‡ mÙn «å c˚a anh, kÈm anhhai tu∞i, hai ng‹©i «Âp xe «Âp kh°p c·c v˘ng Gia ÒŒnh, ChÆ Lßn, T‚yNinh, tuyÍn truyän t‹ t‹™ng gi‰i phÛng. Anh khÍu gÆi d‚n c‡y t∆p hÜ th‰olu∆n, c” m™ r∂ng t¿m nhÏn c˚a hÜ ra kh’i l¤y tre xanh, «ã biân chuyãn løcl‹Æng s‰n xu√t l˙a thÛc tr™ th‡nh løc l‹Æng c·ch mÂng. Anh g‚y liÍn hå

c‰m tÏnh ch•t ch» v‡ thÙng «“ng ö chÌ trong c·c v˘ng quÍ xa xÙi, m‹u «“vÂn sø c˘ng c·c bÂn nh‹ LÍ VÊn Tÿ ™ Tr‡ Vinh, Mai VÊn NgÜc ™ Mœ Tho,Ùng gi·o Giai, Ùng thanh tra tiãu hÜc Dinh ...

NÙng d‚n tin t‹™ng anh xem anh nh‹ m∂t vŒ th¿n bÌ. Nhiäu ng‹©i c‰mth√y mÏnh s§ng s‡ng theo anh m‡ khÙng c¿n biât «Ìch x·c l‡ s» «i «‚u v‡ «ic·ch n‡o. Nh‹ v∆y, nÊm 1928, trong bÛng t”i im «Ïm, Ninh tÂo nÍn m∂tphong tr‡o nÙng d‚n tiäm thâ, khÙng gi”ng chi vßi m∂t phong tr‡o cÛ t∞chŸc v‡ cÛ kõ lu∆t (theo LÍ VÊn Th∫, H∂i kÌn NguyÕn An Ninh). Uy tÌn c˚aNguyÕn An Ninh l‡m cho chÌnh quyän thøc d‚n ch˚ ö. Ph‰i chÊng anh ta«ang n˙p sau c·i «©i s”ng kh∞ hÂnh v‡ thiÍn vä vÊn hÜc «ã ng√m ng¿m x‚ydøng m∂t h∂i kÌn kia gi”ng nh‹ ThiÍn ÒŒa H∂i, cÛ nÊng løc l˙c n‡o «ÛthÏnh lÏnh x˙c «∂ng nÙng d‚n n∞i d∆y nh‹ l∫a bÿng lÍn thiÍu h˚y b∂ m·yth”ng trŒ?

Ng‡y 28 th·ng 5 nÊm 1928, m∂t bÜn cÙn «“ trong «Û cÛ th¿y lang GÂov‡ bÂn h°n tÍn NghÔa, g‚y r”i v˘ng C˚ Chi (Gia ÒŒnh) vÿa Û lÍn x‹ng mÏnhl‡ mÙn «å c˚a NguyÕn An Ninh.

Ch˙ng ƒu «‰, «∆p bã chÈn b·t trong m∂t qu·n c÷m ™ T‚n An T‚y, ch∫ir˚a v‡ khÍu khÌch h‹÷ng chŸc l‡ng khi c·c ng‹©i n¿y can thiåp. C‰ th‰y bŒb°t giam. XÈt x∫ tÂi tÚa thƒm ph·n S‡i GÚn, ch˙ng «‹Æc tha liän sau «Û.Ng‡y 29 th·ng 6, t© DiÕn Ò‡n ÒÙng D‹÷ng (La Tribune Indochinoise,b·o«‰ng l∆p hiân), sau khi thu∆t s÷ l‹Æc nhªng viåc «„ x‰y ra, lÂi b‡n r¢ng cÛthã «‚y l‡ s™ m∆t th·m s∫ d¯ng b√t chÌnh bÜn vÙ lÂi «ã hÂ uy tÌn c˚aNguyÕn An Ninh:

Trong v˘ng HÛc MÙn v‡ l‚n c∆n, cÛ nhiäu ng‹©i t¯ hÜp lÂi tø x‹ngl‡ ng‹©i c˚a NguyÕn An Ninh «ã «e dÜa d‚n c‹ ™ nÙng thÙn. Ch˙ngtÙi nghÔ r¢ng Ùng Ninh ch°c ho‡n to‡n xa lÂ vßi nhªng h‡nh «∂ngtrÍn vÏ nÛ chÃ l‡m gi‰m uy tÌn c˚a Ùng m‡ thÙi; nh‹ng «iäu kˇ lÂnh√t trong v¯ n‡y l‡ chÌnh quyän d‹©ng nh‹ ngo‰nh m•t l‡m ng÷tr‹ßc nhªng viåc l‡m ·c hÂi c˚a k» vÙ lÂi m°ng ch∫i h‹÷ng chŸcl‡ng v‡ «·nh «∆p d‚n c‹.

Ch˙ng ta nhß r¢ng b·o l∆p hiân √y khÙng ph‰i bÍnh vøc m∂t «‰ng viÍn,hÜ lÍn tiâng che ch™ m∂t ng‹©i «„ tÿng phÍ ph·n l∆p tr‹©ng chÌnh trŒ c˚ahÜ trÍn t© ÒÙng Ph·p Th©i b·o ng‡y 21 th·ng 5.

B”n th·ng sau, chiäu ng‡y 28 th·ng 9 nÊm 1928, ™ Bân LŸc, Phan VÊnH˘m bŒ lÌnh l‹u «∂ng gÜi lÂi «ã xÈt gi√y t©. H˘m ph‰n «”i, bŒ ng‹©i cai l‡Tr¿n VÊn NÍn «∆p roi g‚n bÚ trÍn «¿u. H˘m ch‹a kŒp «·nh tr‰, Ninh «„vung tay «√m «· cai NÍn. Trong «Ím t”i bÜn lÌnh khÙng biât ai l‡ ai «„ ratay, hÜ cŸ d≈n H˘m tßi c˘m tÂi nh‡ h∂i l‡ng Long Ph˙. Khi gi‰i tßi TÚa ·n


S‡i GÚn, H˘m bŒ g·n t∂i m∂t c·ch t‹™ng t‹Æng, l‡ «„ « «·nh bŒ th‹÷ng nh‚nviÍn l‡m cÙng v¯, l‡m k» √y khÙng l‡m viåc «‹Æc m∂t th©i gian d‡i », r“ianh bŒ t”ng v‡o Kh·m lßn (Maison centrale). V‡i hÙm sau, khi xu√t hiånb‰n thÙng c·o c˚a chÌnh ph˚, Ninh quyât «Œnh theo bÍn H˘m, anh liän cÂotrÜc v‡ m•c «“ tr°ng. Thâ l‡ c‰ hai tr™ th‡nh phÂm nh‚n PJI (PrÈvenu JugedíInstruction - bŒ giam phÚng b“i th£m), theo d√u ghi s” trÍn th» gá «eon÷i khuy ·o.

ChÌnh «‚y lÂi th√y tÍn NghÔa v‡ GÂo ch‹©ng m•t m∂t l¿n nªa. L¿n n‡ych˙ng bŒ b°t v‡ bŒ t” c·o l‡ thu∂c h∂i kÌn NguyÕn An Ninh. S™ m∆t th·mtra t√n, b’ «Ûi ch˙ng, b°t m∂t b‡ mÀ 68 tu∞i, m∂t Ùng b” 60, v‡ thâ l‡ch˙ng ph‰i t” c·o hoang mang. S™ m∆t th·m biân ch˙ng tr™ th‡nh nhªng k»bu∂c t∂i.

D‹©ng nh‹ m∆t th·m tin r¢ng cÛ m∂t h∂i kÌn NguyÕn An Ninh «angchuƒn bŒ v¤ trang, tuyãn m∂ theo t∆p qu·n u”ng m·u thä thÜ t∫ theo l”i c·ch∂i kÌn x‹a kia, m∂t kiãu thä ch£ng Ên nh∆p ch˙t n‡o vßi con ng‹©i lö trÌNguyÕn An Ninh.48

H‡ng trÊm ng‹©i bŒ b°t bß liÍn tiâp kho‰ng th·ng 10, th·ng 11 v‡ th·ngchÂp 1928. Trong Kh·m lßn, gian kh·m t∆p trung nhªng ng‹©i bŒ giamng‹©i ta gÜi « kh·m h∂i ». Mái bu∞i s·ng, h‡ng trÊm vÆ con nhªng ng‹©ibŒ giam tÿ b’ thÙn quÍ l‡ng xÛm «ân tr‹ßc c∫a ng¯c tÿ 3 gi© s·ng, ch© «Æi«‹Æc thÊm nuÙi m∂t ng‹©i cha hay ng‹©i con trai c˚a mÏnh. Sau khi thÊmnuÙi, hÜ c¤ng «‹Æc yÍn lÚng vÏ gi© «‚y ng‹©i bŒ giam «„ dŸt bŒ tra t√n,«‹Æc chuyãn kh’i nhªng x‡ lim s™ M∆t th·m sang Kh·m lßn. M∂t s” ng‹©ichÃ «‹Æc tha ra sau khi «„ bŒ th‹÷ng t∆t n•ng nä, nh‹ h‹÷ng tr‹™ng Tr¿nVÊn TiÍn ™ T‚n Tr¯, cÚn h‹÷ng ch˚ Cang th‰ vä Ìt l‚u thÏ chât.

Ng‡y 27 th·ng 11, theo b·o Òu”c Nh‡ Nam, h÷n 160 ng‹©i bŒ b°t vÏnghi cÛ ch‚n trong H∂i kÌn «‹Æc th‰ ra tø do tÂm th©i. Ng‡y 13 th·ng chÂp,t© ÒÙng Ph·p Th©i b·o cho «Êng l©i cÙng b” c˚a m∂t ng‹©i tÍn l‡ Vı VÊnNg‚n, vÙ cß bŒ b°t giam trong vÚng h÷n m∂t th·ng:

L˙c tÙi mßi bŒ b°t thÏ cÚn giam tÂi bÛt «ã tra. NghÔ lÂi l˙c tra m‡ b‚ygi© tÙi cÚn khiâp. Trong khi tra thÏ ch‚n trÛi, tay bu∂c, thÙi m•c sŸc«·nh «∆p, khÙng biât bao nhiÍu m‡ kã, «·nh «„ r“i h’i: V∆y chßm‡y cÛ vÙ h∂i kÌn NguyÕn An Ninh khÙng? TÙi tr‰ l©i khÙng, r“i«·nh nªa, «·nh måt r“i nghÃ, nghÃ r“i lÂi h’i, h’i r“i dá tÙi r¢ng:M¿y khai «i, nÛi cÛ vÙ h∂i kÌn NguyÕn An Ninh. TÙi tr‰ l©i: n‡o cÛbiât NguyÕn An Ninh «‚u m‡ khai, d¿u cÛ «·nh tÙi cho l°m tÙi c¤ngkhÙng biât viåc gÏ m‡ khai cho «•ng. ThÏ biãu tÙi khai nh‹ v∆y:M¿y nÛi l√y kim «‚m vÙ «¿u ngÛn tay, ch‰y m·u ra r“i hÚa vßi r‹Æu

96 Viåt Nam 1920-1945

u”ng chung vßi NguyÕn An Ninh, thä th”t vßi nhau, r“i tao tha m‡y.Ch˚ ö tao chÃ c”t b°t NguyÕn An Ninh chß khÙng c¿n chi m¿y. TÙinÛi: Tr©i «√t ÷i! Ng‹©i ta khÙng cÛ m‡ Ùng biãu tÙi nÛi cÛ sao «‡nh. ‘i! l˙c «Û r“i «·nh tÙi khÙng biât bao nhiÍu m‡ kã cho xiât? Ò·nhr“i «em vÙ kh·m m‡ nh”t thÏ tÙi n¢m trong kh·m nghÔ r¢ng: Ch·nhph˚ x‹a nay l∆p cÚ bÛt «ã tra kh‰o nhªng ng‹©i gian tr· chß tÙikhÙng ng© cÚ bÛt gian tr· h÷n nhªng ng‹©i bŒ tra kh‰o.

Ng‡y 14 th·ng chÂp, Phan VÊn H˘m «‹Æc th‰. L∆p tŸc anh viât ngaynhªng ng‡y bŒ nâm tr‰i trong ng¯c, vÂch tr¿n c‰nh « s¿u th‡nh m∂t bŸc,nh”t lÂi ngÛt ng‡n ng‹©i, c·ch tuyåt cıi «©i, c‰nh tÏnh th”ng kh”c ». Òânl˙c gi© th‡nh s¿u v≈n cÚn l‡ m∂t n÷i huyän bÌ m•c d¿u ™ tÂi trung t‚m S‡iGÚn, bao quanh b¢ng b”n bŸc t‹©ng c°m «¿y m‰nh chai v‡ «¿u t‹©ng cÛba vÜng g·c. C∞ng v‡o nh‡ ng¯c n‡y - ™ «‹©ng Lag÷rÊn«ier÷ - l‡m chonhªng ai «i qua ph‰i lÂnh l‹ng s™n g·y vÏ c·i t‹Æng «¿u quõ GotgÙn÷. (theoth¿n thoÂi xŸ Hy lÂp, tÛc nª quõ l‡ b¿y r°n ch¢ng chŒt, quõ nhÏn ai ng‹©i «ÛhÛa «· - N.D.).

H˘m «Êng h“i kö n‡y trÍn b·o «äu «•n, tÿ th·ng giÍng «ân th·ng 2 nÊm1929, vÊn thã theo l”i mßi. Ò∂c gi‰ hoan nghÍnh, tr‹ßc t·c xu√t b‰n th‡nhs·ch nhan «ä Ng“i t˘ Kh·m lßn. TiÍu «ä « Trong ng¯c th√t lÚng ph‰i ng√unh‹ t‹÷ng ho•c ph‰i r°n nh‹ «“ng » (NguyÕn An Ninh). L∆p tŸc s·ch bŒc√m l‹u h‡nh. Trong cu”n s·ch n‡y, H˘m ph‰n b·c r¢ng khÙng cÛ « H∂ikÌn NguyÕn An Ninh » theo nh‹ m∆t th·m «„ bŒa «•t. Trong «Û anh t” c·onhªng «Ún tra t√n d„ man v‡ kÌch «∂ng m”i x˙c c‰m lßn trong d‹ lu∆n. Søviåc «Û diÕn ra trong ho‡n c‰nh kh˚ng b” dª d∂i su”t tÿ Nam chÌ B°c.

Th·ng giÍng nÊm 1929, anh lÌnh t∆p LÍ VÊn LÆi l√y tr∂m hai khƒu liÍnthanh v‡ b”n khƒu s˙ng ng°n nÚng trong trÂi ‘ ma (Camp des Mares), giaocho H“ VÊn HÀ v‡ NguyÕn VÊn LÈp (ng‹©i «„ l∂ m•t trong cu∂c ph· kh·mlßn S‡i GÚn nÊm 1916), c‰ hai «äu cÛ ch‚n trong phong tr‡o « H∂i kÌnNguyÕn An Ninh ». LÍ VÊn LÆi sÎ bŒ «‹a ra tÚa trong v¯ ·n 122 «‰ng viÍnÒ‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng nÊm 1933.

Ng‡y 22 th·ng 3, Phan VÊn Kim, 35 tu∞i, c‰i trang l‡m Hoa kiäu, b°nthƒm ph·n Na«aida tÂi tÚa ·n S‡i GÚn. Khi bŒ b°t, y khai l‡ b™i vÏ Na«aida«„ ph·t lånh qu· lÂm d¯ng «ã b°t ba b”n trÊm ng‹©i An Nam « thu∂c h∂ikÌn », y cÚn nÛi khÙng nhªng l‡ «Œnh giât Na«aida, m‡ cÚn giât c‰ ch‹™nglö Duyx÷na v‡ phÛ ch‹™ng lö Laf÷ric÷.49

Ng‡y 26 th·ng 3, b·o Th¿n Chung «Êng b‰n b·o c·o c˚a viÍn san «¿mC÷rÍpen, «ä ng‡y 27 th·ng giÍng nÊm 1927, tÂi Mœ Tho, dŒch ra chª qu”cngª. Ò√y l‡ m∂t vÊn kiån chÌnh thŸc ph·t l∂ nhªng sø tra t√n s∫ d¯ng tÿ l‚u


nh‹ng khÙng bao gi© chÌnh quyän ph˚ nh∆n. ViÍn san «¿m khai r¢ng vÏlÛng nghe « nhªng tiâng «·nh «∆p trÍn da thŒt ng‹©i ta v‡ nhªng tiâng kÍula «au «ßn », y liän trÙng th√y trong trÂi c˚a mÏnh m∂t con ng‹©i kh”n kh∞« n¢m s√p m•t, tay bŒ trÛi qu•t ra «¢ng sau l‹ng, ch‚n c¤ng bŒ trÛi b¢ngd‚y thÿng, miång «¿y m·u », «ang bŒ hai tÍn lÌnh kÌn d˘ng g∆y tre lßn «·nhv‡o hai gan b‡n ch‚n. ViÍn san «¿m ra lŒnh ng‹ng h‡nh hÂ. Quan ch˚ tÃnhv‡ viÍn cÚ m∆t th·m «‹Æc b·o «„ tßi t∆n n÷i. Sau khi ra lånh c™i trÛi chonÂn nh‚n, viÍn cÚ hŸa sÎ sa th‰i hai th¢ng bÂo ng‹Æc.

Trong s” d‚n quÍ bŒ b°t m∂t c·ch ·c «∂c, l‡m hÜ ph‰i b’ cÙng Ên viåcl‡m h¢ng m˘a, r“i bŒ xÙ ng„ v‡o c·i thâ gißi phi lö «Û, NguyÕn An Ninhg•p «‹Æc hai ng‹©i bÂn c˘ng xu h‹ßng chÌnh trŒ l‡ Vı CÙng T“n v‡NguyÕn HÚa Hiåp. Anh liÍn lÂc vßi nhªng ng‹©i t˘ «„ bŒ m∆t th·m tra t√nm‡ hÜ khÙng « th˙ nh∆n m∂t c·ch «∂t nhiÍn », v‡ c‰ nhªng ng‹©i «„ chŒukhai nh‹ng sÎ ph‰n cung khi x∫ ·n. Anh g•p m∂t Ùng th¿y thu”c nam, Ùngn¿y xÈ ·o lÛt treo c∞, «ã hât bŒ lÌnh kÌn Èp t” c·o k» kh·c. CÛ hai ng‹©i phith‹©ng l‡ S·u Chiâu, m∂t anh chŒ 40 tu∞i, anh ta «„ bŒ nhiäu ng‹©i t” c·o,v‡ Ùng h‹÷ng th‚n Ng‡, k» b°t c·c sÚng bÂc ph‰i c˙ng tiän, c‰ hai s§n s‡ngkhoe khoang kã lÂi nhªng chuyån ph‰n kh·ng c˚a hÜ nh‹ thâ n‡o. Khing‹©i ta t·t v‡o m· ph‰i, Chiâu c¤ng tø t·t v‡o m· tr·i; khi ng‹©i ta «·nh ym∂t loi, y tø loi hai c·i mÂnh h÷n, khi ng‹©i ta l√y «iâu thu”c «ang ch·y dÌv‡o c·c ngÛn ch‚n thÏ y tÿ ch”i khÙng nÛi r¢ng Ninh l‡ th˚ lÔnh c˚a y, y «ÚicÛ ng‹©i chŸng. Y kh‹ßc tÿ khÙng kö v‡o t© khai viât b¢ng tiâng Ph·p, ychÃ kö sau khi y viât « nÛ nÛi l·o » b¢ng chª qu”c ngª. Nhªng c‚u chuyånnh‹ thâ l‡m cho ng‹©i bŒ nh”t trong ng¯c «´ bu“n. Tinh th¿n cŸng r°nc˘ng nhu nh‹Æc, h‡i h‹ßc c˘ng ch·n n‰n, «Û l‡ v¤ tr¯ thu nh’ trong «·mng‹©i t∆p hÆp ™ « kh·m h∂i ». Tÿ bÍn ngo‡i c¤ng cÛ v‡i sø viåc an ˚i. Ninh«‹Æc biât h‡ng ng‡y cÛ nÙng d‚n ™ Gia ÒŒnh, ChÆ Lßn, T‚n An, m•c d˘ bŒkh˚ng b” v≈n kö tÍn thÃnh nguyån xin ‚n x· cho mÏnh, v‡ biât r¢ng m∂tgi·o viÍn ™ Bân LŸc l‡ NguyÕn VÊn Tiâp xin ™ t˘ thâ cho Ninh.

Ng‡y 8 th·ng 5 nÊm 1929 l‡ ng‡y x∫ NguyÕn An Ninh. Ng‹©i dø thÌnhtr‡n ng∆p phÚng x∫. Khi b°t «¿u phiÍn tÚa, hÜ bŒ «u∞i ra ngo‡i. L©i khai c˚aNinh th∆t rı r‡ng:

Nâu nh‹ c·c Ùng th√y tÙi vi phÂm ph·p lu∆t c˚a chÌnh ph˚ thÏ c·cÙng «‹a ra nhªng chŸng cß khÙng thã ch”i c„i «‹Æc, khÙng cÚnnghi ng© gÏ, v‡ sau «Û sÎ kât ·n tÙi nh‹ m∂t t∂i phÂm khÙng «‹ÆcmiÕn gi‰m. Song, nâu nh‹ sau khi «„ nghe nhªng l©i khai c˚a ng‹©in‡y, nhªng l©i mßm cung c˚a ng‹©i kh·c r“i kât lu∆n tÙi l‡ k» t∂iphÂm, thÏ khÙng cÛ cÙng lö, c¤ng ch£ng cÛ ch‚n lö. TÙi thä r¢ng tÙi

98 Viåt Nam 1920-1945

khÙng cÛ ch˙t quan hå n‡o «”i vßi 115 ng‹©i «Ÿng tr‹ßc m•t c·cÙng; nâu nh‹ cÛ m∂t ng‹©i n‡o trong s” «Û phÂm t∂i gÏ, tÙi c¤ngch£ng hä cÛ dÌnh lÌu gÏ. HÜ bŒ b°t, nhiäu ng‹©i «„ v÷ c‰ tÙi v‡otrong cÙng viåc c˚a hÜ; nâu tÚa tin t‹™ng v‡o l©i khai c˚a hÜ m‡ kât·n tÙi, thÏ cÛ ph˘ hÆp vßi cÙng lö hay khÙng? H∂i kÌn theo chiäuThiÍn ÒŒa H∂i ™ «√t An Nam n‡y bao gi© c¤ng v≈n cÛ, «Û khÙngph‰i l‡ do s·ng kiân c˚a tÙi, v‡ tÙi «o·n ch°c vßi c·c Ùng r¢ng,nhªng h∂i «Û khÙng bao gi© cÛ thã bŒ tiÍu diåt hât «‹Æc.

Ch·nh ·n «·p lÂi, giÜng tr°ng trÆn v‡ ph·n quyât:

Trong h∂i kÌn c˚a Ùng, «iäu lå r√t nghiÍm kh°c: ng‹©i ta «„ l√y m·uÊn thä v‡ k» n‡o l‡m l∂ bÌ m∆t c˚a h∂i sÎ bŒ t∫ hÏnh. ‘ng ch”i khÙngth˙ nh∆n l‡ th˚ lÔnh c˚a h∂i «Û «ã kh’i m√t thã diån v‡ khÙng ph‰nb∂i l©i thä «∂c. VÏ v∆y, tÙi v≈n giª ö kiân trong cu∂c thƒm v√n n‡y.50

¡n quyât: NguyÕn An Ninh, 3 nÊm t˘, 1000 f÷rÊn tiän vÂ v‡ 5 nÊm m√tquyän cÙng d‚n, vÏ t∂i l∆p h∂i kÌn; Phan VÊn H˘m, 8 th·ng t˘ v‡ 500 f÷rÊntiän vÂ; nhªng ng‹©i kh·c tÿ 2 th·ng «ân 4 nÊm t˘, trong «Û 91 ng‹©i x∫ ·ntreo.

Ng‡y 17 th·ng 7, 25 ng‹©i bŒ ·n ra tr‹ßc tÚa ph˙c thƒm x∫ lÂi. TrongtÚa tr‡n ng∆p ng‹©i. Ng‹©i Ph·p «ân c¤ng nhiäu. Ninh «i ch‚n tr¿n, m•c b∂b‡ ba «en kiãu nÙng d‚n An Nam; H˘m m•c ‚u ph¯c. Nhªng ng‹©i bŒ c·obŒ h’i cung tÿng ng‹©i m∂t. Ba trong s” «Û l‡ GÂo, C∂i, NghÔa lÂi kh£ng«Œnh m∂t l¿n nªa l‡ « H∂i kÌn NguyÕn An Ninh » cÛ thøc v‡ Ninh «„ ra lånhcho hÜ ph‰i ph˚ nh∆n. CÙng ch˙ng ngÂc nhiÍn vÏ tÚa lÂi chÜn bÜn ch˙ng«Ûng vai bu∂c t∂i. PhÛng viÍn t© Òu”c Nh‡ Nam ng‡y 20 th·ng 7 gÜi ng‹©ich˚ ö ba th¢ng «Û khÙng cÛ nghä nghiåp v‡ «„ bŒ kât ·n nhiäu l¿n. Ng‹ÆclÂi, nhªng bŒ c·o trong khi thƒm v√n «„ th˙ nh∆n l‡ h∂i viÍn « h∂i kÌn »,b√y gi© hÜ lÂi kh£ng «Œnh r¢ng hÜ nh∆n vÏ hÜ bŒ tra t√n.

Ninh lÂi ph‰n «”i m∂t l¿n nªa viåc bŒ c·o th‡nh l∆p m∂t h∂i kÌn. Nâunhªng h∂i nh‹ thâ cÛ thã th‡nh l∆p th∆t thÏ trong v¯ ·n n‡y ng‹©i ta chÃ lÆid¯ng c·i tÍn c˚a anh m‡ thÙi. Nâu tÚa ·n, trong c·i lÙgic quanh co c˚amÏnh, lÂi «em g·n t∂i trÜng cho anh mái khi cÛ viåc gÏ cÛ gÆi tÍn anh, thÏtÚa ·n cÛ thã quy tr·ch nhiåm cho anh vä m∂t nhÛm l√y tÍn l‡ « Thanh niÍncao vÜng «‰ng ». HÜ «„ t∆p hÆp nhau d‹ßi danh nghÔa b‡i diÕn thuyât c˚aanh phÙ ra nÊm 1923, tøa l‡ Cao vÜng c˚a bÜn thanh niÍn An Nam.

Sau khi s·u trÂng s‹ ng‹©i Ph·p biån h∂ Ninh – trong «Û trÂng s‹ Loyel‡ ng‹©i theo xu h‹ßng x„ h∂i – tÚa quyât «Œnh y ·n NguyÕn An Ninh. Thâl‡ Ninh sÎ bŒ khÛa m“m h÷n m∂t ng‡n ng‡y. Phan VÊn H˘m 4 th·ng t˘


treo. GÂo v‡ NghÔa gi‰m cÚn 2 nÊm. M‹©i chÌn ng‹©i kh·c: tÿ 3 «ân 18th·ng t˘. Hai ng‹©i «‹Æc tha b∞ng.

C·c Ùng l∆p hiân liåu cÛ h”i tiâc vÏ b‡i b·o DiÕn «‡n ÒÙng D‹÷ng th·ng6 nÊm 1928 (biån h∂ cho Ninh) hay khÙng? ChÃ biât r¢ng tÿ «Û hÜ im tiâng.Diåp VÊn Kˇ viât t© Th¿n Chung ng‡y 31 th·ng 5, «‰ kÌch th·i «∂ lƒn tr·nhc˚a hÜ v‡ tuyÍn b”: Ch‚n lö bu∂c tÙi ph‰i nÛi r¢ng NguyÕn An Ninh vÙ t∂i.

Ninh sau «Û bŒ «‹a «i H‡ TiÍn «∆p «· s’i. Nh‹ng hai ng‡y sau khi anhtßi, ch˚ tÃnh lo ngÂi ‰nh h‹™ng c˚a Ninh lan r∂ng trong t˘, liän t”ng anh tr™vä Kh·m lßn S‡i GÚn.

Ng‡y 3 th·ng 9 nÊm 1929, Phan VÊn H˘m lÍn t‡u Athos II «i tÏm ch‚ntr©i mßi. Anh s”ng ™ Ph·p r“i chuyãn tÿ ch˚ nghÔa qu”c gia tiãu t‹ s‰n sangch˚ nghÔa qu”c tâ vÙ s‰n.

Trong th©i «Û, «‰ng T‚n Viåt bŒ xÛa tÍn kh’i lŒch s∫. Ph‚n b∂ Nam Kˇ«‰ng Thanh NiÍn tan v´. Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng l¿n «¿u bŒ ph· h˚y.ChÌnh quyän thøc d‚n ch°c t‹™ng t‹Æng «„ th°ng c·c løc l‹Æng phiân loÂnph‰i chÊng? NÊm 1930 hÜ sÎ th√y r¢ng viåc «‡n ·p kh˚ng b” chÃ tÂo nÍnm∂t thâ tÏnh Ím l•ng tr‹ßc c÷n b„o t”.

Viåt nam qu”c d‚n «‰ng

NÊm 1925 ™ Ph·p, giªa khÙng khÌ t‹÷ng «”i tø do, «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆pth‡nh l∆p, thÏ ™ B°c Kˇ, «‰ng Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng ra «©i trong bÛngt”i. Nh‡ Xu√t b‰n Nam Ò“ng Th‹ X„ g‚y døng ™ H‡ N∂i c¤ng nÊm 1925,do nh‡ gi·o PhÂm Tu√n T‡i, l‡m t√m bÏnh phong t∆p hÆp m∂t s” ng‹©i nh‹NguyÕn Th·i HÜc, sinh viÍn tr‹©ng s‹ phÂm H‡ N∂i, PhÛ ÒŸc ChÌnh,NguyÕn Thâ Nghiåp v‡ Ho‡ng PhÂm Tr‚n bÌ danh Nh‹Æng T”ng. HÜ c‰mhŸng n÷i cao vÜng C·ch mÂng Ph·p v‡ Qu”c d‚n «‰ng Trung Hoa, th©i kˇ«Û «‰ng n¿y «ang sÙi n∞i. M¯c «Ìch c˚a Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng tr˘ngvßi m¯c «Ìch c˚a «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p: x‚y døng m∂t n‹ßc C∂ng hÚa t‹s‰n «∂c l∆p. Th·ng 2 nÊm 1929, khi VNQDÒ bŒ ph·t gi·c v‡ ph· h˚y thÏ«‰ngVNÒL ™ Ph·p c¤ng bŒ gi‰i t·n.

Nâu nh‹ VNQDÒ, c¤ng nh‹ VNÒL, khÙng ch√p nh∆n quan «iãm «√utranh giai c√p l‡ nän t‰ng h‡nh «∂ng, hÜ c¤ng khÙng ph‰i l‡ Ìt quan t‚m tßiv√n «ä x„ h∂i. Song song vßi hoÂt «∂ng bÌ m∆t, ch‹÷ng trÏnh c˚a hÜ c¤ngg“m cÙng khai ˚ng h∂ thÆ thuyän trong c·c cu∂c «Ïnh cÙng v‡ l∆p nhªnglßp hÜc cho cÙng nh‚n hât m˘ chª. VNQDÒ m™ m∂t tr‹©ng t‹ gi‰ng d∆yb¢ng chª qu”c ngª, m™ r∂ng ‰nh h‹™ng «ân t¿ng lßp tiãu t‹ s‰n cÛ hÜc v‡«ân c‰ t¿ng lßp nÙng d‚n «Ùng «‰o ™ «“ng b¢ng sÙng H“ng. M•t kh·c, hÜxu√t b‰n bÌ m∆t, in b¢ng rÙnÍo, nhªng t·c phƒm nh‹ H“n C·ch månh, Tam

100 Viåt Nam 1920-1945


D‚n ch˚ nghÔa 51 v‡ nhªng cu”n kh·c vä C·ch mÂng Trung Hoa. HÜ dø«Œnh ‚m m‹u binh biân v‡ kh˚ng b” c· nh‚n. Òã c‹ßp «‹Æc chÌnh quyän,r“i sau khi «Û, hÜ tin r¢ng lÎ t√t nhiÍn vßi thiån chÌ d‚n t∂c sÎ c‰i thiån «‹Æcx„ h∂i An Nam trong hÚa bÏnh.

B√y gi© nh‚n viåc m∂ phu «i c·c «“n «iän cao su ™ Nam Kˇ, ™ CaoMiÍn, ™ Nam Trung Kˇ, ™ T‚n CalÍ«Ùni v‡ T‚n HÍb÷ri«÷, hÜ g∆p c÷ h∂i c∞«∂ng dÕ d‡ng. HÜ thÙng tin lan r∂ng vä cu∂c s”ng vÙ nh‚n «Âo ™ c·c «“n«iän cao su, «ã kÍu gÜi h‡ng ng‡n phu phen kh”n kh∞ h‰y coi chÿng bŒng‹©i d¯ dá b¢ng nhªng l©i hŸa hÀn h„o huyän. Thâ nÍn s” phu phen t¿uch™ tßi S‡i GÚn s¯t tÿ 17606 ng‹©i nÊm 1927 cÚn 7428 ng‹©i nÊm 1929.Qua nÊm 1930 cøu «Âi ˙y b∂ binh thu∂c «Œa PÙl MÙnÍ, cÚn «‹a v¯ buÙnng‹©i n¿y ra t” c·o trong cu”n BÜn l·i buÙn ng‹©i da v‡ng, c‚u chuyånth∆t (Les Jauniers, histoire vraie), «ã b·o «∂ng d‹ lu∆n Ph·p. Trong «Û Ùngb‡y biån b‰n t‹©ng trÏnh n∞i tiâng c˚a Ò÷lamar÷. Nhªng sø b√t cÙng qu·bÍ b”i ™ Nam Kˇ «„ v‹Æt kh’i biÍn gißi. Ngay «ân c‰ m∂t t© b·o khuynhhªu BÂn d‚n (LíAmi du Peuple) – liåu cÛ thã sÎ m√t thu∂c «Œa chÃ vÏ sø t‡n·c ngu ng”c c˚a nhªng k» cai trŒ ™ «Û hay khÙng ? – «„ «Êng b‡i c˚a Sacl÷BelÊn cøu cÙng sŸ Ph·p ™ ÒÙng D‹÷ng, viât ng‡y 14 th·ng 9 nÊm 1928,vÂch tr¿n b∂ m•t c˚a chÌnh quyän thøc d‚n, qua b‰n liåt kÍ nhªng t∂i ·cc˚a ch˙ng ™ thu∂c «Œa tÿ nÊm 1917. B‡i b·o cÙng kÌch kh‚m sŸ BÙ«ue,m∂t « k» bÂo ng‹Æc » bŒ kât t∂i l‡ « tham nh¤ng, gi‰ d”i, Ên h”i l∂ v‡ s·tnh‚n », cÙng kÌch tÍn cÙng sŸ Òacl÷ bÂo d‚m, k» t∞ chŸc nhªng «Ún tra t√nv‡ nhªng c‰nh c˘ng kh”n trong 8 nÊm ™ B°c Kˇ. B‡i b·o nh°c lÂi cu∂c n∞id∆y ™ Th·i NguyÍn ng‡y 31 th·ng 8 nÊm 1917, sø cÊm th˘ «Ë nÈn tronglÚng d‚n ch˙ng, nguyÍn nh‚n c·c v¯ b˘ng n∞.

Thiâu chi biân «∂ng s√p x‰y ra .Ng‡y 7 th·ng giÍng nÊm 1929, to‡n quyän PaskiÍ bŒ ·m s·t h¯t.Ng‡y 9 th·ng 2, l”i 8 gi© t”i, Baze, gi·m «”c vÊn phÚng m∂ phu cho c·c

«“n «iän cao su, vÿa ra kh’i nh‡ s” 110 ph” Huâ ™ H‡ N∂i, ng„ chât d‹ßiba ph·t s˙ng l¯c. H°n l‡m m∂t nghä t‡n kh”c. Phu phen chŒu «i ph‰i kögiao kËo trÛi bu∂c hÜ trong nhªng «iäu kiån vÙ c˘ng kh°c kh∞. ü c·c «“n«iän «iäu kiån sinh hoÂt v‡ l‡m viåc qu· kh”c liåt, s” ng‹©i chât 40% h‡ngnÊm. Baze lÔnh 10 «“ng bÂc ÒÙng D‹÷ng mái «¿u phu m∂ «‹Æc.

Ng‡y hÙm sau LÍ VÊn Sanh bŒ b°t b™i tÏnh nghi cÛ d˙ng tay trong v¯n‡y. Anh l‡ m∂t hÜc sinh «„ bŒ theo dıi vÏ r‰i truyän «÷n ch”ng m∂ phu.M∆t th·m thu «‹Æc quyãn ghi danh s·ch trong nh‡ anh, do «Û hÜ t˙m thÍm221 ng‹©i cÛ ch‚n trong VNQDÒ ho•c bŒ tÏnh nghi: 40 lÌnh kh” «’, 36gi·o viÍn tr‹©ng cÙng, 4 gi·o viÍn tr‹©ng t‹, 2 th¿y dÂy chª H·n, 36 th‹ köh‡nh chÌnh Ph·p, 13 nh‚n viÍn vÊn phÚng h‡nh chÌnh b‰n xŸ, 10 nh‚n viÍn

101

102 Viåt Nam 1920-1945

th‹ kö th‹÷ng mÂi v‡ kœ nghå, 4 nh‡ b·o, 39 nh‡ buÙn v‡ thÆ th˚ cÙng, v‡37 ng‹©i kh·c g“m d‚n c‡y, th‡y lang, «Œa ch˚.52 Nhªng nh‚n v∆t ch˚ ch”tc˚a «‰ng cÚn ngo‡i vÚng.

Ng‡y 3 th·ng 7 nÊm 1929, tÚa «Âi hÏnh H‡ N∂i kât ·n 83 ng‹©i trong s”bŒ c·o tÿ 2 nÊm t˘ tßi 20 nÊm l‹u «‡y vä t∂i « ‚m m‹u l‡m c·ch mÂng «ãth‡nh l∆p m∂t chÌnh ph˚ c∂ng hÚa ». (Ta h„y nhß lÂi c¤ng th·ng n‡y «‰ngT‚n Viåt ho‡n to‡n bŒ tiÍu diåt trong «Æt kh˚ng b” lßn n‡y ™ Trung Kˇ).

VNQDÒ h‡nh t∂i nhªng k» ph‰n «‰ng. NguyÕn VÊn Kinh, hÜ tin ch°cch°n nhiäu ng‹©i mßi bi b°t trong tu¿n th·ng 8 l‡ tÂi Kinh. Anh ta bŒ «‚mchât b¢ng dao gÊm trÍn ghâ «· v‹©n B·ch th‰o H‡ N∂i «Ím 5 rÂng ng‡y 6th·ng 10- 1929

Tr‹ßc «Û, ng‡y 31 th·ng 5, hai ph¯ nª tr» «‰ng viÍn «‰ng Thanh NiÍn,ThŒ Nhu v‡ ThŒ Uyãn, bŒ nghi ng© «Œnh giao n∂p NguyÕn Th·i HÜc «ã cŸul√y ng‹©i anh bŒ b°t, «„ bŒ chung s” ph∆n trong m∂t «‹©ng ph” nh’ ™ H‰iPhÚng.

VNQDÒ sÙi s¯c tuyãn m∂ «‰ng viÍn trong khi l‹ßi m∆t th·m th°t ch•tvÚng v‚y. Ng‡y 20 th·ng 11-1929 m∆t th·m ph·t hiån «‹Æc m∂t c·i chumcÛ chŸa 78 qu‰ tÂc «Ân tÂi «·m ru∂ng g¿n trÂi lÌnh ™ Sept pagodes (?). Ng‡y23 v‡ 26 th·ng chÂp, lÂi thu «‹Æc 150 qu‰ tÂc «Ân ™ l‡ng N∂i ViÍn v‡ 250qu‰ ™ Th·i H‡. b°t s·u ng‹©i tÏnh nghi châ tÂo tÂc «Ân. Ng‡y 10 th·nggiÍng nÊm 1930, m∆t th·m tÏm th√y ™ B°c Ninh nhªng chum chŸa «¿ytruyän «÷n c·ch mÂng. M∂t th·ng tr‹ßc «Û, NguyÕn Th·i HÜc, NguyÕnKh°c Nhu, PhÛ ÒŸc ChÌnh, Òo‡n Tr¿n Nghiåp, c·c th˚ lÔnh VNQDÒ t∆phÆp ™ Vıng La, suöt bŒ b°t. HÜ c‰m th√y «˙ng l˙c c¿n ph‰i n∞i lÍn bÂo«∂ng.

Chiân sÔ Thanh NiÍn v‡ sinh viÍn tr‹©ng vı bŒ Ho‡ng Ph” tr‹ßc m∂PhÂm H“ng Th·i ng‡y 19-6-1928.

H‡ng tr‹ßc, Lö T∫ TrÜng ng‹©i thŸ hai tÿ bÍn t‰, sÎ bŒ chÈm ™S‡i GÚn ng‡y 20-11-1931.

VThanh niÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂im¿m mÛng qu”c gia ch˚ nghÔa c˚a

Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng d‹÷ng

Ch‹÷ng tr‹ßc «„ nÛi tßi «‰ng Thanh NiÍn, g°n vßi lŒch s∫ th‡nh l∆pc·c t∞chŸc chÌnh trŒ bÌ m∆t trong xŸ. B‚y gi© ch˙ng ta h‰y theo dıi tÿng b‹ßcph·t triãn c˚a t∞ chŸc n¿y, tÿ b‰n lu∆n vÊn nhu∂m m‡u bÙns÷vic trÍn nänt‰ng qu”c gia ch˚ nghÔa, cho tßi khi chuyãn th‡nh «‰ng c∂ng s‰n v‡o nÊm1930.

Trong c·c nhÛm qu”c gia ch˚ nghÔa bÌ m∆t chÃ m∂t mÏnh nhÛm n¿y cÛtr¯ s™ an to‡n ™ n‹ßc ngo‡i, do «Û t∞ chŸc Thanh NiÍn khÙng bao gi© bŒm√t ban chÃ «Âo, «„ th‡nh cÙng trong viåc tÂo c÷ s™ trong n‹ßc su”t tÿ B°cchÌ Nam b°t «¿u tÿ nÊm 1925.

Nguyãn ¡i Qu”c, ng‹©i s·ng l∆p

Tßi MÙsk÷va v‡o m˘a hË nÊm 1923, Nguyãn ¡i Qu”c h√p th¯ «‹Æc m∂tqu· trÏnh hu√n luyån rı r‡ng theo l”i quan liÍu hÛa, l”i m‡ b∂ m·y «‰ngbÙns÷vic «ang tiân triãn 53. TŸ n•m 1922 Stalin «„ tr™ th‡nh t∞ng bÌ th‹ c˚a«‰ng BÙns÷vic, r“i «£ng c√p bÌ th‹ tr™ th‡nh m∂t t¿ng lßp x„ h∂i mßi, ng‡yc‡ng xa r©i ö thŸc cÙng nh‚n. B∂ m·y n¿y «„ Ên tiÍu ph¿n lßn trong s” thunh∆p to‡n qu”c. LÍnin tÿ th·ng 11 nÊm 1922 «„ «ä nghŒ TrÙtski t∞ chŸcch”ng lÂi nguy c÷ n¿y. Sø ph‰n kh·ng n¿y «„ th‡nh viåc c¯ thã tÿ th·ngm‹©i nÊm 1923. TrÙtski can thiåp gay g°t tÂi B∂ chÌnh trŒ, r“i nÊm 1924,ph·t h‡nh quyãn GiÚng n‹ßc mßi (Cours nouveau).


Ò‹©ng l”i chÌnh trŒ m‡ «iån K÷remlen «ä ra cho Ò‰ng C∂ng s‰n ÒŸcv‡o nÊm 1923 bŒ chÃ «Œnh theo quyän lÆi qu”c gia Nga: cu∂c c·ch mÂng ™ÒŸc bŒ hy sinh «ã Nga «‹Æc giao thiåp th‚n thiån vßi StrÍs÷man. V‡o m˘axu‚n, khi StrÍs÷man h‹ßng l‡m dŒu tÏnh hÏnh giªa Nga v‡ ÒŸc thÏ «iånK÷remlen ra lånh cho «‰ng C∂ng s‰n ÒŸc «Ÿng im. Qua th·ng 10, khiStrÍs÷man tiâp c∆n vßi n‹ßc Anh, «iån K÷remlen gi¯c «‰ng C∂ng s‰n ÒŸclao v‡o cu∂c bÂo «∂ng phiÍu l‹u, nhanh chÛng bŒ t‡n s·t.

Sau khi LÍnin chât nÊm 1924, «£ng c√p h‹™ng «•c quyän do Stalin «Ÿng«¿u «„ chiâm ‹u thâ rı råt «”i vßi nhªng ng‹©i ˚ng h∂ TrÙtski, nhªngng‹©i ch‹a r©i b’ viÕn c‰nh c·ch mÂng x„ h∂i ch˚ nghÔa to‡n «Œa c¿u. Nâunh‹ v‡o th·ng t‹, trong l¿n xu√t b‰n «¿u tiÍn cu”n Nhªng v√n «ä vä ch˚nghÔa LÍnin, Stalin «„ trÏnh b‡y t‹ t‹™ng c˚a LÍnin nh‹ sau: « Ò”i vßith°ng lÆi cu”i c˘ng c˚a ch˚ nghÔa x„ h∂i nhªng ná løc c˚a m∂t n‹ßc duynh√t, nh√t l‡ «”i vßi m∂t n‹ßc nÙng d‚n nh‹ n‹ßc Nga, l‡ khÙng «˚ nªa;ph‰i cÛ ná løc c˚a nhªng løc l‹Æng vÙ s‰n ™ nhiäu n‹ßc tiÍn tiân », thÏ quath·ng 10, trong l¿n t·c phƒm xu√t b‰n thŸ nhÏ (Stalin ra lånh thu h“i nhªng√n b‰n l¿n thŸ nh√t), r“i tuyÍn b” th£ng r¢ng n‹ßc Nga cÛ thã x‚y døngch˚ nghÔa x„ h∂i riÍng m∂t mÏnh, vßi «iäu kiån l‡ xŸ Nga ph‰i «‹Æc ˚ng h∂ch”ng lÂi c·c c‹©ng qu”c «â quÙc t·i can thiåp.

Ò£ng c√p quan liÍu theo Stalin tÏm «ân « nhªng løc l‹Æng c·ch mÂngs§n cÛ ngo‡i løc l‹Æng vÙ s‰n, vÏ v∆y «„ v‹Æt giai c√p m‡ b°t tay vßi Qu”cd‚n «‰ng » (TrÙtski, Qu”c tâ C∂ng s‰n sau LÍnin). Ò£ng c√p quan liÍu l√ylö do tr·nh v‹Æt qua c·c giai «oÂn, m‡ Ÿng d¯ng m∂t chÌnh s·ch th’a hiåpvßi giai c√p t‹ s‰n qu”c gia ™ c·c xŸ thu∂c «Œa v‡ b·n thu∂c «Œa. Òå tamQu”c tâ «ang quan liÍu hÛa, liän theo chÌnh s·ch th’a hiåp √y, v‡ tø chuyãnhÛa th‡nh m∂t b∂ ph∆n ph¯ thu∂c trÆ løc chÌnh s·ch ngoÂi giao c˚a Nga,chÃ «Œnh c·c «‰ng c∂ng s‰n «Ûng vai trÚ « qu‚n «ä phÚng biÍn gißi » LiÍnSÙ. VÏ thâ «‰ng c∂ng s‰n cÚn tr» trung ™ Trung Hoa «‹Æc lånh tr™ th‡nhm∂t b∂ ph∆n ph¯ trÆ Qu”c d‚n «‰ng, m∂t «‰ng qu”c gia t‹ s‰n m‡ LiÍn SÙmu”n tÏm c·ch biân th‡nh t‹©ng l¤y ch”ng c·c «â qu”c ch˚ nghÔa.

ü «‚y nÍn nh°c lÂi v‡o th·ng 8 nÊm 1920 LÍnin «„ tÿng l‹u ö Qu”c tâph‰i «ä phÚng «”i vßi m∂t s·ch l‹Æc nh‹ thâ:

Nhiåm v¯ c˚a Qu”c tâ chÌnh l‡ ph‰i ˚ng h∂ nhªng phong tr‡o c·chmÂng trong c·c xŸ thu∂c «Œa v‡ nhªng xŸ lÂc h∆u, nh‹ng khÙngph‰i vÏ thâ m‡ xen l≈n v‡o phong tr‡o «Û, ng‹Æc lÂi, ph‰i b‰o våtÌnh ch√t «∂c l∆p c˚a phong tr‡o vÙ s‰n, d˘ phong tr‡o «Û chÃ mßicÛ m¿m m”ng 54.

Khi ch‹a «ân mŸc th˙c gi¯c «‰ng C∂ng s‰n Trung Hoa ph‰i ph¯ thu∂c

106 Viåt Nam 1920-1945

v‡o Qu”c d‚n «‰ng, Qu”c tâ C∂ng s‰n «„ tuyÍn b” ng‡y 10 th·ng giÍngnÊm 1923 r¢ng c·i «‰ng cÚn non tr» n‡y (th‡nh l∆p nÊm 1920) khÙng thãm„i xem mÏnh l‡ « m∂t løc l‹Æng ho‡n to‡n «∂c l∆p ». Thâ r“i Stalin liänkât giao «•c huå vßi TÙn D∆t TiÍn, ng‹©i s·ng l∆p Qu”c d‚n «‰ng. V‡oth·ng 10, Stalin c∫ BÙrÙdin sang l‡m c” v√n cho TÙn D∆t TiÍn, vßi nhiåmv¯ t∞ chŸc lÂi «‰ng Qu”c d‚n theo kiãu t∆p trung nh‹ «‰ng BÙns÷vic, vßim∂t ch‹÷ng trÏnh vÿa quan t‚m «ân quyän lÆi cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n, vÿa«“ng th©i tr·nh vi phÂm tßi lÆi quyän c÷ b‰n c˚a giai c√p t‹ s‰n v‡ «Œa ch˚.

BÙrodin thuyât ph¯c TÙn D∆t TiÍn døa v‡o løc l‹Æng cÙng nh‚n v‡nÙng d‚n, b¢ng c·ch ban h‡nh b∂ lu∆t Lao «∂ng v‡ gi‰m «Œa tÙ 25%, haiviåc n‡y «„ hŸa vßi hÜ thøc hiån tÿ «¿u nÊm 1924.

V‡o th·ng 5, BÙrodin d˘ng tiän trÆ c√p, v¤ khÌ v‡ c·c hu√n luyån viÍnNga, s·ng l∆p m∂t tr‹©ng qu‚n sø «ã tÊng c‹©ng løc l‹Æng cho Qu”c d‚n«‰ng, tÂi «‰o Ho‡ng Ph”, c·ch Qu‰ng Ch‚u 20 km.

NguyÕn ¡i Qu”c, gia nh∆p v‡o ph‚n ban Thu∂c «Œa c˚a Qu”c tâ C∂ngs‰n kˇ ÒÂi h∂i thŸ NÊm, «‹Æc c∫ sang Trung Qu”c, chÌnh thŸc coi nh‹ th‹kö kiÍm phiÍn dŒch cho BÙrodin, ch˚ yâu c”t «ã khu√y «∂ng phong tr‡oc·ch mÂng trong xŸ mÏnh, tÿ n÷i « th·nh «Œa » n‡y, m∂t phong tr‡o qu”cgia th‚n c∂ng, ch”ng lÂi ch˚ nghÔa «â qu”c Ph·p.

NguyÕn ¡i Qu”c «ân Qu‰ng Ch‚u kho‰ng 6 th·ng sau v¯ PhÂm H“ngTh·i nÈm bom. T∞ chŸc T‚m T‚m x„ m‡ PhÂm H“ng Th·i l‡ m∂t th‡nhviÍn, «ang suy tho·i. Nhªng ng‹©i s·ng l∆p t∞ chŸc n‡y nh‹ LÍ H“ng S÷n,H“ T˘ng M∆u, L‚m ÒŸc Th¯... mßi vÿa «‹a ra l©i kÍu gÜi t∆p hÆp m∂t løcl‹Æng «Ùng «‰o h÷n, m™ r∂ng cho « t√t c‰ nhªng ai l‡ ng‹©i thÙng minhm≈n tuå khÙng ph‚n biåt «‰ng ph·i «ã ph¯c h“i nh‚n c·ch ng‹©i Viåt ».M∂t khi t∞ qu”c «‹Æc gi‰i phÛng thÏ « ö nguyån c˚a «a s” » sÎ quyât «ŒnhtÌnh ch√t châ «∂ t‹÷ng lai.

NguyÕn ¡i Qu”c l∆p tŸc liÍn hå vßi nhÛm mßi n‡y, gÜi T‚n Viåt ThanhNiÍn «o‡n, vßi ö «“ chÃ «Âo.

Ng‡y 19 th·ng chÂp, trong b‰n b·o c·o «¿u tiÍn c˚a Ùng vä Ban ch√ph‡nh Qu”c tâ C∂ng s‰n, Ùng than phiän nhªng ch‡ng trai «¿y nhiåt tÏnh yÍun‹ßc n‡y « khÙng hiãu biât chi vä chÌnh trŒ ». ‘ng hŸa sÎ h‹ßng hÜ chuyãnd¿n theo ch˚ nghÔa bÙns÷vic. Qua ng‡y 2 th·ng 2 nÊm 1925, Ùng b·o c·ovä nhªng kât qu‰ b‹ßc «¿u trong b‰n t‹©ng trÏnh thŸ 2 c˚a Ùng nh‹ sau:

L˙c n‡y, tÙi khÙng ph‰i l‡ m∂t ng‹©i An Nam m‡ l‡ m∂t ng‹©i T‡u.VÏ thâ tÍn tÙi l‡ Lö Th¯y chŸ khÙng ph‰i NguyÕn ¡i Qu”c. Ch˙ng tÙil∆p «‹Æc m∂t nhÛm g“m 9 ng‹©i hoÂt «∂ng bÌ m∆t. Hai trong s” «Û «„g∫i vä n‹ßc; ba ng‹©i ra tiän tuyân (trong qu‚n «∂i c˚a TÙn D∆t

TiÍn), cÚn m∂t ng‹©i l‡m nhiåm v¯ qu‚n sø (gi˙p qu‚n Qu”c d‚n«‰ng). NÊm ng‹©i trong s” «Û «ang chuƒn bŒ kât nÂp v‡o Ò‰ngC∂ngs‰n. Hai ng‹©i «„ «‹Æc gia nh∆p «o‡n Thanh niÍn C∂ng s‰n.55

« NhÛm bÌ m∆t » trÍn «‚y tø gÜi Thanh NiÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂i,tr¯ s™ tÂi s” 13 «‹©ng Wang Ming ™ Qu‰ng Ch‚u, ™ «Û NguyÕn ¡i Qu”c t∞chŸc tr‹©ng hÜc «‡o tÂo c·n b∂ t‹÷ng lai cho xŸ An Nam.

Tÿ th·ng 6 nÊm 1925, NguyÕn ¡i Qu”c ph·t h‡nh t© tu¿n b·o ThanhNiÍn 56 b¢ng chª qu”c ngª, in b¢ng rÙnÍo, tuyÍn truyän hai xu h‹ßng: vÿakhuyân khÌch kÌch «∂ng tinh th¿n nÚi gi”ng An Nam, vÿa «∂ng viÍn «itheo con «‹©ng c˚a «‰ng bÙns÷vic. S” 1 t© Thanh NiÍn x·c «Œnh rı lö doph·t h‡nh b·o n‡y v‡ kÍu gÜi «“ng b‡o chuƒn bŒ «Ÿng lÍn l‡m c·ch mÂng:

Trong «√t n‹ßc ch˙ng ta, ch˙ng ta «äu bŒ ng‹©i Ph·p kiãm so·t ch•tchÎ; ™ n‹ßc ngo‡i, ch˙ng ta lÂi xa c·ch nhau.VÏ lÎ «Û ph‰i x‚y døngt© b·o n‡y «ã ch˙ng ta trao «∞i nhªng kinh nghiåm thøc tâ, «ã c˘ngnhau hiåp løc tiân h‡nh sø nghiåp «Û. H´i anh em c·ch mÂng! Tÿnay tr™ «i, ch˙ng ta h„y v√t b’ nhªng mong ‹ßc „o huyän vä danhvÜng v‡ gi¿u sang. VÏ lÚng yÍu quÍ h‹÷ng «√t n‹ßc, yÍu «“ng b‡o,ch˙ng ta h„y «o‡n kât lÂi! C·c bÂn h„y l‡m hât sŸc mÏnh cho sønghiåp c·ch mÂng.

Ng‡y 28 th·ng 6, t© Thanh NiÍn «Œnh nghÔa vä c·ch mÂng v‡ cung c√pm∂t tø diãn nh’, m∂t cÙng c¯ trÌ tuå mßi trong viåc th‡nh l∆p m∂t «‰ngtheo con «‹©ng c˚a LÍnin ™ Viåt Nam:

C·ch mÂng, «Û l‡ sø thay «∞i c·i x√u th‡nh c·i t”t, l‡ sø bao g“mnhªng hoÂt «∂ng do «Û m∂t d‚n t∂c bŒ ·p bŸc tr™ th‡nh mÂnh mÎ:LŒch s∫ to‡n c·c xŸ cho ch˙ng ta m∂t b‡i hÜc l‡ bao gi© hÜ c¤ngnh© l‡m c·ch mÂng m‡ tiân tßi m∂t chÌnh ph˚ hÏnh thŸc t”t h÷n, m‡tÊng tiân vä gi·o d¯c, vä cÙng nghå, vä t∞ chŸc x„ h∂i.

NgÙn ngª c·ch mÂng «‹Æc h‹ßng d≈n m∂t c·ch «÷n gi‰n ph’ng theoTrung Hoa, khÛ hiãu «”i vßi nhªng ai ch‹a nh∆p mÙn:

Tiân b∂: cÛ nhªng b‹ßc tiân ph·t triãn.T‰n vÊn: Chuyån ng°n.T‰ ph·i: nhªng ng‹©i «Âi diån ph·i T‰. Trong tÿng qu”c h∂i, ng‹©i ta

ph‚n biåt ba nhÛm: ph·i hªu, ph·i trung v‡ ph·i t‰. NhÛm thu∂c ph·i HªuthÏ hËn nh·t, nhÛm thu∂c ph·i Trung thÏ l‹´ng lø, nhÛm thu∂c ph·i T‰ thÏkiÍn quyât.


Tø do: khÙng bŒ bÛ bu∂c. N‹ßc Nh∆t ch£ng hÂn l‡ m∂t n‹ßc tø do. ViåtNam khÙng «‹Æc tø do, bŒ ng‹©i Ph·p cai trŒ.

Tiän phong: ng‹©i «i tr‹ßc, l‡m g‹÷ng. Ng‹©i Nga ch£ng hÂn, l‡ nhªngng‹©i tiÍn phong trong cÙng cu∂c c·ch mÂng.

Òâ qu”c ch˚ nghÔa: Nhªng n‹ßc d˘ng g‹÷m s˙ng chiâm «√t «ai c˚ang‹©i kh·c, l‡ nhªng n‹ßc theo ch˚ nghÔa «â qu”c. N‹ßc Ph·p l‡ m∂t n‹ßc«â qu”c ch˚ nghÔa vÏ nÛ chiâm «oÂt «√t n‹ßc ta.

T‹ b‰n ch˚ nghÔa: nh‡ t‹ b‰n, nhªng k» khÙng l‡m gÏ, chÃ lÆi d¯ng sŸclao «∂ng c˚a ng‹©i kh·c. Ch˚ t‡u ch£ng hÂn, l‡ m∂t nh‡ t‹ s‰n. KhÙng baogi© ng‹©i ta th√y ch˚ t‡u l‡m ra s°t thÈp, tham gia v‡o cÙng viåc «Ûng t¿u,cho than v‡o lÚ, nh∞ neo. H°n ch£ng l‡m gÏ c‰ nh‹ng thu to‡n b∂ l©i l„i,chŸ khÙng «em chia cho thÆ thuyän l‡ nhªng ng‹©i lao «∂ng su”t «Ímng‡y.

TÂi sao d‚n t∂c An nam chŒu «ã ng‹©i Ph·p «Ë nÈn ·p bŸc trong h÷nnÊm m‹÷i nÊm nay? Ng‹©i d‚n Viåt ph‰i chŒu thuâ khÛa qu· n•ng nä, tÏnhc‰nh kh”n c˘ng c˚a hÜ qu· cøc kh∞. TÂi sao hÜ cÚn ch‹a r¤ b’ c·i ·ch nÙlå? B™i vÏ c·i lö t‹™ng vä t∞ qu”c cÚn xa lÂ «”i vßi hÜ, b™i lÎ hÜ t‹™ng r¢ngc·ch mÂng l‡ m∂t «iäu nguy hiãm, b™i lÎ hÜ khÙng hiãu r¢ng mái ng‹©id‚n ph‰i cÛ nhiåm v¯ «”i vßi t∞ qu”c, b™i vÏ hÜ thiâu s·ng kiân ch˚ «∂ngv‡ trÙng th√y ng‹©i Ph·p cÚn run sÆ.

Ng‡y 19 th·ng 7, t© Thanh NiÍn chÃ ra m∂t th¿n ph‹÷ng: « Nâu nh‚nd‚n mu”n «Úi quyän c˚a mÏnh thÏ ph‰i cÛ nhªng «‰ng chÌnh trŒ. Mu”nv∆y, hÜ ph‰i «o‡n kât lÂi ». C¤ng s” b·o «Û cÛ «Êng b‰n TuyÍn NgÙn c˚aH∂i LiÍn hiåp c·c D‚n t∂c bŒ ·p bŸc ™ ¡ Ch‚u, h∂i do NguyÕn ¡i Qu”cc˘ng Roy, ng‹©i Én Ò∂ vÿa mßi th‡nh l∆p nh¢m t∆p hÆp nhªng ng‹©i AnNam, Trung Hoa, Triäu TiÍn, Ò‡i Loan, Én Ò∂ v‡ Philipin. (H∂i n‡y,c¤ng gi”ng nh‹ H∂i LiÍn hiåp D‚n thu∂c «Œa ™ Paris, v≈n chÃ dÿng ™ mŸcdø ·n).

Ng‡y 26 th·ng 7, viåc h‹ßng d≈n nh∆p mÙn lÂi tiâp t¯c:

Ng‹©i ta ph‚n biåt ba loÂi c·ch mÂng:- C·ch mÂng chÌnh trŒ: Ng‹©i d‚n ™ nhªng n‹ßc bŒ chÌnh quyän «∂c«o·n ·p bŸc n∞i d∆y gi‡nh l√y tø do v‡ tr™ th‡nh nhªng n‹ßc «∂cl∆p. N‹ßc An Nam ph‰i b°t «¿u b¢ng cu∂c c·ch mÂng chÌnh trŒ «ãgi‡nh lÂi nän «∂c l∆p.- C·ch mÂng x„ h∂i: nÙng d‚n v‡ cÙng nh‚n «äu bŒ gißi ch˚ tr‰ tiäncÙng r» mÂt. Ng‹©i d‚n lao «∂ng cøc kh∞ su”t «©i, gißi ch˚ ch£ngl‡m gÏ m‡ thu mÜi m”i lÆi trong tay. C·ch mÂng l‡ c¿n thiât «ã xÛab’ sø b√t cÙng «Û v‡ ph‚n ph”i lÂi s” thu hoÂch giªa t‹ b‰n v‡ vÙ

108 Viåt Nam 1920-1945

s‰n. CÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n Nga «„ ho‡n th‡nh m∂t cu∂c c·chmÂng x„ h∂i. NÙng d‚n v‡ cÙng nh‚n c·c n‹ßc kh·c c¿n t∞ chŸc lÂi«ã l‡m nh‹ anh em mÏnh ™ Nga.- C·ch mÂng thâ gißi: Sau khi cÛ nhªng cu∂c c·ch mÂng chÌnh trŒ v‡c·ch mÂng x„ h∂i th‡nh cÙng, v≈n cÚn cÛ nhªng n‹ßc bŒ ·p bŸc, v≈ncÚn cÛ sø ph‚n biåt giªa c·c d‚n t∂c. C¿n ph‰i cÛ m∂t cu∂c c·chmÂng thâ gißi. Sau «Û, c·c d‚n t∂c trong b”n biãn sÎ «o‡n kât nh‹anh em m∂t nh‡, khi «Û sÎ l‡ kõ nguyÍn «o‡n kât t‹÷ng th‚n t‹÷ng·i to‡n thâ gißi.

Sau «Û NguyÕn ¡i Qu”c trÏnh b¿y nhªng phong tr‡o chÌnh trŒ hiån h‡nhtrÍn thâ gißi nh‹ vÙ chÌnh ph˚, c∂ng s‰n, b‰o th˚, Ku Klux Klan, f·t xÌt, c¿nlao, d‚n ch˚, tø do, qu”c gia, c∂ng hÚa, b‰o ho‡ng v‡ x„ h∂i ch˚ nghÔa.

Ng‡y 9 th·ng 8, Ùng trÏnh b¿y vä phong tr‡o c·ch mÂng Trung Hoa.Ng‡y 12 th·ng 9, tung ra l©i kÍu gÜi lÚng yÍu nÚi gi”ng, hÚa l≈n tinh th¿ntø h‡o d‚n t∂c:

Ch˙ng ta h„y yÍu th‹÷ng l√y nÚi gi”ng c˚a ta. Anh em c˘ng chunggiÚng m·u h„y yÍu th‹÷ng l≈n nhau! Ch˙ng ta, hai m‹÷i triåu conng‹©i m·u «’ da v‡ng, «äu l‡ con ch·u Vua H˘ng. Biât bao anhh˘ng «„ sinh ra trÍn «√t n‹ßc n‡y! Ò√t n‹ßc ta røc r´ h÷n b”n ng‡nnÊm vÊn hiân. Bao l¿n qu‚n ta «·nh bÂi qu‚n NguyÍn qu‚n Minh.Ch˙ng ta khuâch tr‹÷ng thanh thâ «ân t∆n «√t Ch‡m, «√t MiÍn, v‡vinh quang c˚a ch˙ng ta vang d∂i kh°p ViÕn ÒÙng.57

Thâ thÏ NguyÕn ¡i Qu”c «„ tÙn vinh t∞ tiÍn c˚a mÏnh trong cÙng cu∂c« Nam tiân », m∂t danh tÿ dË d•t «ã nÛi vä sø chinh ph¯c d‚n Ch‡m ™Trung Kˇ v‡ ng‹©i Kh÷me ™ Nam Kˇ v‡o thâ kõ 17. ÒÛ l‡ nhªng giai «oÂnlŒch s∫ chiân tranh «en t”i «„ «ã lÂi trong lÚng ng‹©i Kh÷me ™ CÊmpuchianái lo sÆ v‡ th˘ nghŒch «”i vßi « k» th˘ truyän kiâp ».

Ng‡y 20 th·ng 9, NguyÕn ¡i Qu”c cho t·i «Êng H‰i ngoÂi huyât th‹ c˚aPhan B∂i Ch‚u, s·ch «„ ph·t h‡nh tÿ l‚u. Ò·y l‡ m∂t l©i kÍu gÜi thiât thad‚n ch˙ng n∞i d∆y, nÊm 1908. L˙c n‡y Phan B∂i Ch‚u vÿa mßi bŒ b°t cÛc ™Th‹Æng H‰i ng‡y 30 th·ng 6 nÊm 1925, tÿ «‚y ng‹©i cÛ uy tÌn kÍu gÜi«“ng b‡o t∆p hÆp n‡y sÎ khÙng tr™ lÂi Trung Hoa nªa. Nhªng ng‹©i xu√td‹÷ng ™ Qu‰ng Ch‚u s”ng v‡o tÏnh trÂng r°n khÙng «¿u, l˙c n‡o hÜ c¤nggiª tÏnh c‰m l‹u luyân vßi con ng‹©i khÌch «∂ng «¿u tiÍn v‡ b√t hÂnh c˚ahÜ. TÏnh thâ «Û tÂo cho NguyÕn ¡i Qu”c m∂t triãn vÜng lßn «ã tuyãn m∂tÂi chá.


Xu h‹ßng vä ch˚ nghÔa bÙns÷vic tr™ nÍn r’ råt :

Nhªng ng‹©i bÙns÷vic giŸp «´ cho c·c d‚n t∂c bŒ ·p bŸc gi‡nh lÂitø do v‡ hÜ khÙng ngÿng nh°c lÂi: c·c bÂn h„y luÙn luÙn hÜc t∆p;c·c bÂn chß «ã mÏnh bŒ mÍ ho•c b™i nhªng b‡i diÕn vÊn «‹©ng m∆tv‡ hay ho c˚a bÜn «â qu”c; c·c bÂn l‡ nhªng ng‹©i bÏnh «£ng «”ivßi ch˙ng tuy r¢ng thu∂c c·c ch˚ng t∂c kh·c nhau. Nh‹ v∆y nÍnch˙ng ta ph‰i yÍu mân ng‹©i bÙns÷vic v‡ cÊm ghÈt nhªng k» th˘c˚a hÜ l‡ bÜn «â qu”c.

Th∆t ra, ng‡y 18 th·ng 10 nÊm 1925, t© Thanh NiÍn in tiÍu «ä, ™ tranghai, « VÙ s‰n to‡n thâ gißi, h„y «o‡n kât lÂi! », l©i kÍu gÜi trong b‰n TuyÍnngÙn C∂ng s‰n nÊm 1848: vßi hÏnh ‰nh b˙a liäm, biãu tr‹ng n‹ßc NgabÙns÷vic. Ng‡y 8 th·ng 11, t© b·o kõ niåm cu∂c C·ch mÂng Th·ng m‹©i.Ng‡y 22, trong ph¿n kât lu∆n c˚a b‡i t‹©ng trÏnh vä nhªng cu∂c c·ch mÂngv‡ phong tr‡o chÌnh trŒ c·c n‹ßc kh·c nhau, NguyÕn ¡i Qu”c lÍn ·n nhªngng‹©i theo khuynh h‹ßng x„ h∂i v‡ vÙ chÌnh ph˚, – tuy nhiÍn Ùng th∆ntrÜng «ã kh’i m√t lÚng nhªng k» theo hai xu h‹ßng √y – v‡ Ùng tuyÍn b”chÃ t·n th‡nh c∂ng s‰n m‡ thÙi.

C·c th˚ lÔnh «‰ng X„ h∂i «äu cÛ liÍn hå vßi bÜn «â qu”c v‡ t‹ b‰n,sau khi «‹Æc ch˙ng d‡nh cho vinh dø v‡ tiän bÂc thÏ hÜ khuyânkhÌch nhªng ng‹©i bÂn c˚a hÜ nÍn kiÍn nh≈n ho•c l‡ im l•ng m∂tkhi hÜ nh© sø ˚ng h∂ c˚a cÙng nh‚n «‹a lÍn n°m chÌnh quyän...Nhªng «‰ng viÍn x„ h∂i Ph·p «„ gi˙p sŸc cho chÌnh ph˚ trongnhªng cu∂c chiân tranh ch”ng MarÙc v‡ Syri, v‡ «„ c∫ nhªng ng‹©il„nh «Âo cÛ uy tÌn nh√t c˚a hÜ «i cai trŒ c·c thu∂c «Œa, nh‹ tr‹©nghÆp Ùng Varenn÷. Nhªng ng‹©i theo ph·i vÙ chÌnh ph˚ cÛ t‹ t‹™ng v‡ m¯c «Ìch caoth‹Æng, nh‹ng hÜ khÙng hä cÛ t∞ chŸc, khÙng cÛ ch‹÷ng trÏnh h‡nh«∂ng v‡ khÙng cÛ hå th”ng c√p b∆c n‡o, nh‹ thâ thÏ l‡m sao cÛ thãg‚y «‹Æc phong tr‡o c·ch mÂng?Nhªng ng‹©i c∂ng s‰n «‹Æc t∞ chŸc m∂t c·ch r√t ch•t chÎ, nhªngm¯c tiÍu c˚a hÜ «‹Æc x·c «Œnh rı r‡ng, h÷n nªa, hÜ d“n hât sŸc løcc˚a hÜ «i tiÍu diåt bÜn «â qu”c v‡ ch˚ nghÔa t‹ b‰n, hai th‰m hÜac˚a nh‚n loÂi.

Ng‡y 22 th·ng 8 nÊm 1926, sau m‹©i b”n th·ng kiÍn trÏ h‹ßng d≈nnh∆p mÙn b¢ng nhªng cÙng thŸc t‹÷ng tø nh‹ nhªng c‚u th¿n ch˙, NguyÕn¡i Qu”c tung ra c‚u h’i cho lßp thanh niÍn yÍu n‹ßc: « Ch˙ng ta ph‰i gia

110 Viåt Nam 1920-1945

nh∆p «‰ng n‡o?... chÃ duy nh√t m∂t «‰ng kiÍn quyât cÛ kh‰ nÊng thøc hiån,«Û l‡ «‰ng c∂ng s‰n ». Ch˙ng ta h„y l‹u ö r¢ng c·i « «‰ng » «Û sÎ ra «©im∂t c·ch chÌnh thŸc b”n nÊm sau.

Ng‡y 20 th·ng chÂp, Ùng l∆p lÂi nhªng l©i trong TuyÍn ngÙn C∂ng s‰n– nhªng ng‹©i lao «∂ng khÙng cÛ t∞ qu”c – Ùng tiân thÍm m∂t b‹ßc trongviåc ph‚n biåt h£n vßi nhªng khuynh h‹ßng qu”c gia ch˚ nghÔa kh·c, r“ih‹ßng thanh niÍn chÃ nÍn gia nh∆p t∞ chŸc c˚a Ùng; «Û chÌnh l‡ m∂t c˙ sÈt«·nh vÂch ngang b¿u tr©i ·i qu”c, lÚng yÍu n‹ßc c˚a Ùng v‡ lÚng yÍu n‹ßcc˚a nhªng «”i th˚:

C·i danh tÿ t∞ qu”c l‡ do c·c chÌnh trŒ gia tÂo ra «ã «Ë «¿u nh‚n d‚nd‹ßi ph·p lu∆t v‡ bu∂c nhªng ng‹©i vÙ s‰n ph‰i c¿m v¤ khÌ b‰o våt‡i s‰n c˚a «Œa ch˚ v‡ lÆi quyän c˚a giai c√p t‹ s‰n. Thøc ra, ch£ngcÛ t∞ qu”c, c¤ng ch£ng cÛ biÍn gißi. T√t c‰ nhªng ng‹©i c·ch mÂng«em hât sŸc mÏnh ra «ã c‰i thiån s” ph∆n c˚a to‡n nh‚n loÂi «äu l‡anh em, v‡ t∞ qu”c duy nh√t c˚a hÜ chÌnh l‡ tr·i «√t n‡y. Viåc chŸngminh cho th·i «∂ «Û chÌnh l‡ viåc c·c «“ng chÌ ng‹©i Ph·p c˘ng«Ÿng vä phÌa ch˙ng ta ch”ng lÂi «“ng b‡o c˚a hÜ k» theo ch˚ nghÔa«â qu”c «„ c‹ßp n‹ßc ta.

Nän gi·o d¯c th‚n c∂ng «a tÂp do Thanh NiÍn ph∞ biân khÙng nhªngbao h‡m trong viåc hÚa hÆp vä m•t hÜc thuyât giªa ch˚ nghÔa qu”c gia t‹s‰n vßi ch˚ nghÔa qu”c tâ vÙ s‰n, m‡ cÚn h‡m chŸa trong sø hÚa «“ng väm•t vÊn hÛa: ch˚ nghi„ LÍnin c˘ng Kh∞ng gi·o, ng‹©i ta kõ niåm C·chmÂng Th·ng m‹©i nh‹ng c¤ng khÙng quÍn Kh∞ng T∫.

Ng‡y 20 th·ng 2 nÊm 1927, kõ niåm Kh∞ng T∫, NguyÕn ¡i Qu”c viât:nâu Ùng th‡y t‹ t‹™ng c˚a Trung Qu”c cÚn s”ng v‡o th©i «Âi n‡y thÏ cÛ lÎÙng «„ nhanh chÛng tr™ th‡nh «‰ng viÍn xŸng «·ng c˚a LÍnin. R“i NguyÕn¡i Qu”c khuyÍn nÍn «Üc Kh∞ng T∫ «ã tu th‚n tr™ th‡nh con ng‹©i ch‚nchÌnh v‡ «Üc LÍnin «ã chuƒn bŒ «Ÿng lÍn l‡m c·ch mÂng.

Ng‡y 29, NguyÕn ¡i Qu”c nh°c lÂi nhªng cu∂c «√u tranh qu· khŸch”ng lÂi chÌnh quyän thu∂c «Œa khÙng thã th‡nh cÙng «‹Æc do thiâu søgi·o d¯c vä chÌnh trŒ, r“i Ùng kÍu gÜi «“ng b‡o h„y t∆p hÆp lÂi v‡ « tu‚ntheo månh lånh c˚a «‰ng c·ch mÂng ».

Th·ng chÂp nÊm 1927, b·o Thanh NiÍn m™ ra m∂t diÕn «‡n ph¯ nª.Trong m¯c n‡y ng‹©i ta b‡y t’ lÚng bi ph≈n «”i vßi tÏnh c‰nh ph¯ nª AnNam v‡ lÍn tiâng khuyân khÌch chŒ em cÛ «iäu kiån thu∆n lÆi v‡ cÛ trÏnh «∂tiân b∂ h÷n nÍn gi˙p «´ chŒ em cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n nghËo tho·t vÚngh˚ bÂi qu· khŸ. M¯c diÕn «‡n n‡y bao g“m m∂t loÂt nhªng tiãu s∫ nhªngph¯ nª «‹Æc løa chÜn khÙng nhªng trong s” nhªng ng‹©i tham gia c·ch


mÂng nh‹ Lu-is÷ MisÍn, RÙsa Lux‚mbua, C÷lara ZÍtkin, B‡ LÍnin(nguyÍn b‰n viât nh‹ v∆y), m‡ cÛ c‰ nhªng ph¯ nª yÍu n‹ßc mang tÌnhch√t th¿n bÌ, nh‹ Giann÷ Òac.

Thanh NiÍn nh¢m m¯c «Ìch gi·o d¯c «‹©ng l”i chÌnh trŒ cho c·c «‰ngviÍn trong n‹ßc, cho in lÂi nhªng b‡i gi‰ng ™ Qu‰ng Ch‚u. Ph¿n c”t yâu«‹Æc trÏnh b¿y trong t∆p s·ch Ò‹©ng C·ch månh, xu√t b‰n v‡o «¿u nÊm1927 d˘ng cho «‰ng viÍn. Ò‚y l‡ tÛm l‹Æc n∂i dung: C·ch mÂng Viåt Naml‡ m∂t cu∂c c·ch mÂng gi‰i phÛng d‚n t∂c, cÛ nhiåm v¯ l∆t «∞ «â qu”cPh·p v‡ bË l¤ tay sai c˚a ch˙ng l‡ vua quan phong kiân. Cu∂c c·ch mÂngn‡y do m∂t «‰ng theo ch˚ nghi„ Kac Mac v‡ LÍnin l„nh «Âo, sÎ l‡ sønghiåp c˚a «a s” qu¿n ch˙ng chŸ khÙng ph‰i l‡ kât qu‰ c˚a m∂t cu∂c «‰ochÌnh, m∂t cu∂c ‚m m‹u binh biân hay nhªng h‡nh «∂ng kh˚ng b” c·nh‚n. D‹ßi sø l„nh «Âo c˚a Qu”c tâ C∂ng s‰n, cu∂c c·ch mÂng n‡y sÎ «itheo con «‹©ng C·ch mÂng Th·ng m‹©i Nga 1917.

Ò‹©ng «i Qu‰ng Ch‚u

NguyÕn ÒÏnh T˙, m∂t thanh niÍn 17 tu∞i, sau khi «Üc Cu∂c «©i c˚a PhanB∂i Ch‚u, H“i tr”ng Tø do c˚a Tr¿n Hªu Ò∂, c˘ng m∂t s” s·ch c√m do anhgi·o H‡ Huy T∆p – m∂t chiân sÔ «‰ng T‚n Viåt – «‹a cho, ch‡ng bŒ kÌch«∂ng, bËn b’ hÜc «ã « «i v‡o C·ch månh ».58 Ta h„y nhß lÂi thu™ √y «‰ngT‚n Viåt «ang g∫i c·c thanh niÍn «‹Æc tuyãn m∂ sang Qu‰ng Ch‚u «ã «‹Æc«‡o tÂo trong tr‹©ng c˚a t∞ chŸc Thanh NiÍn.

Cu”i th·ng 9 nÊm 1926, T˙ c˘ng vßi nÊm thanh niÍn nªa «‹Æc bÌ m∆ttuyãn chÜn vÏ tinh th¿n c·ch mÂng, r©i «√t n‹ßc, c˘ng nhau tr”n trong s˙tchŸa h‡nh lö d‹ßi h¿m m∂t chiâc t¿u buÙng Trung Hoa. H‡nh trÏnh su”tb”n ng‡y tÿ H‰i PhÚng sang Qu‰ng Ch‚u. L‚m ÒŸc Th¯ «Ûn hÜ v‡ xâpchá trÜ tr‹ßc c∫a tr‹©ng ÒÂi hÜc Trung S÷n (TÙn D∆t TiÍn), trong m∂tngÙi nh‡ l¿u, n÷i «Û «„ cÛ m∂t s” ng‹©i trÜ tÿ tr‹ßc. Ò√y l‡: NgÙ, l‡m bâpv‡ in b·o; Quang, sau «Û «‹Æc c∫ sang ph‚n b∂ XiÍm nÊm 1927; LöPh‹÷ng ÒŸc v‡ Lö Ph‹÷ng Thu¿n tÿ XiÍm tßi, hai nª «“ng chÌ sinh viÍntr‹©ng ÒÂi hÜc Trung S÷n; A Tr‚n, tr‹ßc kia sang Trung Qu”c c˘ng vßiPhan B∂i Ch‚u.

Ng‹©i ta ph‚n ph”i cho hÜ c·c t∆p s·ch chÌnh trŒ. Ng‡y hai bu∞i s·ngchiäu, hÜ nghe gi‰ng vä c·c cu∂c c·ch mÂng Trung Hoa v‡ Nga, lŒch s∫phong tr‡o cÙng nh‚n ™ Ch‚u ¬u v‡ Ch‚u Mœ, nhªng cu∂c «√u tranhch”ng «â qu”c ™ c·c n‹ßc thu∂c «Œa Ch‚u ¡ v‡ ch‚u Phi. Trong s” gi‰ngviÍn cÛ: Tr‹÷ng VÊn LÍnh, m•c qu‚n ph¯c thiâu ˙y Qu”c d‚n «‰ng; ÙngV‹÷ng (NguyÕn ¡i Qu”c), trÍn ngøc ·o cÛ g°n huy hiåu b˙a liäm b¢ng

112 Viåt Nam 1920-1945

«“ng; L‚m ÒŸc Th¯, LÍ H“ng S÷n, QuÌ... C·c gi‰ng viÍn h‹ßng d≈n hÜhÜc ch˚ nghÔa Tam D‚n c˚a TÙn D∆t TiÍn, ch˚ nghÔa c∂ng s‰n c˚a KacMac v‡ LÍnin, ch˚ nghÔa vÙ chÌnh ph˚, ch˚ nghÔa GÊn«i, ph‚n tÌchnhªng cu∂c «√u tranh ch”ng thøc d‚n ™ An Nam. HÜ «‹Æc h‹ßng d≈nphÍ ph·n quan «iãm qu‚n ch˚ c˚a C‹©ng Òã v‡ ‰o t‹™ng c˚a Phan B∂iCh‚u, vä h‡nh «∂ng kh˚ng b” c˚a Ùng tr˘ tÌnh vÙ hiåu qu‰. Nh‹ng c·cgi‰ng viÍn khÙng nh°c gÏ «ân T‚n Viåt, «ã tr·nh l‡m m∂t «iäu khÙngkhÙn khÈo.

Sau mái b‡i hÜc, hÜc sinh viât thu hoÂch vä nhªng «iäu vÿa «‹Æc nghegi‰ng. Gi‰ng viÍn chªa ngay b‡i v‡ nh∆n xÈt trÏnh «∂ tÿng ng‹©i «ã s°p xâphÜ v‡o cu∂c hoÂt «∂ng t‹÷ng lai.

Ng‹©i chiân sÔ c·ch mÂng hÜc h’i lö lu∆n xong, «‹Æc b∞ t˙c hu√n luyånvä m•t thøc h‡nh c¿n yâu trong viåc hoÂt «∂ng bÌ m∆t, nh¢m tÂo cho hÜ cÛkh‰ nÊng tuyãn chÜn nhªng «“ng chÌ mßi khi vä n‹ßc. L‡m c·ch n‡o «ãh‹ßng d≈n cÙng nh‚n th‡nh l∆p nghiåp «o‡n, t∞ chŸc nhªng cu∂c b„i cÙng«Úi tÊng l‹÷ng ho•c r˙t ng°n ng‡y lao «∂ng; l‡m thâ n‡o «ã thuyât ph¯cng‹©i nÙng d‚n hÆp «o‡n t‹÷ng tâ, g‚y sŸc mÂnh «ã c˘ng nhau «Ÿng lÍn«Úi gi‰m s‹u thuâ, gi‰m «Œa tÙ; l‡m thâ n‡o «ã th‚m nh∆p v‡o gißi lÌnh t∆p,gißi hÜc sinh? Nhªng v√n «ä trÍn «‹Æc «ä c∆p «ân tÃ mÃ tÿng chi tiât, «“ngnh‹ ph∞ biân c·ch t∞ chŸc m∂t cu∂c hÜp (khai h∂i), v‡ nhªng «iäu c¿n th∆ntrÜng vä ph‹÷ng diån an to‡n. Nâu bŒ b°t anh chß cÛ khai gÏ, d˘ bŒ tra t√n.Nâu khÙng, anh sÎ bŒ t∫ hÏnh.

Sau ba tu¿n lÕ hÜc t∆p v‡ th‰o lu∆n, lßp nh∆p mÙn kât th˙c, nhªng th‡nhviÍn mßi chÃ «‹Æc coi l‡ «“ng chÌ sau khi «„ tuyÍn thå tr‹ßc m∂ PhÂmH“ng Th·i, trÍn «“i Ho‡ng Hoa C‹÷ng, n÷i chÙn c√t « 72 vŒ anh h˘ng c˚acu∂c C·ch mÂng Trung Hoa » nÊm 1911.

C·c gi‰ng viÍn (trong «Û cÛ Ùng V‹÷ng) chŸng kiân khi l‡m lÕ kât nÂpv‡o «‰ng. NguyÕn ÒÏnh T˙ v‡ b”n «“ng chÌ kh·c «„ tuyÍn thå v‡ hŸa nâuhÜ ph‰n lÂi «‰ng ho•c l‡m tr·i l©i thä thÏ sÎ chŒu sø hÏnh phÂt c˚a «‰ng, kãc‰ t∫ hÏnh.

Trong nghi lÕ th¿n bÌ vä sø hiân mÏnh c˘ng viåc ch√p nh∆n hÏnh phÂtcao nh√t nâu phÂm « lái n•ng », «√y l‡ m∂t nghi thŸc thÿa h‹™ng tÿ nhªngh∂i kÌn x‹a kia, g°n bÛ c‰ thã x·c l≈n tinh th¿n ng‹©i gia nh∆p v‡o «‰ngThanh NiÍn, m∂t t∞ chŸc «Úi h’i ph‰i « hy sinh cho «‰ng vä c‰ ö nghÔ,quyän lÆi v‡ «©i s”ng c˚a mÏnh ».

Trong tr‹©ng hÆp tuyÍn ·n t∫ hÏnh m‡ ng‹©i thi h‡nh ·n v°ng m•t, thÏhai ng‹©i «´ «¿u, chŒu tr·ch nhiåm vä ng‹©i bŒ kât ·n, ph‰i tø l„nh tr·chnhiåm h‡nh hÏnh.

Sau lÕ kât nÂp, c·c «‰ng viÍn ph‰i nhß thu∂c lÚng ch‹÷ng trÏnh v‡ «iäu


lå c˚a «‰ng. Tr‹ßc khi lÍn «‹©ng tr™ vä n‹ßc, L‚m ÒŸc Th¯ ch¯p ‰nh T˙v‡ ghi v‡o s∞ «Êng kö bÌ danh c˚a T˙ l‡ VÊn Cƒm. Cu”i c˘ng V‹÷ng v‡L‚m ÒŸc Th¯ d•n dÚ T˙:

H„y giª bÌ m∆t nhªng gÏ m‡ «“ng chÌ biât: khÙng «‹Æc nÛi cho aihay, kã c‰ b” mÀ, vÆ con, hÜ h‡ng, bÂn bË, v‡ c‰ nhªng «‰ng viÍnC·ch månh ... Trong vÚng s·u th·ng, «“ng chÌ x‚y døng ™ Qu‰ngTrŒ m∂t chi b∂ tÿ hai «ân m‹©i ng‹©i v‡ g∫i vä t∞ng b∂ b‰n b·o c·oviât b¢ng n‹ßc gÂo trong m∂t l· th‹ bÏnh th‹©ng viât b¢ng chª nhog∫i cho CÙ Lö Huå Quˇnh, hÜc sinh tr‹©ng thu”c Quang Hoa ™Qu‰ng Ch‚u. Khi m∂t ng‹©i c˚a ch˙ng ta «ân g•p «“ng chÌ gi÷ taylÍn tr·n l‡m hiåu v‡ gÜi tÍn Cƒm thÏ «“ng chÌ ph‰i thi h‡nh månhlånh c˚a ng‹©i «Û. H„y l‡m trÚn nhiåm v¯ m∂t c·ch hÊng h·i v‡ t∆nt‚m, nâu khÙng «“ng chÌ sÎ bŒ T∞ng b∂ C·ch månh trÿng phÂt.

V‡o th·ng chÂp nÊm 1926, T˙ tr™ vä n‹ßc c˘ng hai «“ng chÌ c¤ng theoc·ch thŸc nh‹ khi ra «i.

ü Vinh, H‡ Huy T∆p «‹a T˙ «ân g•p ban l„nh «Âo c˚a T‚n Viåt (LÍHu‚n, Tr¿n M∂ng BÂch v‡ PhÂm Kim Huy) «ã b·o c·o tÏnh hÏnh du hÜc ™Qu‰ng Ch‚u. T˙ t‹©ng trÏnh nhªng nguyÍn t°c chung c˚a ch‹÷ng trÏnh« «‰ng ™ ngo‡i n‹ßc » «ä ra: «o‡n kât mÜi ng‹©i d‚n An Nam ch”ng thøcd‚n Ph·p «ã thøc hiån cu∂c c·ch mÂng d‚n t∂c v‡ tuyÍn b” nän c∂ng hÚa;chÌnh ph˚ mßi t˘y thu∂c v‡o trÏnh «∂ tiân hÛa c˚a nh‚n d‚n. M∂t cu∂c tiântriãn t”t «Àp sÎ cÛ thã «‹a tßi châ «∂ c∂ng s‰n, nh‹ng nâu nhªng ng‹©ic∂ng s‰n cÚn thiãu s” thÏ «‰ng C·ch månh sÎ th‡nh l∆p m∂t châ «∂ kh·c.

HoÂt «∂ng c˚a «‰ng C·ch månh bao g“m ba giai «oÂn: bÌ m∆t, vßi viåct∞ chŸc c·c chi b∂; n∫a bÌ m∆t, vßi viåc ph·t truyän «÷n v‡ cÛ thã ng≈unhiÍn huy «∂ng bÂo h‡nh m‹u s·t «ã « kÌch «∂ng qu¿n ch˙ng »; khi «‰ng«„ cÛ «‰ng viÍn ™ trong mÜi t¿ng lßp v‡ r∂ng kh°p «√t n‹ßc «‰ng sÎ hoÂt«∂ng cÙng khai, sÎ «oÂt chÌnh quyän, hu√n luyån qu¿n ch˙ng, t∞ chŸc lÂix„ h∂i theo sø chÃ «Âo c˚a ban l„nh «Âo t”i cao.

T˙ m°c l©i thä vßi Thanh NiÍn, c‰m th√y mÏnh nh‹ khÙng cÚn dÌnhd·ng gÏ vßi T‚n Viåt. C˘ng vßi ng‹©i em tÍn l‡ C‹©ng, nh‚n viÍn ty CÙngchÌnh Qu‰ng TrŒ, anh l∆p ra m∂t chi b∂ g“m 4 ng‹©i: m∂t bÌ th‹ (chÌnhanh), m∂t th˚ quÔ (C‹©ng), m∂t ph¯ tr·ch tuyÍn truyän v‡ m∂t chŒu tr·chnhiåm «iäu tra.

Ban l„nh «Âo T‚n Viåt c∫ m∂t cøu «‰ng viÍn l‡ T˙ KiÍn «ân thuyât ph¯cT˙ khÙng nÍn b’ T‚n Viåt. HÜ nhªng t‹™ng thøc hiån hÆp t·c vßi ThanhNiÍn khi giao cho t∞ chŸc n‡y m∂t s” thanh niÍn «ã «‡o tÂo, v‡ hÜ «„ bŒl˙ng t˙ng tr‹ßc tÏnh hÏnh «Û.

114 Viåt Nam 1920-1945

NguyÕn ¡i Qu”c g∫i tr™ vä n‹ßc ph¿n lßn s” thanh niÍn «„ «‹Æc hu√nluyån c√p t”c, nh‹ng trong s” «Û, Ùng «‹a m∂t Ìt v‡o hÜc tr‹©ng qu‚n søHo‡ng Ph” 59: khi th©i c÷ tßi, ™ Viåt Nam hÜ sÎ l‡ nhªng ng‹©i t∞ chŸc c·cnhÛm tø vå v‡ nhªng ng‹©i chÃ huy hoÂt «∂ng qu‚n sø.

Nhªng ng‹©i « tÿ Qu‰ng Ch‚u vä » khÙng chÃ tuyãn m∂ «‰ng viÍn tÿmÙi tr‹©ng riÍng c˚a hÜ l‡ gißi hÜc sinh, m‡ cÚn tuyãn m∂ trong s” nhªngh‡o lö nh’ ™ nÙng thÙn, trong gißi thÆ m’ v‡ cÙng nh‚n c·c ng‡nh cÙngnghå ™ B°c Kˇ, trong gißi nÙng d‚n Trung Kˇ, «“ng ru∂ng Nam Kˇ v‡trong s” c·c phu «“n «iän cao su. S·ch b·o biÍn soÂn ™ Qu‰ng Ch‚u «‹ÆcbÌ m∆t «‹a vä n‹ßc, qua c·c th˚y th˚ tuyân H‰i PhÚng - Qu‰ng Ch‚u v‡qua nhªng ng‹©i «‹a ng‹©i v‹Æt biÍn gißi Trung Hoa vßi B°c Kˇ 60. Ngo‡ib·o Thanh NiÍn, t© b·o lö lu∆n, cÛ hai t© b·o c∞ «∂ng «‹Æc «‹a v‡o trongn‹ßc tÿ th·ng 2 nÊm 1927 l‡ B·o CÙng NÙng v‡ LÌnh k·ch månh kÍu gÜilÌnh mßi nh∆p ng¤ «ÿng b°n giât «“ng b‡o khi x‰y ra hán loÂn.

ü XiÍm (Th·i Lan) tÿ nÊm 1926, cÛ t© Th‚n ¡i kât m”i liÍn hå giªa30.000 ng‹©i trong c∂ng «“ng Viåt Kiäu v‡ tr™ th‡nh t© b·o hªu nghŒ c˚a «XiÍm La An Nam Th‚n ·i H∂i ».

Trong bÛng t”i, song song vßi b∂ m·y th”ng trŒ thøc d‚n, «‰ng ThanhNiÍn d¿n d¿n x‚y døng bÌ m∆t m∂t mÂng l‹ßi c·ch månh, m∂t chÌnhquyän phÙi thai. T∞ng b∂ «•t ™ Qu‰ng Ch‚u l‡ «¿u n„o c˚a «‰ng v‡ l‡ tÚa·n t”i cao. ü mái kˇ (B°c Kˇ, Trung Kˇ v‡ Nam Kˇ) cÛ m∂t Kˇ b∂. C·cKˇ b∂ chÃ «Œnh ™ mái tÃnh m∂t TÃnh b∂, r“i l¿n l‹Æt xu”ng d‹ßi l‡ Huyånb∂ hay Qu∆n b∂ n°m c·c Chi b∂ hay c·c T∞ ™ l‡ng, c÷ s™ c˚a c‰ m∂t håth”ng kim tø th·p, trong «Û g“m c‰ c·c Th‡nh b∂ n°m c·c Chi b∂ «‹©ngph” v‡ nh‡ m·y.

Yâu t” há trÆ «°c løc cho Thanh NiÍn x‚y døng «‹Æc c·c t∞ chŸc c˚a«‰ng ™ trong n‹ßc khÙng ph‰i chÃ nh© sø gi˙p «´ vä v∆t ch√t c˚a K÷remlen,c˘ng vÏ tr¯ s™ «‹Æc an to‡n ngo‡i t¿m m∆t th·m Ph·p. M‡ chÌnh l‡ do lÚngyÍu n‹ßc thiât tha theo khuynh h‹ßng qu”c gia «„ nung n√u v‡ kh÷i d∆yb¿u nhiåt huyât c˚a t¿ng lßp thanh niÍn hÜc sinh ™ B°c Kˇ v‡ Trung Kˇ sauv¯ ·n Phan B∂i Ch‚u, nh‡ c·ch mÂng gi‡ khuynh h‹ßng kh˚ng b”, h“i nÊm1925, v‡ c˚a gißi thanh niÍn Nam Kˇ sau c·c v¯ ·n NguyÕn An Ninh, m∂tcon ng‹©i yÍu n‹ßc theo khuynh h‹ßng vÙ chÌnh ph˚ l„ng mÂn nhªng nÊm1926 v‡ 1929.

Ò‹Æc t∞ chŸc ch•t chÎ, «‰ng Thanh NiÍn ph·t triãn mÂnh mÎ nh© kâtnÂp nhªng ph¿n t∫ cÚn sÛt lÂi c˚a c·c «‰ng qu”c gia trong n‹ßc khi c·c t∞chŸc n‡y bŒ tan v´.

V‡o nÊm 1927, B°c Kˇ v‡ Nam Kˇ «„ cÛ Kˇ b∂, cÚn ™ Trung Kˇ v≈nthu∂c ‰nh h‹™ng c˚a T‚n Viåt. T∞ng b∂ quyât «Œnh triåu t∆p m∂t cu∂c «Âi


h∂i to‡n qu”c ™ Qu‰ng Ch‚u, v‡ v‡o th·ng 10, NguyÕn ÒÏnh T˙ «‹Æc lånhv‡o Huâ liÍn lÂc vßi L‹÷ng BÈo, con rã c˚a Phan B∂i Ch‚u. ü Huâ T˙ «‹Æcbiât l‡ mÏnh «‹Æc c∫ l‡m m∂t trong hai «Âi biãu Trung Kˇ «i dø ÒÂi h∂i.L‹÷ng BÈo trao nhiåm v¯ cho T˙ trÏnh b‡y trong «Âi h∂i ba «ä nghŒ, «Û l‡:l∆p m∂t Kˇ b∂ cho Trung Kˇ, th˙c d¯c tÊng s” ng‹©i g∫i sang hÜc tr‹©ngQu‰ng Ch‚u, v‡ th‹©ng xuyÍn g∫i vä n‹ßc nhªng s·ch b·o c˚a ThanhNiÍn.

T˙ lÍn «‹©ng v‡o th·ng chÂp c˘ng vßi Qu”c Anh. Ng‹©i ph¯ tr·ch v‹ÆtbiÍn gißi l‡ Ho‡ng L˘n ch© hÜ ™ H‡ N∂i. Tÿ «Û hÜ lÍn t¿u h’a «i Ò“ngÒÊng ™ biÍn gißi, r“i xuyÍn rÿng tßi l‡ng VÔnh MiÍn c˚a ng‹©i Th∞, trÜ tÂinh‡ m∂t th∞ d‚n «Œa ph‹ong cÛ vÆ l‡ ng‹©i Viåt theo C·ch månh. C‰i dÂngra ng‹©i T‡u – Qu”c Anh biât nÛi «‹Æc tiâng T‡u – hÜ tßi Long Ch‚u sauba gi© «i b∂. TÂi «‚y T˙ g•p lÂi A Tr‚n, r“i sau hai tu¿n lÕ v‹Æt sÙng b¢ngthuyän bË, hÜ tßi Qu‰ng Ch‚u l˙c «Û «ang khuynh «∂ng trong tÏnh trÂngm·u l∫a.

V‹÷ng (NguyÕn ¡i Qu”c) v‡ L‚m ÒŸc Th¯ khÙng cÚn ™ «Û nªa. ü «‚y«„ x‰y ra chuyån gÏ tÿ l¿n du hÜc «¿u tiÍn c˚a T˙ «ân gi©? Anh khÙng biâtgÏ vä cu∂c th√t bÂi lßn lao c˚a c˚a cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n, m‡ m‡n cu”i«ang diÕn ra ™ Qu‰ng Ch‚u.

Trong n‹ßc Trung Hoa ng∆p l∫a

Qu”c D‚n Ò‰ng v‡ giai c√p cÙng nh‚n Trung Hoa sau cu∂c C·ch mÂngC∂ng hÚa 1911.

Triäu «Âi phong kiân cu”i c˘ng cai trŒ Trung Hoa t’ ra b√t løc tr‹ßcnhªng yÍu s·ch v‡ l√n l‹ßt c˚a c·c n‹ßc «â qu”c. T¿ng lßp trÌ thŸc thanhniÍn khuynh h‹ßng duy t‚n thÿa thâ l∆t «∞ triäu «Âi «Û nÊm 1911. Xu√t ph·ttÿ V¤ H·n, phong tr‡o c·ch mÂng «„ lan nhanh tÿ miän trung tßi miän namTrung Hoa. TÙn D∆t TiÍn «‹Æc b¿u l‡m t∞ng th”ng l‚m th©i n‹ßc C∂ng hÚang‡y 29 th·ng chÂp nÊm 1911, lÂi nh‹Æng quyän cho t‹ßng ViÍn Thâ Kh‰i,k» th”ng lÔnh qu‚n «∂i miän B°c d‹ßi triäu phong kiân, y hŸa sÎ bu∂cHo‡ng «â cu”i c˘ng tho·i vŒ. Nh‹ng ViÍn Thâ Kh‰i ö «“ tø x‹ng v‹÷ng,bËn «em qu‚n xu”ng «·nh qu‚n c∂ng hÚa ™ miän trung v‡ miän nam, l‡mnhªng nÊm 1912 tßi 1914 l‡ nhªng nÊm «ä kh·ng chÛng bŒ th√t bÂi, nhªngnÊm b°t bß, ·m s·t v‡ l‹u «¿y lung tung. Cu∂c bÂo loÂn m„nh liåt b√t ng©h“i th·ng chÂp nÊm 1915 l‡m «‰o «iÍn ViÍn Thâ Kh‰i, y bŒ c·c t‹ßng lÔnhb’ r÷i, khÙng «‹Æc trÙng th√y c·i « nÊm thŸ nh√t c˚a triäu «Âi » mÏnh m‡ y«„ cÙng b” m∂t c·ch kiÍu h„nh. Y chât trong th©i th√t bÂi ng‡y 6 th·ng 6nÊm 1916.

116 Viåt Nam 1920-1945

Tr‰i qua nhªng nÊm th·ng bÂo t‡n «Û, n‹ßc Trung Hoa v≈n ™ trong châ«∂ C∂ng hÚa nh‹ng r„ r©i tÿng m‰nh. BÜn qu‚n phiåt tho·i hÛa v≈n tiâp t¯ccai trŒ tÿng v˘ng, tÿng tÃnh. C·c n‹ßc ngo‡i c‡ng ng‡y c‡ng tÊng c‹©ng l√nÈp «ã khuâch tr‹÷ng khu vøc ‰nh h‹™ng.

TÙn D∆t TiÍn sau «Æt l‹u vong d¢ng d‹a ™ Nh∆t, tr™ vä Trung Hoa th‡nhl∆p Qu”c d‚n «‰ng nÊm 1919. T‹ßng qu‚n phiåt Chen Jiong Ming – b√ygi© ch˚ tã Qu‰ng Ch‚u – cho phÈp Ùng th‡nh l∆p m∂t chÌnh ph˚ ™ «Ùth‡nh n¿y. ChÌnh ph˚ TÙn D∆t TiÍn tuy cÚn yâu ßt nh‹ng «„ m‹©ng t‹Æng«ân cu∂c B°c phÂt, nÛi c·ch kh·c, m÷ m∂ng m∂t n‹ßc Trung Hoa t·i th”ngnh√t b¢ng qu‚n løc vı trang, m∂t qu”c gia cÛ kh‰ nÊng ch”ng lÂi sŸc Èp c˚an‹ßc ngo‡i vä chÌnh trŒ, kinh tâ v‡ vÊn hÛa.

ü «‚y, m∂t giai c√p cÙng nh‚n nÊng «∂ng ra «©i, do nhu c¿u kinh tâ c˚am∂t ch‚u ¬u «ang chinh chiân. Tÿ tr‹ßc nÊm 1919 «„ tÿng cÛ nhiäu cu∂cb„i cÙng nho nh’. NÊm 1920, cÙng nh‚n «‹©ng s°t Qu‰ng Ch‚u «„ th°nglÆi trong m∂t cu∂c b„i cÙng lßn. NÊm 1922, th˚y th˚ H‹÷ng C‰ng b„i cÙngch”ng ng‹©i Anh «Úi «‹Æc tÊng l‹÷ng, nghiåp «o‡n c˚a hÜ «‹Æc ch√p nh∆n.M∂t T∞ng liÍn «o‡n lao «∂ng ph·t sinh, thÆ thuyän v‡ phu phen mu”ntho·t kh’i châ «∂ nÙ dŒch (m∂t tÿ ngª «‹Æc ·p d¯ng m∂t c·ch «ich «·ng).

Trong c·c cÙng x‹™ng c˚a ng‹©i Trung Hoa ho•c thu∂c quyänng‹©i n‹ßc ngo‡i ™ Qu‰ng Ch‚u, Th‹Æng H‰i, H·n Khƒu, ThiÍnT‚n v‡ nhiäu th‡nh ph” kh·c, thÆ thuyän trong nh‡ m·y s”ng v‡l‡m viåc trong nhªng «iäu kiån t‹÷ng «‹÷ng vßi nh‚n cÙng nÙ lål‡m cÙng trong c·c nh‡ m·y, ™ giai «oÂn «¿u cu∂c c·ch mÂng cÙngnghiåp ™ Anh. Ng‹©i lßn, tr» em, ph¯ nª ph‰i l‡m viåc h‡ng ng‡y12, 14, 16 gi© nh‹ hÜ «ang tiâp t¯c hiån nay (nhªng nÊm 30) «ã «∞il√y «“ng l‹÷ng 8 xu m∂t ng‡y m‡ khÙng hä cÛ ch˙t biån ph·p n‡o«ã «‰m b‰o an to‡n lao «∂ng v‡ sŸc kh’e cho hÜ. M∂t s” nh‚n cÙngtr» em «Ùng «‰o ph‰i l‡m viåc tÿ 18 «ân 20 tiâng «“ng h“ m∂t ng‡y«ã «∞i l√y b·t c÷m v‡ t√m v·n ng˚.61

T∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ng hÜp «Âi h∂i l¿n thŸ nh√t tÂi Qu‰ng Ch‚uth·ng 5 nÊm 1922. ÒÂi biãu c˚a 230.000 «o‡n viÍn tßi dø. TÙn D∆t TiÍn «„tuyÍn b” hÆp ph·p hÛa c·c nghiåp «o‡n. Nhªng cu∂c b„i cÙng lan tr‡n tßimiän Trung v‡ miän B°c Trung Hoa.

V‡o nÊm 1923 BÙrÙdin th˙c «ƒy Qu”c d‚n «‰ng døa v‡o løc l‹Æng d‚nch˙ng. Nh© s·ch l‹Æc «Û m‡ th·ng 7 nÊm 1925, «‰ng n‡y n°m «‹Æc chÌnhquyän vªng ch°c trong tay to‡n hai tÃnh Qu‰ng ÒÙng v‡ Qu‰ng T‚y.

Ng‡y 1 th·ng 5 nÊm 1924, 100.000 cÙng nh‚n tu¿n h‡nh ™ Th‹Æng H‰ic˘ng m∂t s” g√p «Ùi s” cÙng nh‚n «Û tu¿n h‡nh ™ Qu‰ng Ch‚u «ã «Úi c‰i


thiån «iäu kiån l‡m viåc, tÙn trÜng sinh hoÂt, gi·o d¯c con c·i v‡ quyännghiåp «o‡n.

TÂi ÒÂi h∂i l¿n thŸ hai c˚a T∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ng ng‡y 1 th·ng 5nÊm 1925, 570.000 «o‡n viÍn c∫ «Âi biãu tßi dø. Nhªng cu∂c b„i cÙng vÔ«Âi n∞ ra ngay sau «Û tÂi c·c c‰ng quan trÜng ™ phÌa Nam, nh‹ H“ng KÙng,Qu‰ng Ch‚u, Th‹Æng H‰i v‡ nhªng th‡nh ph” cÙng nghiåp kh·c, lÍn tßi c‰B°c Kinh, ch˚ yâu l‡ ch”ng ch˚ nghÔa «â qu”c Anh m‡ sø t‡n bÂo «„ g‚ym¿m n∞i loÂn (t‡n s·t 12 sinh viÍn ™ Th‹Æng H‰i ng‡y 29 th·ng 5 nÊm1925, 8 sinh viÍn ™ H·n Khƒu ng‡y 11 th·ng 6, 52 ng‹©i ™ Qu‰ng Ch‚ung‡y 23). Phong tr‡o tƒy chay h‡ng hÛa Anh c˘ng vßi c·c cu∂c b„i cÙngl‡m tÍ liåt H“ng KÙng, th‡nh l¤y c˚a ch˚ nghÔa «â qu”c Anh ™ Trung Hoa.H÷n 250.000 cÙng nh‚n b„i cÙng r©i b’ H‹÷ng C‰ng (H“ng KÙng) v‡ SaDiån (Shameen), nh‹Æng «Œa thu∂c Anh-Ph·p, r˙t tßi Qu‰ng Ch‚u theochÌnh ph˚ Qu”c d‚n «‰ng.

CÙng nh‚n sung cÙng c·c tiåm thu”c phiån v‡ c·c sÚng bÂc «ã biânth‡nh phÚng ng˚ v‡ l‡m cÊng tin. HÜ t∞ chŸc c·c ban c˚ s·t b„icÙng, to‡n thã c√u th‡nh m∂t «∂i qu‚n th‹©ng trøc 20.000 ng‹©i,b‡y b” m∂t v‡nh «ai ngÊn ch•n ch•t chÎ bao quanh H‹÷ng C‰ng v‡Sa Diån. CŸ 5 cÙng nh‚n tham gia b„i cÙng c∫ 1 «Âi biãu dø cu∂chÜp «Âi biãu, cu∂c hÜp n‡y chÜn ra ban ch√p h‡nh g“m 13 ng‹©i.Ò√y l‡ m¿m m”ng «¿u tiÍn m∂t chÌnh quyän cÙng nh‚n ™ TrungQu”c. Ban ch√p h‡nh b‰o trÆ x‚y døng «‹Æc m∂t bånh viån v‡m‹©i b‰y tr‹©ng hÜc cho cÙng nh‚n nam nª v‡ con c·i c˚a hÜ. CÛnhªng ˚y ban «•c biåt qu‰n lö c·c quœ, t∞ chŸc c·c cu∂c b·n «√u gi·nhªng h‡ng hÛa tŒch thu v‡ th‡nh l∆p c·c kho l‹u trª tÂi liåu.62

Ph‰i chÊng «√y l‡ b‹ßc «¿u thøc hiån « quyän tø quyât c˚a nhªng ng‹©ibŒ ·p bŸc »?

V‡o th·ng giÍng nÊm 1926, trong c·c tÃnh m‡ Qu”c d‚n «‰ng qu‰n trŒ,cÛ «∂ 800.000 cÙng nh‚n t∞ chŸc trong nghiåp «o‡n v‡ kho‰ng 600.000nÙng d‚n gia nh∆p nÙng h∂i. TrÍn nhªng tuyÍn c·o c˚a PhÚng Th‹÷ng mÂi™ Qu‰ng Ch‚u ng‹©i ta th√y kât th˙c b¢ng khƒu hiåu « C·ch MÂng muÙnnÊm! ». ChÌnh quyän l˙c √y n°m trong tay UÙng Tinh Vå, m∂t ng‹©i thu∂cc·nh « t‰ » Qu”c D‚n Ò‰ng, vÿa l‡ ch˚ tŒch «‰ng, vÿa l‡ th˚ t‹ßng chÌnhph˚ kiÍm thanh tra qu‚n «∂i. L˙c «Û T‹™ng Gißi ThÂch mßi chÃ l‡ Hiåutr‹™ng tr‹©ng qu‚n sø Ho‡ng Ph” v‡ chÃ huy tr‹™ng Qu‚n «o‡n 1.

Trong th©i kˇ n‡y, Qu”c tâ C∂ng s‰n th‹©ng mÙ t‰ Qu”c d‚n «‰ng nh‹m∂t « løc l‹Æng c·ch mÂng bao g“m cÙng nh‚n, nÙng d‚n, trÌ thŸc v‡ gißi

118 Viåt Nam 1920-1945

d‚n ch˚ th‡nh thŒ », d‹©ng nh‹ hÜ khÙng th√y tÌnh ch√t c÷ b‰n t‹ s‰n giaic√p c˚a «‰ng n¿y.

Giai c√p t‹ s‰n Trung Hoa, bÜn mÂi b‰n, bÜn l·i buÙn lßn, c·c ch˚ th¿u,v‡ c‰ c·c ch˚ ng‚n h‡ng, quyän lÆi ch˙ng m∆t thiât g°n bÛ vßi t‹ b‰n ngoÂiqu”c, ch˙ng lo sÆ tr‹ßc cu∂c v∆n «∂ng cÙng nh‚n ng‡y c‡ng c√p tiân.Ò“ng th©i giai c√p «Œa ch˚ c¤ng ho‰ng h”t tr‹ßc hoÂt «∂ng c˚a nÙng d‚n.T‹™ng Gißi ThÂch chÌnh l‡ ng‹©i m‡ hÜ «ang c¿n. T‹™ng l‡m yÍn t‚m gißit‹ s‰n, h‹ßng lÍn n°m chÌnh quyän.

Sßm ng‡y 20 th·ng 3 nÊm 1926, T‹™ng cho b°t 50 chÌnh ˚y trong c·c«÷n vŒ qu‚n «∂i c˚a y, ph¿n «Ùng l‡ «‰ng viÍn c∂ng s‰n. Y «‹a qu‚n chiâmtr¯ s™ —y ban b„i cÙng ™ Qu‰ng Ch‚u-H‹÷ng C‰ng, t‹ßc v¤ khÌ hai ban c˚s·t b„i cÙng. T‹™ng chiâm c÷ quan h‡nh chÌnh c˚a Qu”c d‚n «‰ng (UÙngTinh Vå trao √n triån quyän løc cho y r“i tr”n sang ¬u ch‚u). Ng‡y 14th·ng 5, T‹™ng ra lånh thiât qu‚n lu∆t, qua ng‡y 15 n°m trÜn quyän h‡nh.

T‹™ng ra lånh phe c∂ng s‰n ph‰i giao cho Qu”c d‚n «‰ng b‰n danhs·ch «¿y «˚ nhªng ng‹©i l‡ th‡nh viÍn c˚a hai «‰ng ph·i, hÜ khÙng «‹Æcquyän giª nhªng chŸc v¯ quan trÜng nªa v‡ c¤ng khÙng «‹Æc quyän chiâmqu· m∂t ph¿n ba s” chŸc v¯ bøc th√p trong b∂ m·y Nh‡ n‹ßc. Y bu∂cnhªng ng‹©i c∂ng s‰n ph‰i ˚ng h∂ y trong chiân dŒch t√n cÙng c·c løcl‹Æng miän B°c. V‡ trong th©i gian «Û mÜi cu∂c «Ïnh cÙng «äu coi l‡ b√thÆp ph·p. TÛm lÂi, chÌnh ph˚ Qu‰ng Ch‚u «„ tr™ th‡nh m∂t châ «∂ «∂c t‡iqu‚n sø ch”ng c∂ng trong tay T‹™ng Gißi ThÂch.

Stalin khÙng b∂c l∂ th·i «∂. H÷n thâ nªa, y ra lånh cho b·o chÌ im tiâng.Ngay «ân Qu”c tâ C∂ng s‰n m∂t nÊm sau mßi biât «‹Æc tÏnh thâ nÛi trÍn.

C¤ng trong th·ng «Û, T‹™ng Gißi ThÂch «‹Æc m©i dø ÒÂi h∂i Lao «∂ngto‡n qu”c l¿n 3, m∂t l¿n nªa y lÂi «∂i l”t c∂ng s‰n. Kât th˙c b‡i diÕn vÊn ygi÷ n°m tay lÍn hÙ « C·ch mÂng muÙn nÊm! », nhªng tr‡ng ph·o tay l‡mrän vang phÚng hÜp. Ò‰ng C∂ng s‰n Trung Hoa khÙng thÙng b·o cho c·cnghiåp «o‡n biât c·i tin T‹™ng Gißi ThÂch «‰o chÌnh .

V‡o th·ng 7, qu‚n «∂i c˚a T‹™ng b°t «¿u tiân lÍn phÌa B°c, giao quyäncai trŒ Qu‰ng ÒÙng cho t‹ßng Lö Tâ Th‚m. BÜn c‹©ng h‡o gian ·c trongv˘ng, thÿa c÷ bÜn qu‚n phiåt s™ c∆y n÷i ch˙ng bËn t∆p hÆp lÂi, th‡nh l∆p« LiÍn «o‡n lao «∂ng trung ‹÷ng » «‹Æc tung ra «ã ch”ng lÂi T∞ng LiÍn«o‡n Lao «∂ng. ThÆ thuyän «Ÿng lÍn tø b‰o vå. Tÿ ng‡y 3 «ân 9 th·ng t·m,50 cÙng nh‚n bŒ giât. Nhªng quyän lÆi «oÂt «‹Æc sau nhiäu nÊm tranh «√um√t hât. C© bÂc lan tr‡n, c·c sÚng bÂc lÂi m™ ra. Trong hai tÃnh Qu‰ngÒÙng v‡ Qu‰ng T‚y, nÙng d‚n «„ tÿng chiân «√u há trÆ Qu”c d‚n «‰ng naybŒ «∂i qu‚n thÙ bÂo c˚a T‹™ng t√n cÙng, ·m s·t nhªng ng‹©i l„nh «Âo, triåthÂ c·c nÙng «o‡n.


CÚn vä cu∂c b„i cÙng ™ H‹÷ng C‰ng b°t «¿u tÿ th·ng 6 nÊm 1925 khÌthâ m„nh liåt nh‹ thâ, bŒ chÌnh ph˚ mßi ™ Qu‰ng Ch‚u nh∆n chÏm ho‡nto‡n «ã g‚y m”i quan hå th‚n thiån vßi th”ng «”c Anh ™ H‹÷ng C‰ng.

ÒÛ l‡ «oÂn «¿u trong cu∂c th√t bÂi c˚a gißi lao «∂ng Trung Hoa m‡ng‹©i chŸng kiân t∆n m°t l‡ HarÙl«÷ Isaac «„ mÙ t‰ trong T√n bi kŒch c˚acu∂c c·ch mÂng Trung Hoa.

T√n bi kŒch Trung Hoa

Th‹Æng H‰i, th·ng 2 «ân th·ng 4-1927.Khi qu‚n T‹™ng Gißi ThÂch tiân lÍn ph‹÷ng B°c thÏ chÌnh quyän ™ Th‹ÆngH‰i n°m trong tay bÜn qu‚n phiåt miän B°c. T∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ngd‹ßi ‰nh h‹™ng c∂ng s‰n,v≈n cÛ uy thâ «ã kÍu gÜi løc l‹Æng cÙng nh‚n350.000 ng‹©i «Ÿng lÍn t∞ng b„i cÙng. TÍn qu‚n phiåt chÃ huy «Âo c‰nhbinh s™ tÂi tung bÜn s·t th˚ ·m s·t cÙng nh‚n. Ch˙ng c¿m tr‹©ng kiâm gieokinh kh˚ng kh√p «‹©ng ph”. Løc l‹Æng c‰nh s·t ™ c·c khu vøc nh‹Æng «ŒangoÂi qu”c c¤ng tiâp tay tham gia b°t bß.

T‹™ng Gißi ThÂch hÂ lånh dÿng cu∂c tiân qu‚n.Ng‡y 21 th·ng 3, TLÒ Lao «∂ng lÂi kÍu gÜi bÂo «∂ng v¤ trang. Chiäu

ng‡y 22, cÙng nh‚n tø v¤ trang s˙ng tr‹©ng v‡ liÍn thanh, khÌ gißi t‹ßc«oÂt n÷i «“n qu‚n c‰nh vå, b‡y b” kiãm so·t kh√p Th‹Æng H‰i.

Ng‡y 26, T‹™ng xung qu‚n nh∆p th‡nh, «‹Æc hoan nghÍnh b¢ng nhªngtiâng hÙ « C·ch mÂng qu”c gia muÙn nÊm! Hoan nghÍnh T‹™ng GißiThÂch! ». R“i trong khi ban l„nh «Âo TLÒ Lao «∂ng hoan hÃ v‡ tuyÍn b” sÎ«Úi c·c «â qu”c ph¯c h“i ngay c·c nh‹Æng «Œa, thÏ T‹™ng «‹a ng‹©i c˚a yn°m c·c chŸc vŒ then ch”t, tuyÍn b” thiât qu‚n lu∆t v‡ bu∂c cÙng nh‚n n∂pv¤ khÌ.

Ng‡y 31, T‹™ng tr√n an c·c «â qu”c: h°n sÎ khÙng døa v‡o bÂo løc c˚aqu¿n ch˙ng «ã l‡m thay «∞i châ «∂ c·c c÷ s™ thu∂c n‹ßc ngo‡i. C˘ng ng‡yhÙm «Û, MÙsk÷va nh°c lÂi chÃ thŒ l‡ ph‰i tr·nh tÂo ra m∂t phong tr‡o cÙngnh‚n «∂c l∆p: ph‰i c√t d√u v¤ khÌ, nÛi m∂t c·ch kh·c l‡ khoanh tay phÛm•c ch˙ng t‡n s·t mÏnh.

Ng‡y 12 th·ng 4, v‡o 4 gi© s·ng, T‹™ng gi¯c th‰ b¿y th˙ dª sÊnng‹©i, 3000 qu‚n b°t tay c˘ng l¤ cÙn «“ «‡n em ph·i L¯c L‚m «ang tr√ngiª c∫a sÙng D‹÷ng T∫. BÍn cÂnh hÜ cÚn cÛ løc l‹Æng c‰nh s·t c˚a c·ckhu vøc nh‹Æng «Œa c˚a Ph·p, Anh v‡ Nh∆t B‰n. C·c «∂i h‡nh quyâtkhÙng ng‹ng n∞ s˙ng. TÍn « Pilsu«ski Trung Hoa » «„ chuyãn tÿ « cu∂cc·ch mÂng qu”c gia sang ch˚ nghÔa f·txÌt qu”c gia », nh‹ TrÙtski «„ nÛitr‹ßc tÿ ng‡y 3.th·ng t‹.Thâ m‡ ng‡y 21 Stalin cÚn tuyÍn b” r¢ng cac

120 Viåt Nam 1920-1945

biân c” vÿa x‰y ra x·c nh∆n ho‡n to‡n «‹©ng chÌnh trŒ Qu”c tâ C∂ng s‰nl‡ «˙ng «°n.

V¤ H·n, 15 th·ng 7- 1927Ò‰ng c∂ng s‰n Trung Hoa bŒ loÂi ra ngo‡i vÚng ph·p lu∆t ™ Th‹Æng H‰i,nhªng ng‹©i l„nh «Âo chÂy «ân V¤ H·n tr˙ ch‚n m∂t th©i gian ng°n. N÷i«Û UÙng Tinh Vå sau khi l‹u vong tr™ vä, bËn c˘ng m∂t s” t‹ßng lÔnh «¿ytham vÜng x‚y døng lÂi m∂t chÌnh ph˚ m‡ MÙsk÷va v≈n cŸ gÜi l‡ thu∂cph·i t‰. C·c b∂ Lao «∂ng v‡ NÙng nghiåp trong chÌnh ph˚ «Û do c∂ng s‰nn°m, nh‹ng UÙng Tinh Vå v≈n cŸ «ã qu‚n sÔ c˚a mÏnh treo c∞ nÙng d‚nkh”n kh∞ t∆p hÆp trong c·c nÙng h∂i. N”i gÛt T‹™ng Gißi ThÂch, UÙng ralånh c√m b„i cÙng, chiâm «Ûng 25 tr¯ s™ nghiåp «o‡n v‡ hÂ lånh cho «‰ngviÍn Qu”c d‚n «‰ng tuyåt giao vßi Ò‰ng C∂ng s‰n Trung Hoa.

Sau c˘ng, MÙsk÷va ph‰n Ÿng: ng‡y 14, «iån K÷remlen tuyåt giao vßiQu”c d‚n «‰ng c˚a T‹™ng Gißi ThÂch. Ng‡y 27, trong l˙c c·c l„nh t¯ c∂ngs‰n ph‰i chÂy tr”n, m·u c˚a cÙng nh‚n «ang «∞ ra ™ V¤ H·n, nhªng ch˘mng‹©i bŒ treo c∞ ng‡y c‡ng nhiäu ™ nÙng thÙn c·c tÃnh miän Trung, thÏ «•cph·i viÍn Nga l‡ BÙrÙdin «‹Æc nghinh t”ng trong l˙c Ùng r©i b’ th‡nh ph”.Ng‹©i ta ph‰i d‡nh cho Ùng ta vinh dø «Û, lÎ c” nhiÍn: ph‰i chÊng Ùng «„tÿng tuyÍn b” r¢ng « trong giai «oÂn hiån th©i nhªng ng‹©i c∂ng s‰n ph‰il‡m phu phen cho Qu”c d‚n «‰ng »?

TrÍn «‹©ng tr™ vä Nga, BÙrÙdin th∞ l∂ c˘ng b‡ Lu-is÷ Si-trong,ng‹©i «“ng «i vßi Ùng, sø nh∆n «Œnh cu”i c˘ng c˚a Ùng vä cu∂cc·ch mÂng Trung Hoa:Giai c√p «Âi t‹ s‰n ch£ng bao gi© cÛ thã thøc hiån «‹Æc viåc th”ngnh√t Trung Hoa, b™i lÎ hÜ khÙng thøc sø ch”ng lÂi ch˚ nghÔa «âqu”c. HÜ l‡ «“ng minh c˚a «â qu”c v‡ chia lÆi nhu∆n vßi «â qu”c.Giai c√p tiãu t‹ s‰n khÙng thã th”ng nh√t Trung Hoa, b™i hÜ l‹´nglø, «Ÿng giªa m∂t bÍn l‡ løc l‹Æng cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n v‡ bÍnkia l‡ t‹ s‰n, «ã r“i cu”i c˘ng sÎ liÍn kât vßi t‹ s‰n. CÙng nh‚n v‡nÙng d‚n c¤ng khÙng th”ng nh√t «‹Æc Trung Hoa b™i lÎ hÜ qu· tint‹™ng v‡o giai c√p tiãu t‹ s‰n.63

BÙrÙdin bŒ hÂ ng¯c ™ MÙsk÷va v‡o th·ng 2 nÊm 1949, chât trongm∂t s‡ lim nh‡ t˘ LubiÊnka th·ng 3- 1951.

Nhªng cu∂c n∞i d∆y tuyåt vÜng

Ng‡y 7 th·ng 8, 1927, Qu”c tâ C∂ng s‰n «·nh «iån gÜi «‰ng c∂ng s‰nTrung Hoa « t∞ chŸc cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n n∞i d∆y d‹ßi bÛng c© t‰ ph·iQu”c d‚n «‰ng ».


Ò‰ng C∂ng s‰n Trung Hoa ph·t biãu m∂t s” ö kiân ph‰n b·c (ch˚ yâu l‡c˚a Tr¿n Ò∂c T˙, ng‹©i bŒ «∞ lÍn «¿u nhªng lái l¿m g‚y nÍn t∞n th√t)ch”ng lÂi ch˚ tr‹÷ng phiÍu l‹u «Û bŒ gÂt «i. H‹ßng theo chÃ thŒ Qu”c tâ, hait‹ßng c∂ng s‰n chÃ huy «Âo binh « B°c phÂt » g¿n ba ng‡n ng‹©i tÂi NamX‹÷ng, tÃnh Giang T‚y, ph√t c© kh™i nghÔa, huy «∂ng qu¿n ch˙ng nÙng d‚nn∞i d∆y vßi triãn vÜng thiât l∆p chÈ «∂ SÙ viÍt. Liän theo «Û, hÜ bŒ qu‚n «∂it‰ ph·i Qu”c d‚n «‰ng «·nh tan. NÙng d‚n n∞i d∆y liÍn theo «Û l¿n l‹Æt bŒth√t bÂi ™ H“ B°c, H“ Nam, c¤ng nh‹ ™ Qu‰ng ÒÙng, Qu‰ng T‚y.

Qu‰ng ch‚u, 11 th·ng chÂp 1927

H‡ng ng‡n «‰ng viÍn c∂ng s‰n vong mÂng trong cu∂c «‡n ·p v‡ kh˚ng b”.V‡o th·ng 11, MÙsk÷va chÃ thŒ cho c·c «“ng chÌ trung th‡nh ™ Qu‰ng Ch‚uph·t «∂ng kh™i nghÔa d‹ßi khƒu hiåu « T√t c‰ chÌnh quyän vä tay c·c sÙviât«Âi biãu cÙng nh‚n, nÙng d‚n v‡ d‚n nghËo ». Ng‡y kh™i nghÔa «‹Æc √n«Œnh v‡o hÙm 13 th·ng chÂp, ng‡y khai mÂc ÒÂi h∂i l¿n thŸ 15 Ò‰ng C∂ngs‰n LiÍn SÙ; nâu Qu‰ng Ch‚u m‡ «‹Æc th‡nh cÙng thÏ cÛ thã loÂi trÿTrÙtski v‡ ph·i t‰ «”i l∆p r√t dÕ d‡ng.

T‹÷ng quan løc l‹Æng th∆t nguy hÂi: c·c t∞ chŸc cÙng nh‚n bŒ Lö TâTh‚m t√n cÙng v‡o th·ng 4, r“i l¿n thŸ hai lÂi bŒ «”i th˚ c˚a Lö Tâ Th‚m l‡Tr‹÷ng Ph·t KhuÍ «‡n ·p. Qua th·ng 10, —y ban C·ch mÂng th‡nh ph” chÃcÚn trÙng c∆y ™ løc l‹Æng cøu thiâu sinh qu‚n tr‹©ng Ho‡ng Ph” trong «Û500 ng‹©i chŒu ‰nh h‹™ng «‰ng C∂ng s‰n Trung Qu”c, c˘ng vßi kho‰ng500 cÙng nh‚n cÚn s”ng sÛt sau cu∂c b„i cÙng ™ H‹÷ng C‰ng, bŒ «u∞i rakh’i kö t˙c x· v‡ chÃ «‹Æc trang bŒ m∂t s” v¤ khÌ qu· Ìt ’i: ba ch¯c khƒus˙ng l¯c, nÊm ch¯c khƒu s˙ng tr‹©ng v‡ hai trÊm løu «Ân.

Sau «‚y l‡ «Âi l‹Æc nhªng gÏ «„ x‰y ra qua c‚u chuyån kã lÂi trong cu”nBÂo «∂ng v¤ trang c˚a A. N÷becg÷ (Heinz Neuman), ng‹©i c∂ng s‰n ÒŸc«‹Æc giao nhiåm v¯ chÃ huy c·c chiân dŒch.

¬m m‹u kh™i nghÔa bŒ l∂, c¿n ph‰i quyât «Œnh h‡nh «∂ng sßm; nhªngthiâu sinh qu‚n c∂ng s‰n n∞i d∆y «Ím 10 v‡ 11 th·ng chÂp giât chât tÍn chÃhuy v‡ m∂t s” sÔ quan, r“i c˘ng vßi nhÛm chÃ huy cÙng nh‚n cÛ v¤ khÌ,chuyãn sang t√n cÙng nhªng ph‚n «∂i Qu”c d‚n «‰ng «Ûng r‰i r·c trongth‡nh ph”. Nh© hÜ «·nh b√t ng© m‡ nhªng ng‹©i bÂo «∂ng l‡m ch˚ ph¿nlßn th‡nh ph” sau m∂t ng‡y d‡i chiân «√u ·c liåt trÍn «‹©ng ph”. Nhªngph‚n «∂i Qu”c d‚n «‰ng bŒ t‹ßc v¤ khÌ v‡ bŒ gi‰i t·n.

C÷ quan « SÙ viât «Âi biãu cÙng nÙng binh » «•t tr¯ s™ h‡nh chÌnh tÂiT∞ng H‡nh dinh qu‚n c‰nh s·t v‡ tuyÍn b” th‡nh l∆p CÙng x„ Qu‰ng Ch‚u.

CÙng x„ gi‰i phÛng thÌch h‡ng ng‡n t˘ chÌnh trŒ, hÜ liän gia nh∆p c·c

122 Viåt Nam 1920-1945

løc l‹Æng kh™i nghÔa. CÙng x„ hÂ lånh tŒch thu t‡i s‰n c˚a giai c√p t‹ s‰n v‡c·c ch˚ ng‚n h‡ng, biân c·c nh‡ c∫a c˚a nhªng ng‹©i gi‡u cÛ th‡nh c‹ x·cho cÙng nh‚n, qu”c hªu hÛa «√t «ai c˚a «Âi «Œa ch˚, h˚y b’ nhªng kho‰nnÆ c˚a bÜn cho vay n•ng l„i, cÙng b” tø do b·o chÌ, ngÙn lu∆n v‡ h∂i hÜpcho qu¿n ch˙ng cÙng nh‚n, quyän b„i cÙng..., tÛm lÂi l‡ c‰ m∂t ch‹÷ngtrÏnh lÎ ra cÛ kh‰ nÊng t∆p hÆp «‹Æc «Ùng «‰o d‚n nghËo nâu nh‹ hÜ khÙngbŒ th‹©ng xuyÍn lÿa d”i tÿ m∂t nÊm r‹´i nay.

Chiäu ng‡y 13, CÙng x„ Qu‰ng Ch‚u kh™i «¿u «”i diån cu∂c kh˚ng b”vÙ c˘ng quyât liåt. Chiân si kh™i nghÔa ng„ g¯c tr‹ßc l‡n «Ân c˚a qu‚n LöTâ Th‚m v‡ Tr‹÷ng Ph·t KhuÍ hÆp sŸc «‡n ·p. Nhªng khƒu «Âi b·c c˚aqu‚n Anh, qu‚n Nh∆t v‡ Trung Hoa b°n ch•n «ã m™ «‹©ng tiân cho c·c «∂iqu‚n tiâp viån.

BÜn s·t nh‚n l∆p ra nhªng tÚa «•c biåt «ã tiâp t¯c giât ng‹©i. T√t c‰nhªng ai t‡ng trª s·ch c√m, v¤ khÌ v‡ «Ân d‹Æc «äu bŒ x∫ b°n. Nhªng k» t”gi·c «‹Æc th‰ tø do. Nhªng ng‹©i bŒ tÏnh nghi bŒ «‹a v‡o nhªng « trÂi trÿnggißi » trong 2, 3 nÊm, trÿ phi nhªng k» thu∂c vä nhªng gia «Ïnh « danh gi·». Nhªng ng‹©i An Nam, Triäu TiÍn, Nga, nâu x·c nh∆n l‡ c∂ng s‰n «äu bŒh‡nh hÏnh; nhªng ng‹©i ¬u thÏ trao tr‰ cho sŸ qu·n v‡ bŒ tr¯c xu√t.

T© Thanh NiÍn ng‡y 17 th·ng chÂp nÊm 1927 ph·c hÜa t∞ng kât tÏnhhÏnh «Û nh‹ sau, trong l˙c th‚y ng‹©i v≈n cÚn ch√t «”ng trÍn c·c «‹©ngph”:

Theo g‹÷ng CÙng x„ Paris, ng‡y 11 th·ng chÂp, cÙng nh‚n, nÙngd‚n v‡ binh lÌnh «Û ™ Qu‰ng Ch‚u «„ c¿m v¤ khÌ l∆t «∞ chÌnh ph˚qu”c gia v‡ thiât l∆p châ «∂ SÙ viât. Chiân th°ng to lßn «¿u tiÍn n‡yc˚a giai c√p vÙ s‰n l‡ sø kiån n∞i b∆t nh√t trong lŒch s∫ c·ch mÂng ™ViÕn ÒÙng. Nh‹ng ch£ng may, ba ng‡y sau chiân th°ng, nhªngng‹©i c∂ng s‰n ph‰i chŒu th√t bÂi n•ng nä v‡ ph‰i tÿ b’ chÌnhquyän. T∞n th√t bÍn c∂ng s‰n nh‹ sau: bŒ giât 10.000 ng‹©i, bŒ x∫b°n 2.500 ng‹©i, ng‹©i Nga bŒ ·m s·t 18 ng‹©i. Ngo‡i ra vÙ s” ph¯nª, tr» em v‡ nhªng ng‹©i c·ch mÂng n‹ßc ngo‡i «„ vong mÂngtrong nhªng ng‡y «≈m m·u «Û.

Nhªng r°c r”i nh’ trong t∞ chŸc Thanh NiÍn

V‡o th·ng 4 nÊm 1927, trong l˙c T‹™ng Gißi ThÂch vÿa mßi cÙng b” thiâtqu‚n lu∆t ™ Th‹Æng H‰i v‡ Lö Tâ Th‚m tr™ vä Qu‰ng Ch‚u «ã sÊn l˘ng giâthÂi nhªng cÙng nh‚n nghiåp «o‡n, thÏ NguyÕn ¡i Qu”c khÙng cÚn ™ Qu‰ngCh‚u. ‘ng ™ MÙsk÷va trong m˘a hË, trong khi T∞ng b∂ Thanh NiÍn v≈n


«Ûng tÂi chá m‡ khÙng cÛ gÏ lo l°ng nghiÍm trÜng, m•c d˘ hÜ cÛ liÍn håm∆t thiât vßi Ò‰ng C∂ng s‰n Trung Hoa. L‚m ÒŸc Th¯ «‹Æc th‰ sau m∂tth·ng bŒ t˘, «ân tr˙ tÂi H‹÷ng C‰ng.

Khi NguyÕn ÒÏnh T˙ tßi s” 5 ph” Nh‚n H‹ng tuy khÙng g•p «‹ÆcV‹÷ng v‡ L‚m ÒŸc Th¯ nh‹ng lÂi g•p «‹Æc nhªng «“ng chÌ mßi, «Û l‡:

NguyÕn SÔ S·ch v‡ Tr¿n H∆u To‡n, ng‹©i c˚a T‚n Viåt ph·i sang «ãth‹÷ng l‹Æng viåc th”ng nh√t hai «‰ng. Sau «Û S·ch gia nh∆p Thanh NiÍn,cÚn To‡n m∂t mÏnh tr™ vä Trung Kˇ mang theo mÏnh nhªng «ä nghŒ c˚aT∞ng b∂. NÊm 1929, S·ch bŒ lÌnh ng¯c ·m s·t ™ Lao B‰o.

H“ Lan S÷n, m∂t thiâu sinh qu‚n tr‹©ng Ho‡ng Ph”, 5 nÊm sau, d‹ßitÍn l‡ PhÂm Kim S÷n, l‡ bŒ c·o s” 41 trong v¯ ·n 122 «‰ng viÍn «‰ng c∂ngs‰n tÂi S‡i GÚn.

B‡ng ThÙng, sinh ™ B°c Kˇ, chiân «√u ™ Nam Kˇ, l‡ ng‹©i sau n‡y «‹Æc«‰ng b∂ ph‚n l∆p ™ B°c Kˇ v‡o nÊm 1929 giao cho nhiåm v¯ kât hÆp vßiph‚n b∂ Nam Kˇ «ã th‡nh l∆p m∂t «‰ng c∂ng s‰n.

NguyÕn Trung Nguyåt, m∂t nª «“ng chÌ tr» « da r√t tr°ng m•c theo l”it¿u », «ân tÿ ph‹÷ng Nam c˘ng vßi LÍ Duy DiÕm v‡o th·ng 10 nÊm 1927;cÙ «„ viât b‡i cho b·o Thanh NiÍn trÍn m¯c DiÕn «‡n Ph¯ nª.

NguyÕn VÊn C‹©ng, c¤ng tÿ ph‹÷ng Nam tßi; sau n‡y «„ «‹Æc thatrong v¯ ·n «‹©ng BacbiÍ, v‡ theo b·o Tranh Ò√u (La Lutte) ng‡y 18 th·ng3 nÊm 1936, anh bŒ c·c «“ng chÌ nghi ng© l‡ ph‰n bÂn.

Sinh hoÂt chÌnh trŒ c˚a t∞ chŸc Thanh NiÍn g¿n nh‹ v≈n tiâp t¯c hoÂt«∂ng theo nâp c¤. V‡o th·ng chÂp, cÛ v‡i sø biân «∂t xu√t x‰y ra d˘ saoc¤ng l‡m x·o tr∂n «Ùi ch˙t khÙng khÌ yÍn tÔnh c˚a t∞ chŸc n‡y. ÒÛ l‡: 3hÜc sinh sÔ quan tr‹©ng Ho‡ng Ph” ng‹©i Viåt «‰ng viÍn Thanh NiÍn ghÈv‡o s” 5 ph” Nh‚n H‹ng. R“i m∂t v¯ suöt ch·y nh‡ tÂi «Û (do Qu”c Anhb√t cƒn khi «un n‹ßc pha tr‡). Hai v¯ √y g‚y nÍn ba l¿n c‰nh s·t «∂t nh∆pv‡o tr¯ s™ Thanh NiÍn. C¤ng cÛ nhªng v¯ b°t bß lßn c·c «Âi biãu v‡ sinhviÍn, nh‹ T˙, Qu”c Anh, Ho‡ng Thanh Tuyän, Tr¿n Nh√t, H“ Lan S÷n, LöPh‹÷ng Thu¿n, bŒ b°t trÛi qu•t tay sau l‹ng, (T˙ HŸa thÏ khÙng bŒ trÛi vÏtu∞i t·c) «em «i. LÍ VÊn Ph·t v‡ NguyÕn VÊn Thinh, «Âi biãu Nam Kˇ,c˘ng vßi ÒÂi, m∂t trong s” «Âi biãu tÿ XiÍm sang v‡o th·ng giÍng, c¤ng bŒb°t giam.

Nhªng l¿n b°t giam n‡y – l¿n thŸ nh√t tÂi nh‡ giam qu∆n 4, hai l¿n sau,tÿ ng‡y 19 th·ng 1 «ân ng‡y 21 th·ng 5 nÊm 1928, tÂi c÷ quan CÙng An –c¤ng khÙng «‹a tßi tÏnh hÏnh gÏ nghiÍm trÜng, v‡ nh© cÛ ng‹©i quen canthiåp, nÍn r”t cu∂c mÜi sø «‹Æc gi‰i quyât Ím th√m.

Cu∂c «Âi h∂i «„ «‹Æc dø kiân t∞ chŸc ™ H‹÷ng C‰ng tÂi nh‡ L‚m ÒŸcTh¯, v‡o ng‡y 25-26 th·ng 5. ÒÂi h∂i n‡y mang tÌnh ch√t l‚m th©i vÏ c·c

124 Viåt Nam 1920-1945

«Âi biãu B°c Kˇ v°ng m•t, th‰o lu∆n «ä nghŒ c˚a T‚n Viåt vä hÆp nh√t, r“it·n «“ng sø løa chÜn c˚a T∞ng b∂: Th‡nh l∆p Kˇ b∂ cho Trung Kˇ nÊm1928, vßi L‹÷ng BÈo, NguyÕn SÔ S·ch, L∂c, NghÔa, T˙, Ho‡ng L˘n; thÙngqua danh s·ch chÃ «Œnh ng‹©i «Âi diån cho c÷ quan t”i cao ™ mái Kˇ b∂:B°c Kˇ l‡ Qu”c Anh; ™ Trung Kˇ l‡ Ho‡ng L˘n, ng‹©i chuyÍn t∞ chŸc «‹ang‹©i sang T‡u; v‡ ™ Nam Kˇ l‡ LÍ VÊn Ph·t.

T√t c‰ «äu lÍn «‹©ng vßi nhiäu nghŒ quyât trong tay. C·c «Âi biãu mangmånh lånh c˚a T∞ng b∂ Qu‰ng Ch‚u, viât b¢ng n‹ßc gÂo (khi mu”n «Üc thÏth√m v‡o n‹ßc cÛ pha iÙ«÷) «ã giao cho c·c Kˇ b∂. Qu”c Anh vä B°c Kˇqua «‹©ng H‰i PhÚng cÚn T˙ v‡ Ph·t, Thinh vä S‡i GÚn l≈n vßi h‡nh kh·chng‹©i Trung Hoa trÍn t¿u ÒÂi Ph˙c Tinh.

Tr‹ßc khi r©i S‡i gÚn vä Trung Kˇ, T˙ cÚn g•p lÂi ng‹©i gi·c ng∂ chÌnhtrŒ cho mÏnh l‡ H‡ Huy T∆p, v‡ «‹Æc tin Thanh NiÍn «Œnh m©i NguyÕn ThâTruyän tham gia nh‹ng khÙng th‡nh cÙng. Ch˙ng ta khÙng cÚn tin tŸc chivä ng‹©i s·ng l∆p «‰ng Viåt Nam Ò∂c l∆p tÿ khi ng‹©i ™ Ph·p tr™ vä n‹ßch“i «¿u nÊm. Vä tßi Trung Kˇ, L‹÷ng BÈo «iäu «∂ng T˙ ra H‡ TÔnh, vÏ chib∂ c˚a anh ™ Qu‰ng TrŒ v≈n cÛ thã sinh hoÂt v°ng m•t anh, anh c¿n ph‰igi‡nh l√y ‰nh h‹™ng tÂi v˘ng cÊn cŸ c˚a T‚n Viåt. V‡o th·ng 7, tÂi Vinh, T˙b·o c·o vßi Kˇ b∂ kât qu‰ h‡nh trÏnh c˚a mÏnh ™ Trung Hoa.

M∂t nÊm sau «Û, T˙ «‹Æc c∫ l‡m «Âi biãu «i dø ÒÂi h∂i To‡n qu”c l¿nthŸ nh√t v‡ c¤ng l‡ l¿n cu”i c˘ng c˚a Thanh NiÍn. C‰ ba Kˇ «äu cÛ «Âibiãu, v‡ sau «Âi h∂i, «‰ng Thanh NiÍn tan v´.


VIThanh NiÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂i tan v´

Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng ph·t sanh

V¯ ·n mÂng «‹©ng BacbiÍ, S‡i GÚn

Trong «Ím 8 rÂng ng‡y 9 th·ng 12 nÊm 1928, m∂t v¯ ·m s·t qu· c∞ h˚ thÙbÂo «„ diÕn ra trong giªa ph‚n b∂ Thanh NiÍn C·ch mÂng Ò“ng chÌ H∂i ™Nam Kˇ. LÍ VÊn Ph·t (bÌ danh Mœ, Lang) bŒ «“ng chÌ kât ·n t∫ hÏnh vÏ t∂iph‰n b∂i, theo «iäu lå c˚a «‰ng, vÏ anh ta « ve v„n ng‹©i chŒ em c˚a ch˙ngta l‡ ThŒ NhŸt ». T∂i c˚a Ph·t l‡ « khÙng gÂt b’ tÏnh riÍng «ã to‡n t‚m to‡nö ph¯c v¯ c·ch mÂng ». Ba ng‹©i trong s” c·c «“ng chÌ tr» nh√t c˚a Ph·t(23, 24 v‡ 26 tu∞i) ph‰i thi h‡nh ·n quyât «„ «‹Æc tÚa ·n c·ch mÂng chuƒny. TÙn ÒŸc Th°ng ch˚ trÏ tÚa ·n, l˙c «Û 40 tu∞i, «Ÿng «¿u Kˇ b∂. VÏ «‚u, (vÏtø ·i, vÏ ghen t‹÷ng?) ·n quyât th˚ tiÍu m∂t «“ng chÌ khÙng t‹÷ng xŸng vßi« lái l¿m », bÌ m∆t √y v≈n ‚m u trong bÛng t”i.64

M∂t v¯ s·t nh‚n chÌnh thŸc, ba nÂn nh‚n c˘ng m∂t l˙c, «·p lÂi v¯ ·ms·t trÍn: TÚa «Âi hÏnh S‡i GÚn ng‡y 15 th·ng 7 nÊm 1930 kât ·n t∫ hÏnh bang‹©i thi h‡nh ·n quyât trÍn kia. TÚa chÃ tuyÍn phÂt TÙn ÒŸc Th°ng (ng‹©isau n‡y kâ vŒ ch˚ tŒch H“ ChÌ Minh v‡o nÊm 1969) 20 nÊm t˘ kh∞ sai, v‡PhÂm VÊn Ò“ng (vä sau l‡ th˚ t‹ßng c˚a chÌnh ph˚ H“ ChÌ Minh) 10 nÊmt˘ c√m c”. Hai m‹÷i ba ng‹©i kh·c trong ph‚n b∂ ph‰i chŒu ·n t˘ t∞ng c∂ng100 nÊm. Ph‚n b∂ Thanh NiÍn Nam Kˇ ho‡n to‡n tan v™.

Hai nÊm nÊm th·ng sau v¯ ·m s·t, trong ho‡n c‰nh phong tr‡o nÙngd‚n tho·i tr‡o v‡ giªa t©i kˇ kh˚ng b” tr°ng, bÜn c¿m quyän bÌ m∆t chuƒnbŒ h‡nh quyât nhªng ng‹©i bŒ kât ·n t∫ trong «Ím 20 rÂng ng‡y 21 th·ng 5nÊm 1931.

Nhªng ng‹©i liÍn can trong v¯ ·n mÂng «‹©ng BacbiÍ: TÙn ÒŸc Th°ng - NguyÕnTrung Nguyåt - Tr¿n Tr‹÷ng (chât chÈm) - Tr¿n VÊn CÙng (chât chÈm)

M·y chÈm døng s“ s∂ tr‹ßc c∞ng Kh·m lßn S‡i GÚn, lÌnh c‰nh s·t sâph‡ng d¿y «•c ngÊn «Ûn c·c con «‹©ng, ch·nh s™ m∆t th·m cÛ m•t tÂi «Û,tay lÊm lÊm khƒu s˙ng l¯c. V‡o l˙c b”n gi© s·ng, ba c·i «¿u ng‹©i c·chmÂng tr» tu∞i r÷i su”ng sau tiâng hÙ cu”i c˘ng « Ò‰ «‰o «â qu”c Ph·p »

Trong gi© liän theo «Û trong Kh·m lßn, t˘ chÌnh trŒ - kã c‰ t˘ «‡n b‡ -n∞i lÍn ph‰n «”i: « Ò‰ «‰o kh˚ng b” tr°ng! Ò‰ «‰o «â qu”c Ph·p! », r˘mlÍn n·o «∂ng ch‚u th‡nh. N‹ßc vÚi r“ng chªa l∫a t‹ßi ng∂p nhªng ng‹©i t˘ph‰n kh·ng, bÜn ng¯c t”t t·o bÂo «·nh «∆p hÜ, c˘m ch‚n hÜ v‡o khoen s°t.

S∫ chÌnh thŸc c˘ng truyån kö vä l„nh t¯ khÙng bao gi© nh°c lÂi v¯ s·tnh‚n thÙ bÃ. NÛ cÛ thã l‡m lu m© hÏnh ‰nh c˚a « ng‹©i anh h˘ng H°c H‰i »,TÙn ÒŸc Th°ng «‹Æc phong danh hiåu nh‹ v∆y «ã kõ niåm cu∂c n∞i d∆yth·ng 4 nÊm 1919 trÍn chiân hÂm Ph·p m‡ ng‹©i d‚n thu∂c «Œa l‡ TÙn ÒŸcTh°ng «‹Æc «∂i th˚y th˚ Ph·p chÃ «Œnh kÈo l· c© «’ th‹Æng lÍn.

Nâu ai mu”n biât rı h÷n, thÏ «‚y:S·ng ng‡y 9 th·ng 12 nÊm 1928, m∆t th·m ph·t hiån trong s‚n «‡ng sau

cÊn ph” s” 5 «‹©ng BacbiÍ, S‡i GÚn, m∂t x·c ng‹©i «‡n Ùng «„ bŒ biândÂng, m•t v‡ tÛc ch·y xÈm, tay bŒ trÛi qu•t sau l‹ng, hÜng bŒ c°t, ngøc bŒ«‚m hai chá.

Sau n‡y ng‹©i ta «‹Æc biât ng‹©i bŒ ·m s·t l‡ LÍ VÊn Ph·t, «„ tÿng l‡ «Âibiãu «i dø ÒÂi H∂i l‚m th©i c˚a Thanh NiÍn ™ H‹÷ng C‰ng. Sinh tÂi tÃnhBân Tre, Ph·t l‡m th¿y thu”c v‡ c¤ng l‡ h‹÷ng lÕ, m∂t h‹÷ng chŸc trÙngcoi viåc tâ tø ™ l‡ng. Khi tr™ vä S‡i GÚn v‡o th·ng 6 vßi danh nghÔa «Âidiån c˚a T∞ng b∂ bÍn cÂnh Kˇ b∂ Nam Kˇ – Kˇ b∂ tÿ tr‹ßc «ân gi© do TÙnÒŸc Th°ng chÃ huy. Th°ng l‡ ng‹©i lßn tu∞i h÷n hât trong nhÛm. Ph·t bŒtÚa ·n c·ch mÂng do TÙn ÒŸc Th°ng ch˚ trÏ, xÈt x∫ bÌ m∆t v‡ kât ·n t∫ hÏnhv°ng m•t. Ng‹©i ta kât t∂i Ph·t « lÂm d¯ng quyän h‡nh do chŸc v¯ «‰nggiao phÛ «ã h„m hiâp m∂t nª «“ng chÌ. »

D˘ cho cÛ nhªng hÏnh phÂt nghiÍm kh°c theo nh‹ «iäu lå qui «Œnh, –m‡ NguyÕn ÒÏnh T˙ ph‰i nhß kœ khi gia nh∆p Thanh NiÍn nÊm 1926 – thÏm∂t h‡nh vi khÙng trong s·ng (nh‹ u”ng r‹Æu, c© bÂc, hay lui tßi nh‡ «iâm,c‹ßi xin ngo‡i «‰ng, kh‹ßc tÿ hoÂt «∂ng chiân «√u do l„nh «Âo giao phÛ)sÎ cÛ thã d≈n tßi bŒ khai trÿ, chŸ khÙng ph‰i l‡ t∫ hÏnh nh‹ k» ph‰n «‰ng(tr”n sang trÂi «Œch, tø «∂ng h‡nh «∂ng khÙng cÛ chÃ thŒ l‡m cho c·c «“ngchÌ m√t an to‡n, ch∆m trÕ thi h‡nh chÃ thŒ, l‡m l∂ nhªng bÌ m∆t c˚a «‰ng,‚m m‹u ph· «‰ng).

Kˇ b∂ th‡nh l∆p m∂t tÚa ·n v‡o «Ím 29 th·ng 11 g“m c·c ˚y viÍn c˚aKˇ b∂ Nam Kˇ v‡ TÃnh b∂ Bân Tre tÂi nh‡ B˘i VÊn ThÍm, s” 72 ph” PÙl÷B÷lÊnsy. Trong s” c·c thƒm ph·n «∂t xu√t n‡y cÛ ba ng‹©i l‡ Tr¿n Tr‹÷ng,Ò•ng VÊn S‚m, B˘i VÊn ThÍm «„ tÿng l‡ thÆ trong x‹™ng Kropff, n÷i m‡

128 Viåt Nam 1920-1945

TÙn ÒŸc Th°ng l‡m c∆p r¢ng; Tr¿n Tr‹÷ng v‡ NguyÕn Trung Nguyåt l‡ b‡con hÜ h‡ng vßi vÆ TÙn ÒŸc Th°ng. Do «Û uy tÌn c˚a Th°ng khÙng ph‰ichÃ vÏ cÛ tu∞i. Tr‹ßc tiÍn ba thƒm ph·n trong phiÍn tÚa «Û b’ phiâu ch”ngt∫ hÏnh. Nh‹ng ·p løc c˚a «a s” l‡ 5 thƒm ph·n kia l‡m xiÍu lÚng ba ng‹©i,hÜ tø l√n ·p « tÏnh c‰m c· nh‚n » c˚a mÏnh «˙ng theo gi·o lö (le catÈ-chisme) do Qu‰ng Ch‚u «•t ra.

Trong s” c·c «“ng chÌ c˚a Ph·t, ai sÎ l‡ ng‹©i thi h‡nh ·n? Vßi nhiåmv¯ kh˚ng khiâp n‡y, ba «“ng chÌ tr» tu∞i nh√t r˙t tr˙ng thÊm. ÒÛ l‡ NgÙThiÍm, bÌ th‹ Kˇ b∂, ng‹©i Nghå An; NguyÕn VÊn Thinh, bÌ th‹ c˚a LÍ VÊnPh·t v‡ l‡ ch˚ b˙t t© CÙng NÙng Binh, sinh ™ GÚ CÙng; v‡ Tr¿n Tr‹÷ng,ng‹©i Mœ Tho. HÜ cÚn ph‰i «”t m•t Ph·t l‡m biân dÂng x·c chât theo s·ngkiân c˚a Th°ng.

Sau «Û NgÙ ThiÍm sang ngay Qu‰ng Ch‚u «ã b·o c·o vßi T∞ng b∂,mang theo biÍn b‰n c˚a tÚa ·n c·ch mÂng. T∞ng b∂ phÍ ph·n b‰n ·nl‡« khÙng t‹÷ng xŸng vßi lái l‡m » r“i tuyÍn b” gi‰i t·n Kˇ b∂ Nam Kˇ.

M‹©i s·u ng‡y sau v¯ ·m s·t, s™ m∆t th·m nh∆n «‹Æc tin tŸc do nh‚nviÍn « m∆t v¯ ™ n‹ßc ngo‡i » g∫i vä, nÛi «ân t© biÍn b‰n trÍn. Tÿ th·ng 2TÙn ÒŸc Th°ng «„ bŒ b°t, r“i trong m˘a hË, h÷n hai ch¯c chiân sÔ, d˘ cÛhay khÙng dÌnh lÌu tßi v¯ ·m s·t lÜt v‡o tay m∆t th·m.

M∂t khi ph·t hiån x·c chât, m∆t th·m m™ «¿u tung mÂng l‹ßi b˚a giÊngv‚y b°t c·c t∞ chŸc bÌ m∆t. VÏ thâ khÙng ph‰i chÃ 8 ng‹©i m‡ l‡ 45 ng‹©i bŒc·o ph‰i «“ng l‹Æc ra tr‹ßc tÚa «Âi hÏnh S‡i GÚn, ng‹©i thÏ bŒ khÈp t∂i« giât ng‹©i cÛ ch˚ ö tr‹ßc », ng‹©i thÏ bŒ c·o « ‚m m‹u ph· r”i trŒ an Nh‡n‹ßc ». C·c trÂng s‹ «ä nghŒ x∫ riÍng hai v¯ viåc nh‹ng bŒ b·c b’. TÚa chÃnh‹Æng b∂ ™ m∂t «iãm l‡: hai v¯ viåc «‹Æc xem xÈt l¿n l‹Æt, v‡ mái phÂmnh‚n sÎ chÃ bŒ h’i vä nhªng t∂i trÂng m‡ mÏnh cÛ dÌnh lÌu thÙi. Nh‹ng d˘sao x∫ ·n c˘ng m∂t phiÍn tÚa hai v¯ viåc ho‡n to‡n kh·c nhau c¤ng cÛ m∂tc·i gÏ «Û cÛ tÌnh ch√t g·n ghÈp x·o l∂n c”t «ã ‰nh h‹™ng d‹ lu∆n theo chiäuh‹ßng chÌnh quyän.

M∂t nÊm r‹´i sau v¯ ·m s·t mßi «em xÈt x∫, v‡o ng‡y 15 tßi 19 th·ng 7nÊm 1930. B¿u khÙng khÌ x„ h∂i l˙c «Û «ang hÿng høc. Phong tr‡o nÙngd‚n sÙi «∂ng ™ Nam Kˇ, cÚn ™ B°c Kˇ, 13 c·i «¿u c˚a Viåt Nam Qu”c d‚n«‰ng bŒ r¯ng d‹ßi m·y chÈm ng‡y 17 th·ng 6 ™ YÍn B·i.

Theo t© An Nam H‹ßng truyän (Echo annamite), TÙn ÒŸc Th°ng tuyÍnb” nh‹ sau:

NgÙ ThiÍm «„ d≈n d°t tÙi v‡o hoÂt «∂ng c·ch mÂng. TÙi gia nh∆pH∂i Thanh NiÍn C·ch mÂng nÊm 1927. TÙi l‡ «Âi diån c˚a T∞ng b∂Qu‰ng Ch‚u ™ Kˇ b∂ Nam Kˇ. Nhªng m‹u toan c˚a Lang «”i vßi


em g·i ch˙ng tÙi l‡ ThŒ NhŸt khiân tÙi lÍn ·n k» phÂm t∂i «Û. TÙikhÙng hä «Ÿng vä phÌa t·n th‡nh c·i hÏnh phÂt quyât liåt «Û. D˘ saotÙi c¤ng vÏ kõ lu∆t bu∂c ph‰i tu‚n theo «a s”. ChÌnh tÙi «„ ra lånhcho Thinh l‡m biân dÂng b∂ m•t x·c chât.

CÚn PhÂm VÊn Ò“ng, bŒ t” c·o ‚m m‹u, thÏ tuyÍn b” r¢ng ÒÂi H∂ith·ng 5 nÊm 1929 ™ H‹÷ng C‰ng quyât «Œnh l‡ c·c «“ng chÌ cÛ dÌnh lÌu «ânviåc th˚ tiÍu ng‹©i «Âi diån c˚a T∞ng b∂ v≈n cÛ thã t·i gia nh∆p «‰ng. CÚnchÌnh mÏnh Ùng Ùng c¤ng h”i tiâc vÏ thoÂt tiÍn Ùng t·n th‡nh x∫ t∫ Ph·t, vÏÙng t‹™ng Ph·t « s°p ph‰n «‰ng » (theo nguyÍn vÊn).

Tÿ trong vÊn b‰n biån h∂ c˚a c·c trÂng s‹ GiaccÙbbi, LÙy÷, Becnaa,Mas÷, Ò÷g÷rÊn, FerÊn, PinÙ, TavecniÍ v‡ CÊnxenliÍri, ch˙ng tÙi ghi nhßl©i nh∆n xÈt c˚a CÊnxenliÍri vÏ nÛ gÆi lÂi l©i nh∆n xÈt c˚a NguyÕn An Ninhtr‹ßc tÚa ·n nÊm tr‹ßc:

Ng‹©i ta tr·ch cŸ nhªng thanh niÍn n¿y tham gia c·c h∂i kÌn.Thâ nh‹ng nhªng h∂i kÌn «Û bao gi© c¤ng v≈n cÛ, b™i lÎ hÜch£ng bao gi© nhªng thanh niÍn n¿y cÛ thã tø do t∆p hÆp vßinhau, b™i lÎ hÜ hiån th‚n nhªng k» bŒ ·p bŸc. CÛ m∂t tÏnh thâcÊng th£ng hiãn hiån, nh‹ng ng‹©i ta khÙng tÏm biån ph·p chªachÂy. C·i «Û «÷n gi‰n thÙi, biån ph·p «Û l‡ ban b” tø do, c·i tødo m‡ ch˙ng tÙi «Úi h’i cho hÜ «‹Æc h‹™ng c¤ng nh‹ ta «ang«‹Æc h‹™ng. ÒÛ l‡ v√n «ä c·i n“i h÷i v‡ nhªng c·i s˙ p·p an to‡nc˚a nÛ. H÷i n‹ßc sÙi ph‰i tho·t ra, ng‹©i ta khÙng thã Èp nÈn nÛm„i «‹Æc. Nâu c·c Ùng mu”n ™ «‚y cÛ hÚa bÏnh, tr‹ßc hât h„ythøc hiån cÙng lö, khÙng ph‰i l‡ cŸ x‚y døng nhªng kh·m t˘ m‡c·c Ùng l‡m dŒu tÏnh hÏnh «‹Æc. C·c Ùng «„ gieo th˘ h∆n ™ «‚y,c·c Ùng sÎ thu nh∆n th˘ h∆n.

Ng‡y 18 th·ng 7 nÊm 1930, v‡o l˙c 20 gi©, ch˚ tŒch phiÍn tÚa hÂ lånh «Gi‰i t’a phÚng x∫ ·n, cÚng tay c·c t˘ nh‚n ngay sau khi tuyÍn ·n v‡ d≈nch˙ng «i ngay, tÿng nhÛm nh’. »

¡n quyât nh‹ sau: T∫ hÏnh 3 ng‹©i l‡ Tr¿n Tr‹÷ng, NgÙ ThiÍm v‡NguyÕn VÊn Thinh.

TÙn ÒŸc Th°ng 20 nÊm kh∞ sai. Ò•ng VÊn S‚m v‡ B˘i VÊn ThÍm 10nÊm kh∞ sai. NguyÕn Trung Nguyåt 8 nÊm kh∞ sai.

C√m c”: 23 «‰ng viÍn ho•c c‰m tÏnh «‰ng Thanh NiÍn, trong «Û cÛPhÂm VÊn Ò“ng, t∞ng c∂ng h÷n 100 nÊm t˘. 3 «‰ng viÍn T‚n Viåt, trong «ÛcÛ Vı CÙng T“n, nguyÍn l‡ h∂i «“ng «Œa hÂt ChÆ Lßn, c˘ng bŒ b°t vßiNguyÕn An Ninh nÊm tr‹ßc; NguyÕn Ph‹÷ng Th‰o (sau n‡y tŸc l‡ NguyÕn

130 Viåt Nam 1920-1945

BÏnh, tham gia Viåt Minh nÊm 1945); v‡ Tr¿n Huy Liåu, nh‡ b·o (chuyãntheo C∂ng s‰n ™ CÙn NÙn, sau n‡y l‡ B∂ tr‹™ng trong chÌnh ph˚ H“ ChÌMinh), t∞ng c∂ng 23 nÊm r‹´i.

CÛ 4 bŒ c·o «‹Æc tha.Nhªng ng‹©i bŒ ·n t˘ c√m c”, c¤ng nh‹ nhªng ng‹©i bŒ kh∞ sai, ph¿n

lßn «äu bŒ «‹a ngay ra nh‡ ng¯c CÙn Ò‰o. ChÃ riÍng nª «“ng chÌ NguyÕnTrung Nguyåt ng“i t˘ 8 nÊm tÂi Kh·m lßn S‡i GÚn.

Ng‹©i ta s∫ng s”t vÏ lŸa tu∞i tr» trung c˚a nhªng ng‹©i bŒ kât ·n. Trongm‹©i ng‹©i thÏ chÌn ng‹©i chÃ cÛ tÿ 17 «ân 28 tu∞i; tuy nhiÍn nhiäu ng‹©itrong s” «Û «„ tÿng bŒ kât ·n t˘ vßi th©i hÂn ng°n. Trong s” nhªng ng‹©i bŒkât ·n chÃ cÛ m∂t ng‹©i duy nh√t l‡m b·o chuyÍn nghiåp l‡ Tr¿n Huy Liåu,VNQDÒ, cÚn bao nhiÍu ng‹©i l‡ th‹ kö v‡ gi·o viÍn dÂy tr‹©ng t‹, nh‹PhÂm VÊn Ò“ng, hÜ tø viât c·c t© b·o tuyÍn truyän c∞ «∂ng. M∂t s” chiânsÔ l‡m ™ bân c‰ng v‡ x‹™ng c÷ khÌ S‡i GÚn, ch˙ng ta hiâm th√y cÛ thÆ th˚cÙng, chÃ nh∆n ra hai nh‡ nÙng, tiãu «Œa ch˚.

Qu”c tâ C∂ng s‰n tr™ m•t, qu· trÏnh Thanh NiÍn vÙ s‰n hÛa

TÂi ÒÂi h∂i l¿n thŸ 6 Qu”c tâ C∂ng s‰n (th·ng 7 nÊm 1928) khi nÛi tßi søth√t bÂi c˚a cu∂c c·ch mÂng vÙ s‰n Trung Hoa, Bukharin cu”i c˘ng ph‰icÙng nh∆n sø hÆp t·c giai c√p vßi giai c√p t‹ s‰n l‡ nguyÍn nh‚n th√t bÂi c÷b‰n, « tÿ «Û «‰ng ta m√t «∂c l∆p, «Ùi l˙c tr™ th‡nh ch‹ßng ngÂi cho phongtr‡o qu¿n ch˙ng, c‰n tr™ cu∂c c·ch mÂng ru∂ng «√t v‡ ngÊn c‰n phong tr‡ocÙng nh‚n ».

Sø thÿa nh∆n «Û ch£ng may lÂi «i kËm theo m∂t quan niåm lÂc quannguy hiãm vä th©i kˇ «ang m™ ra, m‡ l˙c «Û MÙlÙtÙp gÜi l‡ « Th©i kˇ thŸba », th©i kˇ thâ gißi t‹ b‰n «iÍu t‡n s¯p «∞: (Th©i kˇ thŸ nh√t, tÿ 1918 «ânC·ch mÂng thÆ thuyän ÒŸc th√t bÂi cu”i nÊm 1923, «•c tr‹ng kh˚ng ho‰ngkinh tâ s‚u s°c c˚a ch˚ nghÔa t‹ b‰n ™ th©i kˇ «â qu”c ch˚ nghÔa, v‡ caotr‡o c·ch mÂng ch‚u ¬u. Th©i kˇ thŸ hai l‡ tÿ ÒÂi H∂i Qu”c tâ C∂ng s‰nnÊm 1924 «ân ÒÂi H∂i 1928, «•c tr‹ng thâ gißi t‹ b‰n ∞n «Œnh tÂm th©ic˘ng tÏnh hÏnh phong tr‡o vÙ s‰n ™ thâ th˚).

Xu√t ph·t tÿ c‰ hai quan «iãm «Û, Qu”c tâ C∂ng s‰n thay «∞i ho‡n to‡ns·ch l‹Æc «”i vßi c·c xŸ thu∂c «Œa v‡ b·n thu∂c «Œa, tuyÍn b” ch√m dŸt sønh∆p kh”i vßi c·c «‰ng qu”c gia, x‚y døng c·c «‰ng c∂ng s‰n «∂c l∆p «”ivßi giai c√p t‹ s‰n, thøc hiån «‹©ng l”i «√u tranh giai c√p, thøc hiån vÙ s‰nhÛa c·c «‰ng c∂ng s‰n - «Âi l‹Æc l‡ theo nh‹ ö kiân TrÙtski bÍnh vøc «”ivßi c·ch mÂng Trung Hoa tr‹ßc khi ng‹©i bŒ khai trÿ kh’i «‰ng C∂ng s‰n


Nga th·ng 11 nÊm 1927. « Qu¿n ch˙ng » c·c n‹ßc thu∂c «Œa v‡ phongtr‡o c˚a hÜ sÎ ph·t triãn d‹ßi sø chÃ «Âo c˚a « giai c√p vÙ s‰n chÌnh qu”c »,ph‰i hiãu theo nghÔa bÛng l‡ theo chÃ «Âo c˚a bÜn quan liÍu Nga.

« Xu”ng «‹©ng v‡ tranh «√u trøc tiâp c‹ßp chÌnh quyän » l‡ nhªngkhƒu hiåu «‹Æc Ban chÃ «Âo Qu”c tâ C∂ng s‰n «‹a v‡o ch‹÷ng trÏnh hoÂt«∂ng c√p th©i. Qu”c tâ thay «∞i «‹©ng l”i, th˙c «ƒy Thanh NiÍn C·chmÂng Ò“ng chÌ H∂i nhanh chuyãn hÛa th‡nh «‰ng C∂ng s‰n. Thâ nh‹ngnh∆n «Œnh sai l¿m vä th©i kˇ «ang s√p «ân sÎ d≈n tßi h‡nh «∂ng phiÍu l‹ubi th‰m trong ba Kˇ ™ Viåt Nam. « Th©i kˇ thŸ ba c˚a nhªng sai l¿m », nh‹TrÙtski «„ gÜi, th©i kˇ «Û kh™i «¿u.

Cho tßi l˙c b√y gi© Thanh NiÍn x‚y døng t∞ chŸc chÌnh l‡ trong t¿nglßp nÙng d‚n nghËo v‡ trÌ thŸc ™ c·c tÃnh H‰i D‹÷ng, Th·i BÏnh, B°c Ninh(B°c Kˇ), Nghå An v‡ H‡ TÔnh (B°c Trung Kˇ) cho tßi v˘ng «“ng ru∂ngmiän T‚y Nam Kˇ.

B‚y gi© ph‰i hoÂt «∂ng trong t¿ng lßp thÆ thuyän. NgÙ Gia Tø, ng‹©il„nh «Âo ph‚n b∂ B°c Kˇ t∆p hÆp c·c «“ng chÌ lÂi «ã ph·c ra m∂t kâ hoÂchvÙ s‰n hÛa thøc tiÕn: tÿ nay c·c chiân sÔ sÎ th‚m nh∆p v‡o « «Œa ng¯c than »™ MÂo KhÍ, UÙng BÌ, Cƒm Ph‰ - n÷i vÙ s‰n cÙng nghå t∆p trung «Ùng «‰onh√t trong c·c nh‡ m·y dåt Nam ÒŒnh, nh‡ m·y xi mÊng H‰i PhÚng, c·cx‹™ng xe h’a Tr‹©ng Thi ™ Trung Kˇ, cho tßi t∆n c·c s™ cao su ™ Nam Kˇ,n÷i m‡ m∂t s” vÙ s‰n nÙng nghiåp cu li nÙ lå «„ tø ph·t n∞i d∆y ch”ng lÂisø «”i x∫ vÙ c˘ng t‡n bÂo, b¢ng c·ch ·m s·t nhªng tÍn cai phu ng‹©i AnNam c¤ng nh‹ ng‹©i Ph·p, «•c biåt l‡ trong c·c s™ cao su Mis÷le(Michelin) ™ Ph˙ Riäng.

DÔ nhiÍn l‡ ph‰i «i tßi chá chuyãn «∞i khÙng ph‰i l‡ khÙng sÛng giÛ,Thanh NiÍn tÿ « m∂t «‰ng «o‡n kât mÜi ng‹©i An Nam «ã gi‰i phÛng d‚nt∂c » th‡nh m∂t «‰ng giai c√p cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n.

Tÿ ng‡y 1 «ân 9 th·ng 5 nÊm 1929, Thanh NiÍn t∞ chŸc ÒÂi h∂i to‡nqu”c ™ H‹÷ng C‰ng, nhÛm 17 «Âi biãu ™ Trung Hoa, ™ ba Kˇ Viåt Nam v‡™ XiÍm. C·c «Âi biãu B°c Kˇ l‡ NgÙ Gia Tø, Tr¿n VÊn Cung (Qu”c Anh) v‡NguyÕn Tu‚n (Kim TÙn) «Úi ph‰i chuyãn ngay H∂i th‡nh m∂t «‰ngbÙns÷vic. T∞ng b∂ khÙng ch√p nh∆n, hÜ xÙ c∫a ra vä r“i bŒ khai trÿ vÏ «khÙng tu‚n kõ lu∆t ».

Nhªng ng‡y cu”i c˘ng c˚a Thanh NiÍn diÕn ra nh‹ thâ. Kât th˙c cÙngviåc c˚a ÒÂi h∂i b¢ng viåc ph·t h‡nh m∂t b‰n ch‹÷ng trÏnh-tuyÍn ngÙnd‹ßi tiÍu «ä « VÙ s‰n, h„y «o‡n kât lÂi! », ph˘ hÆp vßi nghŒ quyât c˚a ÒÂih∂i 6 Qu”c tâ C∂ng s‰n, thâ m‡ v≈n ch‹a tø nh∆n l‡ m∂t «‰ng c∂ng s‰n. C·idanh hiåu n‡y khÛ m‡ «•t ™ m∂t n‹ßc Trung Hoa ph‰n c∂ng c˚a T‹™ngGißi ThÂch, n÷i m‡ T∞ng b∂ «„ d©i tr¯ s™ tÿ Qu‰ng Ch‚u sang NgÙ Ch‚u ™

132 Viåt Nam 1920-1945

Qu‰ng T‚y. T∞ng b∂ viât b‡i trong t© Thanh NiÍn «ã biån minh viåc kh‹ßctÿ danh hiåu «Û, «‹a ra nhªng lö do chÌnh trŒ: Tr‹ßc kia ch˙ng ta chÃ ph·t«∂ng m∂t cu∂c c·ch mÂng d‚n t∂c nh¢m «o‡n kât mÜi løc l‹Æng c·ch mÂng«ã gi‰i phÛng cho nh‚n d‚n Viåt Nam, v‡ 4/5 s” «‰ng viÍn «‹Æc tuyãntrong t¿ng lßp trÌ thŸc v‡ tiãu t‹ s‰n, hÜ chiâm «oÂt nhªng vŒ trÌ chÃ huy;ch˙ng ta ch‹a biât l‡m thâ n‡o «ã t∞ chŸc c·c chi b∂ trong c·c xÌ nghiåp,c·c «‰ng viÍn c˚a ch˙ng ta «äu khÙng biât chi l‡ « d‚n ch˚ t∆p trung »;ch˙ng ta ch‹a «ân «∂ tr‹™ng th‡nh «ã cÛ thã th‡nh l∆p m∂t «‰ngbÙns÷vic.65

ÒÙng D‹÷ng C∂ng S‰n Ò‰ng ra «©i

Tÿ Thanh NiÍn tan r„ b‹ßc chuyãn tßi chá th‡nh l∆p m∂t «‰ng c∂ng s‰nth”ng nh√t ™ Viåt Nam sÎ tr‰i qua nhiäu giai «oÂn kÈo d‡i trong g¿n m∂tnÊm.

V‡o th·ng 6 nÊm 1929, kˇ b∂ ph‚n liåt ™ B°c Kˇ t∆p hÆp c·c th‡nh b∂H‡ N∂i, H‰i PhÚng v‡ c·c tÃnh b∂ Nam ÒŒnh, Th·i BÏnh, B°c Ninh tø th‡nhl∆p Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng.

Qu”c Anh, ng‹©i Trung Kˇ, c˘ng vßi hai «‰ng viÍn ph‚n liåt B°c Kˇ b°t«¿u chiân dŒch tuyÍn truyän trong c‰ n‹ßc. HÜ ph‚n ph·t b‰n tuyÍn ngÙnphÍ ph·n, c·c t© b·o, c·c t∆p s·ch t” c·o « tinh th¿n tiãu t‹ s‰n » c˚a ThanhNiÍn H∂i, v‡ sau «Û v‡i th·ng, hÜ l∆p ra m∂t Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng.

Vä phÌa Thanh NiÍn, T∞ng b∂ c¤ng bÌ m∆t th‡nh l∆p m∂t «‰ng «•t tÍn l‡An Nam C∂ng s‰n Ò‰ng «ã tranh gi‡nh ‰nh h‹™ng.

ü Nam Kˇ, NgÙ Gia Tø v‡o «Û tÿ th·ng 7 v‡ kât nÂp «‹Æc m∂t s” «‰ngviÍn, «•c biåt g•p m∂t ng‹©i hoÂt «∂ng tÌch cøc trong Thanh NiÍn l‡ Ò‡oH‹ng Long. Anh n¿y tÿ «Û tr™ «i l‡m «Âi diån «•c biåt («•c ˚y) c˚a Ò‰ngC∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng tÂi miän T‚y Nam Kˇ r“i sau n‡y anh «Ÿng vä phÌaT‰ «”i l∆p. Nh‹ v∆y ÒCSÒD cÛ thã ph·t h‡nh b·o chÌ kh°p ba kˇ: t© B˙aLiäm do ban ch√p h‡nh trung ‹÷ng ™ B°c Kˇ in √n; t© BÙn-sÍ-vich ™ TrungKˇ v‡ t© C© C∂ng s‰n ™ Nam Kˇ.

An Nam C∂ng s‰n Ò‰ng cÂnh tranh vßi ÒCSÒD c¤ng tuyãn «‰ng viÍn ™trong n‹ßc v‡ c¤ng tung ra c·c t© b·o chiân «√u riÍng c˚a hÜ: t© CÙngNÙng Binh v‡ t© HÜc Sinh, «“ng th©i c¤ng nh‹ ÒCSÒD, hÜ cho ph·t h‡nht© BÙn-sÍ-vich.

NÛi chung, tÿ B°c chÌ Nam, t∞ chŸc Thanh NiÍn tan r„, c·c ph‚n ph·i«äu tø x‹ng l‡ « c∂ng s‰n ».

Nhªng ph¿n t∫ l» t» c˚a T‚n Viåt c¤ng nh‹ c˚a H∂i kÌn NguyÕn AnNinh gia nh∆p ho•c «‰ng n‡y ho•c «‰ng kia, trong hai t∞ chŸc c∂ng s‰n


mßi th‡nh l∆p.Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng «ang th‡nh l∆p «„ kât ·n t∫ hÏnh m∂t «‰ng

viÍn bŒ quy t∂i ph‰n «‰ng. Ng‡y 3 th·ng 2 nÊm 1930, trÍn b© ke v°ng v» ™H‰i PhÚng cÛ m∂t x·c chât trÍn ·o cÛ g‡i m∂t vÊn b‰n b¢ng chª qu”c ngªnh‹ sau:

Kim TÙn, «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, bŒ «â qu”c Ph·pb°t ng‡y 11 th·ng 10 nÊm 1929 tÂi bân «Ú T‚n Òå, «„ khÙng thøchiån nhiåm v¯ c˚a m∂t «‰ng viÍn c∂ng s‰n. TÚa ·n c·ch mÂng «„kât ·n y vä t∂i1. KhÙng tu‚n th˚ n∂i qui c˚a «‰ng; 2.Ò„ thÙng b·o cho «â qu”cPh·p vä tÏnh hÏnh v‡ t∞ chŸc c˚a «‰ng; 3.Ò„ t” c·o v‡ nh∆n m•t,ng‡y 16 th·ng giÍng nÊm 1930 tr‹ßc tÚa, nhªng «“ng chÌ «„ thamgia v‡o phong tr‡o c∂ng s‰n ™ Nam ÒŒnh. Do «Û, TÚa ·n c·ch mÂngkât ·n t∫ hÏnh Kim TÙn. B‰n ·n «‹Æc thi h‡nh ng‡y 2 th·ng 2 nÊm1930. M¯c «Ìch l©i cÙng b” n‡y c”t «ã c‰nh c·o nhªng k» ph‰n«‰ng, ph‰n c·ch mÂng v‡ giai c√p vÙ s‰n Viåt Nam.

Viåt nam c∂ng s‰n «‰ng 66

Thanh NiÍn, Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng c˘ng An Nam C∂ng s‰nÒ‰ng «äu mu”n «‹Æc MÙsk÷va cÙng nh∆n v‡ trÆ gi˙p. MÙsk÷va hŸa sÎ˚ng h∂ vßi «iäu kiån rı r‡ng l‡ c·c «‰ng ph‰i hÆp nh√t tr‹ßc «„. Ng‡y 3th·ng 2 nÊm 1930, ÒÂi h∂i hÆp nh√t hÜp ™ H‹÷ng C‰ng, do NguyÕn ¡iQu”c ch˚ trÏ. ‘ng tÿ XiÍm tßi v‡ v≈n «Âi diån Qu”c tâ C∂ng s‰n.

Ngo‡i NguyÕn ¡i Qu”c ra, cÚn cÛ 7 «Âi biãu (3 Thanh NiÍn, 2 ÒCSÒDv‡ 2 An Nam CSÒ), «“ng tuyÍn b” th‡nh l∆p Viåt Nam C∂ng s‰n Ò‰ng. Väv√n «ä n‡y, c¿n nh√n mÂnh r¢ng tÍn gÜi Viåt Nam cÛ sŸc n•ng g‚y x˙c«∂ng mÂnh trong t¿ng lßp trÌ thŸc tiãu t‹ s‰n, Viåt Nam l‡ c÷ s™ c˚a «‰ngqu”c gia Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng «„ l‡ «”i th˚ gi‡nh ‰nh h‹™ng vßi ThanhNiÍn, do «Û NguyÕn ¡i Qu”c - d˘ c¿n ph‰i theo xu h‹ßng chÌnh trŒ n‡o,c¤ng khÙng mu”n «ã «‰ng «Û m∂t mÏnh d˘ng hai tiâng Viåt Nam l‡m lÆikhÌ riÍng cho mÏnh. MÙsk÷va sÎ can thiåp nh¢m b’ c·i tÍn cÛ h÷i h‹ßngqu”c gia «Û v‡o th·ng 10-1930 v‡ ch√p nh∆n c·i tÍn Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng m‡ ph‚n b∂ B°c Kˇ «„ chÜn tr‹ßc «Û.

Lu∆n c‹÷ng chÌnh trŒ c˚a «‰ng hÆp nh√t, c¤ng døa trÍn nhªng quan«iãm c˚a ÒÂi h∂i 6 QTCS vä v√n «ä thu∂c «Œa, nh‹ ÒCSÒD «„ «ä ra: «•ctr‹ng cu∂c c·ch mÂng ph‰i tiân h‡nh l‡ cu∂c c·ch mÂng t‹ s‰n d‚n quyän,do løc l‹Æng qu¿n ch˙ng cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n «Ÿng lÍn l∆t «∞ nän «Ù h∂c˚a Ph·p v‡ «∆p tan « bÜn phong kiân » (triäu «Ïnh, b∂ m·y quan tr‹©ng,

134 Viåt Nam 1920-1945

«Âi «Œa ch˚) nh¢m tßi cu∂c c·ch mÂng ru∂ng «√t (ru∂ng vä tay ng‹©i c‡y).Giai «oÂn n‡y chuƒn bŒ cho cu∂c c·ch mÂng x„ h∂i ch˚ nghÔa.

Ban ch√p h‡nh Trung ‹÷ng Ò‰ng khÙng «•t tr¯ s™ tÂi Trung Hoa nªa m‡d©i vä H‰i PhÚng, sau «Û «•t tÂi S‡i GÚn v‡o th·ng 10. NguyÕn ¡i Qu”ckhÙng tham gia Ban ch√p h‡nh, v≈n giª t‹ c·ch l‡ ng‹©i trung gian giªaQTCS vßi ÒCSÒD.

Ò‰ng C∂ng s‰n x‚y døng trÍn c÷ s™ c√u tr˙c c¤ c˚a Thanh NiÍn, chÃ cÛthay «∞i tÍn gÜi (T∞ng b∂ «∞i th‡nh Trung ‹÷ng, XŸ ˚y thay cho Kˇ b∂...).Sau khi hÆp nh√t, «‰ng c∂ng s‰n ™ B°c Kˇ cÛ c·c th‡nh ˚y H‡ N∂i, H‰iPhÚng, c·c tÃnh ˚y Nam ÒŒnh, Th·i BÏnh, B°c Ninh. ü Trung Kˇ c·c t∞chŸc c˚a «‰ng ch˚ yâu ph·t triãn ™ phÌa B°c v‡ miän Trung. CÚn ™ NamKˇ, M∆t th·m ‹ßc tÌnh s” «‰ng viÍn v‡o th·ng 3 nÊm 1930 l‡ 53 «‰ng viÍnchÌnh thŸc, 47 dø bŒ, ph‚n b” trong 22 chi b∂, trong «Û 11 chi b∂ ™ S‡i GÚn,5 ™ ChÆ Lßn, 5 trong c·c tÃnh Sa ÒÈc, C¿n Th÷, VÔnh Long v‡ 2 ™ Mœ Tho;c·c t∞ chŸc xung quanh Ò‰ng bao g“m 10 cÙng h∂i «’ g“m 234 cÙng nh‚nv˘ng S‡i GÚn - ChÆ Lßn v‡ 4 nÙng h∂i hÜp kho‰ng 465 nÙng d‚n.67

Ng‡y 1 th·ng 5 nÊm 1930, ba th·ng sau «Âi h∂i hÆp nh√t ™ H‹÷ng C‰ng,Ò‰ng C∂ng s‰n ph·t «∂ng phong tr‡o nÙng d‚n cÛ t∞ chŸc.

Nâu nh‹ ™ bu∞i «¿u « th©i kˇ thŸ ba », «‰ng cÛ «Ùi l˙c phÍ ph·nNguyÕn ¡i Qu”c, ng‹©i s·ng l∆p, cho r¢ng t‹ t‹™ng c˚a Qu”c « cÚn l‹u t“nch˚ nghÔa qu”c gia » v‡ « nhªng lö lu∆n c˚a Qu”c mang tÌnh ch√t c÷ h∂ich˚ nghÔa » 68, thâ m‡ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng v≈n n‹©m n‹Æp tu‚ntheo «‹©ng l”i « g√p kh˙c » (en zigzag) c˚a Stalin, khÙng hä lay chuyãn.C·i « «‹©ng l”i » «„ «‹a phong tr‡o nÙng d‚n «i «ân th√t bÂi «≈m m·unhªng nÊm 1930-1931.

S·u nÊm sau, sau hiåp ‹ßc Laval-Stalin, ÒCSÒD h˚y b’ «√u tranh giaic√p v‡ «√u tranh ch”ng «â qu”c ch˚ nghÔa, r“i c˘ng vßi Ò‰ng C∂ng s‰nPh·p, ˚ng h∂ m∂t M•t tr∆n BÏnh d‚n, «ã c˘ng gÏn giª to‡n vÀn l„nh th∞ c˚a«â qu”c thu∂c «Œa Ph·p. Cu”i c˘ng, sau hiåp ‹ßc Hitler-Stalin, ÒCSÒD lÂichuyãn biân Nam Kˇ th‡nh lÚ s·t sinh kh∞ng l“ nÊm 1940. Ò“ng th©i hÜph·t «∂ng m∂t phong tr‡o cu“ng nhiåt v‡ m÷ h“ ch”ng xu h‹ßng TrÙtski,ch£ng kÈm gÏ ch˚ nghÔa ngu mu∂i d‚n c˚a c·c ph·i tÙn gi·o cu“ng nhiåt.N”i gÛt Stalin, hÜ ·m s·t nhªng ng‹©i c·ch mÂng «„ phÍ ph·n chÌnh trŒ taihÂi s·t nh‚n c˚a hÜ, nhªng ng‹©i «Ÿng vä Òå tŸ Qu”c tâ.


NguyÕn Th·i HÜc

Ph¿n thŸ HAI

nhªng v¯ b˘ng n∞

1930 - 1933

Ò¿u ng‹©i c·ch mÂng phÙ tr‹÷ng ™ YÍn B·y

VIIBÂo «∂ng v¤ trang YÍn B·i, th·ng 2 -1930

Nhªng t∞ chŸc C∂ng s‰n vÿa mßi hÆp nh√t thÏ Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ngph·t kh™i m∂t cu∂c bÂo «∂ng n∞i d∆y to‡n b∂ B°c Kˇ, su”t tÿ L‡o Cai gi·pTrung Hoa tßi v˘ng ch‚u th∞ SÙng H“ng.

Trong «Ím 9 rÂng ng‡y 10 th·ng 2, v‡o 1 gi© s·ng, ™ YÍn B·i, n÷i «Ûngqu‚n c˚a trung «o‡n 4 B°c Kˇ (g“m 1000 lÌnh kh” «’ do 20 sÔ quan v‡ hÂ sÔquan Ph·p chÃ huy), hai nhÛm «‰ng viÍn g“m t√t c‰ 8 ng‹©i xu√t hiån, m∂tnhÛm trong th‡nh, m∂t nhÛm tÂi trÂi lÌnh «Âi «∂i 5 v‡ 6. Nhªng ng‹©i lÌnht∆p «“ng m‹u «„ m™ «‹©ng cho hÜ. « M∂t hiåu kËn b·o «∂ng n∞i lÍn; theon∂i qui, m∂t khi cÛ kËn b·o «∂ng, thÏ viÍn «∂i ng‹©i Ph·p ph¯ tr·ch khos˙ng ph‰i ph·t ngay v¤ khÌ v‡ «Ân d‹Æc cho lÌnh t∆p. Viåc «Û «‹Æc thøchiån ngay ». NÊm sÔ quan v‡ hÂ sÔ quan Ph·p bŒ cÙng kÌch trong l˙c cÚn«ang ng˚, r“i nhªng ng‹©i phiân loÂn chiâm trÂi lÌnh cho tßi rÂng s·ng,nh‹ng cu”i c˘ng hÜ ph‰i r˙t lui, b’ lÂi 20 ng‹©i chât v‡ kho‰ng 50 ng‹©i bŒb°t, ph¿n lßn bŒ th‹÷ng.69

C¤ng trong «Ím «Û, NguyÕn Kh°c Nhu, nh‡ trÌ sÔ nhiäu tu∞i th‹©ng gÜiXŸ Nhu, c¿m «¿u m∂t to·n qu‚n v¤ trang «÷n s÷ v∂i v„, t√n cÙng v‡o trÂilÌnh L‚m Thao v‡ «“n lÌnh kh” xanh H‹ng HÛa (Ph˙ ThÜ). TÂi L‚m ThaolÌnh g·c «¿u h‡ng qu‚n kh™i nghÔa, giao cho hÜ v¤ khÌ v‡ «Ân d‹Æc. Huyånlú bŒ ph· h˚y v‡ phÛng h’a. Nh‹ng lÌnh kh” xanh ™ H‹ng HÛa c” giª «“n,qu‚n c·ch mÂng th√t bÂi r˙t lui theo «‹©ng SÙng H“ng, «ã lÂi nhiäu x·cchât v‡ hai ch¯c ng‹©i bŒ b°t. XŸ Nhu bŒ th‹÷ng n•ng, t∫ tÂi tr∆n.

140

Ng‡y 10 th·ng hai ™ H‡ N∂i, m∂t «‰ng viÍn b°n ng„ m∂t tÍn c‰nh s·ttrÍn c¿u Òumer (c¿u Long BiÍn), l∆p tŸc bŒ b°t. Nhiäu thanh niÍn ‚m m‹ukh™i nghÔa «ang hÜc tÂi tr‹©ng Mœ thu∆t thøc h‡nh, nÈm tÂc «Ân v‡o nh‡riÍng c˚a viÍn ch·nh s™ m∆t th·m, v‡o nh‡ t˘, v‡o c÷ quan c‰nh s·t trung‹÷ng v‡ trÂi lÌnh san «¿m. Phong tr‡o kh™i nghÔa cÚn rung «∂ng c·c v˘ngkh·c trong ch‚u th∞ SÙng H“ng, nh‹ VÔnh B‰o (thu∂c tÃnh H‰i D‹÷ng),Ph˘ Døc (Th·i BÏnh), nh‹ng c¤ng khÙng tiân «ân m∂t kât qu‰ quyât «Œnhn‡o.

Vä phÌa m∆t th·m hÜ v≈n tiâp t¯c ph·t gi·c nhiäu chá d√u v¤ khÌ: bom,kiâm, dao gÊm, v.v. ™ H‡ N∂i v‡ c·c tÃnh B°c Ninh, Kiân An... M∆t th·mc¤ng b°t 24 lÌnh t∆p ™ trÂi lÌnh LÂng S÷n bŒ tÏnh nghi «“ng lıa ‚m m‹u kh™inghÔa.

Ng‡y 12, to‡n quyän PaskiÍ thiât l∆p m∂t h∂i «“ng «ä hÏnh – tÚa ·n «•cbiåt – «ã truy n„ c·c tÃnh YÍn B·i v‡ Ph˙ ThÜ. Nh‹ng tr‹ßc khi tiân h‡nhtruy n„, thÏ h°n «„ ph·t «∂ng chÛng v·nh m∂t cu∂c «‡n ·p kh˚ng khiâpb¢ng qu‚n løc. Ng‡y 16 th·ng hai, 5 m·y bay nÈm bom xu”ng l‡ng C∞ Am.Kho‰ng 50 qu‰ bom trÍn m·y bay th‰ xu”ng, liÍn thanh trÍn m·y bay hÂth√p b°n bÿa b„i trÍn c·c th∫a ru∂ng cÛ ng‹©i, khÙng ph‚n biåt th‹©ng d‚nhay ng‹©i kh™i nghÔa. NgÜn l∫a tr‰ «¤a thiÍu tr¯i c·c m·i nh‡ tranh, c·cc‚y Ên qu‰, c·c b¯i tre, c·c «än ch˘a.

S·ng ng‡y 17, kh‚m sŸ B°c kˇ RÙbe g∫i c·c cÙng sŸ m∂t cÙng vÊn nh‹sau:

L‡ng C∞ Am, thu∂c tÃnh H‰i D‹÷ng, n÷i tr˙ qu‚n c˚a nhÛm n∞iloÂn, «„ giât tri huyån VÔnh B‰o, hÙm qua «„ bŒ phi «∂i H‡ N∂i nÈmbom. Nay sŸc cho c·c Ùng ph‰i thÙng b·o r∂ng r„i v‡ nh√n mÂnhr¢ng l‡ng n‡o ™ trong tÏnh trÂng t‹÷ng tø sÎ ph‰i chŒu s” ph∆n nh‹thâ m∂t c·ch t‡n nhƒn. 70

C·c «∂i lÌnh c‰nh vå ng‹©i b‰n xŸ c‡n «i quÈt lÂi v˘ng hÂ l‹u ch‚u th∞sÙng H“ng, b°t bß b°n giât nhªng k» tÏnh nghi. C·c x„ An DiÍn v‡ TiÍn AnbŒ phÛng h’a. M∂t th·ng r‹´i sau « «∂i c‰nh vå b‰n xŸ do thanh tra MoghÍchÃ huy v≈n tiâp t¯c «‡n ·p dª d∂i tÂi c·c huyån Kiân Th¯y, TiÍn L„ng, v‡An L„o. HÜ tiÍu h˚y tr°ng trÆn nh‡ c∫a c˚a ng‹©i d√y loÂn. »71

C·c «∂i qu‚n n‡y «„ c‡n quÈt nh‹ thâ n‡o ?X„ tr‹™ng S÷n D‹÷ng, thu∂c tÃnh Ph˙ ThÜ kã lÂi nhªng gÏ diÕn ra trong

x„ c˚a Ùng nh‹ sau:

Ch˙ng tÙi, t√t c‰ gi‡ tr», nam nª bŒ lÌnh c¿m s˙ng xua c‰ «ân «¿u

Viåt Nam 1920-1945

NHªNG V¯ B˘NG N∞ 141

l‡ng tr‹ßc hai khƒu liÍn thanh. Khi ch˙ng tÙi «‹Æc tr™ vä nh‡ ch˙ngtÙi ch£ng th√y nh‡ c∫a «‚u c‰, chÃ th√y tr‹ßc m°t nhªng «”ng thanl∫a «’ vßi tro t‡n. Trong s” 69 ch˚ nh‡ bŒ «”t «ã trÿng phÂt, thÏ chÃcÛ 5 ng‹©i «„ tham gia kh™i nghÔa. Ch˙ng tÙi khÙng cÚn gÂo «ã Ên,ch˙ng tÙi c¤ng khÙng cÚn chÊn «ã «°p m•c d˘ tr©i gi· lÂnh. NgÜnl∫a «„ thiÍu h˚y t√t c‰: khÙng nhªng chÃ nh‡ c∫a m‡ c‰ thÛc l˙a,qu¿n ·o, «“ «Âc, cho «ân c‰ b‡n th© t∞ tiÍn c˚a ch˙ng tÙi c¤ng bŒ «”tr·o. HÜ b°t ch˙ng tÙi ph‰i mang 200 «“ng bÂc «ân n∂p trong th©ihÂn ng°n, v‡ cÚn ph‰i v·c tre lÍn ph˚ «ã x‚y døng lÂi nhªng kiântr˙c «„ bŒ qu‚n c·ch mÂng ph· h˚y. L‡ng xÛm nghËo c˚a ch˙ng tÙibŒ thiåt hÂi n•ng nä h÷n c·c l‡ng Xu‚n T˘ng, Cao Mai, Kin Ke,Ph˘ng NguyÍn, La H‡o, Vıng La.

KËm theo bŸc th‹ trÍn l‡ b‰n sao gi√y biÍn nh∆n c˚a viÍn cÙng sŸ Ph·p:

Ò„ nh∆n c˚a l‡ng S÷n D‹÷ng, thu∂c ph˚ L‚m Thao (Ph˙ ThÜ) s”tiän 200 «“ng (200$) «ã gÛp v‡o viåc chi phÌ s∫a chªa do h‡nh «∂ngc˚a qu‚n d√y loÂn g‚y ra, trong «Û cÛ m∂t s” ng‹©i ™ l‡ng n‡y thamdø.

Ph˙ ThÜ, ng‡y 28 - 2 - 1930Quan CÙng sŸ Calas÷.71

Ng‹©i ta nhß lÂi c‚u nÛi c˚a PÙl Be, kh‚m sŸ B°c Kˇ v‡ Trung Kˇ trongth©i hÂn qu· ng°n ng˚i, vÏ Ùng «„ chât ™ H‡ N∂i nÊm 1886, ngay trong nÊmÙng mßi sang, Ìt l‚u sau khi Huâ th√t th˚:

Khi m∂t d‚n t∂c, vÏ m∂t lö do n‡o «Û, «•t ch‚n lÍn l„nh th∞ c˚a m∂td‚n t∂c kh·c, thÏ chÃ cÛ ba c·ch «”i x∫, «Û l‡: tiÍu diåt d‚n t∂c bÂitr∆n, nÙ dŒch hÜ m∂t c·ch nh¯c nh„ ho•c g°n bÛ hÜ c˘ng s” ph∆nc˚a d‚n t∂c mÏnh.72

ChÌnh quyän thøc d‚n ch‹a bao gi© chÜn c·ch thŸ ba.R“i «ân cÙng viåc xÈt x∫. Ng‡y 28 th·ng 2, h∂i «“ng «ä hÏnh YÍn B·i

kât ·n t∫ hÏnh 13 trong s” 15 ng‹©i bŒ bu∂c t∂i. Ng‡y 23 th·ng 3, lÂi x∫ t∫39 ng‹©i trong s” 86 ng‹©i bŒ bu∂c t∂i. Nhªng ng‹©i cÚn lÂi k» bŒ kât ·nkh∞ sai, k» bŒ l‹u «‡y vÔnh viÕn ho•c cÛ th©i hÂn. Trong «Û cÛ 44 lÌnh kh”«’, nhiäu nÙng d‚n, tiãu th‹÷ng, thÆ th˚ cÙng, gi·o viÍn, th¿y thu”c.

Tr‹ßc h∂i «“ng «ä hÏnh, NguyÕn Th·i HÜc khÙng tr‰ l©i:

142

– TÙi «Ÿng tr‹ßc c‹©ng løc chŸ khÙng ph‰i tr‹ßc cÙng lö (Je comparaisdevant la force, non devant la justice).

Th·i HÜc v‡ PhÛ ÒŸc ChÌnh, linh h“n cu∂c kh™i nghÔa,trong s” bŒ kât·n t∫ hÏnh. HÜ kh‹ßc tÿ kö tÍn xin ‚n x·, v‰ lÂi nhªng «÷n n‡y nÛi chung«äu bŒ H∂i «“ng b‰o h∂ do RÙbe ch˚ trÏ b·c b’.

V‡o th·ng 4, thÍm v‡o s” 52 ·n t∫ hÏnh ™ YÍn B·i, tÚa ·n B°c Ninh docÙng sŸ Ph·p cai trŒ tÃnh n‡y ch˚ trÏ, kât ·n t∫ hÏnh (v°ng m•t) 4 ng‹©i nªav‡ cÙng b” ·n kh∞ sai 15 ng‹©i bŒ bu∂c t∂i.

Ng‡y 28 th·ng 5, 87 ng‹©i bŒ «‹a ra h∂i «“ng «ä hÏnh Ph˙ ThÜ: 10ng‹©i bŒ t∫ hÏnh, 74 ng‹©i kh∞ sai ho•c l‹u «‡y, 2 ng‹©i v‡o trÂi trÿng gißi.

Tÿ th·ng ba, 2 ng‹©i bŒ ch•t «¿u, hÜ bŒ tÚa ·n quan lÂi An Nam ™ Vinhx∫ t∫. Th·ng nÊm, 4 ng‹©i bŒ chÈm ™ YÍn B·i; qua th·ng s·u, c¤ng ™ YÍnB·i 13 ng‹©i bŒ r÷i «¿u. V‡o th·ng m‹©i m∂t 5 ng‹©i chât chÈm ™ Ph˙ThÜ. Thâ thÏ 24 ng‹©i bŒ ch•t «¿u trong s” 66 ng‹©i bŒ kât ·n t∫. Tÿ th·ng 2«ân th·ng 4 nÊm 1930, h÷n 2000 ng‹©i bŒ hÂ ng¯c.

Trong l˙c «Û ™ Ph·p phong tr‡o ph‰n «”i b“ng b∂t n∞i lÍn. V‡o th·ngba, tÂi mÌt ting ™ C‚u lÂc b∂ FÙbua, TÂ Thu Th‚u lÍn tiâng ph‰n «”i cu∂c«‡n ·p YÍn B·i tr‹ßc 600 ng‹©i tham dø. ü c·c tÃnh cÛ tr‹©ng «Âi hÜc, c·cbân c‰ng, trong c·c cu∂c diÕu h‡nh m˘ng 1 th·ng NÊm, cu∂c «‡n ·p «„hiåp nhŸt nhªng ng‹©i An Nam xu√t d‹÷ng thu∂c mÜi xu h‹ßng chÌnh trŒ,thŒ uy chung c˘ng m∂t th·i «∂ cÙng ph≈n. H∂i Nh‚n quyän c¤ng t’ ra longÂi.

Ng‡y 22 th·ng 3, T∞ng th”ng Gaston Òumeg÷ v‡ vua B‰o ÒÂi kh·nhth‡nh « NgÙi nh‡ Sinh viÍn ÒÙng D‹÷ng » tÂi khu ÒÂi hÜc. Tr‹ßc hÙm √yc‰nh s·t b°t giam nhªng tay hay g‚y r”i nh‹ NguyÕn VÊn TÂo ng‹©i ph·iLao NÙng, TÂ Thu Th‚u v‡ NguyÕn La Ch‚n, nguyÍn l‡ th˚ q¤y c˚a «‰ngViåt Nam Ò∂c l∆p, hÜ thu∂c NhÛm nhªng ng‹©i xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng(Groupe des …migrÈs Indochinois). M•c d¿u b°t bß v≈n cÛ ng‹©i «i biãutÏnh. Thâ r“i Phan VÊn Ch·nh, LÍ B· Cang, NgÙ Quang Huy v‡ m∂t ng‹©inªa bŒ b°t giª vÏ «„ tung r‰i truyän «÷n: « H„y th‰ 13 t˘ t∫ hÏnh ™ YÍn B·i!h„y th‰ t√t c‰ t˘ chÌnh trŒ »

Sinh viÍn tƒy chay phÚng trÜ tÂi Nh‡ Sinh viÍn ÒÙng D‹÷ng, l‡m nhiäucÊn phÚng ráng v°ng trong m∂t th©i gian m•c d˘ khu vøc n‡y l‡ n÷i ai aic¤ng m÷ m∂ng «‹Æc trÜ ™ «Û. Tiän kiân tr˙c nh‡ trÜ, mÛn qu‡ tƒm thu”c«∂c n‡y ™ «‚u ra ? Ph‹™ng ph√t hÏnh ‰nh m÷ h“ c˚a m∂t Ùng FontÍn, gi·m«”c nh‡ m·y r‹Æu ™ ÒÙng D‹÷ng, « Nh‡ MÂnh Th‹©ng Qu‚n thu∂c «Œa »,l‡m cho t¿ng lßp tr» tu∞i «Û ph‰i d¢n v•t d•t dË. H÷n nªa lÂi thÍm cu∂ckh˚ng b” r˘ng rÆn vÿa ∆p xu”ng B°c Kˇ. Ng‡y khai mÂc trong s” 80 phÚngchÃ cÛ 7 phÚng cÛ sinh viÍn ™. Trong s” 35 ng‹©i ghi tÍn xin trÜ, 29 ng‹©i

Viåt Nam 1920-1945


«„ r˙t tÍn vÏ – theo nhªng tÿ ngª l‹u h‡nh trong gißi sinh viÍn – l‡ ph‰i coichÿng « tÏnh th‚n ·i gi‰ hiåu », ph‰i ch˚ ö « lÚng nh‚n ·i c˚a bÜn thøcd‚n », «ÿng «ã d·ng l∂ng l≈y c˚a ngÙi Nh‡ ÒÙng D‹÷ng mÍ ho•c mÏnh.

Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p, qua nhªng truyän «÷n g∫i tßi « gißi c¿n lao v‡sinh viÍn ÒÙng D‹÷ng », khuyân khÌch hÜ c˘ng biãu thŒ vßi giai c√p vÙ s‰nchÌnh qu”c nh¢m cŸu t∫ 13 chiân sÔ, v‡ «∂ng viÍn hÜ nh∆p v‡o ÒCS v‡trong t∞ chŸc T∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ng Th”ng nh√t nh¢m « «u∞i t√t c‰ bÜnbÛc l∂t ra kh’i ÒÙng D‹÷ng ».

TÂi Tulus÷, trong cu∂c diÕu h‡nh ng‡y m˘ng 1 th·ng NÊm nÊm 1930 doÒ‰ng C∂ng s‰n Ph·p v‡ TLÒ Lao «∂ng Th”ng nh√t t∞ chŸc, sinh viÍn AnNam «Úi th‰ nhªng ng‹©i bŒ ·n t∫ hÏnh ™ YÍn B·i. C‰nh s·t b°t s·u ng‹©i,«•c biåt trong «Û cÛ Tr¿n CÙng VŒ, sinh viÍn Y D‹Æc, ng‹©i «„ tÿng tuyÍnthå kh‹ßc tÿ l‡m cÙng chŸc c˚a thøc d‚n, c˘ng vßi Tr¿n VÊn Gi‡u v‡NguyÕn VÊn Døt, hai ng‹©i sau «Û sang hÜc ™ MÙsk÷va. C¤ng tÂi Tulus÷ tag•p lÂi Phan VÊn H˘m, trong —y ban «√u tranh c˚a Nhªng ng‹©i xu√td‹÷ng ÒÙng D‹÷ng, ph‚n ph·t truyän «÷n « Ng‹©i An Nam ™ Tulus÷ch”ng «‡n ·p », kö tÍn TÂ Thu Th‚u. Ò“ng th©i anh ph·t nhªng khƒu hiåub‹ßm kÍu gÜi ph‰n «”i cu∂c x∫ ·n ™ B°c Ninh l‡m tÊng s” ·n t∫ hÏnh lÍntßi 56:

H´i vÙ s‰n v‡ nhªng ng‹©i bŒ ·p bŸc, h„y ngÊn tay s·t nh‚n c˚a ch˚nghÔa «â qu”c! H´i bÜn s·t nh‚n thu∂c «Œa, h„y th‰ 56 ng‹©i bŒ ·n t∫hÏnh ™ YÍn B·i v‡ t√t c‰ c·c t˘ chÌnh trŒ! Gi‰i phÛng ÒÙng D‹÷ng!

NhÛm ng‹©i xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng ™ Ph·p

Ng‡y 17 th·ng 5, nhÛm ng‹©i xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng ph‚n ph·t b‰nTuyÍn b” vßi chÌnh ph˚ Ph·p, vßi giai c√p vÙ s‰n Ph·p v‡ vÙ s‰n qu”c tâ,trong «Û nh°c lÂi cu∂c h‡nh hÏnh ™ Vinh, n÷i m‡ tÍn «ao ph˚ ph‰i ch•t «ich•t lÂi tßi ba l¿n, v‡ cu∂c tr‰m quyât ng‡y m˘ng 8 th·ng 5 ™ YÍn B·i, nÍulÍn tr‹©ng hÆp 39 ng‹©i bŒ x∫ t∫ «ang ch© «ân l‹Æt mÏnh, nhªng ng‹©i m‡h“ s÷ vÿa mßi g∫i tßi Ph·p «ã xem xÈt. T© TuyÍn b” nh√n mÂnh tÌnh ch√tvÙ hiåu c˚a chÌnh s·ch «‡n ·p:

Ng‡y nay t‹ t‹™ng c·ch mÂng «„ h‹ßng d≈n ö thŸc t∆p thã c˚a qu¿nch˙ng bŒ bÛc l∂t. M∂t sø «Ë nÈn b¢ng sŸc mÂnh thÙ bÂo chÃ l‡m tÊngthÍm b‹ßc tiân lan tr‡n v‡ khÙng thã châ ngø n∞i c˚a hÜ. D‹ßi søbÛc l∂t dª d∂i c˚a ch˚ nghÔa t‹ b‰n «ang suy t‡n, thâ gißi «ang ph‚nchia th‡nh hai løc l‹Æng c÷ b‰n «√u tranh quyât liåt vßi nhau. Tÿtrong cu∂c «”i «¿u vÔ «Âi giªa m∂t thiãu s” chiâm hªu c˚a c‰i v‡ «Âi

144

«a s” ng‹©i l‡m ra c˚a c‰i, sÎ d≈n tßi m∂t kât qu‰ ch°c ch°n, «Û l‡sø th°ng lÆi ho‡n to‡n c˚a «Ùng «‰o qu¿n ch˙ng bŒ bÛc l∂t «„ tøgi·c ng∂.

C¿m ng¯c, l‹u «‡y, t˘ kh∞ sai chung th‚n, t∫ hÏnh, liÍn thanh v‡ m·ybay, khÙng gÏ cÛ thã khu√t ph¯c «‹Æc ch˙ng ta.

Kât th˙c, b‰n TuyÍn b” cÛ l©i m©i nhªng ng‹©i lao «∂ng tßi tham døcu∂c hÜp «ã ph‰n «”i t∆p thã nhªng v¯ chÈm «¿u ™ YÍn B·i do LiÍn minhC∂ng s‰n (ph·i T‰ «”i l∆p)73 v‡ NhÛm ng‹©i xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng t∞chŸc ng‡y thŸ t‹ 28 th·ng 5, cÛ c·c «Âi biãu thu∂c c·c nhÛm thu∂c «Œakh·c tham gia, cu∂c hÜp t∞ chŸc tÂi nh‡ C‡ phÍ La Bel÷vilois÷, s” 23 ph”BÙyÍ, Paris 20e.

M∂t b‰n kÍu gÜi thŸ hai, t‹Â «ä Nhªng cu∂c th‰m s·t ™ ÒÙng D‹÷ng,nh°c nh™ mÜi ng‹©i c¿n kiâp ph‰n «”i khƒn c√p: « H´i nh‚n d‚n Paris!H´i cÙng nh‚n Ph·p! C·c bÂn h„y ngÊn ch•n «ÿng «ã giât hÂi nhªngng‹©i «„ ph‰i v˘ng d∆y vÏ bŒ m∂t châ «∂ «Ûi nghËo triän miÍn, m∂t tÏnhtrÂng kh”n c˘ng cÛ t∞ chŸc, m∂t châ «∂ «ƒy «ân chá chât chÛc, nÛ d“n«ân «ân b‹ßc «‹©ng c˘ng. »

Ng‡y 27 th·ng 6, Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p v‡ t∞ chŸc CŸu tâ Ò’ Qu”c tât∆p hÆp h÷n 4000 ng‹©i tÂi rÂp Xiâc M˘a «Ùng «ã ph‰n «”i nhªng ·nquyât «≈m m·u c˚a H∂i «“ng «ä hÏnh B°c Kˇ v‡ c·c tÚa ·n quan lÂi ™ AnNam.

Cu∂c biãu tÏnh tr‹ßc «iån ElysÍng‡y 22 th·ng 5 nÊm 1930

Ng‡y 21 th·ng 5, tÂi Paris, m∂t ˚y ban tranh «√u g“m 17 ng‹©i nhÛmLao NÙng v‡ Nhªng ng‹©i xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng, dø «Œnh ng‡y maitøu hÆp nhau hât sŸc «Ùng «‰o tr‹ßc «iån ElysÍ. LiÍn minh C∂ng s‰nkÍu gÜi c·c «‰ng viÍn c˚a mÏnh tham gia. B·o Sø th∆t (La VÈritÈ) c˚a hÜ,ng‡y 30 th·ng 5 «Êng tin nh‹ sau:

Ng‡y thŸ nÊm 22 th·ng 5, h“i 3 gi© chiäu, m∂t cu∂c biãu tÏnhqu‰ng «Âi t∆p hÆp h‡ng trÊm thÆ thuyän v‡ sinh viÍn ÒÙng D‹÷ngtr‹ßc «iån ElysÍ. Trong vÚng n∫a tiâng «“ng h“, c·c «“ng chÌch˙ng ta gi‹÷ng cao biãu ngª cÛ ghi: « H„y th‰ 39 ng‹©i bŒ ·n t∫hÏnh c˚a ch˙ng tÙi! ». HÜ tung ra h‡ng trÊm truyän «÷n qua c·cph”, hÜ hÊng h·i hÙ to ph‰n «”i d‹ßi c·c c∫a s∞ ch˚ tŒch C∂nghÚa. Giao thÙng bŒ t°c nghÎn, giªa c·c h‡ng Ù tÙ dÿng lÂi, c‰nh s·ts∫ng s”t tr‹ßc cu∂c biãu tÏnh r¿m r∂ v‡ b√t ng©, «‡nh ch© qu‚n

Viåt Nam 1920-1945


tiâp viån «ã can thiåp. Nhªng ng‹©i lao «∂ng tÂi c·c cÙng tr‹©ngg¿n «√y biãu l∂ c‰m tÏnh vßi «o‡n biãu tÏnh. Khi t”p c‰nh s·t tiâpviån g√p r˙t gÜi «ân n÷i, s” c‰nh s·t tÊng lÍn g√p m‹©i, ch˙ng liänxÙ nh∆p «o‡n biãu tÏnh m∂t c·ch hung bÂo. M‹©i hai ng‹©i biãutÏnh bŒ b°t «‹a vä bÛt. ü «Û bÜn c‰nh s·t gi∆n dª th‰ sŸc «·nh «∆p.ÒÛ l‡ NguyÕn VÊn TÂo, Ò‡o Th‡nh Ph·t, Tr¿n VÊn ChiÍu, Ò•ngB· LÍnh, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng, Tr¿n VÊn Ò™m, Albe Susiny, TÂ ThuTh‚u, Tr¿n VÊn Ty, Tr¿n VÊn Gi‡u, LÍ VÊn Th∫ v‡ F÷rÊnxi GiÍra(Rosenthal). M∂t «“ng chÌ trong s” «Û bŒ th‹÷ng ™ «¿u m·u ch‰y«¿m «Ïa.

Ng‡y 25 th·ng 5, m∂t m» b°t bß l¿n thŸ hai. Trong cu∂c biãu tÏnhtruyän th”ng tÂi « BŸc t‹©ng CÙng x„ » (Mur des FÈdÈrÈs ™ nghÔa «ŒaPËre-Lachaise), c‰nh s·t «i b°t tÿng ng‹©i m∂t, hÕ ai khuÙn m•t l∂ ra g”cg·c ™ ÒÙng D‹÷ng thÏ t˙m, v‡ tiâp theo «Û, ch˙ng kh·m xÈt n÷i tr˙ ng¯nhiäu ng‹©i.

Trong s” b”n ch¯c ng‹©i bŒ b°t, ng‹©i thÏ bŒ giam tÂi nh‡ lao SantÍ,ng‹©i thÏ bŒ nh”t ™ kh·m La RÙkÍtt÷. M‹©i chÌn ng‹©i bŒ chuyãn xu”ngMacx‚yd÷ r“i bŒ tr¯c xu√t. HÜ lÍn t¿u vä ÒÙng D‹÷ng ng‡y 30 th·ng 5.Trong «o‡n «Û cÛ TÂ Thu Th‚u v‡ c·c bÂn nh‹ Phan VÊn Ch·nh, HuˇnhVÊn Ph‹÷ng. NguyÕn VÊn TÂo, «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p, v≈n bŒgiª tÂi nh‡ lao SantÍ.

Ng‡y 28, nhªng ng‹©i An Nam t∞ chŸc bŒ tr¯c xu√t v°ng m•t, c·c«“ng chÌ ng‹©i Ph·p trong LiÍn minh C∂ng s‰n b°t tay s√p «•t cu∂c mÌttinh ™ C‡phÍ La Bel÷vilois÷.

Nh‹ng c¤ng ch£ng «i «ân «‚u. TÂi nghŒ viån, khai cu∂c tranh lu∆nng‡y 6 th·ng s·u. Òala«iÍ «ä nghŒ l∆p m∂t ˚y ban qu”c h∂i soÂn th‰o m∂tqui châ h‹ßng dŒu tÏnh hÏnh ÒÙng D‹÷ng. KhÙng cÛ kât qu‰. Cu∂c c‰ic·ch nhªng châ «Œnh chÌnh trŒ sÎ khÙng bao gi© «‹Æc vÂch ra.

M•c d˘ cÛ nhªng cu∂c ph‰n «”i, bÜn th”ng trŒ khÙng m‡ng «ân. M‹©iba c·i «¿u thanh niÍn r÷i tÂi YÍn B·i rÂng s·ng ng‡y 17 th·ng 6 nÊm 1930. Lu-i RubÙ, ng‹©i chŸng kiân cu∂c h‡nh huyât, «„ kã lÂi v¯ s·t nh‚n theolu∆t ph·p n‡y trong cu”n s·ch c˚a Ùng: Viåt Nam, t√n bi kŒch ÒÙngD‹÷ng (Ùng nghe m‹©i ba tiâng Viåt Nam! hÙ lÍn tr‹ßc «Üan «¿u «‡i) cÛghi lÂi tiâng kÍu xÈ ru∂t c˚a b‡ mÀ khi th√y con mÏnh bŒ d≈n «i chÈm « ˜ichao Ùi, con ÷i! ».

NguyÕn Th·i HÜc, ng‹©i s·ng l∆p VNQDÒ, tr‹ßc ng‡y bŒ h‡nh hÏnh,nh∆n tr·ch nhiåm cu∂c kh™i nghÔa trong bŸc th‹ g∫i cho c·c d‚n biãuPh·p, nh‹ng bŸc th‹ n‡y khÙng hä «ân tay hÜ. Ò‚y l‡ m√y giÚng cÊn b‰n:

Thi h

‡i c

Ù N

guyÕ

n Th

Œ Gia

ng b

Ân «

©i c

˚a N

guyÕ

n Th

·i H

Üc

TÙi «„ t∞ chŸc Ò‰ng Qu”c d‚n Viåt Nam v‡o nÊm 1927 «ã hoÂt«∂ng ch˚ «Ìch «·nh «u∞i ng‹©i Ph·p ra kh’i l„nh th∞ v‡ th‡nh l∆pm∂t chÌnh ph˚ C∂ng hÚa Viåt Nam thøc sø d‚n ch˚.TÙi tø mÏnh chŒu tr·ch nhiåm t√t c‰ c·c biân c” chÌnh trŒ «„ x‰y ratrong «√t n‹ßc tÙi tÿ ng‡y th·ng «Û v‡ do tÙi t∞ chŸc. TÙi l‡ th˚phÂm thøc sø v‡ duy nh√t, c·i chât c˚a tÙi l‡ «˚ cho c·c Ùng r“i.TÙi xin c·c ng‹©i kh·c «‹Æc tha. Sau l©i lÎ nÛi trÍn, tÙi xin tuyÍnb” vßi ng‹©i Ph·p r¢ng nâu nh‹ tÿ «‚y vä sau hÜ mu”n chiâmÒÙng D‹÷ng m∂t c·ch yÍn ∞n, khÙng bŒ b√t kˇ m∂t phong tr‡oc·ch mÂng n‡o qu√y nhiÕu, thÏ hÜ ph‰i tÿ b’ mÜi ph‹÷ng ph·p t‡nbÂo v‡ vÙ nh‚n «Âo, «”i x∫ ng‹©i Viåt Nam nh‹ nhªng ng‹©i bÂn,chŸ khÙng ph‰i nh‹ nhªng Ùng ch˚ «∂c ·c; ph‰i c” sŸc l‡m gi‰mbßt tÏnh trÂng kh”n c˘ng vä tinh th¿n v‡ v∆t ch√t b¢ng c·ch khÙiph¯c lÂi cho ng‹©i Viåt Nam nhªng quyän lÆi c· nh‚n c÷ b‰n: tødo du h‡nh, tø do hÜc t∆p, tø do h∂i hÜp, tø do b·o chÌ; khÙng«‹Æc dung t˙ng sø nh¤ng lÂm cÙng chŸc v‡ nhªng tå l∆u c˚a hÜ;h„y cho ng‹©i d‚n «‹Æc hÜc h‡nh; h„y m™ mang cÙng th‹÷ngnghiåp b‰n «Œa.

K» th˘ c˚a c·c Ùng, nh‡ c·ch mÂngTh·i HÜc

Sau khi NguyÕn Th·i HÜc bŒ h‡nh quyât, ng‹©i bÂn «©i c˚a Ùng l‡ CÙGiang (NguyÕn ThŒ Giang) tø treo c∞.

BÜn cung c√p ng‹©i cho m·y chÈm v‡ nh‡ lao v≈n tiâp t¯c cÙng viåcc˚a hÜ: TÂi H‡ N∂i, ng‡y 5 th·ng 8 nÊm 1930, Òo‡n Tr¿n Nghiåp (KöCon) NguyÕn VÊn Nho (em c˚a NguyÕn Th·i HÜc) v‡ m‹©i ng‹©i nªa bŒkât ·n t∫ hÏnh; 125 ng‹©i bŒ c·o bŒ kât ·n kh∞ sai hay l‹u «‡y. Kö Con,Nho, L‹÷ng NgÜc TÙn v‡ NguyÕn Quang Triäu sÎ bŒ chÈm «¿u ng‡y 9th·ng 3 nÊm 1931 tr‹ßc c∫a nh‡ pha H’a LÚ H‡ N∂i.

Ng‡y 17 th·ng 11, 179 ng‹©i bŒ bu∂c t∂i thu∂c VNQDÒ bŒ «‹a ra h∂i«“ng «ä hÏnh H‰i D‹÷ng: 6 ng‹©i bŒ x∫ chÈm, 119 ng‹©i bŒ kh∞ sai ho•cl‹u «‡y v‡ 6 (vŒ th‡nh niÍn) bŒ «‹a tßi trÂi c‰i h”i.

Ng‡y 21 th·ng giÍng nÊm 1931, h∂i «“ng «ä hÏnh Kiân An «ân l‹ÆtmÏnh c¤ng kât ·n « ‚m m‹u l‡m r”i trŒ an Nh‡ n‹ßc, m‹u toan giât ng‹©iv‡ châ tÂo ch√t n∞ »: 4 ng‹©i bŒ kh∞ sai chung th‚n, 23 ng‹©i t˘ giam tÿ 2«ân 10 nÊm, v‡ 140 ng‹©i bŒ l‹u «‡y.

ü H‰i D‹÷ng, lÌnh kÌn «‡o lÍn 76 qu‰ bom chÙn s‚u d‹ßi «√t 2 th‹ßc,trong nhªng ng‡y «¿u th·ng 3 nÊm 1931, ngay tr‹ßc v¯ h‡nh quyât b”nng‹©i bŒ kât ·n h“i th·ng 8 nÊm 1930.


148

Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng, m∂t «‰ng cu”i c˘ng theo truyän th”ng ‚mm‹u qu‚n sø c˚a Phan B∂i Ch‚u, sÎ khu√t dÂng m‹÷i nÊm... D‹ «‰ngchÂy sang T‡u. V¤ H“ng Khanh (tÍn thiåt V¤ VÊn Gi‰n) c˘ng NguyÕnThâ Nghiåp ƒn tr˙ V‚n Nam, Tr¿n Trung L∆p n‹÷ng n·o Qu‰ng T‚y,NghiÍm Kâ T∞ ™ Qu‰ng ÒÙng, hÜ sÎ h“i ph¯c Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ngv‡o nhªng nÊm 1940.

C˘ng trong giai «oÂn VNQDÒ tung ho‡nh, Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng th‡nh l∆p. M∂t khi «‰ng qu”c gia th√t th˚, tr‡o l‹u d√y lo‡n t“n tÂis·p nh∆p v‡o l‡n sÛng v∆n «∂ng nÙng d‚n d‹ßi c© c∂ng s‰n.

Viåt Nam 1920-1945

Truyän «÷n b‹÷m b‹ßm «Úi th‰ nhªng ng‹©i bŒ x∫ t∫ ™ YÍn B·y

VIII

ÒÙng D‹÷ng C∂ng s‰n t‰ ph·i «”i l∆p ch”ng ch˚ nghÔa Stalin

xu√t hiån ™ Ph·p

Th∫ nghiåm «ä xu√t lö lu∆n chÌnh trŒ› nghÔa cu∂c kh™i nghÔa YÍn B·i

Tÿ th·ng 4 nÊm 1930, hai c÷ quan ngÙn lu∆n c˚a LiÍn minh C∂ng s‰n ™Ph·p l‡ Ò√u tranh Giai c√p (La Lutte de classes) v‡ Sø Th∆t (La VÈritÈ)

d‡nh riÍng nhªng c∂t b·o cho NhÛm xu√t d‹÷ng ÒÙng D‹÷ng s∫ d¯ng.Huˇnh VÊn Ph‹÷ng «Êng b‡i « Cu∂c kinh doanh xŸ ÒÙng D‹÷ng v‡ giaic√p t‹ s‰n An Nam » trÍn t© Ò√u tranh Giai c√p, trong «Û Ph‹÷ng hÂ nh¯cgiai c√p t‹ s‰n -– «Âi diån l‡ «‰ng L∆p hiân – vä ö thŸc c¿u lÆi c˚a hÜ, lÆid¯ng phong tr‡o c·ch mÂng qu¿n ch˙ng «ang lÍn «ã «Úi cho «‹Æc nhªngthu∆n lÆi c÷ b‰n c¿n thiât cho sø ph·t triãn c˚a hÜ. CÚn TÂ Thu Th‚u, anhviât trÍn t© Sø th∆t tÿ th·ng 4 tßi th·ng 6, b‡i kö tÍn l‡ M∂t ng‹©i C∂ng s‰nÒÙng D‹÷ng, nghiÍn cŸu vä cu∂c kh™i nghÔa YÍn B·i v‡ nhªng triãn vÜngc·ch mÂng hiån th©i.

TÂ Thu Th‚u «iãm lÂi c·c phong tr‡o ch”ng thøc d‚n, nh√n mÂnh tÌnhch√t ph‰n «∂ng c˚a phong tr‡o ch”ng Ph·p x‚m nh∆p v‡ «Ù h∂, tÿ bu∞i «¿utßi nÊm 1900 (m‹u s·t, kh™i nghÔa du kÌch v‡ binh biân do c·c quan lÂi v‡sÔ phu trung th‡nh vßi châ «∂ vua ch˙a c¿m «¿u). « NguyÍn nh‚n ch˚ yâul‡ hÜ ph‰n kh·ng ch”ng lÂi c·ch thŸc sinh hoÂt mßi, kiãu s‰n xu√t mßi ».Th‚u nÛi tÿ nÊm 1900 tr™ «i, c·c phong tr‡o √y tuy cÛ kh·c nhau vä n∂idung x„ h∂i v‡ vä t∞ chŸc, nh‹ng t√t c‰ «äu cÛ tÌnh ch√t t‹ s‰n trong c·cdiäu «Úi h’i nh‹ quyän tø do vä kinh tâ v‡ «∂c l∆p.

Th‚u cho r¢ng cu∂c kh™i nghÔa YÍn B·i l‡ « sø nghiåp c˚a t‰ ph·i qu”cgia, t∆p hÆp nhªng sinh viÍn chŒu ‰nh h‹™ng C·ch mÂng Trung Hoa v‡theo hÜc thuyât TÙn D∆t TiÍn – m∂t hÜc thuyât t∞ng hÆp nän d‚n ch˚, d‚n

150

t∂c ch˚ nghÔa v‡ cÛ «Ùi ch˙t x„ h∂i ch˚ nghÔa –, hÜ l‡ ph·i t·n th‡nh l∆t «∞ch˚ nghÔa «â qu”c b¢ng bÂo løc, ng‹Æc vßi ph·i hªu, tŸc l‡ «‰ng l∆p hiân.

.Trong khi ch˙ng tÙi tuyÍn b” «Ÿng vä phÌa 52 ng‹©i [chiân sÔVNQDÒ] bŒ t∫ hÏnh, 50 ng‹©i bŒ kh∞ sai c¤ng nh‹ 5 ng‹©i bŒ l‹u«‡y, ch˙ng tÙi v≈n d‡nh cho mÏnh c·i quyän c˚a ng‹©i c·ch mÂng«ã phÍ ph·n phong tr‡o n‡y. Ch˙ng tÙi xem «√y l‡ m∂t cu∂c n∞i d∆yt∞ chŸc «÷n s÷, ph¿n lßn d‚n ch˙ng v≈n giª th·i «∂ bÏnh l•ng (nhiäunÙng d‚n v≈n s§n s‡ng gi˙p «´ bÜn lÌnh «i «‡n ·p). Ò√y l‡ m∂t thŸqu”c gia ch˚ nghÔa th¿n bÌ, døa trÍn nän t‰ng lö t‹™ng m÷ h“, trÿut‹Æng, l‡m cho ta khÙng th√y r’ «‹Æc nhªng quan hå giªa c·c giaic√p, c˘ng m”i liÍn hå thøc sø giªa giai c√p t‹ s‰n b‰n xŸ vßi ch˚nghÔa «â qu”c Ph·p. V√n «ä khƒn c√p ph‰i tr˘ hoÂch l‡ viåc «‡o tÂochiân sÔ c·ch mÂng theo ch˚ nghÔa Kac Mac.

Sau YÍn B·i ph‰i l‡m gÏ ?

TÂ Thu Th‚u «·p ph‰i «‡o tÂo ™ c·c xŸ thu∂c «Œa m∂t «∂i tiän phong cÛ öthŸc vä v√n «ä x„ h∂i, khÙng cÚn bŒ ch˚ nghÔa qu”c gia x˙c «∂ng, m∂t thŸ« ch˚ nghÔa ch˚ quan chÌnh trŒ » l‡m c÷ s™ lö lu∆n khÙng nhªng choVNQDÒ m‡ c‰ « ch˚ nghÔa c∂ng s‰n duy danh » c˚a «‰ng Thanh NiÍnc¤ng s™ c∆y v‡o nÛ. Ch˚ nghÔa qu”c gia chÃ «‹a «ân th√t bÂi. Ph‰i t∆p hÆpqu¿n ch˙ng cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n, l‡m cho hÜ gi·c ng∂ vä quyän lÆichung c˚a hÜ, vä kh‰ nÊng «o‡n kât c˚a hÜ, v‡ lÙi cu”n hÜ «√u tranh cÛ suynghÔ. Ph·i t‰ «”i l∆p ph‰i « chinh ph¯c s” qu¿n ch˙ng ch‹a nhiÕm ph‰inhªng lu∆n «iåu theo xu h‹ßng Stalin ».

Tiâp «Û Th‚u ph‚n tÌch x„ h∂i ÒÙng D‹÷ng «„ tiân hÛa theo con «‹©ngt‹ b‰n ch˚ nghÔa do thøc d‚n x‚m nh∆p, «Âi kh·i quan hå c·c giai c√ptrong x„ h∂i ÒÙng D‹÷ng nh‹ sau:

M∂t bÍn l‡: t¿ng lßp vÙ s‰n mßi m» (h¿m m’, c·c cÙng ty t‹ b‰n lßn– t‡u vÈt, tÂo t·c cÙng trÏnh cÙng c∂ng, «iån løc, xi mÊng, n√u r‹Æu,v∆n t‰i – nÛi chung l‡ nhªng cÙng nghå mßi) bŒ bÛc l∂t th∆m tå,ch‹a cÛ kinh nghiåm chÌnh trŒ; m∂t t¿ng lßp nÙng d‚n bŒ bÛc l∂t,t‹ßc «oÂt «√t «ai (bŒ t¿ng lßp «Âi «Œa ch˚, bŒ c·c cÙng ty nh‹Æng «Œalßn c˘ng H∂i Truyän gi·o). Ba ph¿n t‹ d‚n s” ÒÙng D‹÷ng l‡ nÙngd‚n. BÍn cÂnh lßp vÙ s‰n cÙng nghiåp, m∂t t¿ng lßp cÙng nh‚nnÙng nghiåp v‡ cÙng nh‚n c·c «“n «iän cao su cÚn ph·t triãn m∂tc·ch nhanh chÛng ngÂc nhiÍn. CÚn m∂t bÍn l‡ giai c√p t‹ s‰n Ch‚u

Viåt Nam 1920-1945

¬u v‡ Trung Hoa, ch˙ng lÙi kÈo giai c√p t‹ s‰n b‰n «Œa, v‡ «“ngth©i lå thu∂c m∂t ph¿n giai c√p tiãu t‹ s‰n b¢ng c·ch s∫ d¯ng hÜtrong b∂ m·y qu‚n sø v‡ h‡nh ch·nh t‹÷ng «”i quan trÜng. Giªa hait∆p «o‡n «Û thÃ cÛ nhªng t¿ng lßp trung gian (tiãu nÙng, tiãu viÍnchŸc, trÌ thŸc) xao «∂ng kh· «Ùng «‰o, qu· trÏnh ph‚n hÛa giai c√pcÚn ch‹a kât th˙c.Thâ gißi, m•c d˘ vä chÌnh trŒ cÚn bao g“m nhiäu qu”c gia kh·cnhau, «ang h‹ßng tßi m∂t t∞ng thã vä kinh tâ, cu∂c c·nh mÂng t‹s‰n thâ gißi «‹Æc tiân h‡nh song song vßi sø ph·t triãn b‰n th‚n ch˚nghÔa t‹ b‰n. Thâ nÍn trong thâ gißi cu∂c c·ch mÂng d‚n ch˚ khÙngcÚn l‡ v√n «ä. Hiån nay chÃ ph‰i thøc hiån c·ch mÂng vÙ s‰n x„ h∂ich˚ nghÔa. Ph‰i nh∆p l‡m m∂t v√n «ä gi‡nh «∂c l∆p vßi cu∂c c·chmÂng vÙ s‰n.V√n «ä l‹´ng nan «∂c l∆p hay nÙ lå ng‡y nay «‹Æc «•t ra d‹ßi m∂thÏnh thŸc c¯ thã h÷n: ho•c h‹ßng vä ch˚ nghÔa x„ h∂i ho•c theo ch˚nghÔa qu”c gia.

Qua b‡i viât n‡y ng‹©i ta «„ th√y b∂c l∂ sø ph‚n h‹ßng c÷ b‰n giªa lölu∆n « c·ch mÂng t‹ s‰n -d‚n quyän » m‡ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ngch√p nh∆n vßi c·i lö lu∆n gÜi l‡ « c·ch mÂng th‹©ng trøc », c÷ s™ l∆ptr‹©ng c˚a t‰ ph·i ÒÛi l∆p.

Qu”c tâ C∂ng s‰n ra chÃ thŒ «Œnh nghÔa « c·ch mÂng t‹ s‰n d‚n quyän »l‡ giai «oÂn «¿u c˚a cu∂c c·ch mÂng ™ ÒÙng D‹÷ng, giai «oÂn lŒch s∫nh¢m gi‰i phÛng d‚n t∂c, thÙng qua chÌnh thã « cÙng nÙng d‚n quyänchuyÍn chÌnh », sÎ ho‡n th‡nh nhªng nhiåm v¯ c·ch mÂng t‹ s‰n d‚nquyän trong «Û g“m c‰i c·ch ru∂ng «√t, m‡ khÙng «∂ng «ân c·c ph‹÷ngph·p sinh s‰n thu∂c quyän s™ hªu c˚a gißi ch˚ t‹ b‰n. Trong ch‹÷ng trÏnhnÊm 1932, Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng t’ b‡y m∂t c·ch c¯ thã quan «iãmc˚a «‰ng nh‹ sau:

TŒch thu khÙng b“i th‹©ng to‡n b∂ «√t «ai v‡ rÿng r˙, to‡n b∂ t‡is‰n c˚a bÜn «â qu”c, bÜn «Œa ch˚, bÜn cho vay n•ng l„i, c˚a c·c gia«Ïnh vua ch˙a, quan lÂi, h‡o lö. Ph‚n chia c·c «√t «ai √y cÛ cho c·ccÙng nh∆t nam nª, cho nÙng d‚n nghËo v‡ nhªng trung nÙng khÙngbÛc l∂t sŸc lao «∂ng c˚a ng‹©i kh·c. Tr‰ lÂi cho ng‹©i c‡y nhªngcÙng «iän v‡ cÙng th∞ m‡ hÜ «„ bŒ t‹ßc «oÂt.Ò”i vßi cÙng nh‚n, ng‡y l‡m 8 gi© v‡ c‰i thiån cÊn b‰n nhªng «iäukiån lao «∂ng. B‰o hiãm x„ h∂i do gißi ch˚ v‡ Nh‡ n‹ßc chŒu chiphÌ. Quyän tø do ho‡n to‡n vä l∆p h∂i v‡ hoÂt «∂ng cho c·c nghiåp«o‡n giai c√p.74


152

CÚn lö lu∆n c·ch mÂng th‹©ng trøc, do TrÙtski thuyât minh nÊm 1905,vÿa mßi «‹Æc diÕn «Ât tÂi nÊm 1929 l˙c TrÙtski bŒ l‹u «‡y ™ P÷rinkipo:

Lö lu∆n c·ch mÂng th‹©ng trøc «”i vßi nhªng n‹ßc lÂc h∆u «angph·t triãn theo xu h‹ßng t‹ b‰n, v‡ «•c biåt «”i vßi nhªng xŸ thu∂c«Œa v‡ b·n thu∂c «Œa, cÛ nghÔa l‡ c·i gi‰i ph·p ch‚n chÌnh v‡ «¿y «˚«ã gi‰i quyât nhªng nhiåm v¯ d‚n ch˚ v‡ gi‰i phÛng d‚n t∂c chÃ cÛthã l‡ chuyÍn chÌnh vÙ s‰n (vÙ s‰n «∂c t‡i) kÈo qu¿n ch˙ng nÙngd‚n theo c˘ng vÙ s‰n. Giai c√p vÙ s‰n m∂t khi n°m chÌnh quyän,th‡nh m∂t løc l‹Æng l„nh «Âo cu∂c c·ch mÂng d‚n ch˚, sÎ khÙngsao tr·nh kh’i v‡ r√t nhanh chÛng th√y mÏnh «Ÿng tr‹ßc nhªngnhiåm v¯ bu∂c hÜ ph‰i tiân h‡nh nhªng cu∂c «∂t nh∆p s‚u v‡oquyän s™ hªu t‹ s‰n (nghÔa l‡ x‚m phÂm t‡i s‰n c˚a giai c√p t‹ b‰n).Cu∂c c·ch mÂng d‚n ch˚, trong qu· trÏnh ph·t triãn c˚a nÛ, sÎchuyãn trøc tiâp th‡nh cu∂c c·ch mÂng x„ h∂i ch˚ nghÔa v‡ nh‹ v∆ytr™ th‡nh cu∂c c·ch mÂng th‹©ng trøc. Cu∂c c·ch mÂng x„ h∂i ch˚nghÔa khÙng thã ho‡n th‡nh «‹Æc trong phÂm vi qu”c gia. Cu∂cc·ch mÂng √y b°t «¿u trÍn phÂm vi qu”c gia, ph·t triãn trÍn tr‹©ngqu”c tâ v‡ ho‡n t√t trÍn to‡n thâ gißi, giªa th°ng lÆi quyât «Œnh c˚ax„ h∂i mßi trÍn to‡n qu‰ «Œa c¿u.75

ÒÛ l‡ m∂t cu∂c c·ch mÂng liÍn t¯c, do giai c√p vÙ s‰n cÙng nghiåp v‡nÙng nghiåp l„nh «Âo, døa v‡o løc l‹Æng nhªng t¿ng lßp nghËo nh√t tronggiai c√p nÙng d‚n.

C∂ng s‰n «”i l∆p t‰ ph·i ™ ÒÙng D‹÷ng tuyÍn b”th·ng 8 nÊm 1930

Trong khi TÂ Thu Th‚u v‡ c·c bÂn bŒ tr¯c xu√t kh’i n‹ßc Ph·p, PhanVÊn H˘m v‡ H“ Hªu T‹©ng tÿ Tulus÷ v‡ Lyon «ân Paris v‡o th·ng 5, hÜtham dø biãu tÏnh ph‰n «”i v¯ kât ·n t∫ hÏnh YÍn B·i nh‹ng tho·t kh’i l‹ßic‰nh s·t. Tr˙ ng¯ ™ B÷ruxel÷ (xŸ Belgik÷), hÜ s°p «•t ra m∂t t© b·o inrÙnÍÙ, t© Tiän Qu‚n, «ã thanh minh vä v√n «ä c·ch mÂng ÒÙng D‹÷ngtr‹ßc khi nhÛm « An Nam C·ch mÂng xu√t d‹÷ng » hÜp «Âi h∂i. Trong b·o«Û, hÜ triãn khai nhªng ö t‹™ng «“ng nh‹ TÂ Thu Th‚u trong t© Sø Th∆t,nh√n mÂnh sø nguy hiãm khi b·m v‡o ch˚ nghÔa Tam d‚n (c˚a TÙn D∆tTiÍn) theo khuynh h‹ßng « cøu hÜc », v‡ c¤ng nguy hiãm khÙng kÈm khitin t‹™ng nh‹ « m∂t v‡i anh t‚n hÜc », r¢ng chÃ sau v‡i th·ng hÜc t∆p ™

Viåt Nam 1920-1945

MÙsk÷va thÏ «„ th√m nhu¿n nhªng l©i chÃ dÂy c˚a Kac Mac v‡ LÍnin.ÒÍm 13 rÂng ng‡y 14 th·ng 7, H˘m v‡ T‹©ng, c˘ng «i vßi hai «“ng chÌ

Ph·p Navil÷ v‡ MÙliniÍ, tr™ lÂi Paris khÙng bŒ tr™ ngÂi gÏ. HÜ g‚y døng lÂiNhÛm ng‹©i xu√t d‹÷ng c˘ng vßi La VÊn Rßt (bÌ danh LÍon) v‡ NguyÕnVÊn NhÏ, tÿ tÃnh lÍn tßi, Tr¿n VÊn SÔ (EcnÍst) v‡ NguyÕn VÊn LŒnh (R÷nÍ),sau «Û cÛ thÍm m∂t s” ng‹©i kh·c nh‹ NguyÕn VÊn Nam (àntÙny), sinhviÍn, v‡ NguyÕn VÊn C∫, vÙ tuyân h‡ng h‰i.

Ò“ng chÌ RÙsme m©i hÜ tø do trÏnh b‡y quan «iãm c˚a hÜ trÍn t© SøTh∆t, d¿u hÜ khÙng «“ng ö vßi t√t c‰ nhªng th‚m tÌn chÌnh trŒ c˚a ph·i T‰«”i l∆p. Pier÷ F÷rÊn t∞ chŸc c˘ng hÜ «i dÂo trong c·c khu rÿng quanh Paris:F÷rÊn h‹ßng d≈n hÜ hiãu biât tÏnh hÏnh suy lu∆n vä c·ch mÂng trÍn thâgißi; hÜ c¤ng th‰o lu∆n tiâp t¯c tÂi nh‡ trÜ EcnÍt, 65 ph” Monsi‹a-l÷-P÷renx÷. Ch£ng bao l‚u, hÜ l∆p th‡nh NhÛm ng‹©i ÒÙng D‹÷ng trong LiÍnminh c∂ng s‰n (Ph·i T‰ «”i l∆p Ph·p).

V‡o th·ng t·m, khi cu∂c «‡n ·p «„ t‡n s·t phong tr‡o nÙng d‚n trongn‹ßc, hÜ x·c «Œnh th·i «∂ c˚a hÜ qua viåc ph·t h‡nh t© TuyÍn b” c˚anhªng ng‹©i ph·i t‰ «”i l∆p ÒÙng D‹÷ng, m∂t m•t tuyÍn b” trung th‡nhvßi QuÙc tâ C∂ng s‰n, m•t kh·c biãu «Ât nhªng ph‚n h‹ßng t·ch hÜ kh’iQuÙc tâ C∂ng s‰n v‡ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, theo «‚y m∂t v‡i«oÂn trÌch:

QTCS l‡ t∞ chŸc qu”c tâ c˚a ch˙ng tÙi, Ò‰ng C∂ng s‰n l‡ «‰ng c˚ach˙ng tÙi. QTCS l‡ m∂t t∞ chŸc c·ch mÂng duy nh√t c˚a giai c√p vÙs‰n, d˘ «„ bŒ m°c nhªng sai l¿m to lßn. VÏ kõ lu∆t, ch˙ng tÙi tu‚ntheo nhªng quyât «Œnh c˚a QTCS, «“ng th©i v≈n kh£ng «Œnh quan«iãm c˚a ch˙ng tÙi. Ban l„nh «Âo hiån nay c˚a QTCS (nhÛm trung ph·i theo Stalin), vßichÌnh s·ch gi·o «iäu «”i vßi c·c n‹ßc thu∂c «Œa, hán hÆp ch˚ nghÔaTam d‚n tiãu t‹ s‰n vßi quan «iãm theo ch˚ nghÔa Kac Mac vä cu∂c«√u tranh gi‰i phÛng c˚a giai c√p vÙ s‰n, «„ «‹a phong tr‡o ™ c·c xŸthu∂c «Œa tÿ sai l¿m n‡y t”i sai l¿m kh·c. ü Trung Hoa sau chÌnhs·ch nh∆p c¯c b”n giai c√p lå thu∂c Ò‰ng C∂ng s‰n trong Qu”c d‚n«‰ng, tßi viåc ph‰n «”i th‡nh l∆p SÙ viât trong cao tr‡o c·ch mÂngTrung Hoa, r“i «ân viåc tung ra khƒu hiåu th‡nh l∆p SÙ viât trongth©i kˇ c·ch mÂng th”i triäu. R”t hât l‡ cu∂c «‰o chÌnh ™ Qu‰ngCh‚u. ChÌnh s·ch «Û l‡m cho cu∂c c·ch mÂng Trung Hoa bŒ th√t bÂinÊm 1927. ChÌnh s·ch «Û l‡m hÂi cho viåc th‡nh l∆p nhªng «‰ngc∂ng s‰n ™ ÒÙng D‹÷ng. Ph·i t‰ «”i l∆p «ang ph·t triãn c”t «ã x‚ydøng lÂi QTCS.


154

ü ÒÙng D‹÷ng,QTCS ch˚ tr‹÷ng lu∆n thuyât l‡m « c·ch mÂng t‹s‰n d‚n quyän qu”c gia tr‹ßc «„ » vßi lö do sau «‚y: Nän kinh tâÒÙng D‹÷ng cÚn lÂc h∆u, cÙng nghiåp cÚn Ìt ph·t triãn v‡ Ìt t∆ptrung, do «Û giai c√p vÙ s‰n ÒÙng D‹÷ng cÚn yâu, thiâu kinhnghiåm v‡ khÙng cÛ kh‰ nÊng thiât l∆p nän chuyÍn chÌnh vÙ s‰n.QTCS «„ ch˚ tr‹÷ng m∂t «‹©ng l”i trung gian l‡ l∆p m∂t «‰ng g“mc‰ hai giai c√p cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n, b™i lÎ a) 95% d‚n s” l‡ nÙngd‚n, b) tiäm nÊng c·ch mÂng c˚a giai c√p nÙng d‚n, do tÏnh trÂng bŒbÛc l∂t, c¤ng ngang vßi mŸc tiäm nÊng c·ch mÂng c˚a giai c√p vÙs‰n, nâu khÙng nÛi l‡ cao h÷n.QTCS «„ m°c ph‰i m∂t sai l¿m r√t nghiÍm trÜng, l‡ ph‚n chiach‹÷ng trÏnh c·ch mÂng th‡nh giai «oÂn: 1. gi‰i phÛng d‚n t∂c; 2.gi‡nh c·c quyän tø do d‚n ch˚; 3. l‡m c·ch mÂng x„ h∂i ch˚ nghÔa.Khƒu hiåu c˚a ch˙ng ta l‡ l∆t «∞ ch˚ nghÔa «â qu”c v‡ gi‡nh l√y c·cquyän tø do d‚n ch˚ b¢ng chuyÍn chÌnh vÙ s‰n.V‡o l˙c n‡y, ™ ÒÙng D‹÷ng c·c xu h‹ßng c·ch mÂng kh·c nhau«ang nh∆p kh”i th‡nh m∂t «‰ng duy nh√t l‡ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng. Nhiåm v¯ c˚a ch˙ng ta l‡ ph‰i l‡m t’ r’ hå th”ng t‹ t‹™ngc˚a «‰ng, ph‰i ch”ng lÂi nhªng khuynh h‹ßng qu”c gia v‡ kh˚ng b”ch˚ nghÔa trong n∂i b∂ «‰ng, ch”ng lÂi th·i «∂ quan liÍu v‡ ch˚nghÔa kinh nghiåm m÷ h“ theo l”i Stalin. QTCS «„ «·nh gi· qu· caoløc l‹Æng c·ch mÂng xu h‹ßng qu”c gia. Bao gi© ch˚ nghÔa qu”c giac¤ng l‡ m∂t hå th”ng t‹ t‹™ng ph‰n «∂ng. Ch˚ nghÔa qu”c gia r”tcu∂c chÃ rËn «˙c m∂t xiäng xÌch mßi trÛi bu∂c giai c√p cÙng nh‚n.76

(C·c bÂn xu√t d‹÷ng tr» tu∞i n‡y d‹©ng nh‹ khÙng biât r¢ng l˙c «ÛÒ‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng non tr» ch˚ tr‹÷ng « giai c√p ch”ng giai c√p »chŸ khÙng ph‰i xu h‹ßng « qu”c gia ch˚ nghÔa »).

MÙliniÍ tø l„nh tr·ch nhiåm chuyãn giao b‰n tuyÍn b” nguyÍn t°c «Ûcho TrÙtski, c˘ng vßi m∂t b‡i kh·i l‹Æc c˚a H“ Hªu T‹©ng vä tÏnh hÏnhchÌnh trŒ v‡ x„ h∂i ™ ÒÙng D‹÷ng, trong «Û T‹©ng nh√n mÂnh «•c biåt «ânnhªng «iäu kiån cøc kˇ bÌ m∆t b√t hÆp ph·p c˚a phong tr‡o c·ch mÂng, nÛl‡m tr™ ngÂi cho viåc liÍn hå v‡ l‡m cho viåc thÙng tin khÛ chÌnh x·c v‡kŒp th©i.

B‰n tuyÍn b” trÍn g∫i tÿ Paris tßi «‰o P÷rinkipÙ, g¿n CÙnstÊntinÙpl÷(xŸ TuyÍtki), tßi tay Ùng gi‡ c·ch mÂng l‹u ly, th√t bÂi vä chÌnh trŒ ™ Nga,bŒ khai trÿ kh’i Ò‰ng C∂ng s‰n LiÍn SÙ v‡ QTCS, bŒ ·p gi‰i tÿ MÙsk÷va«ân Al÷ma-Ata, r“i cu”i c˘ng bŒ tr¯c xu√t ra kh’i LiÍn SÙ.

Viåt Nam 1920-1945

TrÙtski hoan nghÍnh « l©i tuyÍn b” vä m•t t‹ t‹™ng «‹Æc rı r‡ng «“ngnh√t ».

Ò”i vßi viåc nhªng ng‹©i thanh niÍn mßi nh∆p cu∂c n‡y lÍn ·n quyâtliåt ch˚ nghÔa qu”c gia, TrÙtski nh∆n xÈt r¢ng khÙng ph‰i l˙c n‡o ch˚ nghÔaqu”c gia c¤ng mang tÌnh ph‰n «∂ng, v‡ nâu th·p t˘ng ch˚ nghÔa qu”c giavßi v√n «ä ru∂ng «√t thÏ cÛ thã s∫ d¯ng nÛ nh‹ m∂t «∂ng l‹c then ch”ttrong cu∂c gi‡nh «∂c l∆p qu”c gia, «∂ng løc r√t « c¿n thiât cho cu∂c c·chmÂng ÒÙng D‹÷ng », «“ng th©i c¤ng c¿n thuyât minh cho qu¿n ch˙ng hiãurı « nâu chÃ duy nh√t gi‰i phÛng qu”c gia thÏ sø gi‰i phÛng chÃ l‡ m∂t ‰ot‹™ng ».

Ph‰i chÊng TrÙtski «·nh gi· qu· cao nÊng «∂ng løc m∂t cu∂c v∆n «∂ngqu”c gia giªa kh”i nÙng d‚n nghËo chiâm 90% d‚n s”. V‰ lÂi hÜ «‚u biât gÏl‡ ch˚ nghÔa qu”c gia d‚n t∂c, m∂t d‚n t∂c trong «Û t¿ng lßp «Œa ch˚ v‡ ph˙nÙng bÛc l∂t sŸc lao «∂ng c˚a nÙng d‚n «äu l‡ ng‹©i «“ng m∂t xŸ s™ c¤ngnh‹ t¿ng lßp h‡o lö, chŸc dŒch c˚a m∂t chÌnh quyän thøc d‚n, chÌnh quyän√y «Ë nÈn, ·p bŸc hÜ nh‹ng hÜ Ìt khi th√y hÏnh dÂng. Kh·i niåm vä qu”c giad‚n t∂c chÃ l‡ s‰n phƒm s™ hªu riÍng c˚a t¿ng lßp trÌ thŸc, c˚a nhªng Ùnggi·o l‡ng, c˚a nhªng th¿y «“, nhªng sÔ phu nho nh’ khÈt mÚ d‚n t˙y.

T∞ qu”c, «”i vßi ng‹©i nÙng d‚n nghËo, chÌnh l‡ n÷i chÙn c√t m“ m‰Ùng b‡, cha mÀ g¿n g¤i t˙p läu tranh mÏnh «ang ™, l‡ m‰nh «√t «ang c‡y d˘thÛc gÂo tÿ «Û khÙng «˚ nuÙi s”ng gia «Ïnh. CÚn «”i vßi nhªng ng‹©ikhÙng m‰nh «√t c∆m d˘i, chÃ cÛ «Ùi b‡n tay lao «∂ng l‡m thuÍ, thÏ l‡m saom‡ hÜ t‹™ng t‹Æng «‹Æc mÏnh l‡ «“ng b‡o (c˘ng chung m∂t b‡o thai) vßinhªng k» trøc tiâp ·p bŸc bÛc l∂t hÜ? C·i ö nghÔ th‹©ng trøc c˚a hÜ l‡ l‡msao cÛ «‹Æc b·t c÷m Ên h‡ng ng‡y, n∂p «‹Æc mÛn thuâ th‚n kŒp th©i «ãkh’i bŒ «Ûng trÊng giam ™ nh‡ l‡ng, l‡m sao tho·t kh’i thÛi tham lam c˚abÜn ch˚.

Cu∂c ph·t «∂ng nÙng d‚n trong phong tr‡o 1930-1931 khÙng c¿n thiâtph‰i d”ng tr”ng qu”c gia dÜng chuÙng d‚n t∂c; «√y l‡ m∂t cu∂c «√u tranhgiai c√p ch”ng lÂi «Œa ch˚ v‡ chÌnh quyän «â qu”c.

TrÙtski ng’ l©i xin lái vÏ ng‹©i kÈm biât vä tÏnh hÏnh ÒÙng D‹÷ng, b™ing‹©i ph·t biãu khÙng «‹Æc c¯ thã cho l°m.TrÙtski khuyÍn nhÛm C∂ngs‰n t‰ ph·i nÍn phÙ b‡y t‹ t‹™ng c¯ thã h÷n «ã tr·nh « nhªng ng∂ nh∆n cÛthã x‰y ra ». Ng‹©i gÆi ö cho hÜ nÍn tÿ m∂t b‰n tuyÍn ngÙn vä nguyÍn t°c,tŸc l‡ m∂t thŸ th‰o ·n, chuyãn th‡nh nhªng chÃ trÌch x·c «·ng h÷n, v‡nhªng h‹ßng d≈n r‡nh mÂch chÃ «Âo h‡nh «∂ng.

KhÙng nÍn b·c b’ t√t c‰ mÜi sø hÆp t·c giªa c·c giai c√p. Tr·ilÂi, cÛ m∂t sø hÆp t·c giai c√p m‡ ch˙ng ta «ang tÏm mÜi c·ch


156

«ã thøc hiån, «Û l‡: sø hÆp t·c giªa giai c√p vÙ s‰n vßi b∂ph¿n nghËo nh√t giªa giai c√p nÙng d‚n c˘ng vßi nhªngng‹©i bŒ ·p bŸc bÛc l∂t nhiäu nh√t trong c·c t¿ng lßp d‹ßith√p trong giai c√p tiãu t‹ s‰n th‡nh thŒ. Sø hÆp t·c giai c√ptheo l”i c·ch mÂng «Û chÃ ·p d¯ng trong cu∂c «√u tranhkhÙng th’a hiåp ch”ng lÂi c·c kh”i liÍn minh c˚a c·c giai c√pcÛ c˚a v‡ ch˚ nghÔa «â qu”c, sø hÆp t·c mang tÌnh ch√t tÂocho giai c√p vÙ s‰n tr™ th‡nh løc l‹Æng l„nh «Âo thøc sø c˚ad‚n t∂c.C¿n ph‰i nÛi rı h÷n, c·c quyän tø do d‚n ch˚ gÆi ra n÷i «‚yl‡ nhªng tø do n‡o. NÛi chinh ph¯c c·c quyän tø do d‚n ch˚b¢ng chuyÍn chÌnh vÙ s‰n l‡ m∂t cach t’ ö kiân khÙng rır‡ng. Ngo‡i c·c quyän tø do t‹ s‰n (tø do t‹ t‹™ng, b·o chÌ,h∂i hÜp, v.v.) nän chuyÍn chÌnh vÙ s‰n «•t v‡o tay giai c√pvÙ s‰n nhªng ph‹÷ng tiån v‡ nhªng cÙng c¯ v∆t ch√t «ã tøgi‰i phÛng, «•c biåt l‡ c·c nh‡ in, c·c gian phÚng h∂i hÜp.Ng‡y l‡m viåc ng°n h÷n, «Û l‡ c·i duy nh√t «ã cho ng‹©icÙng nh‚n cÛ thã tham gia thøc sø v‡o sinh hoÂt x„ h∂i trongxŸ. Ò”i vßi nÙng d‚n, cu∂c c·ch mÂng d‚n ch˚ tr‹ßc hât l‡gi‰i quyât v√n «ä ru∂ng «√t v‡ gi‰i tho·t kh’i g·nh n•ng thuâm· v‡ binh dŒch. Nh‹ng ch˙ng ta khÙng thã thiât l∆p «‹Æcnän chuyÍn chÌnh vÙ s‰n nâu ch˙ng ta ch‹a tr„i qua thøcnghiåm m‡ «„ kh‹ßc tÿ d‚n ch˚ quyän.77

Viåt Nam 1920-1945

IXPhong tr‡o NÙng d‚n

1930 - 1931

Sau cu∂c kh™i nghÔa YÍn B·i th√t bÂi, sau khi nhiäu l‡ng mÂc ™ B°c Kˇ bŒdÏm trong m·u l∫a v‡ c·c l„nh t¯ c˚a Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng bŒ «‹a lÍnm·y chÈm,. trong l˙c nhªng v¯ b°t bß giam c¿m, nhªng v¯ xÈt x∫ kât ·n

l‹u «‡y «ang tiâp diÕn, thÏ tinh th¿n v˘ng d∆y c·ch mÂng v≈n khÙng ng‹ngbiãu thŒ m„nh liåt h÷n bao gi© c‰, v‡ m∂t cu∂c b˘ng n∞ thŸ nhÏ «„ diÕn ra,

«Û l‡ phong tr‡o nÙng d‚n 1930-1931.Trong vÚng h÷n m∂t nÊm, chÌnh quyän «â qu”c thøc d‚n ph‰i «‹÷ng

«¿u, khÙng cÚn ph‰i vßi t¿ng lßp trÌ thŸc yÍu n‹ßc b√t m„n ‚m m‹u n∞id∆y, m‡ ph‰i «‹÷ng «¿u c‰ m∂t phong tr‡o r∂ng lßn n‰y sinh tÿ trong gißibŒ kh”n kh∞ b¿n c˘ng th˙c d¯c, ph·t kh™i tÿ trong ph¿n «Ùng qu¿n ch˙ngd‚n c‡y nghËo, d‚n khÙng m‰nh «√t c∆m d˘i, nhªng ng‹©i cÙng nh∆t,nhªng ng‹©i ™ «Æ.

Ò‰ng C∂ng s‰n huy «∂ng hÜ v‡ t∞ chŸc nhªng cu∂c biãu tÏnh qu‰ng «Âiqu¿n ch˙ng l˙c «¿u cÛ tÌnh c·ch hÚa bÏnh, «ã «Úi th’a m„n nhªng yÍu s·chvä kinh tâ c√p b·ch. Sau «Û Ò‰ng C∂ng s‰n h‹ßng hÜ v˘ng lÍn l∆t «∞ chÌnhquyän «â qu”c thøc d‚n, «oÂt l√y chÌnh quyän, thiât l∆p m∂t châ «∂ SoviÍtcÙng nÙng Th©i «Û t¿ng lßp thÆ thuyän v‡ phu phen trong c·c xÌ nghiåpmßi chÃ l‡ m∂t løc l‹Æng vÿa phÙi thai v‡ do dø, cÚn chÌnh quyän thøc d‚nthÏ khÙng cÛ m∂t biãu hiån n‡o t’ r¢ng nÛ «ang l¿n h“i bÂi hoÂi. ÒÃnh caophong tr‡o n‡y l‡ SÙviât Nghå TÔnh, vÿa thiât l∆p nhanh chÛng bŒ dÏmtrong bã m·u.

ÒÛ l‡ m∂t th√t bÂi cÛ tiâng vang lÿng. S·ch l‹Æc vä « th©i kˇ thŸ ba »(x.trÍn) c˚a Qu”c tâ CÙng s‰n «„ d≈n «ân th‰m trÂng vÙ s” nÙng d‚n bŒt‡n s·t cÚn Ò‰ng C∂ng s‰n thÏ ho‡n to‡n bŒ ph· h˚y.

V‡o nÊm 1929, c÷n b„o th·ng b‰y, n°ng hÂn, nÂn ch‚u ch√u «„ t‡n ph·c‰ ba kˇ. Th·ng giÍng nÊm 1930, tÂi Trung Kˇ, m˘a l˙a mßi bŒ s‹÷ng gi·

158

ph· hÂi. Gi· b·n l» m∂t c‚n gÂo tÊng tÿ 10 xu lÍn 17 xu. NÙng d‚n nghËo«ang m√p mÈ chât «Ûi. l‡m sao hÜ tr‰ n∞i thuâ th‚n «‚y, m∂t loÂi thuâ qu·n•ng «·nh theo «¿u ng‹©i, c˘ng vßi thuâ ru∂ng «√t, thuâ chÆ, thuâ c‚u c·,thuâ h·i c˚i... «„ t‹ßc «oÂt c˚a ng‹©i nÙng d‚n nghËo s” s‰n phƒm m‡ hÜph‰i lao «∂ng trong m∂t hai th·ng mßi l‡m ra. ThÍm v‡o nái kh”n kh∞ c˚ahÜ lÂi cÚn cÛ thuâ gi·n thu vä r‹Æu, thu”c l‡o, diÍm, v‡ nh√t l‡ thuâ mu”il‡m cho gi· mu”i c¤ng «°t nh‹ gÂo.

NÙng d‚n hiåp nhau tu¿n h‡nh, kÈo «ân c·c trung t‚m h‡nh chÌnh «ãxin gi‰m thuâ th‚n v‡ xin ho„n kˇ n∂p thuâ. Phong tr‡o b°t «¿u, ch˚ yâu ™Nam Kˇ v‡ Trung Kˇ, v‡o ng‡y m˘ng 1 th·ng NÊm nÊm 1930, th©i hÂncu”i c˘ng ph‰i n∂p thuâ th‚n.

ü B°c Kˇ

CÛ lÎ vÏ bŒ kh˚ng b” dª d∂i tÿ th·ng hai tr™ «i cÚn tiâp t¯c, nÍn r√t hiâmng‹©i c˘ng kh∞ ™ «“ng ru∂ng «·p Ÿng l©i kÍu gÜi «√u tranh c˚a Ò‰ngC∂ng s‰n. Trong tÃnh Th·i BÏnh, v‡o ng‡y 1 th·ng NÊm chÃ cÛ v‡i trÊmng‹©i tu¿n h‡nh «ân tÃnh lú khÙng v¤ khÌ v‡ khÙng bÂo løc. Tuy v∆y hÜc¤ng bŒ lÌnh g·t An Nam gi‰i t·n v‡ bŒ viÍn cÙng sŸ b°n v‡i ph·t s˙ng l¯c.M∂t ng‹©i bŒ th‹÷ng. C¤ng thâ, nh‡ c¿m quyän khÙng tiâp kiân d‚n biãutÏnh v‡o th·ng chÌn v‡ th·ng m‹©i ™ H‰i PhÚng, ThiÍn ¡i v‡ Nam ÒŒnh,n÷i cÛ truyän «÷n v‡ c© «’ xu√t hiån v‡ cÛ m∂t chiân sÔ c·ch mÂng hÙ h‡othÆ thuyän «ang trÍn «‹©ng «i l‡m, kÍu gÜi hÜ ˚ng h∂ phong tr‡o nÙngd‚n.

ü Nam Kˇ

ü v˘ng ngoÂi Ù S‡i GÚn, n÷i Ban ch√p h‡nh Trung ‹÷ng Ò‰ng C∂ng s‰nÒÙng D‹÷ng bÌ m∆t «Ûng tr¯ s™, khÙng khÌ hoÂt «∂ng sÙi n∞i tÿ tr‹ßc ng‡y1 th·ng NÊm.

M∂t cu∂c «∂ng viÍn «√u tranh ng√m ng¿m tiân h‡nh m•c d˘ cÛ nhªngcu∂c b°t bß giam c¿m hå trÜng tiâp sau v¯ ·m s·t ™ «‹©ng BacbiÍ. M∂t b‡ih·t mßi l‹u h‡nh trong d‚n ch˙ng theo m∂t «iåu d‚n ca x‹a:

Mái nÊm «ân ng‡y 1 th·ng NÊmKh°p c‰ NÊm Ch‚u, anh em lao «∂ngBiãu tÏnh thŒ oai, n÷i n÷i «äu t∞ng b„i cÙngÒã kõ niåm c·i ng‡y «√u tranh

Viåt Nam 1920-1945


C˚a d‚n thÆ SicagÙ.Ng‡y x‹a n∞i lÍn b°t bu∂c chÌnh ph˚ Hoa KˇPh‰i thi h‡nh lu∆t ng‡y l‡m t·m gi©,C˘ng lu∆t b‰o h∂ nh‚n cÙng.Cu∂c tranh «√u «‹Æc th°ng lÆi ho‡n to‡n...

Trong c·c ngı xÛm ™ ngoÂi Ù S‡i GÚn, ™ Gia ÒŒnh, ™ GÚ V√p, c¤ng nh‹™ ngay trong th‡nh ph” S‡i GÚn ph√t phßi nhiäu bÊng khƒu hiåu v‡ truyän«÷n xu√t hiån tÂi khu chÆ Bân Th‡nh, tÂi CÙng x‹™ng th‡nh ph”, tÂi Nh‡BË, tr‹ßc c·c trÂm d¿u h’a c˚a h„ng Ph·p-¡ v‡ StÊn«a Oil÷, kÍu gÜi «√utranh ch£ng nhªng «Úi ng‡y l‡m t·m gi© lÂi cÚn hÙ h‡o « «·nh «∞ «â qu”cPh·p ».

V‡o ng‡y 1 th·ng nÊm, cÙng nh‚n h‹™ng Ÿng r√t kÈm: 250 phu v‡ thÆnh‡ m·y «iån ChÆ Qu·n (ChÆ Lßn) tiân h‡nh b„i cÙng xung quanh anh caiNguyÕn Th·i, «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng v‡ l‡ ng‹©i kh™ix‹ßng t∞ chŸc bÌ m∆t LiÍn «o‡n cÙng h∂i Nam Kˇ. ü trÂm h’a xa DÔ An,g¿n BiÍn HÚa, c·c x‹™ng thÆ v°ng ng‹©i. Ch·nh m∆t th·m Na«Ù hÂ lånhb°t nhªng ng‹©i «”c xu√t l‡m reo.

Nhªng trung t‚m «¿u n„o châ «∂ thu∂c «Œa khÙng bŒ x·o «∂ng, ngay c‰™ Th˚y binh x‹™ng Ba Son, n÷i «„ bŒ m∂t cu∂c b„i cÙng lßn l‡m liåt bÂi h“inÊm 1925. ü c·c s™ nh‹ s™ H’a xa «‹©ng s°t c˘ng x‹™ng kõ nghå FACI(Forges, Ateliers & Chantiers díIndochine) cÙng nh‚n c¤ng khÙng r¯t rŒt.C·c nghiåp «o‡n hoÂt «∂ng cøc kˇ yâu ßt trong vÚng bÌ m∆t. Kinh tâkh˚ng ho‰ng, nÂn th√t nghiåp «e dÜa, g‚y nÍn tÏnh trÂng do dø trong h‡ngng¤ thÆ thuyän. NÙng thÙn c‡ng th√t vÜng vÏ khÙng «‹Æc thÆ thuyän há trÆch˙t n‡o.

Ch˙ng ta khÙng thã xem nh‹ thÆ thuyän tranh «√u «ã phÚ trÆ nÙng d‚n,hai cu∂c b„i cÙng «„ kã trÍn c˘ng c·c cu∂c b„i cÙng kh·c v‡o th·ng m‹©i,nh‹ 150 thÆ v‡ culi h„ng ÒÙng-¡ v‡ 80 phu «“n «iän Ph‹ßc HÚa ng‹ngviåc, nh‹ qua th·ng chÂp 150 phu «“n «iän cao su Mis÷le ™ Ph˙ Riäng l‡mreo, v‡ c‰ m∂t v‡i cu∂c b„i cÙng khÙng cÛ kât qu‰ v‡o nÊm 1931.

TÂi Nam Kˇ, nÙng d‚n b°t «¿u qu¿n hiåp tu¿n h‡nh tÿ ng‡y 1, 3 v‡ 9th·ng nÊm, trong c·c tÃnh tr“ng l˙a ™ trung t‚m, ™ Cao L„nh (Sa ÒÈc), ™ChÆ Mßi (Long XuyÍn). D‚n biãu tÏnh xin ho„n n∂p thuâ th‚n, thŸ thuâ«·nh v‡o mÜi ng‹©i d‚n b‰n «Œa tÿ 18 «ân 60 tu∞i, r“i hÜ tø gi‰i t·n, tint‹™ng yÍu c¿u c˚a mÏnh sÎ «‹Æc xem xÈt.

Ng‡y 13, tÂi T‚n D‹÷ng (Sa ÒÈc), m∂t ng‡n d‚n l‡ng khÙng th’a m„n vÏbŒ th√t hÀn, bËn b°t lö tr‹™ng ph‰i m©i quan ch˚ tÃnh ng‹©i Ph·p l‡EskividÙn tßi «ã hÜ trøc tiâp «‹a yÍu s·ch: gi‰m thuâ th‚n m∂t «“ng bÂc, b’

160

thuâ s·t sinh, tr‰ tiän cÙng nhªng ng‡y «i s‹u dŒch. EskividÙn «”i phÛ b¢ngc·ch hÂ lånh b°t h‡ng trÊm ng‹©i, trong «Û cÛ anh B‰y, cøu hÜc sinh tr‹ßckia cÛ tham gia b„i khÛa, v‡ th¿y gi·o T‹, hai ng‹©i d≈n «¿u «o‡n biãu tÏnh.

TÃnh C¿n Th÷, m∂t phong tr‡o «‹a yÍu s·ch tiân h‡nh: ng‡y 12, ba l‡ngbŒ bu∂c ph‰i «i «°p con «‹©ng tÿ C·i V“n «ân T‚n Phong, kh‹ßc tÿ khÙngcung Ÿng nh‚n cÙng lao dŒch b°t bu∂c. Ng‡y 20, 500 d‚n c‡y tu¿n h‡nh tßi‘ MÙn, «‡n b‡ tr» em «i «¿u. Cu∂c diÕu h‡nh mang d·ng d√p chÌnh trŒ: c©«’ xu√t hiån vßi biãu hiån b˙a liäm, v‡ nhªng biãu ngª «Úi th‰ nhªng nÙngd‚n bŒ b°t. V‡i loÂt «Ân c‰nh c·o, kho‰ng hai ch¯c ng‹©i bŒ b°t, «·m «Ùnggi‰i t·n.

T© b·o C© Ò’ bÌ m∆t in b¢ng b‰n kÎm, mang tiÍu «ä HÜc lö thuyât KacMac m‡ khÙng h‡nh «∂ng thÏ c¤ng nh‹ khÙng, kÍu gÜi nÙng d‚n nghËo gianh∆p v∆n «∂ng v‡ ch‡o mÿng nhªng d‚n l‡ng biãu thŒ tÏnh «o‡n kât vßinhªng ng‹©i biãu tÏnh «„ mang thŸc Ên v‡ «“ u”ng «ã khuyân khÌch hÜ. T©b·o ca ngÆi nhªng sø kiån cÛ kh‰ nÊng «‹a tßi th°ng lÆi cu”i c˘ng (nh‹ngthan Ùi chÃ l‡ ‰o t‹™ng m‡ thÙi!).

Tÿ «‚y chÃ nhªng loÂt «Ân tÿ nhªng khƒu s˙ng musk÷ton, nhªng khƒus˙ng l¯c b°n ra l‡ tiâng tr‰ l©i duy nh√t cho nhªng «Úi h’i c˚a nÙng d‚n.

Ng‡y 28, ChÆ Mßi lÂi n∞i d∆y l¿n nªa vÏ th√y khÙng cÛ gÏ «·p lÂi yÍus·ch ho„n n∂p thuâ «ä nghŒ tÿ «¿u th·ng. Cu∂c diÕu h‡nh tiân b‹ßc «‹Æcba trÊm mÈt. TÍn cÚ m∆t th·m Na«Ù khÙng ngÊn c‰n n∞i b‹ßc tiân c˚a«o‡n biãu tÏnh, t”p lÌnh t˘y t˘ng n∞ s˙ng. B”n ng‹©i chât v‡ m∂t s” bŒth‹÷ng. Ba ng‹©i trong s” bŒ th‹÷ng chÂy tr”n «‹Æc, nh‹ng hÙm sau bŒ bÜnh‹÷ng chŸc giao n∂p. H‡ng ch¯c ng‹©i bŒ b°t.

Ng‡y 29, «o‡n biãu tÏnh kÈo «ân qu∆n ‘ MÙn: 3.000 nÙng d‚n «Úi th‰nhªng ng‹©i bŒ b°t ng‡y 20. LÌnh l‹u «∂ng gi‰i t·n hÜ, b°t ba ch¯c ng‹©i.HÜ bŒ x∫ tÂi chá. ÒÛ l‡ v¯ kât ·n « «¿u tiÍn » m™ «¿u h‡ng loÂt nhªng v¯kât ·n nhªng ng‹©i bŒ b°t tÂi tr∆n « nhªng h‡nh «∂ng ph· hoÂi an ninhcÙng c∂ng », ·n quyât lÍn t∂t tßi 5 nÊm t˘.

M∂t truyän «÷n kö tÍn T∞ng NÙng h∂i Nam Kˇ ph‚n ph·t trong tÃnhGia ÒŒnh ca ngÆi tinh th¿n chiân «√u c˚a nÙng d‚n, keu gÜi « Ò‰ «‰o «âqu”c Ph·p, quan l‡ng78, «Œa ch˚! »79 Ho‡i niåm vong linh anh em bŒ t‡n s·t™ Vinh, ™ Th·i BÏnh.80

N∞ s˙ng, b°t bß, khÙng ch•n «‹Æc nhªng «o‡n ng‹©i c˘ng kh”n diÕuh‡nh. HÜ l‡m rung chuyãn 13 trong s” 20 tÃnh ™ Nam Kˇ, t‹÷ng tÆ nÊm1916 khi chÌnh quyän thu∂c «Œa tiân h‡nh tuyãn m∂ qu‚n « tÏnh nguyån »sang T‚y «·nh gi•c.

Ng‡y 2 th·ng s·u, Ùng Thanh, m∂t cøu h‹÷ng chŸc d≈n «¿u d‚n biãutÏnh ™ VÔnh Long. H‡ng trÊm ng‹©i bŒ b°t v‡ bŒ kât ·n liän tÂi tr∆n nh‹ ™

Viåt Nam 1920-1945

NHªNG V¯ B˘NG N∞ 161‘ MÙn vÿa r“i.

Phong tr‡o lan r∂ng ngoÂi Ù S‡i GÚn, huy «∂ng c·c v˘ng d‚n c‹ «„tÿng ˚ng h∂ NguyÕn An Ninh nhªng nÊm 1926 -1929, sau «Û ng‹©i tamånh danh l‡ v˘ng ngoÂi Ù «’ th‡nh ph” S‡i GÚn.

Trong «Ím m“ng 3, s·u trÊm nÙng d‚n do th¿y gi·o H“ VÊn Long d≈n«¿u biãu tÏnh ™ B‡ Hom (ChÆ Lßn): 1 ng‹©i chât, 5 ng‹©i bŒ th‹÷ng. ViÍncÚ m∆t th·m Campana b°n hÜ b¢ng khƒu s˙ng tr‹©ng c´ 22 (y xŸng «·ngvßi biåt danh tÍn cÚ 22 long. Hai ch¯c ng‹©i bŒ b°t giam tÂi nh‡ h∂i l‡ngB‡ Hom; m∂t nhÛm thŸ hai tßi gi‰i tho·t hÜ. LÌnh l‹u «∂ng c˘ng san «¿m«ân tiâp viån b°t thÍm ba ch¯c ng‹©i.

Ng‡y 4, tÂi HÛc MÙn (Gia ÒŒnh), nÙng d‚n c·c l‡ng kâ c∆n liÍn tiâpba «Æt kÈo «ân qu∆n, «‹a ra yÍu s·ch khÙng chÃ vä gi‰m thuâ th‚n v‡ h˚yb’ ng‡y s‹u dŒch c˘ng c·c thŸ thuâ chÆ, thuâ xe giao thÙng, m‡ cÚn «Úib¿u c∫ h‹÷ng chŸc l‡ng v‡ «Úi b’ l”i h‹÷ng chŸc l‡ng tø tuyãn nhau, «Úith‰ nhªng ng‹©i bŒ b°t v‡ ng‹ng «‡n ·p tr‰ th˘. ÒÛ khÙng ph‰i l‡ m∂ttiâng hÙ xung tr∆n, nh‹ng c÷ quan m∆t th·m ™ Th˚ D¿u M∂t v‡ Th˚ ÒŸcv≈n «‹a viån binh tßi; lÂi thÍm 5 ng‹©i chât, 20 ng‹©i bŒ th‹÷ng v‡ 30ng‹©i bŒ b°t.

C¤ng ng‡y m“ng 4 th·ng s·u «Û, tr©i vÿa s¯p t”i, lÌnh l‹u «∂ng b°n v‡o«·m «Ùng v‚y quanh dinh ch˚ qu∆n ÒŸc HÚa (ChÆ Lßn). Ng‹©i ta khÙngbiât s” ng‹©i chât l‡ bao nhiÍu «Ím hÙm «Û. M∂t Ùng h‹÷ng chŸc l‡ng nÛing‹©i ta «ã m•c cho nhªng ng‹©i biãu tÏnh mang «i nhªng ng‹©i bŒ chât v‡bŒ th‹÷ng.

Tr‹a ng‡y m“ng 5, m∂t «o‡n nÙng d‚n d‡i hai trÊm mÈt «i ngang BânLŸc kÈo lÍn ChÆ Lßn «ã trÏnh yÍu s·ch cho quan ch˚ tÃnh R÷nÙ. NÙng d‚nth∆t kiÍn nh≈n, hÜ «Ÿng «Æi d‹ßi ·nh n°ng chang chang. HÙm sau, hÜ lÂi«ân, v‡ khi R÷nÙ tßi, hÜ giao «÷n thÃnh nguyån t∆p thã r“i vä luÙn «ã tr·nh«iäu thiåt hÂi cÛ thã x‰y ra.

Ng‡y 11, biãu tÏnh ™ ChÆ Òåm (ChÆ Lßn): 300 cÙng nh‚n «Úi th‰nhªng ng‹©i bŒ b°t (ru∂ng l˙a «ang m˘a c‡y c√y) v‡ «Úi b’ thuâ «·nh c·.127 ng‹©i bŒ b°t.

C·c phiÍn tÚa tiãu hÏnh liÍn t¯c nhÛm x∫ ™ S‡i GÚn, ™ VÔnh Long, MœTho, tuyÍn ·n t˘ cÛ k» bŒ tßi 5 nÊm.

Nhiäu truyän «÷n r‰i r·c kh°p n÷i. M∂t l· kÍu gÜi:

Ph‰n «”i kh˚ng b”. H„y chiân «√u l∆t «∞ «â qu”c Ph·p, «Œa ch˚,quan l‡ng, th‡nh l∆p chÌnh ph˚ cÙng nÙng, tŒch thu ru∂ng «√t trongtay «Œa ch˚ An Nam v‡ ngÜai qu”c chia lÂi d‚n c‡y nghËo!

Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ngTh·ng s·u nÊm 1930, m∂t th·ng «·ng ghi nhß:- S·t nh‚n chÌnh thŸc 13 l„nh t¯ VNQDÒ, ng‡y 17 tÂi YÍn B·i;

162 Viåt Nam 1920-1945

- 19 ng‹©i bŒ tr¯c xu√t kh’i n‹ßc Ph·p tßi S‡i GÚn ng‡y 24, trong «ÛcÛ TÂ Thu Th‚u, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng, Phan VÊn Ch·nh... HÜ sÎ g‚y døng ™ÒÙng D‹÷ng m∂t tr‡o l‹u c∂ng s‰n phÍ ph·n, toan thŸc tÃnh ö thŸc phuphen thÆ thuyän, cÚn ch∆m trÕ so vßi tinh th¿n chiân «√u c˚a nÙng d‚n.

- Ng‡y 25, trÍn m∂t chiâc t¿u th˚y dÿng lÂi ™ V¤ng T‡u th√y m∂t l· c©«’ kÈo lÍn. T‡u ch™ 132 t˘ nh‚n bŒ kât ·n ™ YÍn B·i hÜ kÈo c© trong l˙cchuyãn sang qua m∂t chiâc t‡u kh·c «ã «‹a ra CÙn Ò‰o.

- B‰n cÙng b” c˚a viÍn ch˚ tÃnh LalÙrÍtt÷ ph·t ra tÂi C¿n Th÷, nh°c lÂi«Âo lu∆t ng‡y 7 th·ng s·u nÊm 1841 v‡ «iäu kho‰n 91 b∂ lu∆t hÏnh do s°clu∆t ng‡y 4 th·ng m‹©i nÊm 1927 s∫a «∞i:

C√m b√t kˇ m∂t cu∂c t¯ t∆p n‡o trÍn «‹©ng s·. Nhªng ai tham giam∂t cu∂c t¯ t∆p trÍn «‹©ng s·, sau khi bŒ c‰nh c·o l¿n thŸ hai, m‡v≈n cŸ tiâp t¯c thÏ sÎ bŒ phÂt t˘ tÿ 6 th·ng «ân 3 nÊm ho•c 5 nÊmt˘y theo t¯ t∆p ban ng‡y ban «Ím, v‡ t˘y theo ng‹©i tham gia cÛmang theo v¤ khÌ hay khÙng. Nhªng k» ch˚ m‹u triåu t∆p cu∂c hÜpsÎ bŒ kât ·n ™ mŸc t”i «a, ho•c ™ mŸc nhªng t∂i trÂng cao h÷n. T√tc‰ nhªng k» n‡o soÂn th‰o, ph‚n ph·t hay d·n nhªng b‡i viât ho•cb‡i in x˙i d¯c d‚n ch˙ng l‡m loÂn sÎ bŒ kât ·n trÍn 2 nÊm t˘. T√t c‰nhªng k» n‡o c°t «‹©ng d‚y «iån thÜai v‡ l‡m t°c nghÎn giao thÙngd‹ßi b√t kˇ hÏnh thŸc n‡o c‰n tr™ nh‡ chŸc tr·ch giao thÙng trongth©i loÂn thÏ cÛ thã sÎ bŒ kât ·n nhiäu nÊm kh∞ sai tÂi CÙn Ò‰o. 81

C” ö tr√n an d‚n ch˙ng, th”ng «”c Nam Kˇ K÷rÙth‚yme «‹a ra nhªngbiån ph·p trÏ ho„n: khÙng «Úi thuâ th‚n nhªng nÊm tr‹ßc 1930; ng‹©i AnNam khÙng bŒ bu∂c ph‰i n∂p thuâ th‚n tÂi nguyÍn qu·n; cho tßi ng‡y 1th·ng 8 hÜ cÛ thã n∂p thuâ c˚a mÏnh; nhªng ng‹©i n∂p thuâ trÕ cÛ thã kh’ibŒ phÂt (5 ng‡y t˘ v‡ phÂt tiän 15 f÷rÊn) nâu hÜ «Ûng «˚ tiän ngay sau khich˚ tÃnh xem xÈt tr‹©ng hÆp c˚a hÜ82 ; thuâ th‚n «‹Æc gi‰m tÿ 6-7 «“ngcÚn 5 «“ng r‹´i.

Cu”i th·ng 6, sau v¯ b°t bß 11 nÙng d‚n biãu tÏnh ™ B‡ QuÀo, m∆t th·mc‡n quÈt v‡ xÈt nh‡ lung tung l‡m n·o «∂ng c‰ v˘ng.

Th·ng 7- 1930, Ò‰ng C∂ng s‰n tuyÍn chiân cÙng khai vßi «Âi biãu t‹s‰n v‡ «Œa ch˚ trong «‰ng L∆p hiân. Chiäu ng‡y ch˚ nh∆t 13, tr¯ s™ c˚a haitÚa b·o Òu”c Nh‡ Nam v‡ DiÕn «‡n ÒÙng D‹÷ng (La TribuneIndochinoise) c˚a «‰ng L∆p hiân bŒ ph· ph·ch: NguyÕn Phan Long gÆi öcho th”ng «”c Nam Kˇ K÷rÙth‚yme d˘ng vÚi r“ng phun n‹ßc v‡ h÷i cay«ã gi‰i t·n nÙng d‚n thay vÏ d˘ng s˙ng «Ân. Tÿ «Û trong d‚n ch˙ng gÜi y l‡Long-h÷i-cay.

Ng‡y 14, hai tÃnh Sa ÒÈc v‡ Long XuyÍn, n÷i kh™i «¿u c·c cu∂c biãutÏnh, sÙi «∂ng tr™ lÂi: h‹™ng Ÿng l©i kÍu gÜi c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng d‚n ch˙ng t¯ t∆p «ã ph‰n «”i viåc t∞ chŸc ng‡y lÕ 14 th·ng 7.

ü S‡i GÚn, ng‡y 19, nh‚n tÚa kât ·n trong v¯ ·m s·t «‹©ng BacbiÍ «„l‡m Ò‰ng C∂ng s‰n m√t kho‰ng ba ch¯c «‰ng viÍn, v‡ viåc ba ng‹©iThanh NiÍn bŒ t∫ hÏnh l‡m n·o «∂ng d‹ lu∆n.

RÂng s·ng ng‡y 1 th·ng 8, m∂t l· c© «’ ph√t phßi trÍn nÛc nh‡ m·yr‹Æu BÏnh T‚y. 200 thÆ b„i cÙng tÂi h„ng d¿u h’a Ph·p-¡ ™ Nh‡ BË, trongkhi ™ c·c tÃnh Gia ÒŒnh, Th˚ D¿u M∂t, ChÆ Lßn, Tr‡ Vinh v‡ Sa ÒÈc nhiäun÷i cÛ v‡i trÊm nÙng d‚n t¯ hÜp, nh‹ng hÜ tø gi‰i t·n khi l‡ng lÌnh kh™i«¿u c‰nh c·o.

Ng‡y 22 th·ng 8, thÍm hai ng‹©i bŒ b°n chât trong cu∂c biãu tÏnh ™ CaoL„nh (Sa ÒÈc), qua ng‡y 23, ™ HÛc MÙn, nhiäu biãu ngª «’ nh°c nh™ v¯«â qu”c Mœ ·m s·t SÊccÙ v‡ VÊnzÍtti ng‡y 23 th·ng 8 nÊm 1927.

Phong tr‡o cÚn lan ra c·c tÃnh T‚n An, VÔnh Long, C¿n Th÷, Bân Tre.NÙng d‚n thŒ oai r‰i r·c kh°p n÷i v‡ th‹©ng vä «Ím, t‹÷ng tÆ phong tr‡onÙng d‚n d√y loÂn. HÜ «·nh tr”ng («oÂt trong nh‡ h∂i l‡ng) kÍu gÜi t∆phÆp, tø v¤ trang b¢ng g∆y g∂c, røa, v‡ v‡i khƒu s˙ng sÊn.

Trong l‡ng m‡ h‡o lö «Œa ph‹÷ng truy n„ k» tÏnh nghi «ã n∂p cho m∆tth·m, nÙng d‚n b°t «¿u tr‰ th˘. NhÛm tÚa ·n c·ch mÂng, hÜ x∫ t∫ bÜnh‹÷ng chŸc l‡ng c‰nh s·t. V‡o th·ng 7, hÜ b°n chât tÍn HuÆt, h‹÷ngtr‹™ng l‡ng T‚n TÂo, g¿n ChÆ Lßn. Th·ng 9, «ân l‹Æt h‹÷ng c‰ D‹÷ng v‡h‹÷ng qu‰n M‚y, l‡ng Høu ThÂnh; h‹÷ng c‰ Nam ™ l‡ng ÒŸc HÚa c¤ngsuöt chât. T∞ng c∂ng ba h‡o lö bŒ h‡nh quyât.

Qua ng‡y 24 th·ng 8, nÙng d‚n ph· h˚y c·c nh‡ h∂i l‡ng, «”t sÂchc·c gi√y t© l‹u trª, s∞ thuâ, «”t nh‡ h‹÷ng chŸc l‡ng c‰nh s·t ™ Ph‹ßcV‚n, Høu ThÂnh, T‚n B∫u, Lang S÷n (thu∂c tÃnh ChÆ Lßn), Xu‚n ThßiT‚y (Gia ÒŒnh), Phan Thßi v‡ Ch‚u BÏnh (Bân Tre). NÊm 1931 th·ng 3,hÜ cÚn thiÍu h˚y gi√y t©, s∞ thuâ l‹u trª ™ c·c l‡ng Ph‹ßc Thu∆n, T‚nH‹÷ng, An Hiåp v‡ Ch‚u BÏnh, r“i «ân l‡ng Long HÚa, c¤ng trong tÃnh«Û v‡o th·ng 4.

Nâu s” ng‹©i tham gia c·c cu∂c t∆p hÆp chÃ cÚn «∂ v‡i trÊm, thÏ tr·ilÂi, nhªng biãu hiåu c˚a «‰ng c∂ng s‰n lÂi th√y xu√t hiån nhiäu h÷n,c˘ng nhªng c© «’ v‡ truyän «÷n kÍu gÜi ˚ng h∂ cu∂c kh™i nghÔa ™ NghåTÔnh.

Ng‡y 19 th·ng 9 nÊm 1930, l‡ng lÌnh sÊn ng‹©i v‡ b°t bß ™ miåc ÒŸcHÚa v‡ ThÂnh LÆi (T‚n An). XÈt nh‡ NguyÕn An C‹, ch˙ c˚a NguyÕn AnNinh ™ HÛc MÙn r“i b°t t√t c‰ nhªng ai cÛ m•t tÂi «Û. Ban «Ím, S‡i GÚntr‡n ng∆p truyän «÷n in b‰n kÎm. Liän sau «Û, ng‡y 21, m·y in truyän



«÷n v‡ b·o C© Ò’ bŒ kh·m ph· ™ s™ Ba Son (x‹™ngTh˚y binh), NguyÕnHo‡ng, 21 tu∞i, th‹ kö bŒ b°t qu‰ tang tÂi phÚng l‡m viåc.

Th·ng 10, th·ng kõ niåm C·ch mÂng Th·ng m‹©i, nhiäu sø biân x‰y ra.Nhiäu cu∂c ph·t chƒn l˙a ™ C‡ Mau v‡ Gi· R‚y (BÂc LiÍu), n÷i c÷n b„o

vÿa ph· h˚y m˘a m‡ng, v‡ c¤ng l‡ n÷i m‡ s” «iän ch˚ 7,2%trong d‚n s”,t∆p trung trong tay 65% ru∂ng «√t, bÜn c¿m quyän d˘ng biån ph·p «Û «ãl‡m yÍn lÚng d‚n ch˙ng.

M•c d˘ m∆t th·m l‡ng lÌnh h‡ng loÂt b°t bß, tra t√n lung tung, tÚa ·nxÈt x∫ kât ·n khÙng ng‹ng, truyän «÷n v≈n r‰i «äu, kÍu gÜi kõ niåm C·chmÂng Th·ng m‹©i Nga nÊm 1917, thÙng b·o SÙviÍt th‡nh l∆p ™ Nghå TÔnh(B°c Trung Kˇ), th˙c d¯c h‡nh «∂ng quyât liåt:

Ò‰ «‰o «â qu”c, t‹ b‰n, quan l‡ng, «Œa ch˚! ¨ng h∂ phong tr‡otranh «√u Nghå TÔnh, h„y th‡nh l∆p chÌnh quyän c˚a cÙng nh‚n v‡nÙng d‚n! C·ch mÂng ÒÙng D‹÷ng muÙn nÊm! Ò‰ng C∂ng s‰nÒÙng D‹÷ng muÙn nÊm!

—y ban ch√p h‡nh l‚m th©i Nam Kˇ83

Trong «Ím 11 rÂng ng‡y 12 th·ng 10 nÊm 1930, m∆t th·m cÚn th‚u c‰m∂t b∂ «“ in sao trong m∂t t˙p läu tÂi l‡ng Thu∆n Kiäu (Gia ÒŒnh).

ChÌnh quyän thøc d‚n khÙng ngÊn ch•n n∞i nÙng d‚n ly loÂn. Trongth·ng «Û, nhiäu «“n b”t mßi x‚y døng ™ HÛc MÙn84 , B‡ Òiãm, ÒŸc HÚa(Gia ÒŒnh), « m‹©i t·m thÙn v‹©n tr¿u » m∂t v˘ng n∞i tiâng ch”ng T‚y tÿbu∞i «¿u - c¤ng nh‹ trong Ò“ng Th·p M‹©i trÍn sÙng V‡m C’, «”i diånBân LŸc (T‚n An), ™ Cao L„nh (Sa ÒÈc)... LÌnh t∆p An Nam bŒ tÏnh nghi,lÌnh Cao MÍn thay thâ.

Tÿ 13 «ân 18, 600 cÙng nh‚n b„i cÙng nÊm ng‡y tÂi h„ng ÒÙng-¡ ™VÔnh H∂i. M∂t dø ·n lu∆t ch”ng «Ïnh cÙng « b√t hÆp ph·p » (nh‹ng cu∂c«Ïnh cÙng n‡o m‡ ch£ng b√t hÆp ph·p ?) cÙng b”:

T√t c‰ thÆ thuyän v‡ nh‚n viÍn ng‹©i b‰n «Œa l‡m ™ c·c s™ t‹ ph¯cv¯ lÆi Ìch cÙng c∂ng, nâu «Ïnh cÙng m‡ khÙng b·o tr‹ßc tÿ hai tu¿n«ân m∂t th·ng, sÎ bŒ phÂt tÿ 6 ng‡y tßi 6 th·ng t˘ v‡ ph‰i n∂p tiänphÂt tÿ 16 «ân 600 f÷rÊn ho•c m∂t trong hai hÏnh phÂt «Û. BŒ coi l‡b√t hÆp ph·p t√t c‰ nhªng cu∂c «Ïnh cÙng n‡o cÛ tÌnh ch√t g‚y r”iren l‚u d‡i cho cÙng ch˙ng. T√t c‰ nhªng ai tham gia ho•c x˙i gi¯c b„i cÙng b√t hÆp ph·p sÎ bŒphÂt t˘ tÿ 6 ng‡y «ân 2 nÊm v‡ ph‰i n∂p m∂t s” tiän tÿ 16 «ân 2.000f÷rÊn.85

166

Tÿ «Û tßi cu”i nÊm nÙng d‚n cÚn biãu tÏnh 7 l‹Æc, d‚n th‡nh ph” hÜp 3cu∂c mÌt ting trong c·c n»o «‹©ng v‡ c·c kho‰ng «√t hoang ™ S‡i GÚn (tÿ15 «ân 200 ng‹©i tham gia, m∂t ng‹©i bŒ th‹÷ng, nhiäu ng‹©i bŒ b°t), r‰itruyän «÷n kh√p kh√p. Nhiäu v¯ kât ·n.

M∂t l¿n nªa, nhªng ng‹©i theo phong tr‡o NguyÕn An Ninh lÂi bŒ b°t,trong «Û cÛ c‰ h‹÷ng th‚n Ng‡ vÿa mßi «‹Æc th‰ ra sau hai nÊm ng“i t˘.Lö do b°t Ng‡: m∂t ng‹©i bÂn c˚a Ng‡ «„ ra «iäu giÕu cÆt, anh ta treo m∂tt√m biãn «ä c√m lÌnh c‰nh s·t v‹Æt qua m∂t ng„ t‹ g¿n chÆ B‡ QuÀo.

Kh·m Lßn S‡i GÚn qu· «¿y Ûi, s” th•ng bŒ nh”t ch∆t ch∂i trong d‰i nh‡t˘ mßi c√t thÍm ™ Ph˙ Mœ xÛm ThŒ NghË.

T∆n cu”i nÊm 1930, lÂi thÍm m∂t c¯Ùc l˘ng s¯c sÊn ng‹©i: 300 lÌnh l‹u«∂ng, san «¿m c˘ng h‹÷ng chŸc l‡ng «∞ v‡o khu vøc ÒŸc HÚa.

V‡o th·ng giÍng nÊm 1931, bÜn th”ng trŒ thiât l∆p m∂t châ «∂ tr·chnhiåm t∆p thã tÂi Cao L„nh (Sa ÒÈc), bu∂c 2300 nÙng d‚n ph‰i kö v‡o m∂t« b‰n tuyÍn b” tu‚n ph¯c ».

Nhªng ng‹©i kö tÍn v‡o chŸng th‹ n‡y chÌnh thŸc kh‹ßc tÿ hÜcthuyât c·ch mÂng m‡ hÜ bŒ lÙi kÈo v‡o, v‡ xin cam «oan b¢ngc·ch kö tÍn ho•c in d√u tay: 1. TÙn trÜng tuyåt «”i quyän t”i caoc˚a ng‹©i Ph·p; 2. KhÙng ph‰n «”i tr∆t tø x„ h∂i hiãn hiån; 3.Ò‰m b‰o tÏnh trÂng yÍn ∞n cÙng c∂ng trong l‡ng xÛm; 4. T” c·onhªng hoÂt «∂ng l∆t «∞ chÌnh quyän Ph·p; 5. KhÙng che d√u v‡«“ng th©i cam «oan giao n∂p nhªng k» «ang bŒ hay sÎ bŒ ph·plu∆t truy t”, d˘ cho k» «Û «„ l‡ ng‹©i chÃ huy trøc tiâp hay l‡ bÂnc˘ng chiân «√u c˚a hÜ.

Trong b‡i diÕn vÊn c˚a ch˚ tÃnh LalÙrÍtt÷ th”t ra vßi hÜ, cÛ «oÂn:

N‹ßc Ph·p, «Û l‡ quan ch˚ tÃnh, quan tÚa v‡ lÌnh san «¿m. Nh‹ngn‹ßc Ph·p c¤ng l‡ nhªng c·i c¿u hiån nay b¢ng bÍtÙng thay thâ chonhªng c·i c¿u b¢ng tre mÜt ng‡y x‹a.85

Ng‡y 8 th·ng 2 nÊm 1931, ng‡y kõ niåm «å nh√t chu niÍn kh™i nghÔaYÍn B·i. ü S‡i GÚn, c∞ng s‚n banh tr‡n nghÀt ng‹©i kÈo nhau ra khi tr∆n«· ch√m dŸt. Tiâng s˙ng n∞. Thanh tra m∆t th·m L÷g÷rÊn ng„ g¯c khi h°nta «Œnh b°t m∂t diÕn gi‰ ca ngÆi cu∂c kh™i nghÔa d‚n t∂c. Ng‹©i thiâu niÍntÍn Hui (Lö T∫ TrÜng), 15 tu∞i, tÿ Qu‰ng Ch‚u vä, bŒ b°t giª, bŒ xem l‡ th˚phÂm r“i bŒ chÈm «¿u l˙c t‰ng s·ng ng‡y 20 th·ng 11 tr‹ßc c∫a kh·m lßnS‡i GÚn. T˘ chÌnh trŒ n∞i lÍn ph‰n «”i cu∂c s·t nh‚n theo ph·p lu∆t n‡y, hÜ

Viåt Nam 1920-1945

la lÍn vang d∆y « «‰ «‰o kh˚ng b”! «‰ «‰o «â qu”c Phap! » tiâng hÙ hÈtv‹Æt kh’i t‹©ng nh‡ ng¯c n·o «∂ng ph” x· giªa ch‚u th‡nh. VÚi r“ng chªal∫a phun n‹ßc nh∆n chÏm nhªng tiâng thÈt c˚a hÜ, ng¯c t”t ·p v‡o tungho‡nh «·nh «∆p «∞ m·u, «Ûng ch‚n hÜ v‡o c˘m s°t.

Ng‡y 13 th·ng giÍng 1931, 80 ng‹©i l‡m cÙng h„ng d¿u l∫a StÊn«aOil÷ ™ Nh‡ BË b„i cÙng khi m∂t ng‹©i phu ™ kho d¿u bŒ «u∞i viåc. V‡oth·ng 3, c¤ng tÂi kho d¿u «Û, cÛ k» lÈn phÛng h’a, c°t d‚y «iån tÌn, «iånthoÂi. D‚n thÆ t‹ßc v¤ khÌ bÜn lÌnh l‹u «∂ng trong l˙c ch˙ng c‰n ngÊnm√y ng‹©i diÕn thuyât, trong khi «Û m∂t tÍn lÌnh bŒ th‹÷ng, tÍn ThÜ, sau«Û h°n chât ™ nh‡ th‹÷ng.

Trong tu¿n th·ng giÍng, th·ng 3 v‡ th·ng 4, m∆t th·m kh·m ph· ™ S‡iGÚn ba « nh‡ in » (m∂t ™ ph” ÒÂi t· Bu«onnÍ, m∂t ™ «Âi l∂ Kits÷ne v‡ m∂t™ ph” S‚mpa-nh÷), l‡ nhªng n÷i in √n b·o C© Ò’, C© VÙ S‰n, Nh‡ QuÍ, v‡c‰ nhªng truyän «÷n v‡ s·ch b·o c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, h÷nhai ch¯c ng‹©i bŒ b°t.

C·c ˚y viÍn Ban ch√p h‡nh trung ‹÷ng Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ngl¿n l‹Æt lÜt v‡o l‹ßi m∆t th·m. D‹÷ng HÂc ÒÌnh, ng‹©i s·ng l∆p b·o C©Ò’ v‡ NgÙ Gia Tø bŒ b°t ng‡y 31 th·ng 5 nÊm 1930; LÍ VÊn Kiåt tÿMÙsk÷va vä, bŒ b°t v‡o th·ng giÍng nÊm 1931, B˘i CÙng Trÿng v‡o th·ng2. Ng‡y 18 th·ng 4 «ân l‹Æt Tr¿n Ph˙, t∞ng bÌ th‹ c˚a «‰ng, c˘ng vßi 200ng‹©i kh·c bŒ tÏnh nghi, trong m∂t tr∆n b” r·p lßn ™ S‡i GÚn. Tr¿n Ph˙ sau«Û bŒ m∆t th·m tra t√n «ân chât ng‡y 6 th·ng 9 nÊm 1931. Nhªng ng‹©i bŒgiam kh·c «ân th·ng 5 nÊm 1933 mßi bŒ xÈt x∫.

Òiãm lÂi trong b”n t© b·o h‡ng ng‡y ™ S‡i GÚn, ta th√y tÿ th·ng 5 nÊm1930 «ân th·ng 6 nÊm 1931 cÛ tßi 124 cu∂c nÙng d‚n biãu tÏnh. S™ m∆tth·m ghi 24 cu∂c b„i cÙng ™ Nam Kˇ. Tÿ ng‡y 9 th·ng 12 nÊm 1929 «ânng‡y 30 th·ng 4 nÊm 1931, tÚa ·n kât ·n vä t∂i phÂm chÌnh trŒ: 2791 nÙngd‚n, 374 cÙng nh‚n kõ nghå, 28 gi·o viÍn v‡ 18 viÍn chŸc, trong s” 3552ng‹©i bŒ truy t”.86

ü Trung KˇSÙviât nÙng d‚n Nghå TÔnh th·ng 9 nÊm 1931

Ng‡y 1 th·ng 5 nÊm 1931, 1500 nÙng d‚n v˘ng l‚n c∆n th‡nh ph” Vinhl•ng lÎ tiân vä phÌa nh‡ m·y diÍm Bân Th˚y. Òo‡n ng‹©i khÙng mang ph˘hiåu, khÙng v¤ khÌ, « ng‹©i ta chÃ nghe th√y ba ng‡n tiâng ch‚n tr¿n b‹ßctrÍn «√t ». KhÙng «ã cho nÙng d‚n lÙi kÈo cÙng nh‚n v‡o phong tr‡o,


thanh tra P÷ti, ph¯ tr·ch «∂i c‰nh vå An Nam, cho ba m‹÷i lÌnh g·c trongx‹™ng, khÙng m∂t ai «‹Æc «∂ng «Œa. Òo‡n nÙng d‚n cŸ tiân b‹ßc. P÷ti hÂlånh b°n. 5 ng‹©i chât, 15 bŒ th‹÷ng. Sau «Û cÙng sŸ L÷ FÙl ‹ßc l‹Ængkho‰ng 15 ng‹©i bŒ chât v‡ cho «Û l‡ « nhªng ng‹©i c∂ng s‰n biãu tÏnh«Œnh chiâm nh‡ m·y diÍm Bân Th˚y ».

Ng‡y 3, tÂi l‡ng HÂnh L‚m (Thanh Ch‹÷ng), nÙng d‚n t∆p hÆp nh¢mchiâm lÂi nhªng cÙng «iän cÙng th∞ bŒ tÍn Kö ViÕn gian h˘ng thu «oÂt. TÍnch˚ «“n «iän n¿y kho·ng tr‹÷ng v˘ng «√t nh‹Æng c˚a h°n b¢ng c·ch l√nsang c‰ «√t l‡ng, theo l©i t∞ng «”c PhÂm B· ThÜ ™ Vinh. Nhªng «÷n khiâunÂi tÿ tr‹ßc tßi l˙c «Û g∫i «ân cÙng sŸ ™ Vinh nh‹ng khÙng kât qu‰. Thanhtra P÷ti, ng‡y 5, c¤ng can thiåp m∂t c·ch t‡n bÂo nh‹ ™ Bân Th˚y. H°n chob°t 9 h‹÷ng chŸc, cho hÜ l‡ k» tr·ch nhiåm, «em nh”t trong ch˘a. D‚nl‡ng bao v‚y ngÙi ch˘a ph‰n «”i. P÷ti hÂ lånh b°n: 16 ng‹©i chât, 15 ng‹©ibŒ th‹÷ng. C¤ng th¢ng P÷ti n¿y v‡o th·ng 10, ra lånh «”t c·c l‡ng YÍn Thav‡ YÍn Ph˙c (nh‹ l©i khai c˚a h°n nÊm 1933 trong v¯ ·n lÌnh lÍ d‹÷ng).PhÂm B· ThÜ sau «Û bŒ c·ch chŸc th·ng chÂp vÏ khÙng thi h‡nh nhªnglånh qu· d„ man trÍn.

V‡o th·ng 6 v‡ th·ng 7, nhªng cu∂c biãu tÏnh «Úi h’i lÆi quyän kinh tâlan r∂ng, tuy khÙng «∞ m·u nh‹ng khÙng «Ât kât qu‰: trong tÃnh Nghå An,tÂi c·c huyån Thanh Ch‹÷ng, Nghi L∂c, Ò“ L‹÷ng, hÜ «Úi b“i th‹©ng chonhªng nÂn nh‚n ng‡y 1 th·ng 5; r“i ™ H‡ TÔnh, tÂi Can L∂c; ™ Nha Trang,tÂi T‚n ÒŒnh. B°t «¿u tÿ th·ng 8, nhªng cu∂c biãu tÏnh biãu l∂ tÌnh ch√tchÌnh trŒ m∂t c·ch cÙng khai.

Nhªng tÃnh «¿u tiÍn rung chuyãn mÂnh mÎ nh√t l‡ nhªng tÃnh phÌa B°cTrung Kˇ, nhªng tÃnh nghËo «Ûi c˘ng cøc Nghå An v‡ H‡ TÔnh. Òi theocon «‹©ng «‡n anh «„ vÂch trong phong tr‡o 1908, nÙng d‚n trong haitÃnh tu¿n h‡nh nh¢m «Úi gi‰m thuâ th‚n, b’ s‹u dŒch v‡ canh g·c lu‚nphiÍn, nhªng yÍu s·ch muÙn th˚a c˚a ng‹©i b¿n c˘ng. Nh‹ng l¿n n‡y hÜ«‹Æc nhªng trÌ thŸc tr» tu∞i «‡o tÂo ™ Qu‰ng Ch‚u v‡ MÙsk÷va vä, t∞ chŸcv‡ l„nh «Âo. Ban ch√p h‡nh «‰ng b∂ tÃnh c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n huy «∂ng løcl‹Æng nÙng d‚n «Ÿng lÍn c‹ßp chÌnh quyän.

Nhªng cu∂c tu¿n h‡nh thŒ uy cŸ b‡nh tr‹ßng mÂnh lÍn v‡ biân th‡nhm∂t phong tr‡o bÂo «∂ng kh™i nghÔa v‡o th·ng 9 v‡ th·ng 10 nÊm 1931.

D‚n biãu tÏnh t√n cÙng nhiäu «Æt v‡o c·c huyån lú Nam Ò‡n, Ò“L‹÷ng, Thanh Ch‹÷ng, Nghi L∂c (Nghå An); Can L∂c, Kˇ Anh, H‹÷ngS÷n (H‡ TÔnh ), c°t c·c «‹©ng d‚y «iån tÌn, «∆p tan c·c tr¯ s™ c‰nh s·t b‰n«Œa, th‰ c·c t˘ nh‚n, ph· h˚y c·c trÂm ph‚n ph”i r‹Æu; phÛng h’a c·c nh‡ga, m∂t s” nh‡ th©; giât chât nhªng tÍn quan lÂi v‡ h‹÷ng chŸc m‡ d‚ncÊm ghÈt.


170

Trong b‰n t‹©ng trÏnh c˚a viÍn thanh tra chÌnh trŒ Trung Kˇ g∫i chokh‚m sŸ ng‡y 3 th·ng 10 nÊm 1930 cÛ «oÂn:

ChŸc viåc cai trŒ khÙng kiãm so·t n∞i nhiäu n÷i thu∂c Vinh v‡ H‡TÔnh. KhÙng cÚn chÌnh quyän ™ «Û nªa. Hai huyån ThanhCh‹÷ng v‡ Nam Ò‡n n¢m trong tÏnh trÂng phiân loÂn ho‡n to‡n.C·c quan huyån khÙng b‹ßc ch‚n ra kh’i c∫a c·c «“n b”t do lÌnhb‰n «Œa b‰o vå hÜ. Quan trÍn triåu t∆p h‹÷ng chŸc l‡ng hÜ khÙngh“i «·p nªa. C·c lö tr‹™ng bŒ bu∂c ph‰i kö v‡o t© khai khÙngcÙng nh∆n triäu «Ïnh Huâ v‡ chÌnh ph˚ b‰o h∂, chÃ cÙng nh∆nÒ‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng. LÌnh khÙng d·m «i v‡o c·c l‡ng.C·c tÚa ·n nh‚n d‚n b°t «¿u xÈt x∫, c·c nh‡ gi‡u ph‰i «”ng gÛpv‡o q¤y c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng. C·c huyån Anh S÷n,H‹ng NguyÍn, v‡ Nghi L∂c 50% trong s” nh‚n d‚n khÙng t˘ngph¯c chÌnh quyän.87

V‡o th·ng 10, phong tr‡o kh™i nghÔa lan tßi miän trung Trung Kˇ: ph·huyån lú ÒŸc Ph∞ (Qu‰ng TrŒ) v‡ S÷n TŒnh (Qu‰ng Ng„i), n÷i cÛ nhªngcu∂c t√n cÙng ng‡y c‡ng nhiäu.

Trong nhªng l‡ng ™ Nghå An m‡ h‹÷ng chŸc v‡ lÌnh l‡ng «„ b’ chÂy,nhªng «o‡n tø vå ¤ng h∂ c·c t∞ chŸc nÙng d‚n. Tÿ th·ng 9, c·c t∞ chŸcnÙng d‚n tø l∆p th‡nh SÙviÍt, n°m trong tay viåc qu‰n lö h‡nh chÌnh v‡tiân h‡nh ph‚n ph”i cÙng «iän cÙng th∞ tr‹ßc nay bŒ chiâm «oÂt, m‡ khÙng«¯ng chÂm «ân quyän s™ hªu ru∂ng «√t c˚a «Œa ch˚, tŒch thu c·c kho thÛc,ph‚n ph·t cho nhªng ng‹©i bŒ «Ûi, t∞ chŸc c√y c‡y lao «∂ng t∆p thã, h˚y b’c·c thŸ thuâ, bu∂c c·c ch˚ ru∂ng «√t gi‰m «Œa tÙ, kh™i «¿u m™ lßp dÂy hÜcchª qu”c ngª v‡ gi·o d¯c chÌnh trŒ. Phong tr‡o SÙviÍt lan ra c·c huyån CanL∂c, ThÂch H‡, H‹÷ng S÷n thu∂c H‡ TÔnh.

Cu∂c «‡n ·p kh™i diÕn: m·y bay nÈm bom v‡ b°n liÍn thanh v‡o«·m «Ùng «ã gi‰i t·n c·c cu∂c t∆p trung; phÛng h’a c·c l‡ng v‡ giâtng‹©i khÙng c¿n xÈt x∫. Ò∂i qu‚n lÍ d‹÷ng ch˚ yâu h‡nh binh, «‹Æcløc l‹Æng b∂ binh thu∂c «Œa v‡ vå binh b‰n «Œa tÊng c‹©ng, t√t c‰ «Ûngqu‚n trong 112 «“n trÂi thiât l∆p trong hai tÃnh Nghå An v‡ H‡ TÔnh(nh‹ ™ Nam Kˇ s” «Ùng b°t «¿u x‚y døng tÿ th·ng 10). Cu∂c «‡n ·pn‡y l∆p lÂi m∂t c·ch khÛang «Âi h÷n nhªng cu∂c nÈm bom v‡ h‡nhqu‚n th·ng 2 nÊm 1930 ™ C∞ Am ch”ng lÂi Viåt Nam Qu”c d‚n «‰ng,Nhªng «∂i lÌnh b∞ sung An Nam ™ c·c h‹÷ng thÙn c¤ng gÛp ph¿n v‡ocÙng cu∂c «‡n ·p.

Viåt Nam 1920-1945


M∂t thøc d‚n gi‡ ™ B°c Trung Kˇ viât trÍn b·o Tiãu BÏnh d‚n (Le PetitPopulaire) ng‡y 1 th·ng 4 nÊm 1932:

Qu‚n lÍ d‹÷ng xÙng v‡o nh‡ ng‹©i ta mu”n l√y gÏ thÏ l√y, ch˙ngc‹´ng hiâp «‡n b‡ con g·i. Ò‡n Ùng, thanh niÍn bŒ b°t r“i bŒ b°nngay khÙng c¿n xÈt x∫.

M∂t bŸc «iån tÌn m∆t c˚a kh‚m sŸ, ghi s” 280 RS g∫i «i ng‡y 8 th·ng10 nÊm 1930:

Kh‚m sŸ Trung Kˇ v‡ Viån C÷ M∆t sŸc cho c·c cÙng sŸ v‡ c·cquan «¿u tÃnh Trung Kˇ nh‹ sau: Ph‰i gi‰i t·n t√t c‰ mÜi cu∂c biãutÏnh b¢ng mÜi c·ch [b¢ng v¤ khÌ]; mÜi kˇ m¯c v‡ th‚n h‡o cÛ ‰nhh‹™ng thøc sø trong l‡ng «äu ph‰i chŒu tr·ch nhiåm vä ng‹©i v‡ t‡is‰n trong cu∂c hán loÂn trÍn «√t «ai l‡ng hÜ. Coi t√t c‰ nhªng ng‹©ic∂ng s‰n c¿m «¿u cu∂c n∞i loÂn l‡ k» ngo‡i vÚng ph·p lu∆t v‡ c¿nph‰i l∆p tŸc loÂi kh’i phong tr‡o b√t kã b¢ng biån ph·p n‡o, khÙngc¿n «iäu tra tr‹ßc ho•c b°t m∂t c·ch hÆp lå.88

Lånh «Û ban ra chÃ l‡ thÿa nh∆n c·i tÏnh trÂng «ang x‰y ra trÍn thøc «Œa.Ngay tÿ ng‡y 12 th·ng 9 nÊm 1930, s·u qu‰ bom do m·y bay nÈm xu”ng«·m biãu tÏnh ™ H‹ng NguyÍn c·ch Vinh 3 kilÙmet, «„ giât chât h÷n 200ng‹©i biãu tÏnh.

M∂t kœ s‹ Ph·p kã lÂi cho b‡ àn«÷rÍ ViÙlis:

G¿n S÷n TŒnh (Qu‰ng Ng„i), sau khi «∂i qu‚n lÍ d‹÷ng b°t «¿uhoÂt «∂ng, cu”i th·ng 12 nÊm 1930, ng‹©i ta «‹Æc b·o tin c·ch «Ûv‡i kilÙmet cÛ m∂t «o‡n biãu tÏnh khÙng v¤ trang «ang «i dÜc theob© sÙng. ÒÛ l‡ v‡o l˙c 6 gi© s·ng. Ng‹©i ta liän c∫ m∂t khƒu «∂iliÍn thanh «•t tÂi m∂t gÛc khu√t «¿u «‹©ng. L˙c h‡ng ng‡n ng‹©ib‰n «Œa t∆p trung tÂi ng„ t‹ «Û, ng‹©i ta lia th£ng liÍn thanh v‡o «Û.Th∆t l‡ kh˚ng khiâp, nhªng tiâng la hÈt c˚a nhªng ng‹©i khÙng cÛv¤ khÌ tø vå, «¿u Ûc ru∂t gan bŒ b°n tung lÍn m°c v‡o b¯i c‚y. CÛkho‰ng ba ch¯c ng‹©i bŒ chât. Sau «Û Ìt l‚u, c¤ng tÂi khu vøc «Û,m∂t tÍn quan b‰n «Œa «ân b·o tin m∂t cu∂c biãu tÏnh sÎ diÕn ra v‡o«Ím hÙm sau. ViÍn quan «Û nÛi: « L¿n n‡y khÙng nÍn b°n, ch£ngÌch gÏ ». ViÍn cÙng sŸ tr‰ l©i: « Chß cÛ n‡i nÃ vÙ Ìch! ÒÛ l‡ bÜnc∂ng s‰n, ph‰i giât hât bÜn ch˙ng ».

172 Viåt Nam 1920-1945

Thâ l‡ lÂi m∂t cu∂c ƒu «‰, lÂi nhªng ng‹©i chât. ÒÛ l‡ v‡o th·nggiÀng nÊm 1931. TÂi Tung Ha, ng‹©i ta b·o cÛ m∂t cu∂c biãu tÏnhv‡o «Ím hÙm sau, trong m∂t khu rÿng th‹a n‡o «Û. Ng‹©i ta c∫ 5lÌnh c˘ng m∂t khƒu liÍn thanh. HÜ n˙p sau b¯i tre. Òân n∫a «Ím,kho‰ng 700-800 d‚n l‡ng l•ng lÎ t∆p trung lÂi. ÒÛ l‡ m∂t «Íms·ng trÊng. M∂t v‡i diÕn gi‰ «Ÿng lÍn, nhªng ng‹©i kh·c ng“ix∞m xung quanh, chÊm ch˙ nghe. Báng hai tr‡ng s˙ng liÍn thanhb°n ra, c·ch 15 mÈt l‡m 130 ng‹©i chât. Ng‹©i ta l‹Æm nhªngng‹©i bŒ th‹÷ng v‡ ng‹©i n‡o chªa kh’i «äu bŒ b°t giª. Trongnhªng «iäu kiån vå sinh c˚a c·c nh‡ t˘ x‚y døng v∂i v„ «ã ŸngphÛ trong mÜi khu vøc r”i loÂn, thÏ nhªng k» bŒ giam trong «Ûc¤ng g¿n nh‹ bŒ t∫ hÏnh.89

Trong th·ng «Û, tri huyån Nghi L∂c c˘ng vßi lÌnh lå «i t˘y t˘ng bŒ «·nhchât r“i vŸt x·c xu”ng sÙng. Ò”i ph‹÷ng tr‰ th˘: 30 nÙng d‚n bŒ giât, 200ng‹©i bŒ b°t.

Nhªng ng‹©i «Ÿng lÍn khÙng m√t can «‰m: hÜ h‡nh huyât l”i m‹÷i haikˇ h‡o v‡ chŸc dŒch b‰n «Œa. ViÍn «Âi ˙y Òuxe tÂi b”t Ò“L‹÷ng b·o c·ong‡y 20 th·ng 3 nÊm 1931: « Nhªng k» n∞i loÂn v≈n tiâp t¯c kiãm so·ttrong v˘ng, ph‰i cÛ nhªng biån ph·p th∆t nghiÍm kh°c mßi l∆p lÂi tr∆t tøv‡ an ninh ».

ü Qu‰ng Ng„i c¤ng v∆y, d‚n ch˙ng t∆p hÆp v‡ tu¿n h‡nh «ân c·chuyån lú, nh√t l‡ ™ S÷n TŒnh, M∂ ÒŸc v‡ ™ trung t‚m tÃnh, ng‡y c‡ng nhiäu«Ùng «‰o.

Cu∂c t√n cÙng «“n b”t m™ «¿u ng‡y 7 th·ng 11 nÊm 1930, ng‡y kõniåm cu∂c C·ch mÂng Nga: 1500 qu‚n kh™i nghÔa t√n cÙng th‡nh Ph˚DiÕn (Nghå An) v‡ 600 t√n cÙng b”t Can L∂c (H‡ TÔnh). ÒÛ l‡ c·c cøu hÜcsinh tr‹©ng qu‚n chÌnh Ho‡ng Ph” chÃ huy h‡ng ng‡n ng‹©i chiân «√u s§ns‡ng hy sinh. Ng‡y 8 th·ng 2 nÊm 1931, hÜ nh¢m t√n cÙng b”t Ch‚u MœÒÙng (Qu‰ng Ng„i), ng‡y 14 th·ng 4, c·c b”t LÂc ThiÍn v‡ Lai ThÂch (H‡TÔnh), ng‡y 12 th·ng 5, lÂi b”t LÂc ThiÍn v‡ H‹÷ng KhÍ (H‡ TÔnh), ng‡y25 th·ng 6, «ân l‹Æt b”t Òa ThÜ (Nghå An).

S™ m∆t th·m ghi nh∆n ™ Trung Kˇ tÿ 1 th·ng 5 nÊm 1930, tßi 11 th·ng 9nÊm 1931 cÛ 153 cu∂c biãu tÏnh v‡ 8 cu∂c t√n cÙng «“n b”t.

M∂t kâ hoÂch t√n cÙng lÜt v‡o tay qu‚n nghŒch ™ Thu∆n Trung (Ò“L‹÷ng ) ng‡y 30 th·ng 4 nÊm 1931 qui «Œnh nh‹ sau:

Ng‡y 1 th·ng 5, c·c t∞ng Lang Òiän, Òang S÷n, Ò“ L‹÷ng, VÊnTrang, C·t NgÂn sÎ t√n cÙng Ò“ L‹÷ng (th˚ ph˚ v‡ «“n b”t). C·c


t∞ng Thu∆n Trung, ÒÂi Ò“ng, B°c H‡ sÎ t√n cÙng b”t Co Om.Ng‡y 30 th·ng 4 v‡o bu∞i t”i, t∆p hÜp tÂi nhªng «Œa «iãm «„ «Œnh,hÜp v‡ chuƒn bŒ kh‚u cu”i c˘ng, xu√t h‡nh «ã t√n cÙng v‡o l˙c 6gi©. Ò˙ng 7 gi© t√n cÙng v‡o t√t c‰ c·c «“n b”t.MÜi «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n «äu ph‰i tham gia cu∂c t√n cÙng. K»n‡o tÏm c·ch chÂy tr”n sÎ bŒ t∫ hÏnh v‡o hÙm sau.90

V‡o th·ng 3 v‡ th·ng 4 nÊm 1931, tÂi Trung Kˇ v‡ B°c Kˇ, ph¿n lßnnhªng ng‹©i kh™i x‹ßng phong tr‡o r÷i v‡o tay qu‚n nghŒch, c·c ban ch√ph‡nh, c·c chi b∂ bŒ tan r„. Nhªng ng‹©i ph¯ tr·ch th‡nh l∆p SÙviÍt nh‹NguyÕn ÒŸc C‰nh, NguyÕn Phong S°c, Cao Diåt, LÍ KiÍn «äu bŒ b°t.C‰nh sÎ bŒ ch•t «¿u tÂi H‰i PhÚng ng‡y 31 th·ng 7 nÊm 1932. TÂi Qu‰ngNg„i, NguyÕn NghiÍm bŒ giao cho tÚa ·n quan lÂi, bŒ chÈm «¿u ngay, ng‡y22 th·ng 4 tÂi b© sÙng Tr‡ Kh˙c.

C÷ quan m∆t th·m chÌnh trŒ ph· h˚y c·c ban ch√p h‡nh m’ HÚn GaiCƒm Ph‰, UÙng BÌ, c¤ng nh‹ c·c tÃnh Nam ÒŒnh, H‰i PhÚng (V¤ ÒÏnhCh‚u, NguyÕn Hªu TÂo). M∂t ˚y viÍn trung ‹÷ng «‰ng (Tr¿n VÊn Lan) v‡m∂t trong nhªng ng‹©i s·ng l∆p «‰ng (TrŒnh ÒÏnh C∫u) lÜt v‡o tay qu‚nth˘.

D¿n d‡ phong tr‡o tø tan r„. Qu¿n ch˙ng ™ «Œa ph‹÷ng n‡y khÙng ph‰ichÃ chŒu sø «‡n ·p m‡ cÚn ph‰i chŒu m∂t nÂn «Ûi nghiÍm trÜng: l˙a th·ng 5v‡ th·ng 10 nÊm 1930 bŒ m√t m˘a v‡ d‚n c‹ «‡nh ph‰i c¿m h÷i b¢ng khoaiv‡ kÍ nh∆p tÿ c·c tÃnh kh·c.

ChÃ riÍng trong ng‡y 1 th·ng 5 nÊm 1931, cÛ g¿n 500 ng‹©i biãu tÏnhbŒ b°n chât tÂi Trung Kˇ, theo l©i ph‰n «”i c˚a lu∆t s‹ CÊnxenliÍri– thÙng tÌn viÍn c˚a H∂i CŸu tâ Ò’ Qu”c tâ ™ S‡i GÚn – trong b‡i «ÊngtrÍn b·o Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng (La DÈpÍche díIndochine) ng‡y 18 th·ng 6nÊm 1931.

Ng‡y 29 th·ng 5, viÍn «∂i PÍeriÍ bŒ nhªng ng‹©i n∞i d∆y giât chât.Qu‚n lÍ d‹÷ng thä tr‰ th˘ cho y. C˘ng ng‡y, c·c viÍn «∂i LayÙng (™ b”tÒ“ L‹÷ng do «Âi ˙y Òuxe chÃ huy)v‡ Von BacghÍn (™ b”t Nam Ò‡n)giât hÂi d„ man h‡ng ch¯c ng‹©i d‚n vÙ t∂i bŒ giam giª trong b”t NamÒ‡n tÿ m∂t tu¿n lÕ tr‹ßc «Û. Hai tÍn lÌnh lÍ d‹÷ng «Û m„i hai nÊm saumßi bŒ «em ra xÈt x∫, ng‡y 12 th·ng 6 nÊm 1933, ™ Vinh c˘ng vßi m∂ttÚng phÂm kh·c. Ch˙ng «‹Æc tha b∞ng. Ph‰i chÊng viÍn ch‹™ng löMorÙ «„ biân b‰n c·o trÂng c˚a h°n th‡nh m∂t b‡i t·n t¯ng? T·n t¯ngchÌnh quyän (« TÙi xin kö c‰ hai tay v‡o ·n lånh s” 280 », MorÙ tuyÍnb” nh‹ v∆y). T·n t¯ng c·c bŒ c·o: y nÛi hÜ «„ tu‚n theo lånh c˚a c√ptrÍn.

174 Viåt Nam 1920-1945

ChÌnh sau v¯ ·n n‡y, « v¯ bÍ b”i ™ Vinh »91 «„ l‡m b∂c l∂ nhªng m∆tlånh c˚a kh‚m sŸ L÷ FÙl nÊm 1930, v‡ truyän khƒu lånh c˚a to‡n quyänRÙbe nÊm 1931. Thiâu t· Lambe cÙng b”:

Ch˙ng tÙi nh∆n «‹Æc nhªng lånh «¿u tiÍn khi cu∂c n∞i loÂn lan «ânH‡ TÔnh v‡ xa h÷n v‡o th·ng 10 nÊm 1930 (v‡ sau «Û nªa), nhªnglånh Ùng to‡n quyän RÙbe truyän khƒu. « Ò‡n ·p, t‡n s·t, b°t t˘binh c‡ng Ìt c‡ng t”t. »

TÍn lÌnh lÍ d‹÷ng Fotbe kh£ng «Œnh r¢ng cÙng sŸ ™ Vinh «„ nÛi ph‰igiât 5000 ng‹©i nâu c¿n «ã giª lÂi 500 ng‹©i t”t thÙi. Y nh°c lÂi r¢ng cÛnhªng sø viåc c¤ng nghiÍm trÜng nh‹ thâ «„ x‰y ra tr‹ßc v¯ PÍeriÍ, m‡c¤ng khÙng hä th√y m∂t «iäu tra chÌnh thŸc n‡o c‰.92

Ph¿n «Ùng ng‹©i chŸng b∂c l∂ th·i «∂ vÙ l‹÷ng m∂t c·ch tr°ngtrÆn. Ò‚y xin ghi «˘a, khÙng chÜn løa, ba l©i khai sau «‚y:Ch·nh ·n: ‘ng «„ cho tra t√n t˘ nh‚n.Trung ˙y L÷mÙan: L‡m thâ «ã c‰m Ÿng d‚n ch˙ng.Ch·nh ·n: C·c bŒ c·o nÛi r¢ng hÜ «„ nh∆n nhªng chÃ thŒ truyänkhƒu.ÒÂi ˙y Òuxe: Nh‡ t˘ «„ «¿y °p. m‡ ng‹©i ta khÙng ng‹ng b°t bß.M•t kh·c, cÛ nhªng chÃ thŒ chÌnh x·c «‹a ra trong cÙng vÊn m∆t s”280 «ä ng‡y 8 th·ng 10 nÊm 1930, ra lŒnh ph‰i hÂ s·t liän t√t c‰nhªng ng‹©i c∂ng s‰n bŒ b°t qu‰ tang, ho•c ng‹©i biãu tÏnh. TÙiv≈n biât rı lÌnh lÍ d‹÷ng «„ lao v‡o nhªng h‡nh «∂ng «≈m m·u.Thâ nh‹ng, theo ö kiân riÍng c˚a tÙi, hÜ v≈n ch‹a b°n giât «˚ mŸcc¿n thiât!

Cha GÙtiÍ kh£ng «Œnh liÍn minh giªa thanh g‹÷m v‡ n‹ßc th·nh. Tr‹ßctÚa, Ùng ta tuyÍn b”:

C¿n ph‰i cÛ ng‹©i mÂnh tay «Ùi ch˙t «ân l‡m cho hÜ (nhªng ng‹©in∞i loÂn) hiãu biât ph‰i tr·i. Nhªng ng‹©i lÌnh lÍ d‹÷ng, tÙi xin«‰m b‰o tr‹ßc tÚa r¢ng nhªng ng‹©i lÌnh lÍ d‹÷ng «Û «„ l‡m m∂t sønghiåp t”t «Àp, sø nghiåp yÍu n‹ßc, sø nghiåp n‹ßc Ph·p, v‡ manglÂi hÚa bÏnh cho xŸ s™ n‡y.

Ta h„y tr™ lÂi nÊm 1930-1931, trong tÏnh hÏnh kh™i nghÔa ™ phÌa B°cTrung Kˇ v‡ cu∂c kh˚ng b” bÿa b„i. ü chÌnh qu”c, d‹ lu∆n cÙng ch˙ng v‡chÌnh ph˚ t’ ra lo ngÂi.

Ng‡y 1 th·ng 6, to‡n quyän RÙbe viât cho B∂ tr‹™ng b∂ Thu∂c «Œa:

Cu∂c kh˚ng ho‰ng ch˙ng tÙi «ang chŸng kiân r√t nghiÍm trÜng.Ch˙ng tÙi khÙng sao «o·n tr‹ßc «‹Æc sŸc «∂c t” (virus) c∂ng s‰nth‚m nh∆p v‡o m∂t giai c√p bao g“m nhªng k» m˘ chª v‡ nhªngcon ng‹©i nÊng løc tiäm t‡ng d‹©ng b™i thÛi quen chŒu «øng v‡th‹©ng th√t vÜng. C·c biân c” «„ ph·t l∂ cho ta th√y viåc «·nhthŸc c·c gißi d‚n c‹ ™ nÙng thÙn n‡y, l‡m hÜ gi·c ng∂, cÛ ö thŸcgiai c√p, l‡ m∂t viåc qu· dÕ d‡ng, ta khÙng kh’i ngÂc nhiÍn. Cu∂cn∞i d∆y c˚a nÙng d‚n ™ Nghå TÔnh thøc sø l‡ m∂t cu∂c «√u tranhgiai c√p.93

Ng‡y 2 th·ng 6, ng‡y hÙm sau v¯ LayÙn v‡ Von BacghÍn d„ man giâtng‹©i, to‡n quyän RÙbe giao tr·ch nhiåm cho ch·nh ·n tÚa th‹Æng thƒmH‡ N∂i l‡ MotsÍ l∆p m∂t ˚y ban «iäu tra vä cu∂c nÙng d‚n kh™i nghÔa ™Trung. B‰n b·o c·o c˚a ˚y ban n‡y nÍu rı nhªng nguyÍn nh‚n kinh tâ v‡chÌnh trŒ r“i kât lu∆n vä c¿n yâu c‰i c·ch.

—y ban «iäu tra h’i nhªng ng‹©i cai trŒ ™ «˚ mÜi c√p b∆c, tÿ t·c gi‰vÊn b‰n 280, L÷ FÙl, «‹÷ng nhiåm kh‚m sŸ Trung Kˇ tÿ th·ng giÍng nÊm1929, cho tßi nhªng quan lÂi nh’ h÷n, kã c‰ ng‹©i b‰n «Œa, nh‹ t∞ng «”c,tri huyån, «ân c‰ c·c cÙng sŸ Vinh v‡ H‡ TÔnh l‡ c·c Ùng BÙttini v‡Becnay; r“i «ân c·c ˚y viÍn H∂i «“ng c·c tÃnh, c·c ˚y viÍn H∂i «“ng D‚nbiãu, gi·m «”c S™ ÒŒa ch·nh Vinh, ch˚ tŒch PhÚng th‹÷ng mÂi v‡ nÙngnghiåp B°c Trung Kˇ, «Âi biãu Trung Kˇ trong H∂i «“ng kinh tâ T”i cao,gi·m «”c S™ NÙng nghiåp, m∂t «”c cÙng trong nh‡ m·y xe l∫a Tr‹©ngThi, c·c kœ s‹ S™ CÙng chÌnh, m∂t t‹ v√n th‡nh ph” Vinh; c‰ «ân nhªngqu‚n nh‚n v‡ c‰nh s·t, cÛ m∂t s” ng‹©i m‡ ch˙ng ta «„ biât nh‹ P÷ti v‡Lambe, ch˙ng mÙ t‰ c‰nh s·t nh‚n c˚a ch˙ng m∂t c·ch tø nhiÍn; hay nh‹«Âi ˙y Òuxe nh√n mÂnh vä tÏnh trÂng kh”n c˘ng. Nhªng nh‡ truyän gi·okhÙng chÃ dÿng lÂi ™ chá nÍu nhªng «iäu m°t th√y tai nghe vä c‰nh kh”nc˘ng m‡ cÚn nÍu ra nhªng nguyÍn nh‚n v‡ nhªng sai l¿m c˚a chŸc viåccai trŒ, hÜ nh√n mÂnh: thuâ th‚n l‡ m∂t «iäu b√t cÙng: Nhªng ng‹©i nghËoc¤ng ph‰i n∂p thuâ nh‹ ng‹©i gi‡u, hÜ ph‰i «‹Æc miÕn thŸ thuâ «Û. ÒŸcCha Òalenn÷ t” c·o:

Ng‹©i ta tÊng c·c thŸ thuâ 30% nÊm 1929. Ng‹©i ta xâp hÂngru∂ng «√t qu· mŸc. Òã n∂p «‹Æc thuâ, nÙng d‚n ph‰i b·n mÜi thŸ.Con tr‚u «·ng gi· tÿ 35 «ân 45 «“ng, chÃ b·n «‹Æc 9 «ân 10 «“ng.Ò‡n tr‚u bŒ l˘a ra B°c Kˇ tr‹ßc «‚y m∂t th·ng. TÙi cÛ biât m∂tl‡ng khÙng theo «Âo, hÜ ph‰i tr‰ tßi 600 «“ng tiän thuâ. C‰ l‡ng


176 Viåt Nam 1920-1945

chÃ gom «‹Æc 340 «“ng. Tri huyån gÜi ch·nh t∞ng lÍn giao hÀnhÙm sau ph‰i mang «˚ s” tiän n∂p l‡ 600 nâu khÙng sÎ bŒ c·chchŸc v‡ bŒ t˘.94

‘ng Rul÷, thanh tra nÙng nghiåp ™ Vinh, c¤ng nÍu lÍn tÏnh trÂngthiâu tr‚u c‡y v‡ nÂn «Ûi, «ä ra m∂t biån ph·p dÕ d‡ng cÛ thã cŸu v„ntÏnh thâ:

CÙng viåc d≈n th˚y nh∆p «iän sÎ l‡m tÊng thu nh∆p 50%. L˙a sÎ«‹Æc c√y kŒp th©i, m˘a g•t sÎ ch°c ch°n. Tÿ cu”i th·ng 4 nÊm1931, ng‹©i d‚n «„ ph‰i b·n t√t c‰ mÜi thŸ. HÜ «„ ph‰i b·n m∂tph¿n ba s” tr‚u bÚ c˚a hÜ vßi gi· hÂ cho l·i buÙn ™ B°c Kˇ. L˙ctr‹ßc ng‹©i d‚n kÍu « «Ûi l°m! », cÚn b‚y gi© thÏ « «Ûi chât! »95

T˘ nh‚n c¤ng «‹Æc ch√t v√n (khÙng ai cÛ thã nÛi «‹Æc l‡ cu∂c «iäu trachÃ tiân h‡nh n∫a v©i!): m∂t hÜc sinh tr‹©ng qu”c hÜc Huâ bŒ «u∞i, Tr‹÷ngPhong, ˚y viÍn ban ch√p h‡nh Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, ba cøu gi·oviÍn, m∂t d‚n c‡y, m∂t phu khu‚n v·c, hai ng‹©i «‡n b‡ nghËo kh∞ b·ngÂo ™ chÆ. Trong s” c·c t˘ nh‚n «Û, 5 l‡ «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng, v‡ 2 cøu «‰ng viÍn T‚n Viåt, bŒ b°t tÿ 1929.

Tr‹÷ng Phong v‡ Th·i VÊn Giai, «‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙngD‹÷ng, «Úi h’i ng‹©i ta ph‰i cÙng nh∆n c·i lö do chÌnh «·ng c˚a cu∂c n∞id∆y ™ m∂t xŸ m‡ « tr» con 12 tu∞i ph‰i l‡m viåc tÿ s·ng «ân t”i ™ nh‡ m·yDiÍm «ã kiâm tÿ 8 «ân 10 xu , cÚn quan lÂi s”ng b·m v‡o d‚n, lÂi cÚn «‡n·p d‚n m∂t c·ch m˘ qu·ng. »

D‚n ch˙ng khÙng biât «ân quan cai trŒ ng‹©i Ph·p vÏ hÜ ™ qu· xa.Ng‹©i d‚n chÃ biât nhªng quan lÂi «·ng cÊm ghÈt. (Òã lÙi kÈonhªng k» kh”n c˘ng) ng‹©i ta nÛi vßi hÜ vä h˚y b’ thuâ khÛa,chia ru∂ng cho nÙng d‚n, tÊng l‹÷ng cho cÙng nh‚n. Qu¿n ch˙ngkhÙng ph‰i l‡ c∂ng s‰n nh‹ng hÜ b√t m„n.

Vä b¿n c˘ng v‡ nÂn «Ûi c‡ng ng‡y c‡ng thÍm nghiÍm trÜng trong hainÊm g¿n vÿa qua, «√y l‡ nhªng nguyÍn nh‚n «¿u tiÍn g‚y nÍn loÂn lÂc,thâ m‡ to‡n thã ng‹©i chŸc tr·ch «äu «“ng nh√t m˘ qu·ng vä chÌnh trŒ,hÜ xem «Û h¿u nh‹ l‡ m∂t thŸ v∆n månh.

Ng‹©i ta «„ kh· nÛi vä nhªng c‹´ng b·ch kinh tâ khÙng sao chŒu«øng n∞i, «∞ v‡o «¿u nhªng ng‹©i c˘ng kh”n nh√t, ng‹©i ta nÛi vä thuâth‚n, thuâ mu”i, thuâ r‹Æu, thuâ chÆ, thuâ c˚i «”n trong rÿng, ng‹©i tanÍu ra nhªng «“ng l‹÷ng chât «Ûi, nhªng s‹u dŒch, «Œa tÙ qu· n•ng, nÛi


«än tÏnh trÂng qu· sŸc chŒu «øng c˚a t¿ng lßp vÙ s‰n nÙng nghiåp, nÂnth√t nghiåp do kh˚ng ho‰ng, do h¿m m’ ™ L‡o «Ûng c∫a, do nhªng cÙngtrÏnh lßn ™ Ò°c L°c v‡ CÙng Tum dÿng lÂi, bu∂c tÿng «o‡n ng‹©i khÙngviåc l‡m kÈo tr™ vä Nghå An.

Ph¿n lßn tr·ch nhiåm vä tÏnh hÏnh khuƒn b·ch «Û, ng‹©i ta «∞ tr˙ctrÍn «¿u viÍn chŸc An Nam h”i l∂ tham nh¤ng. ÒÛ l‡ m∂t b‰n miÍu t‰tÏnh hÏnh th√u «·o, nh‹ng ph¿n tr·ch nhiåm c˚a chÌnh quyän thøc d‚nv≈n ƒn trong bÛng t”i: ng‹©i ta nÛi vä « sø nh∆n «Œnh sai l¿m »(BÙttini), vä « m∂t v‡i lÂm d¯ng cÛ thã cÛ » (L÷ FÙl), vä thiâu khai d≈nn‹ßc v‡o ru∂ng «√t.

Ò”i vßi m∂t v√n «ä nghiÍm trÜng nh‹ vä «∂c quyän r‹Æu, ng‹©i tanÛi thÍm m∂t c·ch ph˘ phiâm: « d‚n b‰n «Œa khÙng ‹a r‹Æu c˚a ch˙ngta ». CÚn vä «∂c quyän mu”i, L÷ FÙl nh√n mÂnh vä tÌnh ch√t l‡m m√tlÚng d‚n nh‹ng lÂi thÍm: « Ò∂c quyän mu”i tÊng thÍm thu nh∆p nhiäucho ng‚n s·ch ».

Th·i «∂ viÍn qu‰n «”c x‹™ng Tr‹©ng Thi c¤ng tr°ng trÆn khÙngkÈm: y hoan nghÍnh « h‡nh vi tƒy r∫a » c˚a tÍn «•c v¯ m∆t th·m BidÍ,h‡nh vi «‡n ·p «„ l‡m cho «‹©ng s°t tr™ lÂi yÍn ∞n.

B·c sÔ L÷moan÷, «¿u tr‹™ng bånh viån Vinh, ng‡y 22 th·ng 7, th”tl©i nh‚n «Âo «ã nh√n mÂnh viåc cŸu trÆ khƒn c√p vÏ th√y nÂn «Ûi v≈nkÈo d‡i ™ Nghå An. ‘ng nÍu ra «“ng l‹÷ng kh”n kh∞ c˚a phu phen,nhªng kho‰n thuâ «„ chiâm m√t ph¿n l‹÷ng c¿n thiât «ã s”ng cÚn, ÙnggÆi c·c bªa ch·o cŸu «Ûi «ang b°t «¿u t∞ chŸc, v‡ c¿n ph‰i t∞ chŸc thÍmnhiäu lÍn (m∂t ng‹©i d‚n «Ûi ng„ chât ngay d‹ßi m°t Ùng to‡n quyän tÂibu∞i ph·t chƒn ch·o ™ Nghi L∂c).

Nhiäu b‡ mÀ khÙng cÚn sªa cho con b˙, hai vÆ ch“ng b·c sÔ cho hÜsªa «øng v‡o c·c bÏnh b˙, hÜ sÎ «em bÏnh tr‰ lÂi ng‡y hÙm sau.

B∂ tr‹™ng PÙl÷ R‚ynÙ sang ÒÙng D‹÷ng thŒ s·t nh¢m l˙c phongtr‡o nÙng d‚n «„ chÏm «°m.. ‘ng ta tßi S‡i GÚn ng‡y 16 th·ng 10 nÊm1931. àn«÷rÍ ViÙlis «„ kã lÂi quang c‰nh «¿u tiÍn m‡ B∂ tr‹™ng ph‰ichÂm tr·n ™ Vinh v‡o th·ng 11:

Trong m∂t kho‰nh «√t cÛ h‡ng r‡o b¢ng gá cÛ tßi ba b”n ng‡ncon ng‹©i m•c qu¿n ·o n‚u r·ch t‰ t÷i, tua t˚a nhªng c·nh tayqu© quÂng, nhªng c·nh tay khÙ x·c, x‹÷ng xƒu c¿m nhªng r∞ r·«‹a ra, khÙng cÚn gÏ ph‚n biåt tu∞i t·c, nam nª, chÃ l‡ m∂t «·md‚n kh”n c˘ng «ân c∫a chât. BÜn lÌnh d·n b∂ c‹©ng tr·ng no «˚,m•c «“ng ph¯c tr°ng, chªng chÂc «iäu khiãn v‡ duy trÏ tr∆t tøb¢ng nhªng c˙ d˘i cui «∆p v‡o «·m d‚n m‡u «√t «Û. Nhªng ph¯

178

nª ng‹©i b‰n «Œa d˘ng «√u gá «ong «∂ m∂t kilÙ gÂo v‡o m∞i r∞r·; m√y «Ÿa con nÌt tr¿n tru“ng nh‡o xu”ng «√t «ã nh•t nhªnghÂt gÂo v„i trong b˘n b¢ng mÛng tay c˚a ch˙ng.96

Nâu nhªng «iäu Ùng R‚ynÙ th√y l‡m Ùng ng∆p ng‹Æng, nâu Ùng cÛ thã«au lÚng theo nh‹ Ùng t’ vßi b‡ ViÙlis, Ùng ta c¤ng ch£ng «‹a ra biån ph·pgÏ «ã tr·nh nhªng c‰nh bi th‰m thâ «Û t·i diÕn. ‘ng chÃ cÛ th”t ra nhªngl©i gi∆n dª «”i vßi c·c t˘ chÌnh trŒ.

M∂t trong s” ng‹©i t˘y t˘ng Ùng khoe khoang r¢ng cÛ tßi 37 trung t‚mph·t chƒn nh‹ ™ Vinh «„ «‹Æc t∞ chŸc: « Ch˙ng tÙi nuÙi «∂ 80.000 ng‹©icÛ ghi tÍn, cŸ nÊm ng‡y ph·t gÂo m∂t l¿n. » Nhªng «Æt ph·t gÂo ™ NghåAn ng‹ng ngay sau khi Ùng b∂ tr‹™ng «i kh’i.

N∂i b∂ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng ph‚n liåt

Chiân l‹Æc gÜi l‡ « th©i kˇ thŸ ba » c˚a Qu”c tâ C∂ng s‰n «‹Æc «‰ng c∂ngs‰n ch√p nh∆n «„ d≈n phong tr‡o nÙng d‚n tßi th√t bÂi «≈m m·u. ü TrungKˇ t∞n th√t n•ng h÷n ™ B°c v‡ Nam Kˇ: 4.000 ng‹©i bŒ b°t tÿ ng‡y 1 th·ng8 nÊm 1929 tßi 30 th·ng 6 nÊm 1931 (s” trong gi√y ghi c˚a m∆t th·mth·ng 7 nÊm 1931) v‡ cÛ tßi 1760 « ng‹©i phiân loÂn bŒ giât » trong khuvøc Vinh v‡ Nghå TÔnh (cÙng b” c˚a cÙng sŸ L÷ FÙl).

Bi kŒch nÙng d‚n Nghå TÔnh «•c biåt gieo Ìt nhiäu r”i loÂn trong h‡ngng¤ c˚a «‰ng c∂ng s‰n. Ban ch√p h‡nh trung ‹÷ng chÃ trÌch xŸ ˚y «„ ph·t«∂ng m∂t cu∂c bÂo «∂ng non. V‡o nÊm 1931, nhªng chiân sÔ c·ch mÂng ™Nghå An, khÙng «“ng tÏnh vßi tÃnh ˚y, «Ÿng ra l∆p m∂t nhÛm «∂c l∆p,Vÿng H“ng97; ™ Nam Kˇ, Ò‡o H‹ng Long, l˙c «Û l‡ «•c ph·i viÍn c˚aÒ‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng tÂi miän T‚y, l∆p m∂t nhÛm «∂c l∆p ™ C‡Mau gÜi l‡ LiÍn minh C∂ng s‰n «o‡n, ph·t h‡nh t© b·o V¿ng H“ng l‹uh‡nh ™ v˘ng BÂc LiÍu, phÍ ph·n «‰ng c∂ng s‰n vä cu∂c v∆n «∂ng phiÍul‹u ™ Nghå TÔnh v‡ gieo kh˚ng b” ™ miän Nam, n÷i «‚y phong tr‡o nÙngd‚n chuyãn biân th‡nh manh «∂ng.

M∂t nhÛm c∂ng s‰n kh·c cÛ th·i «∂ chÃ trÌch th‡nh l∆p ™ S‡i GÚn,ChÆ Lßn v‡ Gia ÒŒnh, do s·ng kiân L‹ Sanh HÂnh, th‡nh ˚y viÍn S‡iGÚn. Òân th·ng 8 nÊm 1932 Th‡nh ˚y S‡i GÚn th‡nh l∆p m∂t Ban ch√ph‡nh l‚m th©i nh¢m khÙi ph¯c «‰ng, ban chÃ «Âo «‰ng bŒ hÂ ng¯c tÿth·ng 4 nÊm 1931. NhÛm c∂ng s‰n n‡y ph·t h‡nh t© Lao Ò∂ng, t∞ chŸchoÂt «∂ng trong «·m th˚y th˚, liÍn hå vßi c·c chiân sÔ ph‚n t·n ™ B°c Kˇ,v‡ t∞ chŸc m∂t s” chi b∂ mßi, trong «Û cÛ chi b∂ nh‡ m·y r‹Æu BÏnh T‚y(3 ng‹©i).98

Viåt Nam 1920-1945

Ò‡o H‹ng Long v‡ L‹ Sanh HÂnh sau «Û ch£ng bao l‚u gia nh∆p ph·iT‰ «”i l∆p, th‡nh l∆p ™ S‡i GÚn tÿ cu”i nÊm 1931.

Kh· l‚u vä sau, lŒch s∫ chÌnh thŸc c˚a H‡ N∂i mßi cÙng nh∆n r¢ng trÍnto‡n qu”c ch‹a cÛ nhªng «iäu kiån ch˚ quan v‡ kh·ch quan «¿y «˚, phongtr‡o SÙviât Nghå TÔnh thiât l∆p chÃ trong khung kh∞ m∂t v˘ng, cu”i c˘ngph‰i th√t bÂi.99


XPh·i C∂ng s‰n

T‰ «”i l∆p ÒÙng D‹÷ng 1931-1933

Cu∂c «‡n ·p rung chuyãn to‡n xŸ. Kh√p kh√p tr‡n ng∆p trong b¿u khÙngkhÌ kh˚ng b” r˘ng rÆn, chÃ tiâng « c∂ng s‰n » th”t ra c¤ng l‡m cho mÜing‹©i sÆ h„i. Ngay tÿ khi «•t ch‚n lÍn «√t S‡i GÚn v‡o th·ng 6 nÊm 1930,TÂ Thu Th‚u, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng v‡ Phan VÊn Ch·nh bŒ tr¯c xu√t tÿPh·p, m∆t th·m khÙng m√t d√u hÜ. ThoÂt tiÍn hÜ tÏm kâ sinh nhai. Ò¿unÊm 1931, H“ Hªu T‹©ng b°t liÍn lÂc vßi hÜ ™ S‡i GÚn, r“i c˘ng nhau døkiân bÌ m∆t l∆p m∂t ph‚n b∂ C∂ng s‰n t‰ «”i l∆p qu”c tâ ™ ÒÙng D‹÷ng.

Tiâp x˙c H“ Hªu T‹©ng tÿ th·ng 5 nÊm 1931, Ò‡o H‹ng Long t·nth‡nh lu∆n thuyât Ph·i t‰ «”i l∆p phÍ ph·n Qu”c tâ C∂ng s‰n chÃ «Âo «„liÍn tiÍp d≈n tßi th√t bÂi. Qu‚n «∂i T‹™ng Gißi ThÂch, vßi v¤ khÌ doMÙsk÷va trang bŒ, b√n giât thÆ thuyän Th‹Æng H‰i, «·nh ¯p cu∂c bÂo«∂ng v¤ trang th·ng 4 nÊm 1927. MÙsk÷va khÙng cung c√p v¤ khÌ Ò‰ngC∂ng s‰n T‡u lÂi bu∂c ph‰i ph¯c t˘ng Qu”c d‚n «‰ng, «‰ng t‹ s‰n. CÙngx„ Qu‰ng Ch‚u th·ng chÂp nÊm 1927 do ph·i Stalin qu·ng m˘ khÌch«∂ng c¤ng dÏm trong m·u l∫a. Th‰m kŒch SÙviÍt Nghå TÔnh khÙng ngo‡i‰nh h‹™ng chÃ «Âo c˚a MÙsk÷va.

Ò‰ng C∂ng s‰n h‹ßng ná løc ch˚ yâu vä nÙng thÙn, kÈm ch˙ ö giai c√pvÙ s‰n th‡nh thŒ, c·c trung t‚m cÙng nghå.T‰ «”i l∆p quan niåm vÙ s‰n l‡giai c√p duy nh√t kh‰ nÊng «Ûng vai tiän phong trong cu∂c c·ch mÂng.M•c d˘ cÚn non yâu, giai c√p n‡y v≈n n°m trong tay c·c trung t‚m «¿u n„ohå th”ng khai th·c kinh tâ v‡ th”ng trŒ thu∂c «Œa.

Ò‡o H‹ng Long lÏa tÃnh lÍn S‡i GÚn, h‹ßng « l‡m viåc » trong gißiphu phen thÆ thuyän. Anh c˘ng H“ Hªu T‹©ng bÌ m∆t ph·t h‡nh tÂp chÌlö lu∆n Th·ng M‹©i (8 s” tÿ th·ng 8 nÊm 1931 tßi th·ng 3 nÊm 1932), v‡t© b·o chiân «√u C∂ng s‰n, in b¢ng xoa xoa.

Long g∆p NgÙ VÊn Xuyât, l˙c «Û l‡m cÙng h„ng ÒÍscua-Í-CabÙ.Xuyât ‚m th¿m v∆n «∂ng cu li, t‡i xâ, nh‚n viÍn trong h„ng, th‚n kâtth‡nh h∂i ·i hªu b·n cÙng khai (nÛi tßi cÙng h∂i, nghiåp «o‡n, «“ng nh‹tiâng « c∂ng s‰n », ng‹©i ta sÆ).

TÂ Thu Th‚u c¤ng t∆p hÆp quanh mÏnh nhªng chiân sÔ c∂ng s‰n hoangmang, ly t·n sau khi «‰ng khÙng cÚn. V‡o th·ng 11 nÊm 1931, hai nhÛmT‹©ng Th‚u nh∆p m∂t th‡nh Ph·i t‰ «”i l∆p. HÜ v≈n giª t© b·o Th·ngM‹©i l‡m c÷ quan lö lu∆n. Nh‡ xu√t b‰n bÌ m∆t c˚a ph·i, gÜi T‰ «”i l∆pT˘ng th‹ ph·t h‡nh nhªng s·ch dŒch ra chª qu”c ngª, truyän b· t‹ t‹™ngKac Mac (TuyÍn NgÙn C∂ng S‰n, ABC ch˚ nghÔa C∂ng s‰n c˚a Bukharin,Ch˚ nghÔa x„ h∂i khÙng t‹™ng v‡ ch˚ nghÔa x„ h∂i khoa hÜc, c˚aAnghÍn,v.v.) «∂ kho‰ng 15 tøa s·ch.

ÒÛ l‡ m∂t cÙng trÏnh qu· sŸc m∂t nhÛm Ìt ng‹©i nh‹ v∆y.Trong cu∂c h∂i nghŒ th‰o lu∆n th·ng 4 nÊm 1932, ö kiân b√t «“ng

xu√t hiån: NÍn tiân h‡nh b‰o vå nhªng «ä c‹÷ng Ph·i t‰ «”i l∆p trongn∂i b∂ Ò‰ng C∂ng s‰n, hay «Ÿng ngo‡i, trong m∂t t∞ chŸc «”i l∆p t·chbiåt? H∂i nghŒ khÙng quyât «Œnh ngay l˙c «Û, nh‹ng khÙng vÏ thâ m‡kÈm hoÂt «∂ng. HÜ xu√t b‰n t© b·o chiân «√u VÙ S‰n, c÷ quan ÒÙngD‹÷ng C∂ng S‰n, hai th·ng m∂t l¿n.S” «¿u ra ng‡y 1 th·ng 5 nÊm 1932.In √n theo l”i th˚ cÙng. Ò‡o H‹ng Long th‰o ra quyãn C·ch t∞ chŸcm∂t chi b∂ s‰n nghiåp, h‹ßng d≈n «“ng chÌ mßi nh∆p mÙn vä hoÂt «∂ngthøc tâ.

Ön bÛng t”i ™ S‡i GÚn khÙng bao l‚u, Ph·i t‰ «”i l∆p bŒ ph·t gi·c. M∆tth·m t˙m « nh‡ in » b·o VÙ S‰n tÂi nh‡ chªa ÙtÙ Otly, ph” F÷rer Lu-i, l¯cso·t trong ngı h»m Tr‹÷ng Minh Kö. Ng‡y 6 th·ng 8 nÊm 1932 v‡ nhªngng‡y sau, 65 «“ng chÌ c˘ng bÂn c‰m tÏnh bŒ b°t giam. Trong «Û cÛ bach¯c ng‹©i ™ S‡i GÚn cÚn m√y ng‹©i kh·c ™ c·c tÃnh Gia ÒŒnh, BÂc LiÍu,SÛc TrÊng v‡ B‡ RŒa. Ò‡o H‹ng Long v‡ H“ Hªu T‹©ng bŒ b°t v‡o th·ng10 th·ng 11. M∂t s” ng‹©i kh·c, nh‹ Phan Hiâu Kinh, Vı B∫u BÌnh,Huˇnh VÊn Ph‹÷ng «‹Æc th‰ vÏ thiâu chŸng cß. TÂ Thu Th‚u «ân th·nggiÍng 1933 «‹Æc ngoÂi h¿u tra .

TÂ Thu Th‚u bŒ giam ba th·ng ™ bÛt m∆t th·m «‹©ng Catinat. Sau khi«‹Æc th‰, anh kã lÂi tÏnh c‰nh giam c¿m, t‹©ng thu∆t nhªng c·ch m∆tth·m tra t√n c·c bÂn, «ã b°t hÜ « «∂t nhiÍn tø th˙ », bu∂c hÜ c·o gi·cnhªng ng‹©i kh·c. Trong t∆p Ba th·ng ™ bÛt m∆t th·m Catinat (viât b¢ng


182

tiâng Ph·p) m‡ sau n‡y, nÊm 1934, Th‚u trao cho Gab÷riel PÍri – d‚nbiãu thu∂c Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p tÂi NghŒ viån – ng‹©i d≈n «¿u ph·i «o‡ncÙng nh‚n «iäu tra sang S‡i GÚn. Anh nÍu lÍn tr‹©ng hÆp c˚a NguyÕnVÊn Ho‡ng, vÏ khÙng chŒu n∞i nhªng «Ún tra t√n tø treo c∞ trong x‡ lim.Tho·t chât, Ho‡ng lÂi bŒ c˘m tr¿n tru“ng trÍn hai th·ng. ChŒ NguyÕn ThŒMœ, khi r©i phÚng tra t√n bÜn lÌnh kin ph‰i khiÍng chŒ vä x‡ lim, r“i ng‡yhÙm sau «‹a vÙ nh‡ th‹÷ng ChÆ Qu·n. PhÂm VÊn ÒÙng ch¯p l‹´i d¤a«‚m v‡o cu”n hÜng khi m∆t th·m l¯c xÈt nh‡ b°t «‹Æc khƒu s˙ng l¯c c˚aanh tø châ tÂo (anh b’ mÏnh ™ CÙn Ò‰o sau n‡y). NguyÕn VÊn Th‹™ng v‡NguyÕn VÊn BÈ, «Ím khuya cŸ hai tiâng m∂t l¿n bŒ d≈n lÍn phÚng tra. TÂThu Th‚u viât

TÙi th√t th¿n mái khi c·c bÂn tÙi bŒ tra t√n, mái khi nhÏn th√y hÜ bŒd≈n «i lÍn thang khu ”c. TÙi tø h’i hÜ chŒu «øng n∞i tra t√n haykhÙng, «ã giª bÌ m∆t v‡ tr·nh cho c·c «“ng chÌ cÚn ™ ngo‡i kh’i bŒb°t.100

Ch˙ng ta sÎ cÚn g∆p TÂ Thu Th‚u trong cu∂c «√u tranh hÆp ph·p nÊm1933, nh‚n dŒp b¿u c∫ h∂i «“ng th‡nh ph” S‡i GÚn.

NhÛm ng‹©i ÒÙng D‹÷ngtrong LiÍn minh C∂ng s‰n (Ph·i t‰ «”i l∆p) ™ Ph·p

ü Paris, cu”i nÊm 1930, m∂t Ìt sinh viÍn An Nam tho·t kh’i b°t bß trongl˙c tham gia biãu tÏnh ph‰n «”i ·n t∫ hÏnh ™ YÍn B·i, c·c sinh viÍn √y tiâpx˙c ng‹©i thu∂c Ph·i t‰ «”i l∆p ™ Ph·p nh‹ RÙsmer, Navil÷, F÷rÊn, r“ith‡nh l∆p m∂t nhÛm c∂ng s‰n «”i l∆p chÌnh trŒ Qu”c tâ C∂ng s‰n ™ ÒÙngD‹÷ng.

HÜ bŒ «Ÿt liÍn lÂc vßi c·c «“ng chÌ bŒ tr¯c xu√t vä S‡i GÚn, hÜ s”ng t·chbiåt xa xÙi phong tr‡o nÙng d‚n «ang l‡m rung chuyãn xŸ s™, hÜ tø gißihÂn chiân «√u trong gißi «“ng h‹÷ng, g°ng h‡nh «∂ng ho•c «∂c l∆p, ho•cc∂ng t·c vßi nhÛm An Nam theo ch˚ nghÔa Stalin, m•c d˘ cÛ nhªng lu∆n«iãm b√t «“ng. Ò“ng th©i hÜ m™ r∂ng quan «iãm chÌnh trŒ r“i sau «Û b°t«¿u viât nhªng b‡i phÍ ph·n Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, døa v‡o t‹t‹™ng Ph·i t‰ «”i l∆p trong Qu”c tâ C∂ng s‰n.

Cu∂c Triãn l„m Thu∂c «Œa 1931, m∂t hÏnh ‰nh d”i tr· tÏnh duyÍn th÷m∂ng giªa chÌnh qu”c vßi c·c thu∂c «Œa, s√p long trÜng khai mÂc v‡o ng‡y6 th·ng 5 nÊm tÂi khu v‹©n Venxenn÷. Ng‡y 19 th·ng 4, NguyÕn VÊn TÂol∆p m∂t —y ban ph‰n «”i, bŒ tr¯c xu√t tr‹ßc ng‡y khai mÂc. Tr¿n VÊn SÔ,

Viåt Nam 1920-1945


NguyÕn VÊn LŒnh v‡ c·c bÂn trong —y ban «Û tø mÏnh «‰m «‹÷ng kâhoÂch biãu tÏnh v‡o ng‡y m™ c∫a.

« Òÿng tßi dø cu∂c Triãn l„m Thu∂c «Œa! », m∂t truyän «÷n c˚a nhÛmsiÍu thøc (surrÈaliste), kö tÍn àn«÷rÍ B÷r÷ton, Bengiame PÍrÍ v‡ c·cbÂn c˚a hÜ kÍu gÜi tƒy chay. T© truyän «÷n d¯c lÚng —y ban ph‰n «”i,cÙng kÌch ö niåm l‹©ng gÂt c˚a « N‹ßc ÒÂi Ph·p », v‡ trong ph¿n kâtlu∆n, «Úi ph‰i « r˙t ngay ra kh’i c·c thu∂c «Œa v‡ kât ·n nhªng t‹ßnglÔnh v‡ viÍn chŸc chŒu tr·ch nhiåm vä nhªng cu∂c t‡n s·t » ™ ÒÙngD‹÷ng.

V‡o th·ng 6, nhÛm c∂ng s‰n «”i l∆p t∞ chŸc m∂t cu∂c tu¿n h‡nh tßi«än àngko Vat «ã ph‰n «”i v¯ tr¯c xu√t ng‹©i An Nam mßi «‚y. KhÙngnhªng hÜ «Úi th‰ t˘ chÌnh trŒ, m‡ cÚn «Úi ph‰i r˙t h“i to‡n quyän PaskiÍ,« th˚ phÂm v¯ «‡n ·p t‡n nh≈n nhªng ng‹©i d√y loÂn ™ ÒÙng D‹÷ng ».

Sau khi phong tr‡o nÙng d‚n ™ Trung Kˇ v‡ Nam Kˇ th√t bÂi l‹uhuyât, nhÛm «”i l∆p viât m∂t bŸc th‹ d‡i, « Th‹ g∫i c·c «“ng chÌ Ò‰ngC∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng » «Êng trÍn t© Ò√u tranh Giai c√p th·ng 9 nÊm1931, hoan nghÍnh « cu∂c «√u tranh vÙ c˘ng khÛ khÊn «ã bÍnh vøc cÙngnh‚n v‡ nÙng d‚n ». HÜ m©i «‰ng viÍn ÒCSÒD tranh lu∆n vä c·c biân c”1930-1931:

Nhªng ng‹©i b‰o vå lu∆n thuyât « c·ch mÂng qu”c gia t‹ s‰n d‚nquyän » th‹©ng «‹a ra ö kiân ch”ng lÂi ch˙ng tÙi, cho r¢ng tÏnhtrÂng kinh tâ lÂc h∆u c˚a xŸ ÒÙng D‹÷ng khÙng thã tßi «‹Æc giai«oÂn c·ch mÂng vÙ s‰n m‡ khÙng tr‰i qua giai «oÂn chÌn m˘i c˚acu∂c c·ch mÂng d‚n t∂c d‚n quyän. Nh‹ng thøc ra thÏ tÏnh hÏnhc·c thu∂c «Œa v‡ b·n thu∂c «Œa khÙng thã xem xÈt t·ch r©i vßi tÏnhhÏnh to‡n thâ gißi.Trong th©i kˇ chiân tranh «â qu”c v‡ c·ch mÂng vÙ s‰n, cu∂c c·chmÂng ™ ÒÙng D‹÷ng l‡ m∂t b∂ ph∆n n¢m trong m•t tr∆n c·chmÂng thâ gißi, m•t tr∆n c˚a giai c√p vÙ s‰n ch”ng châ «∂ th”ng trŒ«â qu”c ch˚ nghÔa to‡n thâ gißi. Lö lu∆n x„ h∂i ch˚ nghÔa trong m∂t n‹ßc duy nh√t m‡ ph·i Stalin·p «•t trong Qu”c tâ C∂ng s‰n l‡m nguy hÂi cho ch˚ nghÔa qu”c tâvÙ s‰n v‡ g‚y t·c hÂi «ân viåc c˚ng c” nhªng thøc hiån x„ h∂i c√ptiân «„ «Ât «‹Æc ™ LiÍn SÙ.

« Ò‰ng c˚a ch˙ng tÙi »! Th∆t l‡ m∂t ‰o t‹™ng «∆m «‡, hÜ mong «‹Æcgia nh∆p ÒCSÒD «ã chung c˘ng hoÂt «∂ng, m•c d¿u l‡ tr·i nghŒch vßiMÙsk÷va.

184

Ph·i Stalin An Nam ™ Paris l‡m cho hÜ ph‰i tÃnh ng∂ m∂t c·ch thÙ bÂo.TrÍn t© VÙ s‰n ng‡y 15 th·ng hai nÊm 1932, thay vÏ tr‰ l©i cho nhÛm «”il∆p vä v√n «ä c÷ b‰n, ph·i Stalin chÃ truyän «Ât cho c·c «“ng chÌ c˚a hÜnhªng l©i vu kh”ng c˚a «£ng c√p th÷ lÂi quan liÍu Nga: Nhªng k» theo ch˚nghÔa TrÙtski l‡ «∂i tiÍn phong t‹ b‰n ph‰n c·ch mÂng.

Ch˙ng ta h‰y tr™ lÂi th·ng t·m 1932. Cu∂c DÂi h∂i ™ Amstec«am (HÚa Lan) ch”ng «â qu”c chiân tranh do

HÊnri Bacbuöt v‡ RÙme RÙlÊn kh™i x‹ßng, diÕn ra tÿ ng‡y 27 «ân 30,nhÛm T‰ «”i l∆p ™ Paris «‹a «“ng chÌ «i tham dø.

Ò‹Æc tin nhÛm T‰ «”i l∆p ™ S‡igÚn bŒ bÊt bß, hÜ kÍu gÜi biãu tÏnh ph‰n«”i nhªng v¯ b°t giam √y. Ng‹©i ta khÙng thã tÿ ch”i, khÙng «ã cho m∂tng‹©i d‚n thu∂c «Œa lÍn ph·t biãu, vÏ «Û NguyÕn vÊn LŒnh nÛi r¢ng c·i gÜil‡ « cu∂c «√u tranh ch”ng chiân tranh » do tÌnh ch√t trÿu t‹Æng c˚a nÛ, chÃl‡ m∂t c·i cß, vÙ hiåu qu‰. TrÙtski «„ tÿng nÛi nâu ng‹©i ta khÙng «∆p tanc·i châ «∂ «‹a tßi chiân tranh, thÏ chiân tranh khÙng thâ n‡o tr·nh kh’i, v‡c·i gÜi l‡ « x‚y døng x„ h∂i ch˚ nghÔa trong m∂t xŸ duy nhŸt » sÎ tÂo nÍntÏnh trÂng trÏ trå suy vong cho giai c√p vÙ s‰n. VÙ s‰n thu∂c «Œa chÃ cÛ thã«•t hy vÜng c˚a mÏnh n÷i liÍn hå vßi giai c√p vÙ s‰n thâ gißi, chŸ khÙngph‰i n÷i nhªng ˘y ban hÙ h‡o ch”ng chiân tranh.

NÊm 1933, TrÙtski thay «∞i quan «iãm chÌnh trŒ: T‰ «”i l∆p khÙng cÚnmong ph¯c h“i Òå tam QuÙc tâ. Kh√p kh√p hÜ bŒ ph·i Stalin khai trÿ, vukh”ng, h‡nh hÂ b¢ng bÂo løc. Nhªng ph¿n t∫ c·ch mÂng ph‰i kh‹ßc tÿ viåct·i nh∆p v‡o c·c «‰ng c∂ng s‰n chÌnh thŸc, ph‰i xem «Û l‡ khÙng t‹™ng v‡ph‰n «∂ng. HÜ khÙng thã chung c˘ng Stalin trong m∂t Qu”c tâ, ph‰i dø bŒth‡nh l∆p Òå tŸ Qu”c tâ.

NhÛm t‰ ph·i ÒÙng D‹÷ng, do kinh nghiåm riÍng c˚a mÏnh, c¤ng triãnvÜng nh‹ thâ, nh‹ hÜ «„ t’ ö trong bŸc th‹ ng‡y 2 th·ng 10 nÊm 1933 g∫icho Ban BÌ th‹ qu”c tâ c˚a Ph·i t‰ «”i l∆p ™ Paris.

Th‡ng b‰y nÊm 1933, Phan VÊn H˘m, ng‹©i lßn tu∞i trong nhÛm T‰ph·i ÒÙng D‹÷ng, quyât «Œnh tiâp t¯c chiân «√u tÂi xŸ nh‡. Vä S‡i GÚn,anh liÍn lÂc vßi NguyÕn An Ninh, ng‹©i th¿y v‡ bÂn c˚a anh tr‹ßc kia,ng‹©i «„ theo l©i d•n c˚a Phan Ch‚u Trinh: Chß cÛ lƒn tr”n ™ n‹ßc ngo‡im‡ rung chuÙng gı tr”ng, ph‰i tr™ vä n‹ßc m‡ thŸc tÃnh «“ng b‡o.

ü S‡i GÚn, H˘m g∆p lÂi nhªng ng‹©i T‰ «”i l∆p anh quen biât ™ Paris,t√t c‰ «“ng tham gia phong tr‡o hÆp ph·p c˚a nhÛm Tranh «√u. Òã kiâms”ng, anh «i dÂy ngÙn ngª v‡ gi‰ng vÊn hÜc Viåt Nam trong c·c tr‹©ng t‹.

Viåt Nam 1920-1945

XIKh˚ng ho‰ng kinh tâ

v‡ «‡n ·p chÌnh trŒ ™ Nam kˇ1932 -1933

V‡o nÊm 1932 Nam kˇ chÏm ng∆p giªa kh˚ng ho‰ng kinh tâ. D‚n ch˙ngsuy s¯p b¿n c˘ng trong b¿u khÙng khÌ g°t gao «‡n ·p. Thuâ khÛa khÙng

gi‰m ch˙t n‡o, «©i s”ng ng‡y c‡ng b√p bÍnh.Th·ng t‹, 40 thÆ ng‹©i T‡u x‹™ng dåt khÊn lau bŒ gi‰m 50% l‹÷ng.

Th·ng nÊm, nhªng ng‹©i l‡m cÙng nh∆t s™ Tr‹©ng tiän (CÙng chÌnh) tønguyån xin gi‰m l‹÷ng 20% «ã khÙng m∂t ai bŒ loÂi.

Ò“n «iän Ph˙ Qu”c g•p khÛ khÊn ph‰i «Ûng c∫a, b’ m•c phu B°c kˇv‡ c‰ nh‚n viÍn ng‹©i Ph·p. Sau nhiäu th·ng tr©i lang thang «i tÏm viåcl‡m «ã kiâm s”ng, r”t cu∂c nhªng phu ng‹©i B°c «‹Æc chÌnh quyän «‹avä xŸ.

H“i th·ng chÂp, tÂi s™ cao su Mis÷le ™ D¿u Tiâng, l‹÷ng phu «‡n ÙngbŒ gi‰m tÿ 40 xu cÚn 30 xu, «‡n b‡ tÿ 30 xu xu”ng 23 xu. HÜ b„i cÙng bŒ«‡n ·p dƒm m·u m‡ khÙng «Ât kât qu‰ gÏ. ChÃ cÚn n‹ßc chÜn m∂t tronghai «‹©ng: nh∆n c‰nh n∫a no n∫a «Ûi ho•c ra «i.

HoÂt «∂ng c·ch mÂng d‹©ng nh‹ bŒ t°t ng√m. M•c d¿u thÃnh tho‰ngm∂t v‡i viåc x‰y ra, nh‹ th·ng t‹ ™ S‡igÚn cÛ mÌt ting c∂ng s‰n nhÛm ™ ng„t‹ «‹©ng GaliÍni, Arass÷ v‡ Huˇnh Quang TiÍn; tr‹ßc ng‡y 1 th·ng nÊm v‡ibiãu ngª «’ treo n÷i n‡y n÷i kh·c; phu xe kÈo Gia ÒŒnh b„i cÙng ph‰n «”itÊng gi· gi√y phÈp kÈo xe m∂t c·ch h‡ lÂm. Qu·i t‹Æng c·ch mÂng d‹©ngnh‹ ƒn mÏnh. « KhÙng m∂t sø biân n‡o c‰ trong to‡n c’i ÒÙng D‹÷ng ng‡y1 th·ng NÊm 1932 », VÊn phÚng chÌnh trŒ chŸng minh nh‹ thâ.

Tuy nhiÍn, ‚m th¿m trong bÛng t”i biât bao ch∆p ch©n toan tÌnh t·i l∆p«‰ng c∂ng s‰n ™ S‡i GÚn, ChÆ Lßn v‡ kh√p Nam kˇ l¯c tÃnh. Ph·i t‰ «”i l∆pc¤ng l¿n h“i x‚y døng.

M•c d˘ tÏnh hÏnh chÌnh trŒ bä ngo‡i cÛ v» yÍn tÔnh «‡n ·p v≈n khÙngng‹ng.

Ng‡y 21 th·ng giÍng 1932, tÚa «Âi hÏnh S‡i GÚn kât ·n t∫ Huˇnh VÊnÒ‰m, cÛ ch‚n trong «∂i tø vå Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng. TÚa c·o anh «„·m s·t m∂t tÍn diäm chÃ.

Ng‡y 20 th·ng s·u, LÍ VÊn Th∫ bŒ kât ·n 7 th·ng t˘. Sau khi bŒ tr¯c xu√tkh’i xŸ Ph·p vä xŸ, anh m™ qu·n c‡ phÍ ™ Gia ÒŒnh «ã s”ng. TÚa bu∂c t∂ianh toan l∆p m∂t ph‚n b∂ CŸu tâ «’, tr·ch anh cÛ liÍn lÂc vßi CÙ S‚m, ˚yviÍn tÃnh ˚y c∂ng s‰n ChÆ Lßn, v‡ «„ tiâp hai cøu chiân hªu «‰ng ThanhNiÍn l‡ Tr¿n T˙ Chinh v‡ L‹u ÒÏnh T˙ tr˙ ng¯ nh‡ anh. Hai ng‹©i n¿y máing‹©i bŒ 9 th·ng t˘.

Cu”i th·ng b‰y, 32 nÙng d‚n bŒ b°t trong cu∂c biãu tÏnh h“i th·ng s·unÊm 1930 tÂi B‡ Hom, – n÷i nhiäu ng‹©i bŒ tÍn cÚ Campana b°n chât – naybŒ «‹a ra tÚa «Âi hÏnh ! Sau h÷n hai nÊm giam ™ Kh·m Lßn, 22 ng‹©i bŒ kÍu·n tÿ 2 «ân 5 nÊm t˘, trong «Û ba ng‹©i «‡n b‡.

Ng‡y 6 th·ng 8, ru“ng b” r∂ng, 65 chiân sÔ ho•c ng‹©i c‰m tÏnh Ph·it‰ «”i l∆p bŒ hÂ ng¯c. L¿n l‹Æc theo «Û, 163 «‰ng viÍn ÒCSÒD «ang x‚ydøng lÂi, g“m c‰ nhÛm ph‚n liåt L‹ Sanh HÂnh c¤ng lÜt v‡o l‹ßi m∆t th·m.

Qua th·ng 11, PhÂm VÊn ThiÍn, gÜi H˘ng, hÜc trÚ c˚ tr‹©ng trung hÜcMœ Tho, c˘ng hai «“ng chÌ TrŒnh VÊn π v‡ NguyÕn VÊn C¿u, th‡nh viÍntÃnh ˚y Mœ Tho, bŒ tÚa «Âi hÏnh x∫ t∫, bu∂c t∂i giât LÍ Quang ChiÍu, ng‹©ibŒ coi l‡ ph‰n «‰ng. PhiÍn tÚa n¿y c¤ng kÍu ·n l‹u «‡y kh∞ sai 33 t˘ chÌnhtrŒ kh·c.

C˘ng trong th·ng 11 nÊm 1932, c‰nh s·t Anh ™ Singapo giao cho m∆tth·m S‡i GÚn ng‹©i T‚y tÍn Òuyc÷ru gÜi L÷f÷rÊn, thanh tra c˚a Òå tamQu”c tâ. Theo l©i ch·nh m∆t th·m L. Macty101, ng‡y 23 th·ng 3 nÊm 1931,Òuyc÷ru cÛ giao 16.000 f÷rÊn cho NgÙ ÒŸc TrÏ v‡ Tr¿n Ph˙, ˚y viÍn Banch√p h‡nh Trung ‹÷ng ÒCSÒD. M”i liÍn lÂc giªa Mosk÷v‚ vßi ÒCSÒD«Ÿt «oÂn: NguyÕn ¡i Qu”c bŒ b°t ™ H‹÷ng C‰ng ng‡y 6 th·ng 6 nÊm 1931,m„i tßi 1933 mßi sang Nga «‹÷c.

C·c tay c·ch mÂng chuyÍn nghiåp «„ t”t nghiåp ho•c «‹÷ng «‡o tÂo tÂitr‹©ng Stalin ™ Mosk÷v‚, nh‹ H‡ Huy T∆p, D‹÷ng BÂch Mai, Tr¿n VÊnGi‡u, NguyÕn vÊn Døt...sÎ thÜ l„nh nhiåm v¯ g‚y døng lÂi cu∂c v∆n «∂ngc·ch mÂng «„ tan v´ trong xŸ. M∂t Ch‹÷ng trÏnh h‡nh «∂ng c˚a Ò‰ngC∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng nh∆p Viåt Nam nÊm 1933..74

186 Viåt Nam 1920-1945


Ba v¯ ·n c∂ng s‰n nÊm 1933 ™ S‡i GÚnNg‡y 1 th·ng 5 nÊm 1933, Ph·i t‰ «”i l∆p ra tÚa.

21 chiân sÔ g“m thÆ, culi, th÷ kö, th¿y gi·o. khÙng ng‹©i n‡o l‡ c·ch mÂngchuyÍn mÙn. Trong s” «Û, 16 ng‹©i bŒ kÍu ·n vÏ « cÛ ch‚n trong m∂t h∂ikÌn v‡ v∆n «∂ng ph· r”i trŒ an », cÛ ng‹©i bŒ ghi thÍm t∂i t‡ng trª «Ân d‹Æcv‡ s˙ng s·u tø tÂo. HÜ thu∂c lŸa tu∞i 20 chŸ ch‹a tßi 30.

¡n quyât:- Phan VÊn Ch·nh v‡ H“ Hªu T‹©ng, hai nh‡ lö lu∆n, 4 v‡ 3 nÊm t˘

treo.- NguyÕn VÊn Th‹™ng, bÂn th©i nh’ c˚a Phan VÊn Ch·nh, tr‹ßc «„ bŒ

tÚa «Âi hÏnh H‡ N∂i kât ·n kh∞ sai chung th‚n v°ng m•t, c˘ng Pham VÊnÒÙng, bŒ c·o châ tÂo s˙ng «Ân: 5 nÊm v‡ 4 nÊm t˘ thÍm 20 v‡ 10 nÊm biåtxŸ.

- NguyÕn Hªu HÚa chuyÍn viåc in t© VÙ S‰n v‡ s·ch; NguyÕn VÊn BÈtr·ch nhiåm liÍn lÂc vßi c·c «‰ng viÍn ÒCSÒD; LÍ VÊn H∞; Ò‡o H‹ngLong- thu∂c xu h‹ßng t‰ «”i l∆p «¿u tiÍn trong n∂i b∂ ÒCSÒD tÿ cu”i 1930- tr·ch nhiåm t∞ chŸc v‡ hoÂt «∂ng thøc h‡nh: 18, 15 v‡ 12 th·ng t˘.

- NguyÕn VÊn Minh tr·ch nhiåm tuyÍn truyän; NguyÕn VÊn ÒÂi vßiTr¿n H‰i ThoÂi, c∂ng sø vßi Ò‡o H‹ng Long trong LiÍn minh C∂ng s‰n«o‡n ™ C‡ Mau; v‡ PhÂm VÊn L¯a: 10, 8 ho•c 6 th·ng t˘.

- Vı ThŒ B¢ng, c¤ng gÜi NguyÕn ThŒ Mœ; Tr¿n VÊn Xu‚n; NguyÕn VÊnHo‡ng, tr·ch nhiåm th‡nh l∆p chi b∂ s‰n nghiåp: NguyÕn Huå Minh, bÂn«©i c˚a H“ Hªu T‹©ng: 3 ho•c 4 th·ng t˘.

- Tr¿n ThŒ M‹©i, bÂn «©i c˚a Ò‡o H‹ng Long «‹Æc tha b∞ng.NguyÕn VÊn Th‹™ng v‡ Pham VÊn ÒÙng bŒ «‹a ra CÙn Ò‰o, ÒÙng b’

x‹÷ng ™ «Û.Ò‡o H‹ng Long bŒ «‡y «ân h¿m «· Ch‚u Ò”c, b°t «∆p «· vßi t˘ th‹©ng

phÂm. Anh khuyân khÌch hÜ b„i cÙng, liän bŒ nh”t v‡o kh·m h¿m, c˘mch‚n, r“i bŒ g∫i t”ng tr™ vä Kh·m Lßn S‡i GÚn.

ChŒ Mœ chât trong nÊm «Û.T© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng (La DÈpÍche díIndochine) gÜi v¯ ·n n¿y « v¯

·n trÙtkit », v¯ ·n «¿u tiÍn Ph·i t‰ d”i l∆p ÒÙng D‹÷ng.

V¯ ·n 122 «‰ng viÍn c∂ng s‰n ng‡y 3 th·ng 5 nÊm 1933

M∂t trong s” trÂng s‹ binh vøc bŒ c·o viât cho b‡ àn«÷rÍ ViÙlis nh‹ v¿y:

ü «‚y cÛ s·u v¯ riÍng biåt khÙng liÍn quan gÏ vßi nhau m‡ lÂi «emghÈp nhau lÂi, tr·i vßi mÜi th˚ t¯c ph·p lö, «ã c√u th‡nh m∂t t”p

188

c∂ng s‰n. Tuy nhiÍn c·ch thŸc n¿y cÛ c·i lÆi l‡ hÜ nhÜ «‹Æc Ò‰ngc∂ng s‰n v‡ «•c biåt truy t” ghÈp «„ng viÍn v‡o t∂i h∂i hiåp hungth˚ bÂo «“.

BÍn bŒ c·o khÙng cÛ ng‹©i chŸng. PhÌa nguyÍn c·o trÿ hai ng‹©i, «äu l‡nh‚n viÍn s™ m∆t th·m.

TÚa g“m ba quan tÚa Ph·p v‡ hai th£m ph·n An Nam, hai ng‹ßi n¿ykhÙng biât gÏ r·o vä h“ s÷ v¯ ·n. HÜ xÈt x∫ trong vÚng nÊm ng‡y, 119ng‹©i bŒ truy t”, trong s” cÛ 7 ng‹©i «‡n b‡, bŒ c·o « h∂i kÌn, ‚m m‹uch”ng an ninh Nh‡ n‹ßc v· h∂i hiåp hung th˚ bÂo «“ ».102

Ba bŒ c·o v°ng m•t: Huˇnh VÊn Ò‰m, s” 55, bŒ b°t ng‡y 4 th·ng 6 nÊm1930 tÂi B‡ Hom, bŒ kât ·n t∫ hÏnh sau m∂t phiÍn x∫ v∂i v„ ng‡y 21 th·nggiÍng nÊm 1932, v‡ «„ bŒ chÈm ng‡y 25 th·ng 3 nÊm 1933, h÷n m∂t th·ngnay: NguyÕn VÊn Quö, s” 64, v‡ Ph‹ßc, «„ chât trong t˘, gi”ng nh‹ tr‹©nghÆp h‹÷ng qu‰n NÊng, x„ tr‹™ng Hiâu, NguyÕn Trung Hanh c˘ng Tr¿nPh˙ «äu bŒ tra t√n «ân chât, nh‹ t© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng ng‡y 23 th·ng 6nÊm 1936 «„ nh°c lÂi.

V¯ ·n n¿y x∫ l≈n l∂n hoÂt «∂ng chÌnh trŒ v‡ nghiåp «o‡n (tuyÍn truyänb¢ng truyän «÷n v‡ b·o chÌ, bÌ m∆t th‡nh l∆p cÙng h∂i v‡ nÙng h∂i, t∞ chŸcnÙng d‚n nghËo tu¿n h‡nh «Úi gi‰m thuâ, v.v.) c˘ng nhªng h‡nh «∂ngth‹©ng phÂm (l√y tr∂m s˙ng ”ng trong «“n ‘ Ma nÊm 1929, giât ba h‹÷ngchŸc sÊn ng‹©i v‡ v¯ tÍn lÌnh l‹u «∂ng chât trong cu∂c √u «‰ ™ Nh‡ BË nÊm1930, v¯ «·nh c‹ßp t‡u x‡ l˙p v∆n t‰i ™ Mœ Tho nÊm 1933, v‡ v¯ tÏnh nghix∫ t∫ m∂t ng‹©i cho l‡ ph‰n «‰ng, v¯ n¿y «„ x∫ r“i nÊm 1932.

Ai l‡ nhªng ng‹©i bŒ c·o? Nhªng trÌ thŸc trong «Û cÛ nhªng ng‹©i tÿMosk÷va v‡ Qu‰ng Ch‚u vä, m‹÷i ng‹©i tr‹ßc theo NguyÕn An Ninh trong«Û cÛ hai anh lÌnh t∆p, «a s” ng‹©i nÙng thÙn, th¿y gi·o, h‹÷ng chŸc nh’,d‚n c‡y, chiân sÔ v∆n «∂ng trong s‰n nghiåp, th‹ kö, thÆ s√p chª, thÆ «iån,culi,v.v.

Tranh t¯ng vÙ c˘ng chÛng v·nh. Trong v¯ n¿y c¤ng nh‹ trong t√t c‰c·c « v¯ c∂ng s‰n », giao cho s™ m∆t th·m thƒm v√n (lÎ ra thƒm v√nl‡ nhiåm v¯ quan b“i thƒm, theo ph·p lö, viÍc s·i lu∆t √y cÛ thãkhÈp v‡o t∂i vi phÂm chŸc v¯). Nhªng ng‹©i bŒ c·o bŒ giam h¢ngth·ng, cÛ khi «ân hai ba nÊm nh‹ trong tr‹©ng hÆp n¿y.Ng‹©i ta d˘ng nhªng c·ch tra t√n hât ch∞ nÛi, t’ ra hÜ r√t lÜc lıikiãu tra t√n theo l”i ¡ ch‚u. Nhiäu bŒ c·o khi ra tr‹ßc tÚa «„ bŒth‹÷ng t∆t su”t «©i. M∂t bŒ c·o bŒ g„y c·nh tay vÏ bŒ tra theo l”i treong‹©i, hai tay trÛi kÈ sau l‹ng. Òiån c¤ng d˘ng «ã kh‰o tra, khÙng

Viåt Nam 1920-1945

kã nhiäu ngÛn tay bŒ «∆p n·t, kim «‚m xÃa d‹ßi mÛng tay. Ò√y chÃl‡ nhªng c·ch thÙng th‹©ng. Nh‹ thâ «Û ng‹©i ta l√y khƒu cungng‹©i bŒ c·o th˙ nh∆n.L©i th˙ ghi xong v‡o biÍn b‰n, ng‹©i ta d≈n bŒ c·o «ân tr‹ßc b“ith§m «ã x·c nh∆n. Ng‹©i ta c¤ng vÿa cho bŒ c·o biât nâu mÏnh ph‰ncung, thi ng‹©i ta sÎ tiâp t¯c tra h’i lÂi cho tßi chât nâu c¿n.103

Khi Phan BÙi cÙng b” tr‹ßc tÚa r¢ng anh bŒ tra t√n tÿ 6 gi© chiäu tßi 3gi© khuya, ch·nh ·n W‚yl÷ vÿa nh∆n l©i vÿa th‰n nhiÍn h’i: « CÛ ph‰i bŒtra t√n th∆t hay khÙng? Hay chÃ bŒ «√m «·, nh‹ c‰nh s·t loi v‰ l‡ thÛith‹©ng kh√p thâ gißi! » Phan BÙi nÛi r’ h÷n: « Tr‹ßc hât hÜ tay «√m ch‚n«·, r“i «·nh b¢ng g∆y, tay trÛi kÈ sau l‹ng, miång tÙi ∂c m·u. Chinh b·c sÔMÙntÍn «„ ch‚m sÛc tÙi nhiäu l¿n. »104

Trong nhªng l©i biån h∂, ch˙ng tÙi ghi Ìt l©i sau «‚y c˚a trÂng s‹CÊnxenliÍri:

V¯ x∫ ng‡y hÙm nay v‹Æt ngo‡i gißi hÂn tÚa ·n n¿y. Nhªng cu∂cd√y loÂn «„ cÛ tÿ h‡ng ng‡n nÊm nay: l˙c «¿u n∞i d∆y d‹ßi hÏnhthŸc ThiÍn Ch˙a gi·o, r“i «ân nhªng phiân loÂn th©i Trung C∞,r”t hât khi t‹ b‰n ch˚ nghÔa thiât l∆p, phiân loÂn n∞i lÍn d‹ßi hÏnhthŸc hÆp lö v‡ cÛ t∞ chŸc. Nhªng cu∂c «√u tranh √y th√t bÂi, tiângt‚m vang vÜng lan t∆n d‚n t∂c hÚa bÏnh v‡ hiän h∆u n¿y. Ng‹©i ta«„ hŸa hÀn vßi hÜ nhiäu «iäu, nh‹ng ng‹©i ta cÛ giª l©i hŸakhÙng? S·ng hÙm nay ng‹©i ta nÛi «ân h∂i kÌn. Ph‰i chÊng h∂ikÌn l‡ m∂t c¿n thiât trong xŸ n¿y? n÷i m‡ nhÛm hÜp trÍn hai m‹÷ing‹©i thÏ bŒ c√m. Nâu ng‹©i ta mu”n tr·nh m∂t cu∂c b˘ng n∞ thÏh‰y ban h‡nh nhªng quyän tø do. Ò‡o tÂo «‰ng ph·i, th‡nh l∆pnghiåp «o‡n, thÏ c·c Ùng sÎ n°m hÜ trong tay.Nh‹ng nâu ng‹©i tamu”n tr√n ·p khÙng m‡ng h∆u qu‰ thÏ cu∂c c·ch mÂng s» n∞ radª d∂i.Nhªng ng‹©i bŒ c·o n¿y khÙng th‡nh l∆p bË «‰ng hung th˚ bÂo «“.Ò√y l‡ nhªng ng‹©i cÛ lö t‹™ng v‡ hÜ biât r¢ng ·m s·t c· nh‚n,c‹ßp b”c bao gi© Ò‰ng c˚a hÜ c¤ng c√m.

Ch‹™ng lö tr‹™ng «Úi s·u c·i «¿u «ã tr‰ th˘ ba h‹÷ng chŸc l‡ng bŒ giâtnÊm 1930, m∂t c·i «¿u b˘ cho tÍn lÌnh l‹u «∂ng ThÜ chât h“i th·ng 3 nÊm1931, v‡ m∂t c·i «¿u thŸ t·m h‡nh t∂i k» h‡nh quyât LÍ Quang ChiÍu.

¡n quyât tuyÍn ra v‡o 4 gi© s·ng ch˚ nh∆t ng‡y 7 th·ng 5 nÊm 1933.M∂t ·n quyât khÙng thã t·o tÆn h÷n nªa «‹Æc:


190

8 ·n t∫ hÏnh: Huˇnh VÊn BÃnh, 53 tu∞i - NguyÕn VÊn ⁄t, 52 tu∞i -NguyÕn VÊn T“n, 47 tu∞i - Huˇnh VÊn GÜn, c¤ng tu∞i «Û - Ò•ng VÊn Cu,34 tu∞i - LÍ Quang Sung, 23 tu∞i, kö gi‰ b·o Nh‡ QuÍ, bŒ bu∂c t∂i ch˚ trÏtÚa ·n c·ch mÂng x∫ t∫ h‹÷ng chŸc l‡ng ™ ÒŸc HÚa - PhÂm VÊn Kh‹÷ng,23 tu∞i, l‡m thÆ ™ kho d¿u Nh‡ BË, can vä v¯ xung «∂t «„ l‡m vong mÂngtÍn lÌnh ThÜ. Ng‹©i chÛt bŒ ·n t∫ l‡ Cao VÊn L‹÷ng,33 tu∞i, can v¯ giât LÍQuang ChiÍu, v¯ m‡ tÚa «Âi hÏnh Mœ Tho «„ xÈt x∫ nÊm 1932 v‡ «„ kÍu ·nt∫ 3 ng‹©i.

79 ng‹©i bŒ kh∞ sai ho•c c√m c” cÛ kˇ hÂn, trong cÛ m∂t Ùng gi‡ 89tu∞i, t∞ng c∂ng 970 nÊm t˘ «‡y.

19 ng‹©i bŒ kh∞ sai chung th‚n, trong «Û cÛ D‹÷ng HÂc ÒÌnh v‡ NgÙGia Tø, c‰ hai ˚y viÍn ban ch√p h‡nh Trung ‹÷ng ÒCSÒD. NgÙ Gia Tøchât nÊm 1935, «‹Æc 27 tu∞i, khi v‹Æt ng¯c CÙn NÙn.

D‹÷ng HÂc ÒÌnh, nÊm 1931 «„ bŒ tÚa «Âi hÏnh H‡ N∂i kÍu ·n v°ng m•tkh∞ sai chung th‚n v‡ NgÙ ÒŸc TrÏ - con Ùng nghË NgÙ Ò‹c Kâ, ng‹©i bŒ«‡y ra CÙn Ò‰o nÊm 1908 - vÿa bŒ ·n 15 nÊm, hai ng‹©i th√t th¿n khainh∆n hoang mang, sau «Û bŒ «“ng chÌ khai trÿ. B·o Tranh Ò√u ng‡y 4th·ng 10 nÊm 1934, nh‚n dŒp to‡n quyän RÙbe kö lånh ‚n x· 617 t˘ chÌnhtrŒ, cÚn chÃ trÌch th·i «∂ D‹÷ng HÂc ÒÌnh v‡ NgÙ DŸc TrÏ «„ « gi˙p m∆tth·m b°t bß ».

Ch‹a «¿y m∂t tu¿n sau khi tuyÍn ·n, ng‡y thŸ b‰y 13 th·ng 5, kho‰ng90 ng‹©i vÿa bŒ kât ·n, bŒ h√p t√p t”ng xu”ng t‡u AcmÊn RussÙ ch™ «iCÙn NÙn. C¤ng bªa «Û, t© B·o chÌ ÒÙng D‹÷ng (La Presse Indochinoise)«Êng b‡i ph‰n «”i ·n quyât « t‡n nhƒn v‡ khÙng gi‰i thÌch n∞i », r“i kã ram‹÷i tr‹©ng hÆp vÙ lö, nh‹ hai ca d‹ßi «‚y :

71.NGUYïN VàN ⁄T. Ò‰ng viÍn Ò‰ng C∂ng s‰n, tham gia tÚa ·nc·ch mÂng «„ quyât «Œnh x∫ t∫ hai h‹÷ng chŸc l‡ng Høu ThÂnh. Y«i c˘ng th˚ lÔnh l‡ Huˇnh VÊn BÃnh, ng‹©i «„·m s·t h‹÷ng chŸcM‚y ..................................................................................T± HµNH 72. HU≤NH VàN VO. Cøu huong qu‰n, «‰ng viÍn ÒCS, tham giatÚa ·n c·ch mÂng «„ quyât «Œnh x∫ t∫ hai h‹÷ng chŸc l‡ng HøuThÂnh, dø nhÛm ph¯ tr·ch h‡nh quyât h‹÷ng qu‰nM‚y...............................................................................THA BòNG

T© b·o cÚn thÍm: Ch˙ng tÙi sÎ chÃ r’ r¢ng « viåc thƒm v√n do m∆t th·mtiân h‡nh, «iäu «Û theo c·c hÏnh lu∆t s‹ l‡ vi phÂm trong cÙng v¯! » B‰nt∞ng kât chÌnh thŸc vä «·n ·p theo ph·p lö nhªng nÊm 1930, 1931 v‡1932 :

Viåt Nam 1920-1945

S” ng‹©i An Nam bŒ kât ·n 6897 - do c·c h∂i «“ng «ä hÏnh 1094- do c·c tÚa ·n b‰n «Œa ™ B°c Kˇ v‡ Trung Kˇ 5083- do tÚa ·n Ph·p ™ Nam Kˇ 720

Trong s” «Û cÛ 164 ·n t∫ hÏnh (88 v¯ «„ h‡nh quyât:38 ™ B°c Kˇ, 46 ™Trung Kˇ v‡ 4 ™ Nam Kˇ). S” cÚn bŒ giam ™ B°c Kˇ 1091, Trung Kˇ 1879;«‹Æc th‰ cÛ «iäu kiån 2810.105

Nhªng v¯ x∫ nÊm 1933 thÍm bi th‰m v‡o b‰n th”ng kÍ trÍn.ü Ph·p, —y ban «Úi ‚n x· v‡ b‰o vå ng‹©i ÒÙng D‹÷ng v‡ c·c d‚n t∂c

thu∂c «Œa do F÷rÊnxi GiuÙc«e «ä x‹ßng, nhÛm hÜp c˘ng Mari-uös MutÍ,àn«÷rÍ ViÙlis, Lu-i RubÙ...tŸc th©i can thiåp, khÙng nhªng gi·p m•t vßi b∂th‹Æng th÷ x„ h∂i c√p tiân m‡ cÚn khich «∂ng d‹ lu∆n cÙng ch˙ng b¢ngc·ch t∞ chŸc thÙng tin v‡ ph‰n «”i. C·c «Âi biãu —y ban th√y th·i «∂ Ùngb∂ tr‹™ng s§n s‡ng; Ùng ta nÛi «„ «iån cho S‡i GÚn khÙng «‹Æc thi h‡nhm∂t ·n n‡o tr‹ßc khi «Ìch th‚n Ùng xem xÈt h“ s÷.

Ng‡y 11 th·ng 5, b”n thanh niÍn Ph·p thu∂c LiÍn minh C∂ng s‰n (Ph·it‰ «”i l∆p) toan ph·t lÍn m∂t tiâng vang l‡m cho b·o chÌ im lÏm ph‰Ã lÍntiâng. HÜ «∆p v´ v·ch kiân v‡ m∂t v‡i «“ «Ât quÌ b·u ™ nh‡ T∞ng H∂i ÒongD‹÷ng, n÷i «Û «ang tr‹ng b‡y nhªng t·c phƒm nghå thu∆t «Ùng ph‹÷ng.C÷repÙ v‡ RÙsÊntal tr”n tho·t, cÚn AtlÊn v‡ LasitÍra«÷ bŒ b°t. Ng‡y hÙmsau, c·c b·o t‹©ng thu∆t v¯ biãu thŒ b√t th‹©ng «Û, cho r¢ng g”c ngÜn l‡b‰n ·n quyât S‡i GÚn, b‰n ·n « bÃ ∞i » theo b·o BÏnh D‚n (Le Populaire), «cÙng b¢ng » theo b·o L÷ Figaro. B·o BÏnh D‚n cÚn ph·t l©i c˚a LiÍn minhkÍu gÜi vÙ s‰n Paris: « H‰y ngÊn c‰n «â qu”c ch˚ nghÔa Ph·p h‡nh hÏnhnhªng ng‹©i bŒ kât ·n ’ S‡i GÚn s·t nh‚n m∂t l¿n mßi nªa! »

Phan VÊn H˘m c˘ng NhÛm ng‹©i ÒÙng D‹÷ng thu∂c LiÍn minh lÍntiâng chung c˘ng nh∫ng ai th∫ thŸc tÃnh d‹ lu∆n.

Ng‡y 16, —y ban «Úi ‚n x· t∆p hÆp 1200 ng‹©i tham dø tÂi H∂i c·c Nh‡B·c hÜc. NguyÕn VÊn LŒnh kÍu gÜi gißi vÙ s‰n Paris ch˚ nh∆t tßi t∆p hÆp tÂiBŸc t‹©ng CÙng x„ «ã ph‰n «”i nhªng v¯ kât ·n chÌnh trŒ tÂi ÒÙng D‹÷ng.

Ng‡y 20, m∂t ph·i «o‡n do d‚n biãu MÙnecvil÷ d≈n «¿u «ân b∂ th‹Ængth÷ «ã « t’ b‡y sø x˙c «∂ng trong gißi lao «∂ng trÌ thŸc v‡ ch‚n tay do ·nquyât c˚a S‡i GÚn mßi «‚y ».

Ng‡y 3 th·ng 7, —y ban lÂi triåu t∆p m∂t cu∂c hÜp tÂi Nh‡ H∂i T‹÷ng tâ(MutualitÈ). FÍlixien Sal‚yd÷, Victo Macg÷rÌtt÷; àn«÷rÍ MalrÙ, kœ s‹thu∂c «Œa R‚ymÙn«, LÍon U-et... c¤ng tham dø. M∂t ph·i «o‡n «‹Æc c∫ tßig•p Al÷be SarÙ. Ng‡y 5, F÷rÊnxi Giu∂c«e g∫i cho b∂ tr‹™ng m∂t b‰n t‹©ngtrÏnh chi tiât vä v¯ x∫ ·n ghÍ t™m tÂi S‡i GÚn. ‘ng nh√n mÂnh tÌnh ch√t c√p


192

b·ch ph‰i « nh°c nh™ nhªng ng‹©i cÛ thƒm quyän (to‡n quyän ÒÙngD‹÷ng) vä kho‰n 444 trong b∂ lu∆t xÈt h’i hÏnh sø «ã l‡m cho hÜ ph‰ing‹ng thi h‡nh ·n ». ‘ng nÛi r¢ng —y ban ‚n x· «ä nghŒ « nhªng ng‹©i bŒkât ·n do m∂t sø l¿m l≈n «·ng tiâc «„ «‹a ra CÙn Ò‰o sÎ «‹Æc tr™ lÂi S‡iGÚn ch© «‹Æc xem xÈt lÂi, m∂t viåc m‡ ng‹©i ta khÙng «‹Æc kh‹ßc tÿ ».‘ng gÆi ö c¿n ph‰i x·c «Œnh rı sø ph‚n biåt giªa viåc «·nh v‰ v‡ viåc trat√n theo «˙ng nghÔa c˚a nÛ, « m∂t h‡nh «∂ng bÃ ∞i » . ‘ng nh√n mÂnh tÚa·n khÙng thã cÊn cŸ v‡o nhªng l©i th˙ nh∆n trong l˙c bŒ tra t√n m‡ x∫«o·n; Ùng t‹©ng trÏnh nhªng kât ·n cÛ tÌnh ch√t « «∂c «o·n g¿n nh‹ hoangmang », sau khi Ùng «„ ph‚n tÌch l”i nÊm ch¯c tr‹©ng hÆp «•c biåt.

Ng‡y 5 th·ng 8, to‡n quyän PaskiÍ «Ìch th‚n viât cho b∂ tr‹™ng b∂Thu∂c «Œa «ä nghŒ khoan dung: « B‰n th‚n tÙi c¤ng c‰m th√y x˙c «∂ng qu·chÿng khi biât «‹Æc c·i ·n quyât qu· kh°c nghiåt ».106

Khi nhªng h“ s÷ chuyãn tßi tÚa th‹Æng thƒm Paris, —y ban «Úi ‚n x· √nh‡nh quyãn VÊn minh Ph·p tÂi ÒÙng D‹÷ng, m∂t tiâng kÍu tÿ «·y lÚngc˚a Macxel MactinÍ «ã ph‰n «”i« cÙng lö » b√t cÙng. Trong «Û nh‡ thi sÔn‡y, bÂn c˚a TrÙtski, ph·c hÜa bŸc tranh vä nhªng biân c” g¿n «‚y, cu∂ckh™i nghÔa «∂t kh™i ™ YÍn B·i, tiâp diÕn theo sau l‡ nhªng tr∆n liÍn thanhv‡ m‹a bom bÿa b„i, nhªng b‰n ·n v∂i v„ c˚a c·c h∂i «“ng «ä hÏnh «gi”ng nh‹ nhªng tÚa ·n qu‚n sø «•c biåt do chÌnh ph˚ ™ th‡nh VecsÍid÷«•t ra [t‡n s·t Paris CÙng x„] nÊm 1871 ». ‘ng gßm « cÙng lö qu·i g™ »trong v¯ ·n 122 ng‹©i ™ S‡i GÚn, c˘ng vßi, m∂t c·ch t‹÷ng ph‰n, cÙng löc¤ng khÙng kÈm qu·i g™ c˚a tÚa ·n H‡ N∂i vÿa mßi tuyÍn b” tha b∞ngnhªng tÍn lÌnh lÍ d‹÷ng chuyÍn h‡nh hÂ v‡ s·t nh‚n, « nhªng chiân tÌchc˚a bÜn v¤ phu tÊm t”i », m‡ nh‡ truyän gi·o GÙchiÍ månh danh l‡ « sønghiåp c˚a n‹ßc Ph·p », ch˙ng «‹Æc bÜn chÃ huy qu‚n sø v‡ d‚n sø c˚ach˙ng bao che.

MactinÍ kât th˙c kÍu gÜi Th˚ t‹ßng v‡ b∂ tr‹™ng B∂ Thu∂c «Œa, ch√tv√n: « Tiâp t¯c giât ng‹©i cÛ ph‰i l‡ hiän minh chÊng? Liåu nhªng b‰n ·nghÍ t™m do tÚa ·n tuyÍn b” sÎ cŸ «‹Æc thi h‡nh chÊng? ».

C·c b‰n ·n t∫ hÏnh «‹Æc gi‰m khinh.

Th·ng 9 nÊm 1933: 64 «‰ng viÍn c∂ng s‰n ra tÚa

BŒ giam tÿ th·ng 10 nÊm 1932 vÏ toan t·i l∆p Ò‰ng C∂ng s‰n, 64 «‰ngviÍn bŒ truy t” tr‹ßc tÚa tiãu hÏnh chŸ khÙng ph‰i tÚa «Âi hÏnh. Ch°c ch°nh‡nh «∂ng c˚a —y ban «Úi ‚n x· cÛ kât qu‰ gÏ «Û. R”t cu∂c khÙng ng‹©in‡o bŒ kÍu ·n qu· hai nÊm t˘.

Viåt Nam 1920-1945

Trong s” c·c bŒ c·o, cÛ tiãu th˚ cÙng, cÛ thÆ v‡ phu phen, ba ng‹©i «‡nb‡ kã c‰ thi sÔ Mai Huˇnh Hoa (con c˚a Mai VÊn NgÜc, bÂn c” cøu c˚aNguyÕn An Ninh, sau n‡y Hoa l‡m bÂn vßi Phan VÊn H˘m).

L‹ Sanh HÂnh, «‰ng viÍn ph‚n liåt «„ nÛi trÍn, bŒ kât ·n 15 th·ng t˘,«‹a ra V¤ng T‡u «ƒy xe r˘a ch™ «· s’i c˘ng vßi t˘ th‹©ng phÂm. Anh lÙicu”n hÜ b’ l‡m. BŒ giam h¿m t”i, anh tuyåt thøc d‡i ng‡y «ã ph‰n «”i,chung qui «‹Æc t”ng vä Kh·m Lßn S‡i GÚn. Òân nÊm 1933, anh lÂi xu√thiån trong phong tr‡o l∆p Qu”c tâ Òå tŸ.


Ph¿n thŸ BA

ch˚ nghÔa c∂ng s‰ntrÍn diÕn «‡n cÙng khai

1933 - 1939

XIIM•t tr∆n th”ng nh√t La Lutte (Tranh Ò√u)

Phong tr‡o bÌ m∆t «∞ v´, l‡m sao tiâp t¯c «√u tranh? Nhªng cøu chiân sÔtÿ Ph·p vä nh‹ NguyÕn An Ninh, theo ch˚ nghÔa qu”c gia, v≈n cÛ uy tÌntrong d‚n ch˙ng; TrŒnh H‹ng Ng≈u, vÙ chÌnh ph˚; NguyÕn VÊn TÂo, c∂ngs‰n xu h‹ßng Stalin; TÂ Thu Th‚u, Phan VÊn Ch·nh, Huˇnh VÊn Ph‹÷ng,c∂ng s‰n theo t‹ t‹™ng TrÙtski c˘ng nhªng ng‹©i c‰m tÏnh nh‹ Tr¿n VÊnThÂch, LÍ VÊn Th∫, «“ng t‚m ch˚ «∂ng «√u tranh hÆp ph·p ch”ng chÌnhquyän thøc d‚n, theo l”i NguyÕn An Ninh, ng‹©i «‡n anh c˚a hÜ, kh™ix‹ßng trong b·o ChuÙng RË (La Cloche FÍlÈe) nÊm 1923. Nh‚n dŒp tuyãnc∫ H∂i «“ng th‡nh ph” S‡i GÚn, th·ng 4 nÊm 1933, hÜ tham gia «ã m™«‹©ng tranh «√u cÙng khai.

M•t tr∆n th”ng nh√t «¿u tiÍn, th·ng 4 nÊm 1933

HÜ th√y th©i c÷ «„ «ân, thu∆n lÆi cho hÜ lÆi d¯ng cu∂c v∆n «∂ng b¿u c∫ «ãthŸc tÃnh thÆ thuyän. HÜ «‹a ra m∂t « S∞ lao «∂ng », ch”ng «”i c·c s∞ t‹s‰n, «•c biåt ch”ng nhÛm L∆p hiân, nhÛm n¿y tÿ m‹©i nÊm nay v≈n chiâm‹u thâ trong s” «Âi biãu ng‹©i An Nam tÂi H∂i «“ng th‡nh ph”.

Thâ th‹©ng ng‹©i n‡o cÛ tÍn trong s∞ danh m¯c thuâ th‚n hÆp lå thÏ«‹Æc quyän tuyãn c∫. Tuy nhiÍn, ™ S‡i GÚn - ChÆ Lßn chÃ cÛ 4332 c∫ tritrong s” d‚n 300.000 ng‹©i. Nh‚n viÍn th‹ kö, th‹÷ng nh‚n, viÍn chŸcchiâm «a s”. ThÆ thuyän v‡ phu phen cho tßi l˙c b√y gi© khÙng m√y

198 Viåt Nam 1920-1945

quan t‚m tßi nhªng cu∂c b¿u c∫ «Û. CÚn ng‹©i Ÿng c∫, ph‰i «˚ 25 tu∞i l‡t”i thiãu, v‡ ph‰i cÛ «Ûng thuâ mÙn b‡i Ìt nh√t l‡ 25 «“ng.

Ng‡y 21 th·ng 4, Ÿng c∫ viÍn s∞ lao «∂ng triåu t∆p cu∂c hÜp «¿u tiÍn tÂirÂp h·t Th‡nh X‹÷ng, hÙm √y ch∆t nÌch ng‹©i. D‚n S‡i GÚn «‹Æc nâmh‹÷ng vŒ tø do h∂i hÜp, m∂t thŸ tø do m‡ hÜ mßi chÃ «‹Æc h‹™ng «Ùi ch˙ttr‹ßc kia qua nhªng cu∂c diÕn thuyât c˚a Phan Ch‚u Trinh, ™ mÌt ting tÂi«‹©ng LÊnzarÙtt÷; trong cu∂c tiâp «Ûn B˘i Quang ChiÍu, v‡ «·m t·ng PhanCh‚u Trinh nhªng nÊm 1925-1926. HÜ kh™i x‹ßng ph‹÷ng thŸc ph∞ thÙng«¿u phiâu thÙ s÷ b¢ng l”i gi÷ tay lÍn «ã biãu quyât løa chÜn ch˚ tŒch, v‡ vŒch˚ tŒch «Û l‡ NguyÕn An Ninh. TÂo v‡ ThÂch gißi thiåu nhªng ng‹©i trongliÍn danh: LÍ VÊn Th∫, vÿa ™ t˘ ra; LÍ VÊn L‹™ng, thÆ c÷ khÌ, ng‹©i «„tÿng «Ïnh cÙng tÂi x‹™ng th˚y binh Ba Son ; NguyÕn VÊn Dinh, t‡i xâ;Tr¿n VÊn V‚n, thÆ may c˘ng hai thÆ in NguyÕn VÊn S” v‡ NguyÕn Xu‚nVinh.

C·c Ÿng c∫ viÍn trÏnh b‡y m¯c tiÍu c˚a hÜ: «Úi thøc hiån lu∆t l∆p nghiåp«o‡n cÙng nh‚n, lu∆t b„i cÙng, «Úi ng‡y l‡m 8 gi©, ph∞ thÙng «¿u phiâu, v‡«Úi thøc hiån ngay nhªng bªa c÷m khÙng m√t tiän cho ng‹©i th√t nghiåp,l∆p c·c √u trÔ viån...

ThÌnh gi‰ «‹Æc l‡m quen vßi nhªng tÿ ngª ch‹a tÿng nghe tÂi diÕn «‡n:t‹ b‰n, vÙ s‰n, cÙng h∂i, b„i cÙng, giai c√p tranh «√u... m‡ cho tßi b‚y gi©hÜ chÃ «‹Æc «Üc bÌ m∆t trong s·ch b·o c√m.

Ba ng‡y sau, c·c Ÿng c∫ viÍn ph·t h‡nh t© b·o b¢ng tiâng Ph·p La Lutte(Tranh Ò√u) (B·o chÌ b¢ng chª qu”c ngª sau khi «‹Æc phÈp mßi xu√t b‰n),qu‰n lö l‡ ng‹©i Ph·p: Etga GanÙfsky. Trong s” 1, in 10.000 t©, khÙngnhªng chÃ nÍu lÍn c‹÷ng lÔnh chÌnh trŒ c˚a s∞ Lao «∂ng m‡ cÚn cÛ b‡i h‹ßngd≈n vä cÙng h∂i v‡ m∂t b‡i cÙng kÌch chi tiât ch”ng lÂi ph·i L∆p hiân.

Ng‡y 25, nhÛm Tranh Ò√u ch”ng «”i nhÛm t‹ s‰n tø gÜi « thanh niÍncÙng nh‚n », tÂi rÂp h·t T‚n ÒŒnh. HÜ thuyât ph¯c «‹Æc «Âi «a s” trong2000 ng‹©i dø gi÷ tay b¿u ch˚ tŒch cu∂c hÜp: ch‡ng thanh niÍn TÂ ThuTh‚u - mßi vÿa ra kh’i Kh·m Lßn - «‹Æc chÜn, thay vÏ Ùng Tr¿n Hªu Ò∂,ng‹©i lßn tu∞i c˚a ban t∞ chŸc «ä nghŒ. ‘ng Ò∂ cÛ danh tiâng tÿ l˙c Ùng bŒt˘ vÏ t·c phƒm H“i tr”ng Tø do c˚a Ùng.

Bu∞i chiäu ng‡y 27, rÂp h·t Th‡nh X‹÷ng tr‡n ng∆p ng‹©i m•c d˘ cÛm•t bÜn m∆t th·m «Ÿng ·m; qu¿n ch˙ng reo hÚ ˚ng h∂ NguyÕn An Ninh v‡nhªng Ÿng c∫ viÍn s∞ Lao «∂ng khi nhªng ng‹©i n‡y cÙng kÌch c·i gÜi l‡lÚng yÍu n‹ßc c˚a ph·i L∆p hiân: « HÜ quan t‚m «ân «“ng b‡o t∞ qu”cth∆t, nh‹ng «“ng b‡o hÜ no, «“ng b‡o mÏnh «Ûi » TÂo thÈt lÍn nh‹ v∆y. CÚnPh‹÷ng r˙t trong t˙i ra v‡i miâng gi√y c°t trong b·o c¿m tay, l¿n løÆt «∆ptan m∂t c·ch cÛ ph‹÷ng ph·p nhªng lu∆n «iãm vä ch˚ nghÔa hÆp t·c vßi

CH— NGH∏A C∂NG SÅN TRÍ N DIïN ÒÄN C‘NG KHAI

thøc d‚n c˚a nhÛm t‹ s‰n «Û. Phu phen, thÆ thuyän, tiãu d‚n (th¿y gi·o cÛb¢ng tiãu hÜc, l‹÷ng th·ng 20 «“ng r‹™i bÂc, so vßi phu phen h÷n «‹Æc 5«“ng) cÛ thã c‰i thiån «‹Æc «©i s”ng c˚a hÜ chÃ b¢ng c·ch t∆p hÆp th‡nhcÙng h∂i theo g‹÷ng thÆ thuyän Ph·p.

B·o Tranh Ò√u ra s” 2, ng‡y 29 th·ng 4, ng‡y tr‹ßc l¿n b’ thÊm «¿utiÍn. T© b·o t∆p trung kÍu gÜi ch˙ ö tßi nhªng nguyÍn t°c v‡ sø c¿n thiâtv∆n «∂ng nghiåp «o‡n. CÛ thã cÛ s” 3 sÎ ph·t h‡nh ng‡y 5 th·ng 5 tr‹ßcl‹Æt b’ thÊm kˇ nhÏ, cÛ in lÂi b‰n Hiân ch‹÷ng Amien (ChartedíAmiens)107. S∞ lao «∂ng triåu t∆p hÜp l¿n cu”i c˘ng tÂi rÂp h·t T‚n ÒŒnh.CÚ c‰nh s·t Sapuy tr√n c∫a ra v‡o, lÂm quyän bu∂c ai tham dø ph‰i cÛ th»c∫ tri. Qu¿n ch˙ng bŒ ˘n lÂi biân cu∂c h∂i hÜp tuyãn c∫ th‡nh ra biãu tÏnhtrÍn «‹©ng ph” do TÂo c¿m «¿u. Cu∂c thŒ uy chÃ ch√m dŸt khi TÂo bŒ t”nglÍn xe t˘.

Ng‡y 7 th·ng 5 nÊm 1933, trong khi tÚa «Âi hÏnh x∫ 122 ng‹©i c∂ng s‰ntuyÍn ·n x∫ t∫ 8 ng‹©i, NguyÕn VÊn TÂo v‡ Tr¿n VÊn ThÂch «‹Æc «°c c∫.

L¿n «¿u tiÍn trong lŒch s∫ thu∂c «Œa, m∂t s∞ thÆ thuyän ra m•t v‡ hai h∂i«“ng « c∂ng s‰n » dø H∂i «“ng th‡nh ph” S‡i GÚn. M∂t chiân tÌch kˇ lÂ,coi nh‹ m∂t th·ch thŸc «”i vßi x„ h∂i thøc d‚n. Sßm mu∂n gÏ chÌnh quyänsÎ ph‰n Ÿng lÂi.

Ng‡y 20 th·ng 5, t© b·o h‡ng ng‡y Trung L∆p bŒ c√m.VÏ h‹ßng vä gißilao «∂ng, cÛ Ninh, TÂo, ThÂch v‡ H˘m cÙng t·c. Ng‡y 12 th·ng 8, TÂoThÂch bŒ h˚y chŸc h∂i «“ng th‡nh ph”.

HÜ v≈n cÚn kŒp th©i tham gia v‡o c·c bu∞i nhÛm H∂i «“ng ng‡y 1, 14v‡ 29 th·ng 6, «Úi s” «Âi biãu ng‹©i An Nam b¢ng s” ng‹©i Ph·p, quyänb¿u c∫ cho «‡n b‡, «ä nghŒ trÆ c√p h‡ng tu¿n ng‹©i th√t nghiåp, m∞i nÊmba tu¿n nghÃ cÛ l‹÷ng cho ng‹©i l‡m m‹ßn, l∆p nh‡ an d‹´ng cho cÙngnh‚n, b’ thuâ xe «Âp v‡ gi‰m thuâ cho nhªng ng‹©i buÙn b·n nh’. DÔnhiÍn nhªng «ä bÂt «Û bŒ to‡n thã H∂i «“ng b·c b’, nh‹ng cÛ tiâng vangtrong c·c t¿ng lßp d‚n nghËo.

TÂo v‡ ThÂch chÃ «‹Æc nhªng ng‹©i «°c c∫ trong gißi thøc d‚n v‡ t‹ s‰nt·n trÆ khi hai ng‹©i ph‰n «”i viåc ph· h˚y c·c xÛm nh‡ l· v‡ khi hÜ «Úi ‚nx· cho c·c t˘ chÌnh trŒ.

Tuyãn c∫ th°ng lÆi, b·o Tranh Ò√u ra s” cu”i c˘ng ng‡y 2 th·ng 6, diÕngi‰i cho thÆ thuyän v‡ d‚n c‡y nhªng kiân nghŒ m‡ hai h∂i «“ng «Âi diånhÜ «„ «‹a ra. Ò“ng th©i ph‰n «”i viåc « ·m s·t » t© Trung L∆p, «Úi tø do rab·o b¢ng qu”c ngª. Ò‹÷ng nhiÍn l‡ khÙng cÛ kât qu‰. TÂp chÌ vÊn hÜcÒ“ng Nai do Phan VÊn H˘m ph¯ tr·ch, trong «Û cÛ nhªng ng‹©i nh‹ Ninh,Th‚u, TÂo, T‹©ng, Ch·nh... v≈n cÚn cÛ thã trÏnh b‡y quan «iãm c˚a mÏnh,sÎ bŒ c√m tÿ th·ng giÍng nÊm 1934. T© Ph¯ Nª T‚n VÊn n∞i tiâng c¤ng sÎ

199

200 Viåt Nam 1920-1945

bŒ c√m, t© b·o n¿y cÛ c·i tÍn vÙ hÂi «„ «em lÂi cho t¿ng lßp thanh niÍn m∂t·nh s·ng mßi rÜi v‡o thâ gi÷i. Trong khi «Û, m∂t ph·i «o‡n tÿ Ph·p lÍn«‹©ng «i Th‹Æng H‰i, «„ tßi S‡i GÚn.

Phong tr‡o hÚa bÏnh Amstec«am-P÷l‚yeltßi S‡i GÚn Th·ng 8 nÊm 1933

Phong tr‡o n‡y do nhªng nh‚n v∆t c‰m tÏnh c∂ng s‰n, nhªng « bÂn «“ng«i m∂t «‹©ng » c˘ng MÙsk÷va th‡nh l∆p, hÜ t∞ chŸc m∂t cu∂c «Âi h∂i ™Th‹Æng H‰i ch”ng chiân tranh, m∂t «ä t‡i cÛ m¿u trung l∆p. Th∆t ra, hÜnh¢m h‹ßng gißi c¿n lao «i tråch kh’i nhiåm v¯ c·ch mÂng c˚a mÏnh(xem ch‹÷ng X). Ph·i «o‡n do «Âi biãu C∂ng s‰n Ph·p l‡ PÙl VaidÊn-CutuyriÍ d≈n «¿u, c˘ng vßi Th‹Æng nghŒ viån Motl‚y ph·i lao «∂ngànglÍ, b·c sÔ MactÙ «Âi biãu ™ B÷rusel÷, Pupy thu∂c «‰ng x„ h∂i Ph·p v‡nh‡ b·o Haminton, ng‹©i xŸ YÍtlÊnd.

C·c «Âi biãu «‹Æc chÌnh quyän th‡nh ph” chÌnh thŸc «Ûn tiâp, r“ing‹©i ta t∞ chŸc cu∂c h∂i hÜp «¿u tiÍn ph‰n «”i chiân tranh tÂi nh‡ h‡ngL÷ PerÙkÍ. H∂i Nh‚n Quyän t∆p hÆp tÂi «Û «‹Æc 700 ng‹©i Ph·p v‡ ¬uCh‚u. VaidÊn-CutuyriÍ, ng‹©i «„ tÿng lÍn tiâng ph‰n «”i h˘ng h‡o bÜn t‹b‰n t‡i chÌnh thu∂c «Œa, «‹Æc gißi t‹ b‰n v∞ tay hoan nghÍnh - hÜ hiån«ang bŒ nh‡ Ng‚n h‡ng ÒÙng D‹÷ng siât hÜng hay h‚m he bÛp c∞, c˘ngnhªng viÍn chŸc bŒ gi‰m l‹÷ng o·n h∆n to‡n quyän PaskiÍ, gißi khai th·cthu∂c «Œa, ch˚ «“n «iän, «Âi «iän ch˚, th‹÷ng gia... bŒ cu∂c kh˚ng ho‰ngkinh tâ thâ gißi l‡m nghiÍn nghËo ho•c «e dÜa ph· s‰n.

Ng‡y 11 th·ng 8, m∂t cu∂c hÜp thŸ hai- l¿n n‡y ch”ng «‡n ·p v‡ch”ng châ «∂ thøc d‚n - t∆p hÆp ng‹©i An Nam tÂi rÂp h·t Kh·nh H∂i.TrÂng s‹ CÊnxenliÍri c˘ng D‹÷ng VÊn Gi·o ch˚ trÏ, NguyÕn VÊn TÂo phÛch˚ tŒch, NguyÕn An Ninh phiÍn dŒch. M∂t s” ng‹©i An Nam tham giaphong tr‡o th‡nh l∆p ph‚n b∂ S‡i GÚn l‚m th©i.

Ng‡y 18, ph·i «o‡n r©i S‡i GÚn «i Th‹Æng H‰i, «ã lÂi m∂t ‰nh h‹™ngm∆p m© trong d‚n ch˙ng. M∂t mß thøc d‚n m•c d˘ ngŒch c∂ng s‰n, hÜr√t th’a m„n khi nghe Ùng nghŒ c∂ng s‰n VaidÊn-CutuyriÍ cÙng kÌch m∂ttrong nhªng k» hÜ cho l‡ kh‰ ” nh√t, ch£ng ai kh·c h÷n l‡ to‡n quyänPaskiÍ.

Qua ng‡y 19 th·ng 9, H∂i «“ng qu‰n hÂt Nam kˇ yÍu c¿u Paris triåuh“i PaskiÍ vä Ph·p, «“ng th©i «ä nghŒ h˚y b’ «∂c quyän ph·t h‡nh gi√ybÂc c˚a Ng‚n h‡ng ÒÙng D‹÷ng. Gißi thøc d‚n t∂t bøc b√t m„n nhÛm t‹b‰n t‡i chÌnh ™ «‚y khi hÜ biât r¢ng h“i cu”i th·ng 9 nhÛm n‡y, ch˙ngvÿa mßi mua «‹Æc «“n «iän LaSuser÷ ™ Long Th‡nh vßi gi· r» mÂc m∂t


trÊm ng‡n «“ng, hÜ ‹ßc gi· ph‰i l‡ hai triåu, ch˚ «“n «iän √y bŒ d“n «ânb‹ßc «‹©ng c˘ng ph‰i b·n «√u gi·.

To‡n quyän PaskiÍ b’ mÂng ng‡y 15 th·ng giÍng nÊm 1934 trong m∂ttai nÂn m·y bay. B·o Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng ng‡y 19 viât:

‘ng PaskiÍ «„ qua «©i, nh‹ng tr‹ßc khi Ùng r©i b’ ch˙ng ta, Ùngth”t ra m∂t l©i th˙ nh∆n quan trÜng tr‹ßc l”i 15 «Âi biãu c˚a cÙngch˙ng: « BÜn t‡i chÌnh ™ «‚y c¤ng mÂnh thâ løc nh‹ ™ Ph·p. ‘ngth˚ t‹ßng l‡m gÏ «‹Æc «”i vßi c·c nh‡ bÊng, m∂t khi h‡ng th·ngb∂ tr‹™ng T‡i chÌnh bu∂c mÏnh «i gı c∫a c·c nh‡ bÊng «ã cÛ tiäntr‰ l‹÷ng cÙng chŸc? MÏnh ph‰i x¯i tay. »

M∂t th·ng sau, chÌnh t© b·o «Û lÂi t” c·o chÌnh ph˚ thÙng «“ng vßi bÜnt‡i chÌnh trong v¯ tai tiâng vä mu”i: CÙng ty t‡i chÌnh Ph·p qu”c v‡ Thu∂c«Œa «‹Æc phÈp khai khƒn ru∂ng mu”i, kö giao kËo vßi chÌnh ph˚ «ã cungc√p 450.000 t√n mu”i vßi gi· 4$50 m∂t t√n, trong khi gi· mu”i trong xŸ l‡2$70 m∂t t√n.

Nh‹ng ch˙ng ta h„y quay tr™ lÂi th·ng 9 nÊm 1933, vßi c·c bÂn c˚ach˙ng ta trong nhÛm Tranh Ò√u.

NguyÕn An Ninh lÂi bŒ truy t” l¿n thŸ ba, l¿n n¿y b™i anh m™ phÚng t‹v√n ph·p lu∆t ™ S‡i GÚn sinh s”ng. Ng‡y 16 th·ng 9 anh tuyÍn b”:

Ng‹©i ta mu”n l‡m gÏ tÙi? Tÿ l˙c ra t˘ tÙi th∫ l‡m tßi nÊm nghäkh·c nhau. TÙi ph‰i b’ hât c·c nghä «Û vÏ nhªng lö do t‹÷ng tøg¿n c·c c·i lö do «„ d≈n tÙi «ân tr‹ßc tÚa ng‡y hÙm nay. Nâunh‹ ng‹©i ta ngÊn c‰n khÙng cho tÙi kiâm s”ng thÏ tÙi sÎ ph‰il‡m gÏ «‚y? Th∆t ngÂo nghÕ bu“n c‹©i m‡ th√y hiån nay tÙi bŒtruy t” vÏ tr‹ßc c∫a nh‡ tÙi cÛ treo biãn « T‹ v√n ph·p lu∆t », thâm‡ nÊm 1923, Ùng th”ng «”c CÙ-nhac «„ m©i tÙi v‡o l‡m trÂngs‹ kia m‡.D˘ sao tÙi c¤ng c¿n ph‰i s”ng. Nh‹ng ng‹©i ta lÂi ngÊn c‰n tÙikiâm s”ng. KhÙng ph‰i vßi m∂t trÊm «“ng bÂc m∂t th·ng tÙi cÛthã kiâm «‹Æc ™ vÊn phÚng t‹ v√n c˚a tÙi, m‡ tÙi l‡m thiåt hÂic·c Ùng trÂng s‹. Nh‹ng qu‰ th∆t trong th©i bu∞i n‡y - anh kâtth˙c vßi m∂t n¯ c‹©i cay «°ng - cÙng viåc l‡m Ên th∆t hât sŸckhÛ khÊn «”i vßi hÜ.108

Anh nhß lÂi tr‹ßc khi bŒ b°t l¿n thŸ hai, anh tÿng «i b·n rong nhªngs·ch anh viât. Anh tÿng th∫ kiâm s”ng b¢ng c·ch b·n thŸ d¿u c˘ l‡ tø mÏnh

201

202 Viåt Nam 1920-1945

châ tÂo, c˘ l‡ An Ninh, m‡ chÌnh anh c™i xe «Âp «i giao cho c·c «iãm b·n l»™ c·c tÃnh. San «¿m Ph·p v‡ lÌnh c‰nh s·t l‡m khÛ dÕ nhªng ng‹©i b·n l»d¿u c˘ l‡ c˚a anh. ü Sa ÒÈc, tÍn cÚ Baze c√m anh qua lÂi trong tÃnh... Anh«„ tÿng l‡m phu «·nh xe th∞ m∂.

Sau khi bŒ b„i chŸc h∂i «“ng th‡nh ph”, TÂ Thu Th‚u v‡ c·c bÂn t∞chŸc nhªng cu∂c diÕn thuyât «ã truyän b· ch˚ nghÔa Kac Mac. Ng‡y 1th·ng 11, tÂi H∂i T‹÷ng tâ Gi·o d¯c, Phan VÊn H˘m nÛi vä biån chŸng,v‹Æt qua nhªng m‚u thu≈n «i «ân m∂t t∞ng kât mßi, m∂t kh·i niåm cÛ thã·p d¯ng «‹Æc trong v∆n «∂ng c˚a lŒch s∫. Ng‡y 15 TÂ Thu Th‚u c¤ng nÛitiâp vä «ä t‡i «Û, m∂t «ä t‡i m•c d˘ khÛ khÊn, nh‹ng trong nhªng ng‡ytÊm t”i «Û «„ ph√n kh™i s” «Ùng thanh niÍn, th÷ kö, gi·o viÍn, thÆthuyän... Anh nh√n mÂnh tßi nhªng m‚u thu≈n x„ h∂i d≈n tßi nhªng cu∂c«√u tranh giai c√p, phong tr‡o c·ch mÂng sÎ «‹a «ân m∂t x„ h∂i t”t «Àph÷n. KhÙng l‚u, H∂i T‹÷ng tâ Gi·o d¯c bŒ m∆t th·m «e dÜa, khÙng d·mtiâp hÜ nªa. Liän theo «Û tÂp chÌ vÊn nghå Ò“ng Nai bŒ c√m. Thâ chÃ cÚnc‚y viât: TÂ Thu Th‚u dŒch cu”n Nhªng nguyÍn lö triât hÜc (Politzer,Principes de Philosophie) ra qu”c ngª cÚn Phan VÊn H˘m th‰o v‡ xu√tb‰n quyãn Biån chŸng ph·p ph∞ thÙng.

1934 ™ Ph·p: f·t xit bÂo «∂ng,X„ h∂i v‡ C∂ng s‰n hiåp nhŸt

Ch˙ng ta «ang ™ v‡o th·ng 2 nÊm 1934. Hitler «„ n°m chÌnh quyän «‹Æcm∂t nÊm: MÙsk÷va c‰m th√y bŒ «e dÜa v‡ «i tÏm «“ng minh, tr‹ßc hât hÜngÛ vä Ò‰ng X„ h∂i.

TÂi Paris, m∂t cu∂c bÂo «∂ng n∞ ra trong «Ím 6 th·ng hai, toan l∆t «∞châ «∂ C∂ng hÚa. C·c nhÛm B‰o ho‡ng (Camelots du Roy), ¡i hªu Ph·p(SolidaritÈ FranÁaise), Thanh niÍn ¡i qu”c (Jeunesses Patriotes), H‡nhÒ∂ng Ph·p (Action FranÁaise)... t∆p hÆp tÂi «Âi l∂ SÊn lysÍ, th·i «∂ h¢mh¢m «e dÜa, r“i t’a vä phÌa Dinh NghŒ viån, c‰nh s·t nÂp «Ân b°n tÃa: 15ng‹©i chât. ChÌnh ph˚ Òala«iÍ tÿ chŸc. B·o Nh‚n ÒÂo (HumanitÈ) ng‡y7 v‡ 8 tiâp t¯c t” c·o Ò‰ng X„ h∂i l‡ m∂t trong s” nhªng k» chŒu tr·chnhiåm thøc sø, v‡ c˘ng vßi ph·i c√p tiân, hÜ «„ « dÜn «‹©ng cho bÜnph·t xÌt ».

Nh‹ng «‰ng viÍn x„ h∂i c÷ s™ thÏ khuynh h‹ßng l∆p m•t tr∆n th”ng nh√tch”ng nguy c÷ ph·t xÌt: ngay tÿ ng‡y 7, T∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ng (CGT)thu∂c phÌa Ò‰ng X„ h∂i kÍu gÜi t∞ng b„i cÙng 24 gi© ng‡y 12 th·ng hai, r“iT∞ng LiÍn «o‡n Lao «∂ng Th”ng nh√t) (CGTU) d‹ßi ‰nh h‹™ng Ò‰ng


C∂ng s‰n c¤ng «“ng thanh. Cu∂c b„i cÙng n‡y sÎ «‹Æc h‹™ng Ÿng «Ùng«‰o. Ng‡y 8, trong cu∂c mÌt ting do Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p triåu t∆p tÂiQu‰ng tr‹©ng C∂ng hÚa l∆p tŸc m∂t s” thanh niÍn ph·i x„ h∂i tham dø.C‰nh s·t tiâp t¯c g‚y tiâng vang: 8 ng‹©i chât.

Ng‡y 12, «‰ng viÍn x„ h∂i v‡ c∂ng s‰n ™ c÷ s™ th‚n thiån «å huynhnhau trong cu∂c biãu tÏnh kh∞ng l“ tÂi v‹©n Venxenn÷: hai «o‡n biãu tÏnhthu∂c C∂ng s‰n v‡ X„ h∂i, «“ng hÙ to « M•t tr∆n th”ng nh√t! »

Ch£ng bao l‚u Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p b’ tÿ ngª « x„ h∂i-ph·t xÌt », miåtthŒ Ò‰ng X„ h∂i r“i b°t tay vßi «‰ng n¿y, ph˘ hÆp vßi s·ch l‹Æc mßi c˚aMÙsk÷va. Ng‡y 27 th·ng 7, hai «‰ng cÙng nh‚n kö kât m∂t « hiåp ‹ßcth”ng nh√t h‡nh «∂ng «ã b‰o vå c·c quyän tø do d‚n ch˚ »

R“i sau «Û khÙng l‚u, c˘ng «‰ng t‹ s‰n c√p tiân, hÜ sÎ th‡nh l∆p m∂tM•t tr∆n bÏnh d‚n mÂnh mÎ ch”ng lÂi c·c «‰ng ph·i ph·t xÌt.

S‡i GÚn, tiân tßi m∂t m•t tr∆n th”ng nh√t Tranh Ò√u thŸ haith·ng 10 nÊm 1934

Ng‡y 18 th·ng 2, m∂t « Ph·i «o‡n cÙng nh‚n «iäu tra » tÿ Paris tßi. M∂tc·ch chÌnh thŸc, ph·i «o‡n n‡y do —y ban «Úi ‚n x· v‡ H∂i CŸu tâ Ò’ qu”ctâ l∆p ra. Cu∂c «iäu tra m‡ hÜ dø kiân tiân h‡nh bao h‡m m∂t dø ·n mßi c˚am•t tr∆n th”ng nh√t. Ph·i «o‡n do Gab÷riel PÍri, «Âi biãu c˚a Ò‰ng C∂ngs‰n Ph·p d≈n «¿u c˘ng vßi Bactel (CŸu tâ Ò’) v‡ B÷ruynÙ (CÙng «o‡n), «„r©i Paris Ìt l‚u tr‹ßc cu∂c bÂo «∂ng nÛi trÍn. PÍri tiâp x˙c NguyÕn An Ninh,sÎ tr™ th‡nh ng‹©i «”i thoÂi chÌnh c˚a anh, c˘ng vßi NguyÕn VÊn TÂo, TÂThu Th‚u, LÍ VÊn Th∫, Phan VÊn Ch·nh... l‡ nhªng ng‹©i sÎ h‹ßng d≈n hÜtrong cu∂c «iäu tra.

HÜ «„ th√u «·o «‹Æc nhªng gÏ? HÜ nghe th√y trong nhªng xÌ nghiåpthu∂c khu vøc S‡i GÚn - ChÆ Lßn khÙng hä cÛ gÏ «‰m b‰o lao «∂ng vä m•tlu∆t ph·p, thâ nÍn giai c√p c¿n lao bŒ phÛ m•c cho gißi ch˚ ng‹©i Ph·p,ng‹©i T‡u, c¤ng nh‹ ng‹©i An Nam. Ng‡y l‡m viåc qu· n•ng nä (tßi 12tiâng «“ng h“ tÂi c·c nh‡ m·y l˙a gÂo ChÆ Lßn, n÷i m‡ ng‹©i lao «∂ngph‰i thay nhau l‡m theo ca su”t ng‡y «Ím; 10 tßi 11 tiâng tÂi s™ xe «iån S‡iGÚn; 10 tiâng tÂi c·c nh‡ m·y «‹©ng ™ Hiåp HÚa); tiän phÂt, hay gÜi l‡ «tiän c˙p » th‹©ng t‹÷ng «‹÷ng vßi m∂t ng‡y lao «∂ng; nhªng l©i ch∫im°ng v‡ nhªng h‡nh «∂ng thÙ bÂo khÙng ph‰i l‡ hiâm th√y trong nhªngx‹™ng nh’ c¤ng nh‹ trong c·c «“n «iän, «u∞i viåc v‡ gi‰m l‹÷ng l‡ nhªng«iäu khÙng kÍu n‡i «‹Æc. Viåc b“i th‹©ng tai nÂn lao «∂ng l‡ do gißi ch˚t˘y ö «Œnh «oÂt. B„i cÙng l‡ m∂t sø phÂm t∂i; nghiåp «o‡n v‡ c‰ ngay h∂i ·ihªu c¤ng bŒ coi l‡ nhªng h∂i kÌn v‡ bŒ truy t”. Tÿ khi kh˚ng ho‰ng x‰y ra,

203

204 Viåt Nam 1920-1945

nÂn th√t nghiåp c‡ng nghiÍm trÜng (tÿ 1930 tßi 1933, 40% nhªng ng‹©il‡m cÙng nh∆t bŒ sa th‰i trong 38 xÌ nghiåp S‡i GÚn - ChÆ Lßn), nh‹ng lao«∂ng c˚a tr» em lÂi «‹Æc coi l‡ hÆp ph·p! T¿ng lßp phu phen v‡ thÆ thuyänkhÙng chuyÍn, chiâm m∂t s” l‹Æng lßn trong nh‚n cÙng S‡i GÚn - ChÆLßn, chÃ kiâm «‹Æc c‰ nam l≈n nª, mái ng‡y 55 xu v‡ 43 xu. V∆y l‡m saohÜ cÛ thã tr‰ «‹Æc thuâ th‚n, mÛn thuâ ng‹©i nghËo c¤ng tr‰ «“ng nh‹ k»gi‡u? Nâu nh‹ c·c «Âi biãu ph·i «o‡n «iäu tra ™ lÂi cho «ân th·ng 6 thÏ hÜsÎ «‹Æc dø trÍn c·c «‹©ng ph” S‡i GÚn-ChÆ Lßn nhªng cu∂c sÊn «u∞ing‹©i khÙng cÛ gi√y thuâ th‚n ho•c ch‹a «Ûng thuâ th‚n, th‹©ng th‹©ngtrong th©i gian hât hÂn n∂p gi√y n‡y, nh‹ t© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng ng‡y 18th·ng 6 mÙ t‰:

C·c xe cam nhÙng nh’ c˚a m∆t th·m cŸ lÿ lÿ chÂy, trong khi haibÍn vå «‹©ng m‰ t‡ lÌnh kÌn hÙ kh·ch qua lÂi gi÷ th» thuâ ra. Nhªngai khÙng cÛ th» ho•c th» khÙng hÆp lå «äu bŒ t”ng lÍn xe bŒt th˘ng.MŸc thuâ qu· cao «”i vßi gißi phu phen v‡ lao «∂ng nghËo, hÜ «‡nhchŒu nh”t m∂t ng‡y v‡ m∂t «Ím trong bÛt khi bŒ b°t, vÏ hÜ khÙngsao kiâm n∞i 6 «“ng bÂc «ã «Ûng thuâ.

Trong v˘ng nÙng nghiåp quanh S‡i GÚn, ™ B‡ Hom, ÒŸc HÚa, HiåpHÚa, L∂c Giang... nhªng n÷i m‡ tr∆n kh˚ng b” 1930-1931 cÚn l‡m cho contim c˚a tÿng ng‹©i se th°t lÂi, nhªng n÷i m‡ biât bao k» « tay l√m ch‚nb˘n, c‡y s‚u cu”c b≈m » «„ ng„ guc xu”ng tr‹ßc l‡n «Ân trong c·c cu∂cbiãu tÏnh hÚa bÏnh ch”ng lÂi thŸ thuâ th‚n √y, c‰nh t‹Æng th∆t rı r‡ng: d˘ l‡l‡m m‹ßn th‹©ng trøc, tÿng m˘a hay cÙng nh∆t, nhªng cÙng nh‚n nÙngnghiåp bao gi© c¤ng s”ng trong c‰nh t∂t bøc kh”n c˘ng. Nhªng ng‹©i l‡mm‹ßn th‹©ng xuyÍn (1 ho•c 2 ng‹©i l‡m cÙng khai th·c 10 hecta) mái nÊmkiâm «‹Æc kho‰ng 30 «“ng bÂc hËn mÜn; nÙng d‚n l‡m m˘a hay l‡m cÙngnh∆t (cÙng c√y, cÙng g•t...) mái nÊm l‡m m‹ßn tÿ 4 «ân 5 th·ng, di chuyãntÿ miåc ru∂ng n‡y sang miåc b‹ng kh·c tÏm c·ch cho thuÍ «Ùi c·nh tay lao«∂ng c˚a mÏnh «ã «”n c˚i, chËo ghe, khu‚n v·c, phu phen tÂp dŒch khicÙng viåc «“ng ·ng «„ hât ...

Ò”i vßi t· «iän, m∂t «iån tÌn c˚a trÂng s‹ I«yl÷, m∂t nh‡ thøc d‚n, g∫ith”ng «”c Nam Kˇ, v‡ m∂t bŸc th‹, c¤ng c˚a Ùng I«yl÷, g∫i ch˚ tÃnh Ch‚uÒ”c, «Êng trong t© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng ng‡y 27 th·ng 3 sÎ cho ta biât coic·c vŒ «Âi biãu ph·i «o‡n diäu tra cÛ thã nh∆n xÈt vä «iäu gÏ:

Xin tr‚n trÜng g∫i tßi q˙y Ùng l©i cøc løc ph‰n kh·ng nhªng v¯khu√y nhiÕu cÙng viåc nh‡ nÙng ch˚ yâu x‰y ra trÍn «“n «iän c˚aÙng Òacgi÷lÙt v‡ I«yl÷ ™ Tri TÙn (Ch‚u Ò”c), v¯ c·c «∂i lÌnh l‹u«∂ng «i tu¿n tra b°t thuâ th‚n ng‡y thŸ S·u c·c t· «iän bŒ «e dÜa

CH— NGH∏A C∂NG SÅN TRÍ N DIïN ÒÄN C‘NG KHAI 205

b°t b’ t˘, ng‡y thŸ Ba hÜ ·p d¯ng qu· lÂm Châ «∂ «•c biåt «”i d‚nb‰n xŸ (IndigÈnat), châ «∂ vÙ nh‚n «Âo, châ «∂ √y «„ bŒ gi‰ «Œnh l‡h˚y b’.Nhªng ai l‡ t· «iän trÍn nhªng «“n «iän c˚a tÙi v‡ c˚a ÙngÒacgi÷lÙt hÜ «‹Æc c·i may m°n l‡ «‹Æc l‰nh tr‹ßc thÛc Ên v‡ l˙agi”ng m‡ hÜ chÃ cÛ thã ho‡n tr‰ ch˙t «Ãnh thÙi. TÙi ph‰i bu∂c mÏnhh˚y b’ t√t c‰ c·c kho‰n nÆ n¿n c˚a hÜ to‡n b∂ v‡ vÔnh viÕn. Qu‰thøc tÙi ph‰i nhÏn nh∆n r¢ng s” thÛc cÚn lÂi cho hÜ, sau khi gÛp «ŒatÙ, sÎ khÙng «˚ cho hÜ - b™i gi· l˙a bŒ s¯p -, chu c√p cho mÏnhnhªng nhu c¿u t”i c¿n thiât v‡ c‡ng khÙng thã «Ûng n∞i thuâ th‚n.Nhªng c‹ d‚n trong v˘ng m‡ khÙng «‹Æc trÆ gi˙p, khÙng vaym‹Æn tr‹ßc «‹Æc gi”ng m· v‡ thøc phƒm thÏ hÜ cÚn r÷i v‡o tÏnhtrÂng th‰m hÂi h÷n nªa. T√t c‰ b’ ru∂ng «“ng, hÜ tr™ th‡nh m∂tchÚm d‚n hoang «‡ng bŒ lÌnh l‹u «∂ng c˚a ng‡i «i tu¿n tra gi‰i t·n.

Trong th©i gian ba «Âi biãu c˚a ph·i «o‡n l‹u lÂi trong xŸ, luÙn luÙnm∂t l¤ m∆t th·m b·m gÛt. Ng‹©i ta ngÊn c‰n hÜ «iäu tra ™ Trung Kˇ, n÷im‡ tÏnh c‰nh kh”n kh∞ tr¿n tru“ng tr‹ßc m°t, v‡ sau khi «i Phnom PÍnh tr™vä, mÜi cu∂c h∂i hÜp «iäu tr¿n c˚a hÜ «äu bŒ c√m.

Khi ph·i «o‡n r©i S‡i GÚn ng‡y 18 th·ng ba, Gab÷riel PÍri «„ tr˘ bŒ«‹Æc m∂t dø ·n th’a hiåp giªa c·c nhÛm c·ch mÂng theo Stalin, TrÙtski v‡xu h‹ßng qu”c gia, «•ng t·i b‰n t© b·o Tranh Ò√u cÛ Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p˚ng h∂. NguyÕn An Ninh kiÍn trÏ nh√n mÂnh vßi PÍri vä sø c¿n thiât ph‰icÛ TÂ Thu Th‚u c˘ng c·c bÂn c˚a anh hÆp t·c, hÜ l‡ nhªng chiân sÔ «√utranh nhiåt t‚m hÊng h·i v‡ cÛ kh‰ nÊng s∫ d¯ng Ph·p vÊn, hÜ cÛ thã l‡ m∂tthu∆n lÆi may m°n cho t© b·o tiâng Ph·p.

Cu∂c liÍn minh nÛi trÍn, do m∂t l„nh t¯ quan trÜng c˚a Ò‰ng C∂ng s‰ntheo Stalin ™ Ph·p g‚y døng lÍn d‹©ng nh‹ nghŒch lö: ™ LiÍn SÙ, ph‰ichÊng Stalin «„ truy n„ nhªng ph¿n t∫ kh‰ nghi cÛ «Ùi ch˙t theo « ch˚nghÔa TrÙtski » «Û sao? v‡ c·c «‰ng c∂ng s‰n trÍn thâ gißi «„ ch£ng theog‹÷ng Stalin m‡ tßi t√p ch∫i r˚a c·nh C∂ng s‰n t‰ «”i l∆p qu”c tâ «Û sao?Tuy thâ liÍn minh «Û c¤ng t“n tÂi «‹Æc g¿n ba nÊm.

D˘ theo Stalin hay theo TrÙtski, nhªng ng‹©i trong liÍn minh c¤ng «äu«“ng ö vßi NguyÕn An Ninh trong cu∂c «√u tranh chung ch”ng k» th˘ tr‹ßcm°t l‡ chÌnh quyän thøc d‚n v‡ «‰ng L∆p hiân, chÃ gißi hÂn trong m∂t t©b·o chuyÍn bÍnh vøc thÆ thuyän, phu phen v‡ d‚n quÍ, khÙng m‡ng «ânch˚ nghÔa Stalin hay ch˚ nghÔa TrÙtski, trong khi c˘ng nhau truyän b· t‹t‹™ng Kac Mac, c÷ s™ lö lu∆n chung. C·c b‡i b·o sÎ khÙng kö tÍn d‹ßi(khÙng qu‰ng c·o c· nh‚n, khÙng biãu l∂ nhªng xu h‹ßng ly t‚m).

206 Viåt Nam 1920-1945

B·o Tranh Ò√u lÂi t·i b‰n ng‡y 4 th·ng 10 nÊm 1934.TrŒnh H‹ng Ng≈u r©i kh’i nhÛm sau t© s” 3, d‹©ng nh‹ b√t m„n vÏ anh

khÙng «‹Æc ph·t biãu lö t‹™ng vÙ chÌnh ph˚ trong t© b·o. M∂t ng‹©i tÿMÙsk÷va vä l‡ D‹÷ng BÂch Mai, v‡ m∂t ng‹©i kh·c tÿ CÙn Ò‰o vä l‡NguyÕn VÊn NguyÕn, theo Stalin, nh∆p v‡o tÊng c‹©ng nhÛm v‡o nÊm1935-1936.

ÒÆt ph·t h‡nh «¿u tiÍn c˚a t© Tranh Ò√u mßi (s” 5) cÛ mang tiÍu «äM∂t giai c√p bŒ ·p bŸc l‡ «iäu kiån s”ng cÚn c˚a mÜi x„ h∂i x‚y døng trÍnsø «”i kh·ng giªa c·c giai c√p. ChÌnh giai c√p bŒ ·p bŸc «Û, bao g“m phuphen, thÆ thuyän, b“i bâp, b¿n nÙng, c” nÙng... m‡ b·o Tranh Ò√u khÙngng‹ng lÍn tiâng bÍnh vøc, b¢ng thÙng tin, b¢ng tÿng ng‡y t” c·o châ «∂thøc d‚n trong mÜi sø b√t cÙng lßn nh’, h‹ßng d≈n hÜ cÛ mŸc «∂ v‡o cu∂c«√u tranh cho m∂t «©i s”ng kh·c.

Th”ng «”c Pagies nÛi nh‹ thâ n¿y trong b‰n t‹©ng trÏnh c˚a y ng‡y 29th·ng 10 nÊm 1935:

T© b·o chuyän tÿ tay ng‹©i n‡y sang tay ng‹©i kh·c, «‹Æc dŒch ranâu c¿n thiât, «‹Æc bÏnh lu∆n trong c·c nhÛm nh’. NÛ «Âi diån chonhªng t∆p «÷n thÃnh nguyån c˚a t√t c‰ nhªng ai b√t m„n vßi nh‡chŸc tr·ch, ho•c bŒ kÌch thÌch ho•c tø ph·t ö, to‡n c‰ nhªng «iäuthÃnh nguyån tÿ tr‹ßc tßi gi© ch‹a hä cÛ. T© b·o thã hiån sø d¤ngc‰m c˚a løc l‹Æng d‚n ch˙ng tø ö thŸc «‹Æc quyän lÆi c˚a mÏnh,d·m ng’ l©i vßi m∂t chÌnh quyän «ang bŒ b”i r”i tr‹÷c l‡n sÛng «√utranh d‚ng cao.109

Ta h„y xem qua s” 5 c˚a tu¿n b·o «Û. T© b·o m™ «¿u b¢ng m∂t b‡i lölu∆n b‡n vä cu∂c kh˚ng ho‰ng kinh tâ «„ t·c «∂ng «ân ÒÙng D‹÷ng tÿ b”nnÊm qua. Ò”i vßi c·c «ä c∆p c˚a giai c√p t‹ s‰n thøc d‚n v‡ b‰n xŸ, «ã gi‰iquyât tÿ hiån t‹Æng «Œa ph‹÷ng b¢ng gi‰i ph·p h‡nh chÌnh, b·o Tranh Ò√u«‹a ra gi‰i ph·p riÍng c˚a mÏnh: cu∂c kh˚ng ho‰ng cÛ ngu“n g”c tÿ nhªngm‚u thu≈n «”i kh·ng c˚a ch˚ nghÔa t‹ b‰n; m™ «¿u l‡ v¯ ph· s‰n ph·t ranÊm 1928 ™ NiÍuYok, r“i lan tr‡n kh√p c·c «Œa ph∆n kh·c trÍn thâ gißi.Mu”n tr·nh kh’i kh˚ng ho‰ng thÏ ph‰i «·nh «∞ châ «∂ kinh tâ «Û, « nh‹nh‡ kinh tâ hÜc Kac Mac «„ chŸng minh »; gi‰i ph·p cÛ tÌnh ch√t c·chmÂng v‡ to‡n c¿u.

BÍn cÂnh b‡i b·o khÛ «Û, cÛ nhªng b‡i cÙng kÌch chßp nho·ng, dÕ «Üc,t∆p trung quanh nhªng ch˚ «ä x„ h∂i An Nam, l‡m cho «∂c gi‰ ch˙ ö : m∂tb‡i vä tiãu s∫ tr‰ n˚a B˘i Quang ChiÍu, m∂t k» l∆p hiân h„nh tiân, tønguyån ph¯c v¯ cho bÜn « c· m∆p R‹Æu FontÍn v‡ Homberg »; m∂t b‡i

CH— NGH∏A C∂NG SÅN TRÍ N DIïN ÒÄN C‘NG KHAI 207

cÙng kÌch to‡n quyän RÙbe vä nhªng biån ph·p c˚a h°n ‚n x· t˘ g¿n «‚y,nhªng biån ph·p «ã l‡m cho « nhªng nh‡ c·ch mÂng «Ìch thøc ph‰i châtd¿n chât mÚn trÍn nän «√t ƒm ‹ßt trong h¿m giam »; m∂t b‡i vä « sø giÕucÆt cay «°ng », l‡ viåc gi‰m thuâ th‚n m∂t c·ch tiãu mÜn (m∂t n∫a «“ng),theo lÎ cÙng b¢ng thÏ ph‰i h˚y b’ thŸ thuâ «Û «i; vä viåc khÙng cÛ tø donghiåp «o‡n, b‡i b·o mßi «‚y minh hÜa tÏnh trÂng √y, l√y v¯ NgÙ VÊnHoan, thÆ bÂc, c∂ng s‰n, ng‹©i «„ ch˚ tr‹÷ng l∆p nghiåp «o‡n th˚ cÙng bŒkÍu ·n m∂t nÊm t˘.

B·o Tranh Ò√u sÎ luÙn luÙn giª c·i xu h‹ßng kÈp l‡: m∂t ch˙t lö lu∆n,nh‹ng c¤ng phÙ b‡y nhiäu sø kiån l√y tÿ trong nhªng diÕn biân trøc tiâptrong «©i s”ng thÆ thuyän (b„i cÙng, cÙng h∂i, l‹÷ng, tai nÂn lao «∂ng,v.v.),trong cu∂c s”ng c˚a nÙng d‚n (t” c·o bÜn «Œa ch˚ t‹ßc «oÂt «√t «ai, nhªngh‡o lö tham nh¤ng, phÙ b‡i nhªng h‡nh «∂ng thÙ bÂo c˚a bÜn thøc d‚n),sø «∂c «o·n v‡ lÂm d¯ng c˚a bÜn c¿m quyän cai trŒ, nhªng «Ún tra t√n c˚abÜn m∆t th·m, nhªng h‡nh vi bÂo t‡n c˚a lÌnh c‰nh s·t. CÛ nhªng b‡i vä«©i s”ng trong ng¯c th√t t˘ «“, nhªng v¯ ·n, th·i «∂ tr÷ trÎn vÙ liÍm c˚aqu‚n cÛ c˚a, vä nhªng ng‹©i l∆p hiân... CŸ thâ «Û t© b·o toan d≈n d°t ng‹©i«Üc «i tßi chá tø gi‰i phÛng.

Òã gi‰i thÌch nhªng quan «iãm c˚a Kac Mac, t© Tranh Ò√u b‡n väphong tr‡o cÙng nh‚n thâ kõ 19, v‡ cŸ h‡ng tu¿n nh‹ thâ minh hÜa b¢nglŒch s∫ «ang hÏnh th‡nh trÍn thâ gißi. T© b·o l‡m cho «∂c gi‰ x˙c «∂ng quaviåc gißi thiåu nhªng cu”n s·ch nh‹ Ng‹©i MÀ c˚a Gotki, ÒÙng D‹÷ngkÍu cŸu (IndochineSOS) c˚a And÷rÍ ViÙlis, M‹©i ng‡y rung chuyãn thâgißi c˚a Gion Ri«÷. T© b·o l‡m cho «∂c gi‰ c‹©i qua m¯c « Nhªng c‚y«inh nh’ » (Petits Clous) tÿ th·ng 6 nÊm 1935 nh‹: Tu¿n lÕ l” bŒch nøcc‹©i (La semaine du ridicule), TÌnh e thÀn t‹ s‰n (La pudeur bourgeoise),LÆn vÂn tuâ! (Vivent les cochons!), C‰nh s·t c√m c‹©i (La police dÈfend lerire), VÙ khiâm nh„, «Âo «Ÿc c˚a thøc d‚n (Immodestie, vertu coloniale)...TÌnh h‡i ‹ßc kho·ng «Ât c˚a t© b·o l‡m cho ng‹©i ta ham «Üc, nhªng «truyån cøc ng°n » v≈n h√p d≈n nhªng ai bu“n ng˚, v‡ m∂t m¯c « DiÕn «‡n«∂c gi‰ » «ã mÜi ng‹©i tø do ph·t biãu ö kiân.

Ng‡y th·ng d¿n qua, nhªng thÙng tÌn viÍn tø nguyån n‰y sinh kh√pchá, hÜ viât b‡i thÙng tin tŸc lao «∂ng trong c·c xÌ nghiåp, c·c tr‹©nghÜc ™ S‡i GÚn - ChÆ Lßn, trong c·c «“n «iän, s™ cao su c˘ng ™ t∆n nhªngmiän quÍ xa xÙi. ThÙng qua hÜ, ‰nh h‹™ng c˚a nhªng ng‹©i hoÂt «∂ng«hÆp ph·p » m™ r∂ng thÍm song song vßi nhªng ng‹©i hoÂt «∂ng «bÌm∆t».

Th‹©ng th‹©ng m∂t t© b·o «‹Æc truyän tÿ tay nÜ sang tay kia, hÜ c˘ngnhau dŒch, c˘ng nhau tÏm c·ch hiãu «‹Æc n∂i dung.

208 Viåt Nam 1920-1945

NÊm 1935 tÂi Nam Kˇ

Ò¿u nÊm 1935 «„ th√y nÙng d‚n SÛc TrÊng (C˘ Lao Dung) ph‰n kh·ng,c¿m dao m·c ch”ng lÂi bÜn c‰nh binh «ân tŒch th‚u 8000 giÂ l˙a. R“i «ând‚n ™ rÿng n˙i (Phnong v‡ MÜi) t√n cÙng c·c «“n lÌnh, hÜ khÙng sao tr‰«‹Æc thuâ th‚n vÏ cu∂c kh˚ng ho‰ng «„ l‡m tÍ liåt c·c trÂi s™ l‡m c˚a nh‡n‹ßc, n÷i m‡ hÜ c” g°ng m∂t c·ch vÙ vÜng «ã kiâm «‹Æc «˚ s” tiän ghitrÍn th».

Th·ng 5 - 1935, m∂t m» l‹ßi m∆t th·m tung ra: b”n ng‹©i « tÿMÙsk÷va tr™ vä », trong «Û cÛ Tr¿n VÊn Gi‡u, v‡ h÷n 150 «‰ng viÍn v‡c‰m tÏnh c∂ng s‰n (6 ph¯ nª), c˘ng vßi c‰ ÒÍsÊn, liÍn lÂc viÍn giªa Ò‰ngC∂ng s‰n Ph·p v‡ Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, thÆ c÷ khÌ trÍn t‡u Ò¡cta-nhÊn, «äu bŒ b°t. Hai m‹÷i b”n ng‹©i trong s” «Û bŒ tÚa tiãu hÏnh kât ·n tÿ10 th·ng «ân 7 nÊm t˘, vÏ m‹u toan t·i l∆p «‰ng c∂ng s‰n. Trong khi ch©«Æi kh·ng ·n, hÜ bŒ «‹a lÍn t‡u ng‡y 29 th·ng 7 ra CÙn Ò‰o, m∂t sø lÂmph·p, m‡ chÌnh Ùng biån lö Òuyp÷rÍ «„ t” c·o vßi th”ng «”c Pagies (b·oLa Lutte ng‡y 9 th·ng 11 cÛ «Êng th‹ √y). TÚa th‹Æng thƒm xÈt ·n lÂi v‡oth·ng 8, chÃ x·c nh∆n ho•c gia tÊng ·n t˘.

Ò‡n ·p v‡ n·o «∂ng liÍn miÍn tßi cu”i nÊm. TÂi tÚa th‹Æng thƒm x∫m‹÷i nÙng d‚n c∂ng s‰n Bân Tre v‡o th·ng 11, hÜ ph‰n «”i tÂi ph·p «Ïnhtung hÙ « Ò‰ «‰o «â qu”c! ». M∞i anh bŒ tÊng thÍm ·n t˘ 5 nÊm vÏ t∂i« ph‰n loÂn ».

ü CÙn Ò‰o, v‡o th·ng 8 v‡ th·ng 9, t˘ tuyåt thøc nhiäu «Æt «ã ph‰n «”iviåc Ên u”ng t“i tå, lao dŒch n•ng nä v‡ ch”ng bÜn ng¯c t”t «”i x∫ v¤ phu.TÂi Kh·m Lßn S‡i GÚn, t˘ chÌnh trŒ c¤ng tuyåt thøc nh‹ thâ, th”ng «”cPagies «‡nh ph‰i cho c‰i thiån «Ùi ch˙t vä châ «∂ nh‡ t˘ (hai gian kh·mgiam lßn t‹÷ng «”i cÛ tho·ng khÌ v‡ th‹©ng m™ c∫a, mái gian kh·m cÛ «•tv‡i khÂp n‹ßc, m∞i bu∞i s·ng t˘ ng‹©i MiÍn khiÍng n‹ßc lÍn «∞ «¿y v‡o;mái tu¿n hai l¿n «‹Æc t°m tho‰i m·i ™ h“ t°m chung «“ng th©i «‹Æc gi•tgi¤ ™ «Û; mái ng‡y «‹Æc th‰ ra «i «Ÿng trong s‚n hÀp d‡i theo c∫a kh·m haitiâng v‡o bu∞i s·ng v‡ bu∞i chiäu; mái th·ng m∂t l¿n «‹Æc phÈp mua «“Ên, thu”c l· v‡ c·c d¯ng c¯ vå sinh, cÛ thã nh∆n s·ch v™).

M√y anh phu «·nh xe th∞ m∂ b„i cÙng, hÜ bŒ b°t bu∂c ph‰i mua gi√yphÈp l·i xe mßi «‹Æc l‹u h‡nh. Nhªng kho‰n tiän phÂt v‡ nhªng bÛ bu∂ckh·c nªa l‡m cho hÜ ph‰i b’ nghä, cÛ lÆi cho CÙng ty xe «iån Ph·p. Nhiäunh‡ nÙng tr“ng thu”c l· bŒ ph· s‰n, hÜ bŒ nh‡ n‹ßc ra chÃ thŒ nÊm 1931 hÂnchâ b°t bu∂c nhiäu «äu g°t gao vä viåc tr“ng thu”c l·, nh¢m thiât l∆p m∂t«∂c quyän nh‡ n‹ßc, khiân nÙng d‚n tr“ng thu”c ph‰i nh∞ «i h‡ng ng‡nc‚y thu”c l· trong c·c tÃnh Gia ÒŒnh, BiÍn HÚa, Th˚ D¿u M∂t; t√t c‰ nhªngc·i «Û l‡m cho ng‹©i ta b√t m„n khÙng xiât.


Cu∂c tuyãn c∫ H∂i «“ng qu‰n hÂt, th·ng 3v‡ H∂i «“ng th‡nh ph” S‡i GÚn th·ng 5 nÊm 1935

Sau khi b·o Tranh Ò√u ra «‹Æc hai ch¯c s” thÏ «ân th©i hÂn b¿u c∫ H∂i«“ng qu‰n hÂt, ng‡y 3 v‡ 17 th·ng 3 nÊm 1935, m∂t loÂi h∂i «“ng t‹ v√nkhÙng cÛ quyän quyât «Œnh, nh‹ng «√y l‡ m∂t diÕn «‡n «ã c·c «Âi biãu «°cc∫ thu∂c s∞ Lao «∂ng cÛ thã « ph·t biãu vßi to‡n d‚n v‡ «Ûng gÛp v‡o viåct∞ chŸc cu∂c «√u tranh gi‡nh chÌnh quyän nh‚n d‚n ». HÜ sÎ «Úi ‚n x· hâtth‰y t˘ chÌnh trŒ, l∆p m∂t nghŒ viån theo l”i ph∞ thÙng «¿u phiâu, tø do l∆pnghiåp «o‡n, tÊng l‹÷ng, ph‚n chia ru∂ng «√t cÙng cho nhªng ng‹©i l‡mcÙng nh∆t, v‡ liän ngay b√y gi© ph‚n ph”i cho nÙng d‚n nghËo s” ru∂ng b’hoang 300.000 hecta v‡ chia s” l˙a thÛc trª trong c·c kho vøa c˚a «Œa ch˚«„ h‡ lÂm v÷ vÈt, v‡ «“ng th©i «Úi b’ thuâ th‚n.

NhÛm Tranh Ò√u gißi thiåu 6 Ÿng c∫ viÍn, 3 ng‹©i xu h‹ßng Stalin(D‹÷ng BÂch Mai, NguyÕn VÊn TÂo, NguyÕn VÊn NguyÕn) v‡ 3 ng‹©i theot‹ t‹™ng TrÙtski (Phan VÊn H˘m, H“ Hªu T‹©ng v‡ Tr¿n VÊn ThÂch). BŒc√m hÜp mÌt ting, hÜ t∞ chŸc nhªng cu∂c hÜp d‹ßi hai ch¯c ng‹©i, nh‹ v∆yl‡ hÆp ph·p, v‡ ph‚n ph·t h‡ng ng‡n truyän «÷n in. KhÙng cÛ ng‹©i n‡o«‹Æc «°c c∫ («√y l‡ m∂t cu∂c b¿u c∫ hÂn châ, ph‰i «Ûng thuâ «ân m∂t mŸcmßi cÛ quyän b’ phiâu ho•c Ÿng c∫, do «Û trong s” 4 triåu d‚n Nam Kˇ, chÃcÛ 28.000 c∫ tri cÛ quyän b’ phiâu), nh‹ng hÜ «‹Æc s” phiâu b¿u h÷n nhÛml∆p hiân 17%. Nh‹ v∆y ch‹÷ng trÏnh c˚a hÜ cÛ ‰nh h‹™ng tÌch cøc. « S°clu∆t giât tø do » ng‡y 10 th·ng 4 nÊm 1935 nh°c nh™ ngay hÜ r¢ng « «¯ngchÂm tßi uy tÌn c˚a chÌnh quyän Ph·p » sÎ bŒ «‡n ·p.

Hai th·ng sau, ng‡y 6 v‡ 12 th·ng 5, cu∂c tuyãn c∫ H∂i «“ng th‡nhph” «„ kh£ng «Œnh ‰nh h‹™ng lßn mÂnh c˚a nhÛm Tranh Ò√u trong gißitiãu t‹ s‰n v‡ d‚n «en ™ ch‚u th‡nh: m∂t «Âi biãu xu h‹ßng TrÙtski, Th‚uv‡ m∂t bÂn c‰m tÏnh l‡ ThÂch, v‡ hai «‰ng viÍn theo Stalin, TÂo v‡ Mai,«‹Æc b¿u l‡m h∂i «“ng thøc th¯, cÚn nhÛm l∆p hiân thÏ chÃ «‹Æc m∂t h∂i«“ng thøc th¯.

Ng‡y 27 th·ng 6 nÊm 1935, TÂ Thu Th‚u bŒ kât ·n hai nÊm t˘ treo, vät∂i tham gia v‡o « h∂i kÌn T‰ «”i l∆p » nhªng nÊm 1931-1932, b‰n ·n tÚath‹Æng thƒm ph˙c chuƒn ng‡y 10 th·ng 9; anh v≈n l‡ h∂i «“ng «ang nhiåmv‡ t© b·o Tranh Ò√u c‡ng «‹Æc d‚n ch˙ng hoan nghÍnh ph∞ biân thÍmr∂ng r„i: √n b‰n lÍn tßi 1500.

ChÌnh quyän thøc d‚n khÛ m‡ chŒu «øng «‹Æc viåc s∫ d¯ng c·i diÕn«‡n «Û «ã l‡m c·ch mÂng: b”n «Âi biãu c˚a nhÛm Tranh Ò√u bŒ b°t ng‡y26 th·ng chÂp nÊm 1935, sau «Æt l¯c so·t nh‡ riÍng c˚a hÜ v‡ tr¯ s™ b·oTranh Ò√u, l√y cß l‡ hÜ «„ khuyân khÌch b„i cÙng 2500 phu xe th∞ m∂.Qu‰ thøc, hÜ «‹Æc th‰ « sau khi x·c minh cÊn c‹ßc », r“i t© b·o thøc d‚n

209

210 Viåt Nam 1920-1945

Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng c¤ng «“ng lÚng vßi hÜ m‡ ph‰n «”i (b·o √y viât« nâu cŸ cho phÈp ng‹©i ta d≈m «Âp quyän c˚a c·c «Âi biãu nh‚n d‚n thÏm∂t ng‡y n‡o «Û ch˙ng ta c¤ng sÎ tr™ th‡nh nÂn nh‚n c˚a nhªng sø lÂmquyän «Û »). V¯ n‡y «„ g‚y ¿m Ô trong d‹ lu∆n: viåc b°t bß «Û t’ ra bÜnth”ng trŒ qu· v¯ng vä.

Hiåp ‹ßc Laval-Stalin

M∂t tiâng sÈt trong thâ gißi c·ch mÂng: ng‡y 2 th·ng 5 nÊm 1935, Stalin kövßi Laval « hiåp ‹ßc t‹÷ng há Ph·p-SÙ »; Stalin chÌnh thŸc ch√p nh∆n chon‹ßc Ph·p ph·t huy løc l‹Æng qu‚n sø «ã b‰o «‰m an ninh. Ng‡y 3, b·oNh‚n ÒÂo, c÷ quan c˚a Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p viât: « Stalin cÛ lö », r“i ngaysau «Û «‰ng c∂ng s‰n gi‰i t·n b∂ m·y hoÂt «∂ng bÌ m∆t trong qu‚n «∂iPh·p. Ng‹©i ta sÎ th√y «‰ng c∂ng s‰n ngoan ngo„n c” g°ng d∆p t°t mÜitinh th¿n ch”ng qu‚n sø v‡ ra m•t ˚ng h∂ to‡n vÀn l„nh th∞ c˚a «â qu”ctam t‡i. M•c d˘ khÙng sao tr·nh kh’i nhªng ph‰n kh·ng trong n∂i b∂, l¿nl¿n Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p «Ÿng h£n theo chÃ thŒ Stalin, «ân «∞i hÜ khÙngng¿n ngÂi kÍu gÜi ng‹©i An Nam, nÊm 1938, «Ÿng lÍn b‰o vå cho « n‹ßcPh·p «ang bŒ [Nh∆t B‰n] «e dÜa ™ ÒÙng D‹÷ng ».

TÂi MÙsk÷va, Qu”c tâ C∂ng s‰n nhÛm ÒÂi h∂i l¿n thŸ 7 v‡ c¤ng l‡ l¿ncu”i c˘ng (25 th·ng 7 tßi 20 th·ng 8 nÊm 1935), h˚y b’ c·c chÃ thŒ nÊm1928 do ÒÂi h∂i tr‹ßc g∫i cho c·c ph‚n b∂ c∂ng s‰n, h˚y b’ chÌnh s·ch «th©i kˇ thŸ ba », chÌnh s·ch c√p th©i l∆t «∞ châ «∂ t‹ b‰n to‡n thâ gißi. ÒãngÊn ch•n nguy c÷ Hitler, LiÍn SÙ kiÍn quyât d√n b‹ßc trÍn con «‹©ng tÏmc·ch liÍn minh vßi ch˚ nghÔa «â qu”c Ph·p.

Òã ch”ng « k» th˘ chÌnh », l˙c n‡y ph‰i th‡nh l∆p nhªng M•t tr∆nbÏnh d‚n, «Û l‡ nhiåm v¯ c√p th©i c˚a c·c «‰ng c∂ng s‰n; ™ Ph·p khÙngnhªng ph‰i liÍn minh vßi «‰ng x‰ h∂i c‰i l‹÷ng m‡ cÚn «‹a tay vßi «‰ngt‹ s‰n c√p tiân. NÛi c·ch kh·c: loÂi b’ khƒu hiåu l∆t «∞ ch˚ nghÔa t‹ b‰n.Xu h‹ßng n‡y cÛ tiâng vang lßn trong gißi c√p tiân Ph·p: Òala«iÍ, bŒ «edÜa bÍn c·nh hªu, nÍn r√t h‡i lÚng chuƒn bŒ m∂t LiÍn minh mßi, m™r∂ng cho Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p v‡o, r“i tÿ «Û c∂ng s‰n khÙng cÚn tung hÙ« h„y treo c∞ Òala«iÍ! » nªa, m‡ hÜ lÂi kÍu gÜi « Òala«iÍ lÍn chÌnhquyän! ».

Ng‡y 14 th·ng 7, theo l©i kÍu gÜi c˚a H∂i Nh‚n Quyän, B÷lÙm (th˚lÔnh «‰ng X„ h∂i), ThÙrÍ (C∂ng s‰n) v‡ Òala«iÍ (C√p tiân) cÙng khai tuyÍnthå « «o‡n kât «ã b‰o vå nhªng quyän tø do d‚n ch˚ nh‚n d‚n n‹ßc Ph·p«„ gi‡nh «‹Æc ».


Tÿ th·ng 9, ng‹©i ta b°t «¿u th‰o lu∆n m∂t ch‹÷ng trÏnh tuyãn c∫ chungtrong «Û c√p tiân v‡ c∂ng s‰n sÎ thanh to·n mÜi tinh th¿n c·ch mÂng.Nhªng lÔnh vøc do «‰ng viÍn x„ h∂i «ä nghŒ qu”c hªu hÛa bŒ l‹Æc b’, chÃgißi hÂn qu”c hªu hÛa kõ nghå chiân tranh. Tu¿n lÕ l‡m viåc 40 gi© khÙngth√y nÍu ra.

Ò”i vßi Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, m∂t Ìt l‚u vä sau hÜ mßi «iäuchÃnh con «‹©ng chÌnh trŒ c˚a mÏnh. Ng‡y 1 th·ng 7 nÊm 1935, b‰n TuyÍnngÙn th‰o cho ÒÂi h∂i Macao cÚn viât: « H„y ph‰n «”i kh˚ng b” tr°ng trÆnd„ man c˚a «â qu”c Ph·p ™ ÒÙng D‹÷ng. C·ch mÂng ch”ng «â qu”c v‡c·ch mÂng ru∂ng «√t ™ ÒÙng D‹÷ng muÙn nÊm! ».

Cu”i nÊm 1935, khuynh h‹ßng c·ch mÂng ph‰n «â v‡ c·ch mÂng «iän«Œa «Û vÂch ra tÿ nÊm 1930, b√y gi© ph‰i thay «∞i cho ph˘ hÆp vßi nhªngquyât «Œnh c‰i l‹÷ng c˚a ÒÂi h∂i 7 QTCS. L¿n l‹Æc ÒCSÒD sÎ n”i gÛt ÒCSPh·p, «Ÿng d‹ßi bÛng c© tam s°c «ã phÚng th˚ Òong D‹÷ng.

Ph·i «”i l∆p theo TrÙtski hoÂt «∂ng bÌ m∆t

B·o Tranh Ò√u im tiâng «”i vßi hiåp ‹ßc Laval-Stalin. HÜ d¢n lÚng khÙngphÍ ph·n chÌnh s·ch hªu khuynh c˚a Qu”c tâ C∂ng s‰n. Nhªng ng‹©i xuh‹ßng TrÙtski hoÂt «∂ng hÆp ph·p l‡m thinh, vÏ «„ giao ‹ßc vßi ph·i theoStalin - khÙng chÃ trÌch nhau - trong m•t tr∆n th”ng nh√t Tranh Ò√u. Sø suytho·i c˚a QTCS, «‹©ng l”i mßi ·p «•t cho Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ngc¿n ph‰i c√p b·ch phÍ ph·n t∆n g”c. Nhªng ng‹©i theo TrÙtski hoÂt «∂ngbÌ m∆t sÎ thøc hiån nhiåm v¯ «Û.

Ng‹©i ta nhß lÂi L‹ Sanh HÂnh, ph¿n t∫ ph‚n liåt c˚a Ò‰ng C∂ng s‰nÒÙng D‹÷ng, ng‹©i «„ tiâp x˙c vßi ph·i T‰ Ò”i l∆p, bŒ ·n 15 th·ng t˘ h“ith·ng 9 nÊm 1933. Vÿa «‹Æc th‰ ra nÊm 1935, anh g∆p H“ Hªu T‹©ngkhuyân khÌch, L‹ Sanh HÂnh c˘ng NgÙ VÊn Xuyât, m∂t nh‚n viÍn th‹ köv‡ TrŒnh VÊn L¿u, sinh viÍn (hÜc trÚ c¤ c˚a TÂ Thu Th‚u) bÌ m∆t th‡nh l∆p« Ch·nh «o‡n c∂ng s‰n qu”c tâ ch˚ nghÔa-Ph·i t·n th‡nh Òå tŸ Qu”c tâ »,c‰m hŸng theo c·i tÍn do Ph·i t‰ «”i l∆p qu”c tâ «•t ra tÿ 1933, tr‹ßc tÏnhhÏnh « khÙng thã chiân «√u chung d‹ßi m∂t m·i nh‡ c˘ng Stalin », nh‹TrÙtski «„ nÛi.

Th·ng 10 nÊm 1935 t∞ chŸc n‡y bÌ m∆t xu√t b‰n m∂t tÂp chÌ lö lu∆n,nhan «ä C·ch mÂng Th‹©ng trøc, (ch∫ nh‡ in) v‡ m∂t t© b·o chiân «√u (inrÙnÍo) Tiän ÒÂo. H‡nh «∂ng thøc tâ «¿u tiÍn l‡ ˚ng h∂ cu∂c b„i cÙngnhªng ng‹©i «·nh xe th∞ m∂ h“i th·ng chÂp nÊm √y.

T∞ chŸc n‡y nh°c lÂi nhªng lu∆n «iãm phÍ ph·n c¤ c˚a nhªng ng‹©ic∂ng s‰n «”i l∆p, v‡ nÍu thÍm r¢ng c·c «‰ng c∂ng s‰n khÙng nÍn «ã mÏnh

211

212 Viåt Nam 1920-1945

biân th‡nh m∂t løc l‹Æng chÃ «Ûng vai trÚ phÚ trÆ chÌnh s·ch «”i ngoÂi c˚aLiÍn SÙ. HÜ nÛi nâu chiân tranh «â qu”c n∞ lÍn, thÏ nhiåm v¯ c˚a c·c «‰ngc∂ng s‰n l‡ ph‰i biân «∞i «â qu”c chiân tranh th‡nh n∂i chiân c·ch mÂng.Giai c√p vÙ s‰n ph‰i h‡nh «∂ng c·ch mÂng «ã b‰o vå LiÍn SÙ.

XIIINhÛm Tranh Ò√u th©i

kˇ M•t tr∆n BÏnh d‚n Ph·p1936-1937

Ch‹÷ng trÏnh tuyãn c∫ chung do c·c ph·i c√p tiân, x„ h∂i v‡ c∂ng s‰n th‰ora «‹Æc √n h‡nh ng‡y 10 th·ng giÍng nÊm 1936. NÛ l‡m cho Ph·i cøc hªun∞i gi∆n. MÙras÷ lÍn tiâng ch∫i th∆m tå h÷n: « LÍon B÷lum? m∂t k» ph‰i«em x∫ b°n nh‹ng b°n tÿ sau l‹ng, c·i c•n b„ c˚a nh‚n loÂi «·ng «‹Æc «”ix∫ nh‹ thâ ». Ng‡y 13 th·ng 2, B÷lum bŒ m∂t nhÛm B‰o ho‡ng v‡ bÜnCagula cøc hªu «·nh ™ «Âi l∂ Sanh-Giecmen, Ùng bŒ th‹÷ng. Ng‡y 16, «‰ngviÍn c√p tiân, x„ h∂i v‡ c∂ng s‰n t∆p hÆp «Ùng «‰o biãu tÏnh ph‰n «”i, kÈo«i tÿ lÊng tƒm PÊnthÍÙn tßi qu‰ng tr‹©ng NaxiÙn.

Ng‡y 3 th·ng 5 nÊm 1936, trong cu∂c tuyãn c∫ l∆p ph·p ba «‰ng liÍnminh chiâm «Âi «a s”. Ò‰ng x„ h∂i 147 «Âi biãu, c√p tiân 116, c∂ng s‰n 72v‡ c·c nhÛm x„ h∂i c∂ng hÚa 41, t∞ng c∂ng 376 «Âi biãu, cÚn ph·i « qu”cgia » chÃ cÛ 220. L˙c √y trong xŸ g¿n m∂t triåu ng‹©i th√t nghiåp, s” thunh∆p c˚a ng‹©i ™ ch‚u th‡nh gi‰m «∂ 15% tÿ 1930.

Ng‡y 4 th·ng 6, chÌnh ph˚ «¿u tiÍn c˚a M•t tr∆n bÏnh d‚n vßi LÍonB÷lum l‡m th˚ t‹ßng «„ thay thâ n∂i c·c Albe SarÙ. Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p tÿch”i tham gia. C√p tiân v‡ x„ h∂i chia nhau c·c b∂ (cÛ hai «‰ng viÍn x„ h∂i™ B∂ Thu∂c «Œa v‡ B∂ N∂i v¯ l‡ MutÍ v‡ SalÊngrÙ).

Ngay khi biât tin «‰ng X„ h∂i th°ng to trong cu∂c tuyãn c∫ thÆ thuyänb°t «¿u s·p nh∆p s‚n kh√u chÌnh trŒ «ã bÍnh vøc quyän lÆi riÍng c˚a mÏnh.Ng‡y 11 th·ng 5, hÜ b°t «¿u chiâm nh‡ m·y ch∞ hÜ l‡m, qua ng‡y 25phong tr‡o «Ïnh cÙng chiâm x‹™ng lan r∂ng kh°p n÷i. Òân cu”i th·ng cÛ

214 Viåt Nam 1920-1945

tßi 100.000 cÙng nh‚n chiâm nh‡ m·y. C·c dŒch v¯ y tâ v‡ an to‡n «‹Æc«‰m b‰o.

Ng‡y 6 th·ng 6, «”i m•t vßi m∂t NghŒ viån m‡ trong «Û to‡n thã «Âibiãu ph·i hªu r¿m r∂ la Û hât c´, th˚ t‹ßng LÍon B÷lum tuyÍn b” sÎkhÙng s∫ d¯ng c‰nh s·t l≈n qu‚n «∂i «ã «‡n ·p thÆ thuyän b„i cÙng. Ng‡ych˚ nh∆t 7, Ùng triåu t∆p c‰ gißi ch˚ v‡ «Âi diån T∞ng LiÍn «o‡n Lao«∂ng hÜp ™ «iån Mati-nhÙn, vÊn phÚng th˚ t‹ßng. Òân 1 gi© s·ng ng‡y 8,gißi ch˚ c˘ng nghiåp «o‡n lao «∂ng kö m∂t th’a ‹ßc trong «Û bao g“mquyän tø do nghiåp «o‡n, nhªng hÆp «“ng lao «∂ng t∆p thã, v‡ ch˚ cÙngnh∆n c·c «Âi biãu cÙng nh‚n «‹Æc b¿u ra, nhªng ng‡y nghÃ cÛ tr‰ l‹÷ngv‡ tÊng mŸc l‹÷ng tÿ 7 lÍn 15%. Ng‡y 11, B÷lum trÏnh b‡y tr‹ßc NghŒviån nhªng dø ·n lu∆t c√p b·ch «ã phÍ chuƒn c·c th’a ‹ßc: qui ‹ßc t∆pthã, nhªng ng‡y nghÃ tr‰ l‹÷ng, tu¿n l‡m viåc 40 gi©. M∂t phiâu ph‰n «”ihai dø lu∆t trÍn, 160 phiâu t·n th‡nh tu¿n lÕ 40 gi©. Ba dø lu∆t «‹Æc ch√pthu∆n.

Trong ng‡nh luyån kim, x‚y døng, h¿m m’, c·c cu∂c b„i cÙng tiâp t¯cvßi m∂t m¿u s°c c·ch mÂng rı råt. B„i cÙng ch√m dŸt v‡o ng‡y 12, sau l©ituyÍn b” n∞i tiâng c˚a MÙrix÷ ThÙrÍ, lÔnh t¯ c∂ng s‰n : « Ph‰i biât ch√mdŸt m∂t cu∂c b„i cÙng ».

Tiâng d∂i M•t tr∆n bÏnh d‚n Ph·p ch√n «∂ng ÒÙng D‹÷ng

« Cu∂c C·ch mÂng ™ Ph·p «„ kh™i «¿u », TrÙtski tuyÍn b” trÍn b·o ThÆthuyän Tranh «√u (Lutte OuvriËre) ™ Paris, c÷ quan c˚a «‰ng ThÆ thuyänqu”c tâ ch˚ nghÔa ng‡y 9 th·ng 6 -1936. T© b·o ra liän bŒ tŒch th‚u.

Ng‡y 11, tÂi S‡i GÚn, nhÛm huy «∂ng Ch·nh «o‡n C∂ng s‰n qu”c tâch˚ nghÔa, bÌ m∆t th‡nh l∆p m∂t nÊm tr‹ßc «Û, bŒ b°t. Thâ nh‹ng trong «Ímkhuya, vÙ s” truyän «÷n b¢ng chª qu”c ngª r‰i kh√p th‡nh ph” kÍu gÜi d‚nch˙ng th‡nh l∆p ˚y ban h‡nh «∂ng nh¢m ph·t «∂ng « cu∂c t∞ng b„i cÙngh‹™ng Ÿng giai c√p vÙ s‰n Ph·p »:

Anh em thÆ thuyän d‚n c‡y v‡ binh lÌnh ÒÙng D‹÷ng !C·ch mÂng vÙ s‰n ™ Ph·p «ang sÙi n∞i dª d∂i : M√y trÊm ng‡n thÆ«„ «Ïnh cÙng, chiâm lÚ m·y v‡ «ang dø bŒ t∞ng «Ïnh cÙng. Ch˙ng tah„y «Ÿng lÍn. Trong mái lÚ m·y, mái s‰n nghiåp, mái l‡ng, máitÃnh, anh em thÆ thuyän v‡ d‚n c‡y c∫ «Âi biãu,Th‡nh l∆p ˚y ban h‡nh «∂ng kh°p n÷i. LiÍn hiåp nhau lÂi; ÒŸng lÍnt∞ng «Ïnh cÙng h‹™ng Ÿng giai c√p vÙ s‰n Ph·p!Ò‰ «‰o «â qu”c Ph·p!

CH— NGH∏A C∂NG SÅN TR N DIïN ÒÄN C‘NG KHAI

ÒÙng D‹÷ng ho‡n to‡n «∂c l∆p!TŒch th‚u ru∂ng «√t c˚a «Œa ch˚ giao lÂi d‚n c‡y!C·ch mÂng vÙ s‰n Ph·p, ÒÙng D‹÷ng muÙn nÊm!

LiÍn ˚y thÆ- thuyän liÍn-hiåp Ch·nh «o‡n C∂ng s‰n qu”c tâ ch˚ nghÔa

(ph‰i t·n th‡nh Òå tŸ Qu”c tâ)110

Nhiäu truyän «÷n n∂i dung t‹÷ng tø cÚn xu√t hiån v‡i «Ím sau nªatrong th‡nh ph”.

Ò‡o H‹ng Long, thÆ vÎ k» biãn, bŒ b°t tÂi nh‡ c˘ng vßi c·c bÂn «angl‡m viåc. H“ Hªu T‹©ng bŒ b°t ng‡y 16. T√t c‰ «äu bŒ m∆t th·m tra t√n.C·c lu∆t s‹ c˚a hÜ «å «÷n kiån bÜn tra t√n. T© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng ng‡y23 th·ng 6 «Êng «÷n √y trong b‡i « V¯ phÚng ch‹™ng lö truy t” L‹ SanhHÂnh v‡ c·c bŒ c·o kh·c ». T© Tranh Ò√u ng‡y 24 c¤ng «Êng theo.

Ng‡y 31 th·ng 8, tÚa tiãu hÏnh kât ·n « tham gia v‡o h∂i kÌn v‡ m‹utoan ph· r”i trŒ an » L‹ Sanh HÂnh v‡ NgÙ VÊn Xuyât bŒ kÍu ·n 18 th·ng v‡1 nÊm t˘, gi·o viÍn TrŒnh VÊn L¿u v‡ th‹ kö NgÙ ChÃnh Phân 8 th·ng t˘,thÆ in VÂn VÊn Kö, hÜc sinh PhÂm VÊn Mu“i v‡ phu Vı VÊn D÷n 6 th·ng t˘treo, thÆ m·y VÊn VÊn Ba tha b∞ng.

H“ Hªu T‹©ng v‡ Ò‡o H‹ng Long «‹Æc th‰ r“i vÏ thiâu chŸng cß.Vä ph¿n Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng, do H‡ Huy T∆p l„nh «Âo bÌ m∆t

khÙi ph¯c lÂi, sÎ theo gÛt Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p. Trong ch‹÷ng trÏnh Ò‰ngC∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng khÙng cÚn th√y nÛi «ân «√u tranh gi‰i phÛng d‚nt∂c c˘ng c‰i c·ch ru∂ng «√t. Trong diÕn vÊn khÙng cÚn th√y cÛ - trÿ «Ùichá cÚn nh√c nh™ lÂi cho «ân th·ng 3 nÊm 1937 - nhªng tÿ ngª vä «√utranh giai c√p v‡ «â qu”c ch˚ nghÔa Ph·p, th∆m chÌ cÚn yÍu c¿u nhªng t∞chŸc bÌ m∆t (nh‹ cÙng h∂i, h∂i nÙng d‚n, «o‡n thanh niÍn c∂ng s‰n) tø gi‰it·n. C¤ng nh‹ Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p, Ò‰ng C∂ng s‰n ÒÙng D‹÷ng th’athu∆n vßi chÌnh ph˚ M•t tr∆n bÏnh d‚n, chÌnh s·ch B÷lum-MutÍ l‡ mu”n«canh t‚n hå th”ng chÈ «∂ thu∂c «Œa »chŸ khÙng ph‰i l‡ tÿ b’ sø th”ng trŒ«â qu”c ch˚ nghÔa ™ ÒÙng D‹÷ng.

Tiân tßi ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂im∂t « M•t tr∆n bÏnh d‚n » thu∂c «Œa

Ch‹÷ng trÏnh c˚a M•t tr∆n bÏnh d‚n Ph·p bao g“m viåc g∫i m∂t ˚y ban«iäu tra c˚a nghŒ viån «ã tÏm hiãu nguyån vÜng c·c d‚n t∂c thu∂c «Œa. Tÿcu”i th·ng 5, ™ S‡i GÚn, ngay tr‹ßc khi Mari-uös MutÍ l‰nh chŸc b∂ tr‹™ngkö v‡o «ä ·n ng‡y 1 th·ng 8, ph·i l∆p hiân «„ chuƒn bŒ m∂t ˚y ban «Ûn tiâpg“m nhªng nh‡ t‹ s‰n cÛ danh tiâng.

215

216 Viåt Nam 1920-1945

Ng‡y 27 th·ng 5, nhÛm Tranh Ò√u vßi NguyÕn An Ninh «”i chÜiph·i l∆p hiân, «‹a ra ö kiân r∂ng r„i h÷n, dø «Œnh th‡nh l∆p m∂t ÒÙngD‹÷ng ÒÂi H∂i «ã t∆p hÆp bÍn cÂnh gißi t‹ s‰n v‡ trÌ thŸc nhªng k» m‡ng‹©i ta luÙn luÙn khÛa m“m khÙng cho lÍn tiâng. Ng‡y 29 th·ng 7,nhÛm Tranh Ò√u ph·t h‡nh m∂t l©i kÍu gÜi, kö tÍn NguyÕn An Ninh,« mÜi ng‹©i thu∂c t√t c‰ c·c khuynh h‹ßng tßi triåu t∆p ÒÙng D‹÷ngÒÂi H∂i, nh¢m h∂i th‰o m∂t t∆p thÃnh nguyån trÏnh lÍn chÌnh ph˚ m≈uqu”c v‡ nh¢m th‡nh l∆p m∂t —y ban triåu t∆p ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂ ».C·c b·o chÌ cÛ n∂i dung chÌnh trŒ t‹÷ng tø nh‹ b·o Tranh Ò√u c¤ng tungra nhªng l©i kÍu gÜi «Û, nh‹ b·o Lao Ò∂ng (Le Travail) ™ B°c Kˇ,Nh‡nh L˙a ™ Trung Kˇ.

Trong m∂t truyän «÷n h‹ßng vä qu‰ng «Âi qu¿n ch˙ng, nhÛm TranhÒ√u nÍu rı h÷n :

Trong c·c nh‡ m·y, c·c nÙng tr‹©ng, c·c th‡nh ph”, c·c l‡ng mÂc,c·c bÂn h„y th‡nh l∆p nhªng ˚y ban h‡nh «∂ng g“m tÿ 5 «ân 7ng‹©i. Nhiåm v¯ c˚a c·c ˚y ban h‡nh «∂ng l‡ gÏ? X·c «Œnh choqu¿n ch˙ng hiãu rı nhªng nguyån vÜng c˚a hÜ, løa chÜn c·c «Âibiãu c˚a mÏnh «i dø ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂i.

—y ban h‡nh «∂ng nhÛm Tranh Ò√u th‡nh l∆p ng‡y 5 th·ng 8 - 1936ph·t h‡nh hai t∆p s·ch h‹ßng d≈n kh·c nhau: m∂t l‡ C·ch l‡m viåc c˚am∂t —y ban h‡nh «∂ng, c˚a Ò‡o H‹ng Long, chÃ b‰o nh√t l‡ thÆ thuyänv‡ nÙng d‚n ph·t biãu nguyån vÜng giai c√p mÏnh; cÚn t∆p kia tøa «äCho «‹Æc thøc hiån ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂i, t·c gi‰ NguyÕn VÊn TÂotuyÍn b” t·n th‡nh viåc «o‡n kât d‚n t∂c: « Nhªng ng‹©i lao «∂ng ph‰ic˘ng «i chung vßi nhªng nh‡ t‹ s‰n «ã «‰m b‰o ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂ith‡nh cÙng ».

Ph·i l∆p hiân c¤ng t·n «“ng ö nghÔ vä m∂t cu∂c ÒÂi H∂i nh‹ thâ. Ng‡y13 th·ng 8, tÂi tr¯ s™ b·o Viåt Nam c˚a nhÛm l∆p hiân, 300 ng‹©i tham døb¿u ra 19 th‡nh viÍn —y ban triåu t∆p, ch˚ yâu g“m trÌ thŸc v‡ t‹ s‰n, chÃ cÛhai ng‹©i thu∂c gißi lao «∂ng (Ò‡o H‹ng Long v‡ NguyÕn ThŒ Løu). Ò‹Æcm™ r∂ng v‡o ng‡y 21, ˚y ban n‡y quyât «Œnh l‡ c·c «Âi biãu c˚a gißi c¿n laokhÙng thã v‹Æt m∂t ph¿n t‹ s” ng‹©i tham dø ÒÂi H∂i. Tuy nhiÍn ˚y bann‡y c¤ng ch√p nh∆n viåc th‡nh l∆p c·c —y ban h‡nh «∂ng (d‹ßi 20 ng‹©i «ã«‹Æc hÆp ph·p) do nhÛm Tranh Ò√u «ä nghŒ. B‰y ban ph¯ tr·ch «‹Æc giaotr·ch nhiåm t∆p hÆp c·c b‰n thÃnh nguyån. NguyÕn An Ninh c˘ng m∂t s”ng‹©i chŒu tr·ch nhiåm vä c·c v√n «ä h‡nh chÌnh, nÙng d‚n v‡ nÙng nghiåp;H“ Hªu T‹©ng vä v√n «ä kinh tâ t‡i chÌnh; Phan VÊn H˘m vä v√n «ä y tâ v‡


cŸu tâ x„ h∂i; Tr¿n VÊn ThÂch vä v√n «ä hÜc v√n v‡ gi·o d¯c; TÂ Thu Th‚u,Ò‡o H‹ng Long v‡ TrŒnh H‹ng Ng≈u vä v√n «ä l∆p ph·p cho cÙng nh‚n;NguyÕn VÊn TÂo v‡ 5 ng‹©i l∆p hiân vä v√n «ä yÍu s·ch chÌnh trŒ.

Cu∂c c∞ «∂ng tuyÍn truyän cho ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂i ph·t kh™i, h‡ngng‡n h‡ng ng‡n truyän «÷n ph·t r‰i kh°p n÷i. Qu¿n ch˙ng nhiåt tÏnh sÙin∞i d‚ng lÍn nh‹ ngÜn th˚y triäu, v‡ trong m∂t tr∆t tø «·ng ch˙ ö.

Tuy v∆y, chÌnh quyän thøc d‚n «„ ho‰ng sÆ v‡ b·o «∂ng cho Paris;ng‡y 8 th·ng 9, t∞ng tr‹™ng b∂ Thu∂c «Œa MutÍ ra lånh c√m « t∆p hÆp ™S‡i GÚn m∂t ÒÂi h∂i g“m h‡ng ng‡n ng‹©i vÏ «Û cÛ thã sinh ra biânloÂn ».

—y ban h‡nh «∂ng, m¿m m”ng SÙviÍt nh‚n d‚n

—y ban h‡nh «∂ng «∂t kh™i nhanh nh‹ chßp nho·ng. Ng‡y 30 th·ng 9nÊm 1936, s™ M∆t th·m ‹ßc tÌnh ph’ng 600 ™ Nam Kˇ (trong «Û 285 l‡hÆp ph·p, cÚn bao nhiÍu «äu bÌ m∆t). CÛ kho‰ng 200 —y ban h‡nh «∂ngchŒu ‰nh h‹™ng trøc tiâp c˚a nhÛm Tranh Ò√u. Trong khu vøc S‡i GÚn -ChÆ Lßn, hÜ t∞ chŸc nhªng —y ban h‡nh «∂ng ™ CÙng ty xe «iån Ph·p,nh‡ m·y thuÙc l· COFAT, nh‡ m·y r‹Æu BÏnh T‚y, trÂm d¿u xÊng Nh‡BË, «‹©ng s°t, nh‡ in, trong gißi xe th∞ m∂ T‚n S÷n Nh√t... Ph¿n lßn c·c—y ban h‡nh «∂ng tÂi c·c khu n∂i th‡nh, «äu l‡ cÙng trÏnh c˚a nhªngng‹©i xu h‹ßng TrÙtski «„ bŒ l∂ m•t: NguyÕn VÊn S” v‡ Ò‡o H‹ng LongtÂi C¿u ‘ng L„nh, ChÆ Ò¤i, C¿u Kho, C¿u Mu”i, ChÆ Qu·n; H“ HªuT‹©ng v‡ Ganofsky tÂi Òakao; NguyÕn VÊn C∫ v‡ NguyÕn VÊn ChuyânhoÂt «∂ng trong gißi hÜc sinh S‡i GÚn. ü v˘ng nÙng thÙn ph¿n nhiäu Uõban h‡nh «∂ng thu∂c ‰nh h‹™ng c˚a nhªng ng‹©i c∂ng s‰n theo Stalin,riÍng C‡ Mau v‡ Gi· Ray (BÂc LiÍu) do Tr¿n H‰i ThoÂi v‡ NguyÕn VÊnÒÌnh ch˚ «∂ng.

Ng‡y 12 th·ng 9, nÊm ng‹©i l∆p hiân, trong «Û cÛ LÍ Quang LiÍm, k»t‹ßc «oÂt ru∂ng «√t n∞i danh, t·ch ra kh’i phong tr‡o, bu∂c t∂i nhÛm TranhÒ√u l‡ « x˙i gi¯c t¿ng lßp vÙ s‰n ch”ng lÂi nhªng ng‹©i m‡ hÜ gÜi l‡ cÛc˚a ». L„nh t¯ «o‡n ch˚ tŒch —y ban triåu t∆p l‡ NguyÕn Phan Long, l∆phiân, khÙng «i theo hÜ, cu∂c c∞ «∂ng triåu t∆p ÒÂi H∂i v≈n tiân triãn mÂnhh÷n.

Ng‡y 15, th”ng «”c Nam Kˇ RivÙal c√m mÜi cu∂c h∂i hÜp v‡ biãu tÏnhtrong l„nh th∞ S‡i GÚn - ChÆ Lßn, nh‹ng ng‡y 17 Ùng ta cho phÈp —y bannhÛm hÜp «ã soÂn th‰o t∆p «÷n thÃnh nguyån.

ChÌnh quyän thøc d‚n nÍu ra nhªng v¯ r”i loÂn t‹™ng t‹Æng «ã th˙c

217

218 Viåt Nam 1920-1945

gi¯c b∂ tr‹™ng Thu∂c «Œa ra lŒnh «‡n ·p. Ng‡y 19, m∂t «iån tÌn c˚a MutÍl∂ rı sø ho‰ng loÂn : « Ph‰i duy trÏ tr∆t tø b¢ng mÜi biån ph·p, hÆp thŸcv‡ hÆp ph·p (nguyÍn vÊn), kã c‰ truy t”. Tr∆t tø c˚a n‹ßc Ph·p ph‰i chângø trÍn to‡n ÒÙng D‹÷ng c¤ng nh‹ ™ nhªng n÷i kh·c ». Nhªng v¯ «‡n·p tr· hÏnh - vÏ c·c —y ban h‡nh «∂ng v≈n ™ trong vÚng hÆp ph·p - ch”nglÂi c·c —y ban h‡nh «∂ng ng‡y thÍm nhiäu. Gißi ch˚ sa th‰i nhªng cÙngnh‚n tham gia phong tr‡o, h‹÷ng chŸc l‡ng v‡ lÌnh c‰nh s·t g‚y phiännhiÕu hÜ.

TÂi S‡i GÚn, ng‡y 21, Tr¿n VÊn ThÂch bŒ kât ·n vÏ «„ nÛi chuyån tÂi m∂tcu∂c hÜp ™ T‚n ÒŒnh. Ng‡y 26, 17 nÙng d‚n trong —y ban h‡nh «∂ng BânLŸc bŒ b°t (ng‡y 3 th·ng 10, tÚa phÂt ng‹©i t∞ chŸ 3 nÊm t˘: NguyÕn VÊnTiâp - gi·o viÍn bŒ sa th‰i, ng‹©i tr‹ßc kia, nÊm 1926, «„ xin ™ t˘ thâ choNguyÕn An Ninh ; Ùng gi‡ NguyÕn VÊn Xuyân, nÙng d‚n 18 th·ng t˘,nhªng ng‹©i kh·c bŒ ·n treo. Trong c·c tÃnh Ch‚u Ò”c v‡ Long XuyÍn, tÍncÚ Baze, m∆t th·m n∞i tiâng, khÙng ngßt ru“ng b°t tr√n ·p c·c —y banh‡nh «∂ng ™ nÙng thÙn.

Ng‡y 27, «ân l‹Æt TÂ Thu Th‚u v‡ NguyÕn An Ninh vÙ kh·m; ng‡y 3th·ng 10, NguyÕn VÊn TÂo vÙ theo. Nhªng con s” t˘ ghi trÍn th» c‚y «eon÷i ·o cÛ chª MAP ( Maison díarrÍt politique = nh‡ giam t˘ chÌnh trŒ) c˚aba ng‹©i l‡: 3058, 3059, 3088 «„ chŸng t’ l‡ qua 5 ng‡y «„ cÛ tßi 29 t˘chÌnh trŒ mßi bŒ giam.

Ng‡y 30 th·ng 9, D‹÷ng BÂch Mai «i Ph·p. Nhiåm v¯ c˚a anh ta l‡ b·o«∂ng d‚n ch˙ng Ph·p vä cu∂c «‡n ·p ™ ÒÙng D‹÷ng, v‡ kËo n‡i l‡m saocho MutÍ ch√p nh∆n ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂i l‡ hÆp ph·p cÙng khai. Maid‡nh ph¿n lßn th©i gi© «i lÂi Ò‰ng C∂ng s‰n Ph·p, r”t cu∂c ch‰ «Ât «‹Æc«iäu gÏ.

B·o Tranh Ò√u ng‡y 1 th·ng 10 cÛ tiÍu «ä: « Nhªng l©i tuyÍn b” c˚aMari-uös MutÍ ng‡y c‡ng «i ng‹Æc vßi nhªng sø kiån chÌnh trŒ «Œaph‹÷ng ».

Trong Kh·m Lßn, ng‡y 26 th·ng 10, Ninh, TÂo v‡ Th‚u b°t «¿u tuyåtthøc l‡m reo v‡ viât chung m∂t bŸc th‹ g∫i LÍon B÷lum:

Ch˙ng tÙi «ang ng“i t˘ vÏ «„ v‡ «ang «Ÿng vä phÌa M•t tr∆n bÏnhd‚n. Nhªng sø kiån do «Û ch˙ng tÙi bŒ khiãn tr·ch m∂t c·ch chÌnhthŸc l‡: nhªng b‡i b·o c˚a Ninh v‡ Th‚u trÍn t© Tranh Ò√u ng‡y 24th·ng 9 v‡ t∆p s·ch cÛ nhan «ä « ÒÙng D‹÷ng ÒÂi H∂i » c˚a TÂob¢ng chª qu”c ngª.

Ba hÙm sau, t© Tranh Ò√u viât:

Trong t˘, châ «∂ Ên ng˚ c˚a hÜ ch£ng kh·c gÏ «”i vßi t˘ th‹©ng


phÂm. C¤ng th˘ng c÷m gÂo lŸc, c¤ng m∂t c·i ca thiâc vßi «Ùi «¤atre. HÜ ng“i xu”ng «√t m‡ Ên, hÜ n¢m xu”ng «√t, xin lái! hÜ n¢mxu”ng nän xi mÊng m‡ ng˚.

Ng‡y 2 th·ng 11, ng‹©i ta ch™ TÂo, Th‚u, Ninh vÙ nh‡ th‹÷ng ChÆQu·n.

Ng‡y 3, t© Th‹ tÌn ÒÙng D‹÷ng «Êng «Üan vÊn bÃ ∞i sau «‚y c˚a quanbiån lö thÙng t‹ c·c quan tÚa v‡o nÊm 1931 :

Khi s™ h‡nh chÌnh giao cho c·c Ùng m∂t bŒ c·o, c·c Ùng khÙng c¿ntÏm hiãu xem y cÛ ph‰i l‡ th˚ phÂm hay khÙng v‡ th‰ y ra nâu c·cÙng khÙng tÏm th√y b¢ng chŸng bu∂c t∂i. B∞n ph∆n c·c Ùng l‡ ph‰igiª y lÂi v‡ tÏm ra nhªng chŸng cß bu∂c t∂i ng‹©i bŒ c·o.

Ng‹©i ta biât « tÏm ra chŸng cß » cÛ ö nghÔa gÏ, khi biån lö cu∂c døav‡o s™ M∆t th·m «ã tÏm «‹Æc nhªng « chŸng cß », vÏ m∆t th·m cÛ «˚ph‹÷ng tiån ch°c ch°n «ã l√y «‹Æc nhªng « l©i th˙ t∂i «∂t nhiÍn ».

Ng‡y hÙm sau, m“ng 4, c¤ng t© b·o trÍn ch˚ «∂ng g∫i m∂t bŸc «iån tÌncho L. B÷lum, M. MutÍ, v‡ m‹©i ba nh‚n v∆t kh·c trong «Û cÛ A. ViÙlis, L.RubÙ, G. PÍri, nh‹ sau:

Xin l‹u ö v¯ b°t bß c·c ˚y viÍn h∂i «“ng th‡nh ph” Th‚u v‡ TÂo,nh‡ b·o Ninh, bŒ bu∂c t∂i ‚m m‹u khuynh ph˙c chÌnh ph˚ vÏ t∞chŸc ÒÂi H∂i, thu th∆p «÷n yÍu s·ch g∫i ˚y ban «iäu tra c˚a nghŒviån do B∂ tr‹™ng cÙng b”. CÙng ch˙ng Nam Kˇ x˙c «∂ng s‚u s°c.C¿n can thiåp c√p b·ch.

Ng‡y 5 th·ng 11, TÂo, Th‚u, Ninh «‹Æc ra t˘.MutÍ c°n rÊng trÆn m°t nh‹ng v≈n do dø nhiäu. V‡o th·ng 11 Ùng ta

can thiåp «ân B∂ tr‹™ng H‰i qu‚n, ph‰n «”i v¯ sa th‰i b”n cÙng nh‚n Th˚ybinh X‹™ng Ba Son vÏ lö do chÌnh trŒ, v‡ viât cho to‡n quyän SilvÍstr÷ l‡ph‰i «ã cho tø do h∂i hÜp nh¢m th‰o «÷n thÃnh nguyån. Nh‹ng nÊm tßi «‚y,Ùng ta lÂi c√m c·c ˚y ban h‡nh «∂ng.

Ng‡y 1 th·ng giÍng nÊm 1937, cøu b∂ tr‹™ng Giu-yste GÙ«a, c√p tiânph·i t‰, «Âi biãu VÊn phÚng Lao «∂ng qu”c tâ, «‹Æc giao nhiåm v¯ «iäu tra,c∆p bân S‡i GÚn. H‡ng ng‡n thÆ thuyän v‡ nh‚n viÍn biãu tÏnh ph√n kh™ihÙ vang:« Tø do d‚n ch˚! Tø do nghiåp «o‡n! ». Qua ng‡y 15, khi to‡nquyän B÷rÍviÍ c∆p bân S‡i GÚn, h‡ng r‡o c‰nh s·t ch∆n «Ÿng l‡n sÛngng‹©i tr‡n v‡o th‡nh ph”; h‡ng ng‡n nÙng d‚n quanh v˘ng c¤ng mu”n «ä«Ât nhªng nguyån vÜng c˚a mÏnh. TrÍn «‹©ng «i H‡ N∂i, hai sŸ gi‰ trÍnc¤ng g∆p nhªng «o‡n ng‹©i nh‹ v∆y «Ûn tiâp.

219

220 Viåt Nam 1920-1945

Theo l©i kÍu gÜi c˚a b·o Tranh Ò√u ng‡y 7 th·ng giÍng 1937, —y bantriåu t∆p hoÂt «∂ng lÂi d‹ßi tÍn kh·c, —y ban thÃnh nguyån trung ‹÷ng.C·c —y ban h‡nh «∂ng xu√t hiån lÂi m∂t th©i gian ng°n. Ng‡y 26 th·ng 2,to‡n quyän B÷rÍviÍ ra lånh cho « nhªng ng‹©i nhÛm Tranh Ò√u ph‰ingÿng mÜi hoÂt «∂ng chÌnh trŒ nâu khÙng sÎ bŒ trÿng phÂt ». Tÿ ng‡y 22,c‰nh s·t hÂ t√m biãn c˚a —y ban thÃnh nguyån trung ‹÷ng.

—y ban h‡nh «∂ng bŒ c√m, r˙t lui v‡o bÛng t”i r“i tiân triãn d¿n l∆pth‡nh nhªng chi b∂ c∂ng s‰n xu h‹ßng Stalin ho•c c∂ng s‰n theo TrÙtski.C·c t∞ chŸc bÌ m∆t n‡y sÎ l‡m nÚng c”t phong tr‡o r∂ng lßn ch‹a tÿngth√y, l‡n sÛng b„i cÙng cu“n cu∂n lan tr‡n kh°p nÊm 1937.

Dø ·n —y ban «iäu tra c·c thu∂c «Œa do nghŒ viån c∫ ra sÎ bŒ chÙn v˘ivÔnh viÕn tÂi Th‹Æng nghŒ viån ng‡y 17 th·ng 7 nÊm 1938, vßi m∂t chÌnhph˚ mßi Òala«iÍ trong «Û ph·i hªu chiâm ‹u thâ. M•t tr∆n bÏnh d‚n «„th√t bÂi, v‡ khƒu hiåu « b·nh mÏ, hÚa bÏnh, tø do » khÙng cÚn xu√t hiåntrong ch‹÷ng trÏnh nghŒ sø nªa.

Nh‹ng r“i ch˙ng ta sÎ b‡n tr™ lÂi sau.

B·o Chiân sÔ (Le Militant)

Ch˙ng ta «„ th√y nhªng ng‹©i xu h‹ßng TrÙtski hoÂt «∂ng hÆp ph·p «„bu∂c mÏnh ph‰i im tiâng vä chÌnh trŒ trong m∂t mŸc «∂ n‡o «Û, vÏ hÜ hiåp«“ng l∆p m•t tr∆n chung vßi nhªng ng‹©i theo Stalin «ã t·i b‰n t© TranhÒ√u v‡o th·ng 10 nÊm 1934. Ch˙ng ta c¤ng th√y nhªng ng‹©i xu h‹ßngTrÙtski bÌ m∆t trong LiÍn minh c∂ng s‰n qu”c tâ ch˚ nghÔa «„ tÿng tøquyän phÍ ph·n nh‹ thâ n‡o v‡o nÊm 1935, r“i sau «Û to‡n b∂ nÚng c”tc˚a LiÍn minh n‡y «„ bŒ m∆t th·m b°t v‡o th·ng 6 nÊm 1936, trongnhªng ng‡y «¿u tiÍn c˚a chÌnh ph˚ M•t tr∆n bÏnh d‚n.

V‡o th·ng 9 nÊm 1936, H“ Hªu T‹©ng cÙng khai «Ÿng ra phÍ bÏnh,xu√t b‰n t© tu¿n b·o xu h‹ßng TrÙtski «¿u tiÍn b¢ng tiâng Ph·p, t© ChiânsÔ, m∂t t© b·o lö lu∆n, Òo‡n VÊn Tr‹÷ng ch˚ nhiåm.

Tÿ ng‡y 1 «ân 22 th·ng 9 nÊm 1936, qua b”n s” b·o, t© Chiân sÔ kÍugÜi cÙng nh‚n v‡ nÙng d‚n h„y c‰nh gi·c «”i vßi giai c√p t‹ s‰n, «•t lÂiv√n «ä hÆp t·c vßi ph·i l∆p hiân trong ÒÂi H∂i, thøc sø l‡ m∂t sø hÆp t·cgiai c√p; t© b·o «Êng nhªng b‡i c˚a TrÙtski nÛi c·ch n‡o l‡ m∂t m•t tr∆nth”ng nh√t cÛ hiåu qu‰; t© b·o t” c·o M•t tr∆n bÏnh d‚n ™ Ph·p ph‰n c·chmÂng, trong «Û nhªng ng‹©i theo x„ h∂i ch˚ nghÔa tr™ nÍn t˘ nh‚n c˚aph·i t‹ s‰n c√p tiân, hÜ khÙng cÛ kh‰ nÊng ngÊn c‰n cu∂c «‡n ·p ™ ÒÙngD‹÷ng: m‹©i hai ng‹©i d‚n c‡y c∂ng s‰n ™ ÒŸc HÚa v‡ b‰y th‡nh viÍn


c˚a LiÍn minh c∂ng s‰n mßi vÿa bŒ kât ·n tÂi tÚa tiãu hÏnh ng‡y 6 v‡ 31th·ng 8 - 1936.

T© b·o nh°c lÂi tÏnh thâ nghiÍm trÜng l˙c n‡y trÍn thâ gißi: ü spa-nh÷t‹ßng ph·t xÌt F÷rÊncÙ n∞i loÂn ng‡y 19 th·ng 7 nÊm 1936, ch”ng lÂiM•t tr∆n bÏnh d‚n bÍn √y; chÌnh s·ch ngoÂi giao Nga l√n Èp n•ng nä; ™MÙsk÷va, v¯ ·n qu·i g™ «¿u tiÍn ng‡y 19 th·ng 8, b∂ m·y t‹ ph·p chÌnhtrŒ x∫ t∫ nhªng ng‹©i bÙns÷vÌc kˇ cøu «„ c˘ng LÍnin huy «∂ng C·chmÂng th·ng M‹©i 1917 nh‹ XinÙviep, KamÍnep v‡ 14 ng‹©i kh·c - khÈphÜ v‡o t∂i kh˚ng b” theo ph·i TrÙtski - t∞ng biån lö Visensky coi hÜ l‡ «l¤ chÛ dÂi » v‡ ra lŒnh b°n tŸc kh°c sau khi tuyÍn ·n.

C·c «“ng chÌ xu h‹ßng TrÙtski trong nhÛm Tranh Ò√u, ng™ ng‡nkhÙng thã h™ mÙi.

B·o Chiân sÔ g‚y nÍn m∂t tÏnh trÂng cÊng th£ng trong nhÛm TranhÒ√u, cu”i th·ng chÌn «¿u th·ng 10, tÏnh trÂng n‡y c‡ng gay g°t sau khiTÂo, Th‚u v‡ Ninh bŒ b°t. T© b·o bŒ c√m. (NÛ sÎ t·i b‰n ng‡y 23 th·ng 3tßi 1 th·ng 6 nÊm 1937, tÿ s” 5 «ân s” 14). Òã «”i phÛ lÂi, T‹©ng t∆p hÆpnhªng chiân sÔ hoÂt «∂ng hÆp ph·p trong NhÛm BÙns÷vÌc-LÍninÌt t·nth‡nh Òå tŸ Qu”c tâ, thay cho nhÛm LiÍn minh qu· v„ng, v‡ gi‰i thÌchl∆p tr‹©ng c˚a hÜ trong TÂp chÌ n∂i b∂ ng‡y 15 th·ng 11 nÊm 1936. Ng‡y1 th·ng chÂp, nhÛm ph·t h‡nh t© nh∆t b·o ThÆ thuyän tranh «√u. Trongs” 2 cÛ b‡i nÛi vßi thanh niÍn vÿa nh∆p ng¤:

H´i c·c bÂn chiân binh! ChÃ v‡i ng‡y nªa c·c bÂn sÎ «Ÿng d‹ßic©. L‡ d‚n thu∂c «Œa n‹ßc Ph·p, ng‹©i ta sÎ t∆p c·c bÂn biât s∫d¯ng v¤ khÌ. Ò√y LÍnin «„ nÛi vä v√n «ä n‡y: H„y c¿m l√y s˙ng”ng v‡ h„y hÜc c·ch s∫ d¯ng s˙ng ”ng! Ng‹©i vÙ s‰n ph‰i hÜcl‡m «‹Æc c·i «Û, khÙng ph‰i «ã giât nhªng ng‹©i vÙ s‰n xŸ kh·cbÂn c˚a mÏnh, theo lŒnh nhªng k» th˘ c˚a x„ h∂i c˚a ch˙ng ta,m‡ «ã quay s˙ng ch”ng lÂi bÜn t‹ s‰n trong xŸ.Ch˙ng ta «√u tranh «ã «Úi «‹Æc quyän «Üc nhªng t© b·o c˚a thÆthuyän v‡ «ã th‡nh l∆p c·c ˚y ban binh lÌnh. C·c bÂn h„y t∆p hÆpd‹ßi l· c© «’ c˚a Òå tŸ Qu”c tâ tiân tßi nän chuyÍn chÌnh vÙ s‰n.

CÚn vä hoÂt «∂ng th‡nh l∆p cÙng h∂i bÌ m∆t, ph·i BÙns÷vÌc-LÍninÌttÿ th·ng 11 xu√t b‰n t© b·o LiÍn hiåp ; d≈n tßi viåc t∞ chŸc LiÍn ˚y ThÆthuyän v‡o m˘a xu‚n nÊm 1937.

Phong tr‡o b„i cÙng «∂t kh™i tÿ «¿u th·ng 6 nÊm 1936

Nh‹ m∂t tiâng d∂i h‹™ng Ÿng phong tr‡o chiâm lÔnh nh‡ m·y ™ Ph·p, lÂithÍm gi· sinh hoÂt mái ng‡y m∂t tÊng tÂi thu∂c «Œa, phong tr‡o thÆ thuyän

221

B·o le Militant (Chiân sÔ)

S·ch b·o Òå tŸ Qu”c tâ


v‡ phu phen lÂi b°t «¿u rung chuyãn ™ ÒÙng D‹÷ng.TÂi miän nam Trung Kˇ, ng‡y 23 th·ng 6, l¿n «¿u tiÍn h‡ng trÊm thÆ

thuyän v‡ phu «“n «iän cao su ÒÙng Trang (c·ch Nha Trang 25 km) tiânh‡nh b„i cÙng v‡ tu¿n h‡nh tßi tÃnh lú. Sau khi cÙng sŸ can thiåp ch˚ «“n«iän nh‹Æng b∂, hÜ tr™ lÂi l‡m viåc.

TÂi Nam Kˇ, v‡o th·ng 8, phong tr‡o lÂi nƒy sinh tÿ «“n «iän tr“ng l˙a:400 cÙng c√y ™ C¿n Giu∂c (ChÆ Lßn) mái ng‡y kiâm «‹Æc 16 v‡ 12 xuph‰n «”i viåc gi‰m l‹÷ng xu”ng 12 v‡ 10 xu; m∂t «Œa ch˚ nh’ «·nh «∆pm∂t v‡i cÙng c√y v‡ l‡m t∞n th‹÷ng m∂t cÙng c√y con g·i 19 tu∞i, bŒ h‹÷ngchŸc l‡ng trÿng phÂt, b°t l‡m m‹©i ng‡y lao dŒch.

TÂi cÙng tr‹©ng nhªng ng‹©i th√t nghiåp ™ BÂc LiÍu (l‹÷ng cÙng nh∆tl‡ 20 xu, ban qu‰n trŒ giª lÂi 10 xu «ã n∂p v‡o th» thuâ th‚n v‡ 2 xu chong‹©i tuyãn m∂), nhªng ng‹©i phu ng‹ng viåc r“i kÈo nhau «i tßi ch˚ qu∆n«ã khiâu nÂi, nh‹ng khÙng «‹Æc th’a m„n «iäu gÏ c‰.

Ng‡y 19 th·ng 8, 320 phu «“n «iän Mis÷le ™ D¿u Tiâng yÍu c¿u th°nglÆi, tÍn cai v¤ phu bŒ «u∞i, gÂo Ên «‹Æc tÊng thÍm ch˙t Ìt. Ng‡y 27, phu «“n«iän cao su Qu‰ng LÆi (Th˚ D¿u M∂t) biãu tÏnh, «·nh «∆p tÍn cai b™i h°nm‡ m∂t anh cu li chÌch m˚ tø t∫, hÜ «Úi «u∞i tÍn cai «Û.

Ng‡y 10 th·ng 10, c¤ng ™ D¿u Tiâng, 130 cu li chÌch m˚ «Úi «u∞i m∂ttÍn cai thŸ hai v‡ m∂t tÍn gi·m thŒ ng‹©i ¬u «„ «·nh m∂t ng‹©i cu li «ânt∞n th‹÷ng; b”n trong s” ng‹©i ph‰n «”i bŒ giam tÂi kh·m t”i (nh‡ t˘ riÍngc˚a Mis÷le) trong 5 ng‡y. C¤ng trong ng‡y 10 th·ng 10, h‡ng trÊm phu «“n«iän BÏnh Tr‹ßc (BiÍn HÚa) b„i cÙng.

TÂi Bân C˚i (T‚y Ninh), m∂t ng‹©i b’ tr”n kh’i CÙng ty Ò“n «iän Caosu ÒÙng D‹÷ng bŒ b°t lÂi, bŒ «·nh b¢ng roi r“i «‹a «i l‡m vßi hai ch‚nmang xÌch. Ban ng‡y anh chÃ «‹Æc m∂t bªa c÷m, ban «Ím bŒ giam kh·mt”i. Sau m∂t tu¿n lÕ, ng‡y 1 th·ng 11, anh tø treo c∞. Ng‡y 2, gißi phung‹ng viåc, «Úi ch√m dŸt ng‹Æc «„i v‡ «Úi tÊng l‹÷ng. CÛ chÌnh quyän canthiåp, hÜ «‹Æc th’a m„n «Ùi ph¿n, cÚn tÍn gi·m thŒ s·t nh‚n S÷mitz bŒ kât·n 3 th·ng t˘ ng‡y 26 th·ng 12, nh‹ng ·n t˘ treo! CÙng b∂c n‡o h‹™ng ‹u«„i n√y.

Ng‡y 15 th·ng 11, 400 cu li v‡ thÆ trong x‹™ng c‹a T‚n Mai (thu∂c s™Kœ nghå v‡ L‚m nghiåp BiÍn HÚa), qu· kh”n c˘ng hÜ b„i cÙng chiâmx‹™ng. Ò‚y l‡ l¿n «¿u tiÍn v‡ r√t hiâm cÛ viåc chiâm x‹™ng l‡m nh‹ thâ.Ng‡y 18 chÌnh quyän ra lånh c√m mÜi sø x‚m chiâm nh‹ v∆y, viåc vi phÂmquyän s™ hªu t‹ b‰n thiÍng liÍng bŒ trÿng phÂt. Nhªng ng‹©i b„i cÙng tr™lÂi l‡m viåc ng‡y 1 th·ng chÂp sau khi «‹Æc tÊng thÍm 10 xu kh”n kh∞ v‡ol‹÷ng cÙng nh∆t.

Gi· gÂo tÊng tÿ 1,30 «“ng lÍn 2,20 «“ng m∞i 30 lÌt.

223

224 Viåt Nam 1920-1945

V‡o th·ng 11 v‡ th·ng chÂp, thÆ c‹a HÛc MÙn r“i thÆ c‹a T‚n An «√utranh «Úi tÊng l‹÷ng; nhªng x‹™ng nh’ nh‹ x‹™ng m∂c, lÚ gÂch, x‹™ng x‡phÚng. c¤ng r¯c rŒch l‡m reo.

C¿n ph‰i ghi ch˙ ™ «‚y l‡ chÌnh ph˚ B÷lum-MutÍ «„ ra m∂t s°c lu∆tng‡y 20 th·ng 6 bu∂c m™ r∂ng ™ ÒÙng D‹÷ng nhªng lu∆t x„ h∂i mßi cÛ«iäu tiât. ÒŸng tr‹ßc m∂t gißi t‹ s‰n thøc d‚n v‡ t‹ s‰n «Œa ph‹÷ngkhÙng mu”n c‰i c·ch, chÌnh quyän «Œa ph‹÷ng khÙng v∂i v„ gÏ trongviåc l∆p m∂t dø ·n «ã thøc thi s°c lu∆t «Û. M∂t ˚y ban t‹ s‰n (khÙng m∂t«Âi biãu n‡o c˚a gißi thÆ) «‹Æc giao tr·ch nhiåm nghiÍn cŸu «ä t‡i n‡y.Ng‡y 1 th·ng 9 «ä xu√t 15 ng‡y nghÃ «‹Æc tr‰ l‹÷ng «”i vßi ng‹©i Ênl‹÷ng th·ng v‡ 4 ng‡y «”i vßi ng‹©i Ên l‹÷ng cÙng nh∆t. —y ban n‡ytr·nh xa vä ö t‹™ng vä m∂t qui ‹ßc t∆p thã, chÃ gißi hÂn ™ phÂm vi «Úigißi ch˚ thøc hiån m∂t mŸc n‡o «Û vä gi© l‡m viåc, √n «Œnh mŸc l‹÷ngt”i thiãu, ch√m dŸt tiän phÂt... Vä phÌa to‡n quyän l‚m th©i SylvÍstr÷,sau hai l¿n bŒ B∂ Thu∂c «Œa nh°c nh™, mßi ra nghŒ «Œnh ng‡y 11 th·ng10,√n «Œnh ng‡y l‡m viåc 10 tiâng, b°t «¿u tÿ 1 th·ng 10, r“i 9 tiâng v‡onÊm 1937, 8 tiâng v‡o nÊm 1938, h‡ng tu¿n ng‹©i l‡m m‹ßn «‹Æc nghÔm∂t ng‡y, Ìt l°m l‡ 24 tiâng liÍn tiâp. Nhªng ng‡y nghÃ h‡ng nÊm cÛ tr‰l‹÷ng l‡ 5 ng‡y v‡o nÊm 1937, 10 ng‡y v‡o nÊm 1938; c√m s∫ d¯ng ph¯nª v‡ tr» em l‡m ca «Ím.

ü c·c tÃnh miän B°c v‡o th·ng 11 nÊm 1936, nhiäu cu∂c b„i cÙng lßnn∞ ra : 20.000 thÆ m’ Cƒm Ph‰-HÚn Gai ng‹ng viåc tÿ ng‡y 16 «ân 28 «ÚibÜn cai dŸt ng‹Æc «„i, «√m «·, «·nh «∆p b¢ng g∆y g∂c, b¢ng roi g‚n bÚ, v‡«Úi tÊng l‹÷ng tÿ 18 xu lÍn 35 xu v‡ tÿ 27 lÍn 40 xu. Nh‡ m·y xi mÊng H‰iPhÚng c¤ng «Ïnh cÙng vßi nhªng yÍu s·ch t‹÷ng tø.

ü phÌa Nam, tÂi S‡i GÚn ng‡y 4 th·ng chÂp, to‡n b∂ 1200 thÆ v‡ phu™ th˚y binh x‹™ng Ba Son tiân h‡nh b„i cÙng. HÜ mßi vÿa «‹Æc tinnhªng «Âi biãu c˚a x‹™ng châ tÂo th˚y lÙi, ng‡y 26 th·ng 11, «‹a «÷nyÍu s·ch v‡ gi·m «”c hŸa b‰o «‰m hÜ sÎ «‹Æc th’a m„n, hÜ sÎ khÙng bŒtrÿng phÂt, nh‹ng sau «Û hÜ bŒ phÂt tiän v‡ m√t viåc. S·ng ng‡y 4, nhªngng‹©i b„i cÙng «‹a yÍu s·ch «Úi ph‰i thu d¯ng tr™ lÂi nhªng ng‹©i bŒ«u∞i, h˚y b’ c·c kho‰n phÂt tiän, mŸc t”i thiãu tiän l‹÷ng cÙng nh∆t l‡1,20 «“ng, gi© l‡m thÍm «‹Æc tr‰ 150%, thi h‡nh c·c «Âo lu∆t lao «∂ng«‹Æc ch√p thu∆n ™ Ph·p (tu¿n lÕ 40 gi©, m∞i nÊm «‹Æc nghÃ 15 ng‡y cÛtr‰ l‹÷ng, tr‰ l‹÷ng h‹u trÌ) ph‰i «‹Æc ·p d¯ng tÂi s™ Ba Son, m∂t x‹™ngt‡u trøc thu∂c B∂ H‰i qu‚n. BÜn gi·m «”c ch£ng nhªng khÙng tr‰ l©i m‡cÚn «e dÜa nªa.

Trong bŸc th‹ g∫i cho b∂ tr‹™ng MutÍ ng‡y 5, nhªng ng‹©i b„i cÙngb‡y t’ tÂi sao hÜ l‡m reo v‡ hÜ «Úi h’i nhªng gÏ, yÍu c¿u b∂ tr‹™ng can


thiåp cho hÜ «‹Æc th’a m„n « nhªng yÍu s·ch chÌnh «·ng » c˚a hÜ :Th∆t l‡ tr·i nh‚n «Âo khi gi·m «”c Th˚y binh cÙng x‹™ng tr‰ cho thÆ0,72 «“ng m∂t ng‡y cÙng, v‡ cho phu 0,45 «“ng, trong khi gi· thøcphƒm tÊng thÍm 50%. Th∆t l‡ m∂t sø lái th©i khi m‡ lu∆t lao «∂ng chÃ·p d¯ng cho c·c th‹ kö s™ Ba Son m‡ khÙng ·p d¯ng cho thÆ thuyänch˙ng tÙi.111

Ng‡y 9, hai trÊm cÙng nh‚n CÙng x‹™ng H‰i qu‚n (Travaux Maritimes)c˘ng «Ÿng lÍn «√u tranh vßi phong tr‡o trÍn. Cu∂c b„i cÙng chung n‡yng‹ng lÂi hÙm 19 th·ng 12, «‹Æc th‡nh cÙng m∂t n∫a: tÊng l‹÷ng tÿ 6 «ân10%, nh‹ng 9 ng‹©i thÆ bŒ «u∞i v≈n khÙng «‹Æc th‚u nh∆n lÂi.

H‡ng ng‡n cÙng nh‚n «‹©ng s°t, thÆ m·y, l·i t‡u, tr‹™ng toa v‡ phuphen tÂi c·c trÂm ™ S‡i GÚn v‡ DÔ An ngÿng l‡m viåc. KhÙng m∂t chuyânt‡u n‡o chÂy kã tÿ ng‡y 15. Ng‡y 18, sau khi kœ s‹ tr‹™ng GÙ«f÷roy th’athu∆n Ìt nhiäu trong 8 yÍu s·ch, hÜ mßi «i l‡m tr™ lÂi.

Tÿ ng‡y 7, tßi phiÍn c·c l·i xe «iån v‡ Ù tÙ b„i cÙng, s” ng‹©i tham gianhanh chÛng lÍn tßi 493. Cu∂c b„i cÙng n‡y kÈo d‡i tßi nÊm 1937, «‹Æcanh em s™ Ba Son ˚ng h∂ (tƒy chay xe «iån v‡ Ù tÙ kh·ch). C·c chÆ l‡ngquÍ quanh v˘ng cung c√p thøc phƒm cho hÜ trong l˙c hÜ khÙng «i l‡m.M•c d˘ Giu-yste GÙ«a can thiåp, cu∂c b„i cÙng kât th˙c v‡o th·ng giÍngnÊm 1937: 485 trong s” nhªng ng‹©i b„i cÙng bŒ «u∞i viåc, s™ xe «iånCFTI chÃ thu nh∆n lÂi 148, l‹÷ng tÊng thÍm v‡i xu.

S°c lånh B÷lum-MutÍ ng‡y 30 th·ng 12 nÊm 1936

Òã ngÊn ch•n phong tr‡o b„i cÙng b˘ng n∞ nÊm √y ™ ÒÙng D‹÷ng s°clånh B÷lum-MutÍ «„ x·c nh∆n v‡ nßi r∂ng thÍm s°c lånh SylvÍstr÷ ng‡y10 th·ng 10. Vßi 127 «iäu kho‰n, l¿n «¿u tiÍn cÛ qui châ hÛa « lao «∂ngtø do » ™ ÒÙng D‹÷ng. B·o Tranh Ò√u ng‡y 18 th·ng 2 nÊm 1937 «„ch‡o mÿng sø « tiân b∂ lßn lao » «Û, dŒch v‡ in vÊn b‰n «Û ra b¢ng chªqu”c ngª.

S°c lånh «Û c√m s∫ d¯ng tr» em d‹ßi 12 tu∞i; hÂn châ s” thÆ t∆p viåctrong mÜi xÌ nghiåp chÃ «‹Æc chiâm m∂t ph¿n ba s” thÆ chÌnh thŸc; tßi 20tu∞i, thÆ t∆p viåc tr™ th‡nh thÆ nghä. Ò‡n b‡ cÛ mang «‹Æc quyän nghÃ viåckhÙng l‹÷ng; ph¯ nª cho con b˙ «‹Æc trÿ 20 ph˙t bu∞i s·ng v‡ 20 ph˙tbu∞i chiäu khÙng bŒ gi‰m l‹÷ng. C·c xÌ nghiåp n‡o cÛ s∫ d¯ng th¿u kho·nph‰i tr‰ l‹÷ng cho nhªng ng‹©i l‡m cÙng nh∆t c˚a ch˚ th¿u b’ viåc. MŸcl‹÷ng t”i thiãu sÎ do c·c «Âi diån c˚a gißi ch˚, «Âi biãu ng‹©i b‰n xŸ v‡thanh tra lao «∂ng quyât «Œnh.

225

226 Viåt Nam 1920-1945

Tuy thâ b·o Tranh Ò√u phÍ ph·n ch∞ thiâu kÈm trong s°c lånh nh‹khÙng ch√p thu∆n quyän nghiåp «o‡n, quyän b„i cÙng, c¤ng khÙng ch√pnh∆n quyän c˚a c·c «Âi biãu. S°c lånh chÃ ·p d¯ng trong phÂm vi c·c xÌnghiåp cÙng nghå, th‹÷ng mÂi v‡ h¿m m’ (chŸ khÙng ·p d¯ng cho c·cx‹™ng th˚ cÙng v‡ «“n «iän l‡ n÷i m‡ phu phen bŒ bÛc l∂t n•ng nä h÷n giaic√p vÙ s‰n cÙng nghiåp), nÛ chÃ ·p d¯ng cho 3% trong s” d‚n lao «∂ng m‡thÙi. B„i cÙng v≈n bŒ coi l‡ m∂t sø phÂm lu∆t, cÚn nghiåp «o‡n v≈n cÚn bŒkât ·n bu∂c t∂i l∆p h∂i kÌn. ChÃ cÛ thanh tra lao «∂ng l‡ cÛ «˚ t‹ c·ch «Âidiån cho thÆ thuyän v‡ nh‚n viÍn khi c¿n khiâu nÂi tr‹ßc ph·p lu∆t ch”ng«”i gißi ch˚. Nh‹ v∆y gißi lao «∂ng v≈n bŒ «”i x∫ nh‹ nhªng ng‹©i khÙng«˚ t‹ c·ch «”i diån ph·p lu∆t.

Nhªng qui «Œnh trÍn chÃ ·p d¯ng cho cÙng nh‚n cÙng nghiåp sau khiPhÚng NÙng nghiåp - nghÔa l‡ gißi «iän ch˚ thøc d‚n hay b‰n «Œa - th’athu∆n. Òiäu kho‰n 3 c√m s∫ d¯ng « lao «∂ng c‹ńg bŸc », « mÜi cÙng viåchay dŒch v¯ m‡ ng‹©i bŒ bu∂c l‡m khÙng s§n lÚng «·p Ÿng, ngoÂi trÿnhªng cÙng viåc ph‰i l‡m «ã trÿ thuâ khÛa, ho•c vä m•t qu‚n dŒch, ho•cph‰i l‡m «ã «än t∂i sau khi bŒ kât ·n » nh‹ kho‰n 2 «„ «Œnh nghÔa. Diäukho‰n «•c biåt riÍng vä nhªng viåc ph‰i l‡m «ã trÿ thuâ, tr· hÏnh « lao«∂ng c‹ńg bŸc » th‡nh « lao «∂ng s‹u dŒch », thâ «Û châ «∂ lao «∂ngc‹ńg bŸc v≈n «‹Æc duy trÏ.

Th∆t qu· Ìt ’i, nhªng «iäu m‡ chÌnh ph˚ M•t tr∆n bÏnh d‚n ch√p thu∆nnh¢m th’a m„n nhªng yÍu c¿u c˚a nhªng ng‹©i bŒ b”c l∂t. Thâ m‡ gißi ch˚nh‚n ng‹©i Ph·p, ng‹©i An Nam v‡ ng‹©i Trung Hoa tÏm c·ch khÙng thih‡nh. Òã thÙng b·o cho nhªng ng‹©i bŒ bÛc l∂t «‹Æc biât nhªng quyän lÆimßi, nhÛm Tranh Ò√u xu√t b‰n quyãn Châ «∂ lao «∂ng ÒÙng D‹÷ng, kÍugÜi mÜi ng‹©i t∞ chŸc «√u tranh l‡m cho b‰n ph·p qui «Û khÙng tr™ th‡nhvÙ d¯ng.

Nhªng ng‹©i thÆ bŒ sa th‰i vÏ b„i cÙng khÙng m√y hy vÜng s™ thanh tralao «∂ng trÆ gi˙p. S™ m∆t th·m tiâp t¯c b°t nhªng ng‹©i b„i cÙng hÊng h·inh√t v‡ c·c tÚa ·n v≈n tiâp t¯c kât ·n hÜ « c‰n tr™ quyän tø do lao «∂ng ».

TÂi c·c xŸ b‰o h∂, s°c lånh «Û lÂi cÚn bŒ gi‰m bßt trong khi ban b” ra, lödo l‡ ph‰i tÙn trÜng « quyän c˚a c·c tr‡o vua ch˙a «‹Æc Ph·p b‰o h∂ »,«iäu «Û lÂi c‡ng l‡m cho tÏnh thâ ng‹©i l‡m cÙng Ên l‹÷ng c‡ng th∆m tåh÷n, nâu ng‹©i ta xÈt tßi c·i chÃ d¯ c˚a vua Cao MiÍn thÍm v‡o «Û «ŒnhphÂt m∂t nÊm t˘ mÜi ng‹©i n‡o b„i cÙng.

B„i cÙng biãu tÏnh nÊm 1937

S°c lånh B÷lum-MutÍ khÙng ch√m dŸt «‹Æc nhªng cu∂c b„i cÙng. Tr·i lÂiphong tr‡o v‹Æt lÍn tßi «Ãnh cao v‡o th·ng giÍng nÊm 1937, vßi 112 cu∂c


b„i cÙng c˚a cÙng nh‚n ™ Miän Nam, n÷i m‡ s” b„i cÙng khÙng ngÿng tiântriãn tÿ th·ng 9 nÊm 1936.

H¿u hât ™ mÜi n÷i, thÆ thuyän v‡ phu phen, d‹ßi ·ch bÛc l∂t c˚a bÜnch˚ khÙng chŒu tu‚n theo m∂t qui châ n‡o, hÜ v˘ng d∆y trong ho‡n c‰nhkh”n c˘ng do c·c chiân sÔ c·ch mÂng khuyân khÌch.

X„ h∂i x·o «∂ng s¯c sÙi, theo Giu-yste GÙda nh∆n xÈt, nguyÍn nh‚ns‚u s°c l‡ qu¿n ch˙ng c‡ng ng‡y c‡ng thÍm b¿n c˘ng kh”n kh∞ b™igi· c‰ sinh hoÂt lÍn cao, th‹©ng th‹©ng gißi ch˚ nh‚n khÙng m‡ng«ân. Gi· gÂo v‡ thøc phƒm nhu yâu tÊng thÍm qu· cao: 85% tÿth·ng 10 «ân th·ng chÂp nÊm 1936.112

Ng‡y 7 th·ng giÍng 1937, GÙ«a «‡m «Âo vßi ph‚n b∂ «‰ng x„ h∂i SFIOPh·p ™ S‡i GÚn, cÙng b” ö mu”n ban h‡nh ngay lu∆t nghiåp «o‡n. To‡nquyän B÷rÍviÍ chÃ tho‰ thu∆n ·p d¯ng lu∆t √y cho m∂t mÏnh c·c viÍn chŸcng‹©i ¬u.

Ng‡y 19 v‡ 20 th·ng giÍng, «Ÿng tr‹ßc m∂t phong tr‡o b„i cÙng ng‡ythÍm b“ng b∂t, to‡n quyän B÷rÍviÍ triåu t∆p b”n nh‡ b·o nhÛm Tranh Ò√u tßinh¢m l‡m cho hÜ yÍn t‚m, b‡y t’ vßi hÜ nhªng thiån ö vä c‰i c·ch c˚a Ùng ta.

B·o Tranh Ò√u ng‡y 4 th·ng giÍng viât :

O. B÷rÍviÍ mu”n qu¿n ch˙ng h„y bÏnh tÔnh «Ÿng yÍn ch© ng‡i b°ttay v‡o viåc. Ch˙ng tÙi, tr·i lÂi, ch˙ng tÙi khÙng tin m¿u nhiåm n‡oc‰, nghÔa l‡ khÙng tin r¢ng nhªng c‰i c·ch cÛ lÆi cho qu¿n ch˙ng cÛthã thøc hiån m‡ khÙng c¿n cÛ qu¿n ch˙ng can thiåp. Òiäu kiån ch˚yâu c˚a nhªng c‰i c·ch, c¤ng nh‹ sø gi‰i phÛng gißi lao «∂ng n¢mtrong ö chÌ h‡nh «∂ng v‡ tinh th¿n quyât «o·n c˚a thÆ thuyän, nÙngd‚n, c˚a to‡n thã lao «∂ng.

Ng‡y 30 th·ng giÍng, to‡n quyän cÛ ö l‡m dŒu tÏnh hÏnh, bËn «ä nghŒvßi B∂ tr‹™ng Thu∂c «Œa «‡n ·p g°t gao nhªng ˚y ban h‡nh «∂ng, hÜ l‡nh‚n t” g‚y men cho phong tr‡o b„i cÙng.

Nhªng cu∂c b„i cÙng th·ng giÍng b°t «¿u ng‡y m“ng 2, tr‹ßc nh√t cÙngnh‚n ng‹©i Hoa tÂi nh‡ m·y gÂo Trang ÒÙng ¡ ng‹ng viåc, liän theo «ÛbÂn «“ng nghiåp kh°p nh‡ m·y gÂo ™ ChÆ Lßn «äu l‡m reo. Ng‡y 14, 2500phu gÂo khoanh tay (5 nh‡ m·y lßn ng‹ng chÂy, trong «Û cÛ nh‡ m·y gÂoViÕn ÒÙng v‡ Nh‡ m·y r‹Æu ÒÙng D‹÷ng ™ BÏnh T‚y). Ng‡y 20, cÛ tßinÊm ch¯c nh‡ m·y gÂo bŒ tÍ liåt.

227

228 Viåt Nam 1920-1945

Tÿ ng‡y 4 «ân ng‡y 20, «Ïnh cÙng tÂi CÙng ty chÈ tÂo Cao su S‡i GÚn;ng‡y 6, 150 phu «Ïnh cÙng tÂi x‹™ng Châ tÂo c÷ khÌ RisÙ; ng‡y 11, 300cÙng nh‚n trÍn «∂i th‹÷ng thuyän ™ Th‹÷ng c‰ng b’ viåc; ng‡y 14, «ânphiÍn 450 cÙng nh‚n nh‡ m·y r‹Æu BÏnh T‚y ngÿng viåc; r“i tÿ ng‡y 19«ân 25, 550 cÙng nh‚n c˚a h„ng thu”c l· COFAT «Ïnh cÙng «Úi nhªng«iäu kiån l‡m viåc bßt kh∞ s™ h÷n v‡ «Úi quyän nghÃ «» cho nª cÙngnh‚n.

Trong c·c cu∂c b„i cÙng, cÛ tßi m∂t n∫a s” tr‹©ng hÆp bÜn t‡i ch˚ «·plÂi b¢ng c·ch «Ûng c∫a nh‡ m·y. Nh‹ng trong c·c nh‡ m·y gÂo c˚a ng‹©iHoa, phu b„i cÙng «‹Æc tÊng l‹÷ng v‡ khÙng cÚn t˘y t˘ng bÜn tuyãn m∂,ch˙ng c°t xÈn qu· «·ng v‡o «“ng l‹÷ng c˚a hÜ. Ng‹©i ta sÎ th√y bÜn ch˚nh‡ m·y khÙng giª l©i cam kât, «Ùi khi sa th‰i ng‹©i l‡m cÙng ho•c «Ûngc∫a nh‡ m·y.

ü B°c Kˇ v‡ c‰ ™ Trung Kˇ, c¤ng cÛ nhªng phong tr‡o «Ïnh cÙng theonhªng yÍu s·ch «Û : v‡o th·ng giÍng v‡ th·ng 2 nÊm 1937, m∂t ng‡nng‹©i b„i cÙng tÂi nh‡ m·y sÆi H‰i PhÚng, b”n ng‡n ng‹©i ™ nh‡ m·y sÆiNam ÒŒnh, hai ng‡n ng‹©i ™ c·c x‹™ng «Ûng gi‡y H‡ N∂i v‡ ngoÂi Ù,h‡ng trÊm ng‹©i ™ c·c x‹™ng th˚ cÙng, x‹™ng may tÂi H‡ N∂i, H‰iPhÚng, Huâ, r“i «ân c·c thÆ l‡m m¤, l‡m r‹÷ng... LuÙn luÙn v≈n l‡ «ÚitÊng thÍm v‡i xu v‡o «“ng l‹÷ng, nh‹ng c¤ng «Úi «‹Æc nghÃ h‡ng tu¿n,«Úi tr‰ l‹÷ng nhªng ng‡y nghÃ hÆp ph·p, nhªng «äu lÎ ra hÜ «„ «‹Æcquyän h‹™ng sau khi ban b” s°c lu∆t lao «∂ng th·ng chÂp nÊm 1936,nh‹ng s°c lu∆t «Û khÙng «‹Æc thøc hiån.

V‡o th·ng 2 v‡ th·ng 3, ba cu∂c b„i cÙng lßn ™ Nam Kˇ cÛ kh· «Ùng«‰o ng‹©i tham gia v‡ «‹Æc nhÛm Tranh Ò√u ˚ng h∂ : 432 cÙng nh‚n bânt‡u v·t gÂo ng‹©i An Nam v‡ ng‹©i Hoa, v‡ nhªng cÙng nh‚n l·i c¿n cƒuc˚a Th‹÷ng c‰ng, 400 thÆ c‹a h„ng ÒÙng ¡ ™ VÔnh H∂i (tÿ 8 th·ng 3 «ân16 th·ng 4), 700 thÆ dåt «‡n b‡ ™ ChÆ Mßi (Long XuyÍn), hÜ «Ât «‹ÆcmŸc tÊng l‹÷ng tÿ 5 «ân 15% v‡ m∂t s” ng‹©i «‹Æc h‹™ng ng‡y l‡m 9gi©.

Phong tr‡o lan tßi c·c xÌ nghiåp nh’ h÷n, n÷i d‹©ng nh‹ khÛ lÚng ·pd¯ng nhªng qui châ : nhªng ng‹©i v∆n chuyãn b·nh mÏ ™ S‡i GÚn, nhªngthÆ trong c·c nh‡ dåt ™ ChÆ Mßi trong c·c lÚ nhu∂m ™ khu GÚ V√p,nhªng nh‚n cÙng l‡m trong h„ng x‡ phÚng ™ ChÆ Lßn, trong c·c x‹™ngth˚ cÙng ™ nÙng thÙn, c·c trÂi c‹a, lÚ g”m, lÚ «‹©ng...M∂t trong nÊmtr‹©ng hÆp, bÜn ch˚ t·o bÂo sa th‰i thÆ l‡m reo.

M•c d˘ b„i cÙng kÈm kât qu‰, l∫a «√u tranh nung n√u tinh th¿n gißic¿n lao tho·t ly nh≈n nh¯c, d≈y «¿y hy vÜng t‹÷ng lai. Nh√t l‡ nh© c·c ˚yban h‡nh «∂ng m‡ mÏnh hÜc t∆p ph·t biãu ö kiân v‡ tø t∞ chŸc. Th‹©ng


th‹©ng, khi m∂t cu∂c b„i cÙng n∞ ra thÏ hÜ «„ l∆p m∂t ˚y ban b„i cÙng v‡«„ chung c˘ng th‰o t∆p thÃnh nguyån. B·o Tranh Ò√u ng‡y 11 th·ng 3nÊm 1937 nÍu ra m∂t vÌ d¯ :

C·c «Âi biãu cÙng nh‚n ™ h„ng ÒÙng ¡ - Ph·p «ân trao chogi·m «”c m∂t t∆p thÃnh nguyån. YÍu s·ch c˚a hÜ khÙng«‹Æc th’a m„n, 500 cÙng nh‚n ng‹ng viåc r©i cÙng x‹™ng.HÜ xâp h‡ng t‹, «i «Ÿng tr∆t tø trÍn qu„ng v‡i trÊm th‹ßc r“imßi gi‰i t·n. Sau «Û c·c «Âi biãu «ân thanh tra lao «∂ngtrÏnh b‡y cu∂c «”i «¿u giªa ch˚ v‡ thÆ.

TÏnh hÏnh cÛ h÷i dŒu l¿n v‡o th·ng 3, nh‹ng lÂi b˘ng n∞ tr™ lÍn mÂnhmÎ.

Cu∂c b„i cÙng lßn ™ s™ Ba Son (Arsenal)

Ng‡y 5 th·ng 4 nÊm 1937, 15 cÙng nh‚n n“i h÷i «‹Æc giao nhiåm v¯ s∫achªa khƒn c√p nhªng n“i h÷i chiân hÂm SavotnhÊn «÷ B÷raza, «Ÿng ra«Úi tÊng l‹÷ng 15% v‡ «Úi tÊng 50% s” tiän l‹÷ng gi© l‡m thÍm banng‡y, 100% cho gi© l‡m thÍm ban «Ím. 5 ng‹©i bŒ «u∞i viåc.

Ng‡y hÙm sau, 850 trong s” 1280 cÙng nh‚n ngÿng l‡m viåc v‡ «‹ayÍu s·ch cho thanh tra lao «∂ng, «“ng nh‹ nhªng yÍu s·ch c˚a anh thÆn“i h÷i, v‡ «Úi thÍm s™ ph‰i thu nh∆n lÂi nhªng anh em bŒ sa th‰i. HÜth‡nh l∆p m∂t ˚y ban b„i cÙng g“m 3 ng‹©i theo ph·i Stalin v‡ 3 ng‹©itheo xu h‹ßng TrÙtski. —y ban n¿y huy «∂ng b”n ˚y ban th‹©ng trøctrong c·c v˘ng ngoÂi Ù Th˚ ThiÍm, ThŒ NghË, B‡ Chiãu v‡ Ph˙ Nhu∆n,m™ ra m∂t q¤y lÂc quyÍn «ã trÆ gi˙p anh em b„i cÙng.

Ng‡y 13, thanh tra lao «∂ng triåu t∆p c·c «Âi biãu, nh‹ng viåc hÚa gi‰ikhÙng «Ât kât qu‰. Nh‹ng S‡i GÚn lao «∂ng «ang ph√n kh™i, c·c Ÿng viÍnnhÛm Tranh Ò√u th°ng thÊm trong cu∂c tuyãn c∫ h∂i «“ng th‡nh ph”ng‡y 25 th·ng 4, ngu“n hy vÜng mßi t‹ng bÿng, s” tham gia b„i cÙng lÍntßi 994. Ng‡y 10 th·ng 5, c¯c H‰i qu‚n gi‰i quyât cu∂c «”i «¿u b¢ngc·ch l‡m th’a m„n «Ùi ch˙t : viåc tÊng l‹÷ng sÎ «‹Æc nghiÍn cŸu c˘ngvßi thanh tra lao «∂ng; nhªng gi© l‡m ph¯ sÎ «‹Æc tr‰ thÍm tÿ 25% tßi50%; m∂t mÛn tiän b“i th‹©ng nh’ mÜn sÎ «‹Æc b˘ cho 3 kÌp thÆ n“i h÷i(3 x 8 gi©), 25 xu cho hai kÌp l‡m ban ng‡y, 50 xu cho kÌp l‡m ban «Ím.Nhªng thÆ bŒ sa th‰i tÿ ng‡y 1 th·ng 4 sÎ «‹Æc thu nh∆n tr™ lÂi trÿ nhªngng‹©i bŒ coi l‡ l‡m c‰n tr™ quyän tø do lao «∂ng ho•c «„ «e dÜa nhªng

229

230 Viåt Nam 1920-1945

ng‹©i thÆ khÙng b„i cÙng. CÙng viåc b°t «¿u tiâp t¯c tr™ lÂi tÿ s·ng ng‡y13 th·ng 5.

Cu∂c b„i cÙng c¿m cø «‹Æc 37 ng‡y nh© anh em lao «∂ng c·c xÌnghiåp quyÍn tiän cŸu trÆ, nh© l‡ng xÛm v˘ng l‚n c∆n gi˙p «™ l‹÷ngthøc, ph¿n «Ùng anh em b„i cÙng cÛ b‡ con ™ nÙng thÙn.113

Tr‹ßc khi nÛi tßi b„i cÙng l‡m bÂi liåt «‹©ng s°t xuyÍn ÒÙng D‹÷ng,ta h„y dÚm qua m∂t trong s” «“n «iän cao su Mis÷le m‡ mÜi ng‹©i «äubiât ™ «Û ng‹©i cu li bŒ käm h„m d‹ßi m∂t châ «∂ nÙ lå khÙng n»o ra.Tr‹ßc «‚y 7 th·ng, ™ D¿u Tiâng, b”n anh phu chÌch m˚ cao su bŒ nh”t 5ng‡y trong kh·m t”i, nh‡ t˘ riÍng c˚a «“n «iän, chÃ vÏ hÜ ch”ng cø haith¢ng gi·m thŒ bÂo t‡n. Ng‡y 23 th·ng 5, 1200 phu «“n «iän «Û, c·ch S‡iGÚn 80 km, «Ïnh cÙng «Úi l‹÷ng cÙng nh∆t 40 xu, «Úi cÛ c÷m Ên n‹ßcu”ng «¿y «˚, v‡ nh√t l‡ «Úi gi·m thŒ v‡ cai dŸt «·nh «∆p h‡nh hÂ cÙngnh‚n, ng‡y 24, hÜ tiân h‡nh vä S‡i GÚn. HÜ kÈo nhau lÍn «‹©ng «˙ng l˙cth”ng «Ûc Pagies ra lŒnh ch•n hÜ lÂi, hŸa hÀn n‡y nÜ, r“i «‹a hÜ lÍn xecam nhÙng c˚a qu‚n c‰nh vå ch™ hÜ tr™ vä «“n «iän. Ch˚ s™ kh™i th‹÷ngl‹Æng vä nhªng «Úi h’i c˚a hÜ, b‹ßc «¿u l‡ l‹÷ng sÎ tÊng ™ mŸc 32 xu.Th”ng «”c Pagies sÎ t” c·o vßi B∂ Thu∂c «Œa tÏnh c‰nh cu li s™ cao su «kh”n c˘ng nhßp nh˙a », c˘ng phÙ b‡y « t‚m lö mÂi nÙ lå da v‡ng » c˚aban gi·m «”c. B‰n t‹©ng trÏnh ch£ng cÛ hiåu qu‰ chi c‰, b™i vÏ sau «Ûm∂t th·ng, ng‡y 24 th·ng 6, khi m√y ng‹©i chÌch m˚ «Úi tÊng l‹÷ng chât«Ûi thÏ c·c «Âi biãu c˚a hÜ bŒ b°t giam!

BÜn ch˚ v≈n d¢ng d‹a khÙng thi h‡nh s°c lu∆t lao «∂ng th·ng chÂpnÊm 1936, ch˙ng khinh th‹©ng c·c «Âi biãu cÙng nh‚n. VÏ thâ lao «∂ng ™Th‹÷ng C‰ng b„i cÙng ng‡y 21 th·ng 5, bÜn ch˚ «Ûng c∫a Th‹÷ng C‰ng.Cu li v·c l˙a ™ Nh‡ m·y gÂo ViÕn ÒÙng v‡ hai nh‡ m·y gÂo ng‹©i Hoa ™ChÆ Lßn ng‹ng l‡m ng‡y 27 v‡ 28 th·ng 5, nh‚n cÙng trong t·m lÚ«‹©ng ™ NhŒ BÏnh b’ viåc ng‡y 1 th·ng 7. Kât qu‰ khÙng «·ng kã.

Ò‹©ng s°t xuyÍn ÒÙng D‹÷ng liåt bÂi

Ng‡y thŸ B‰y m˘ng 3 th·ng 7 nÊm 1937 «Ïnh cÙng tÂi c·c cÙng x‹™ng xel∫a Tr‹©ng Thi (B°c Trung Kˇ) «ã «Úi tÊng l‹÷ng 30%, tu¿n lÕ l‡m viåc40 gi©, tr‰ l‹÷ng ng‡y ch˚ nh∆t v‡ ng‡y nghÃ lÕ... CÙng sŸ ™ VinhG÷raff÷i can thiåp, cho b°t giam hai «Âi biãu cÙng nh‚n. Bu∞i chiäu, gi©tan t¿m, thÆ th¿y kÈo nhau th‡nh «o‡n tßi to‡ cÙng sŸ «Úi th‰ c·c anh embŒ nh”t. TÚa cÙng sŸ c∫a «Ûng then g‡i, hÜ ng“i trÍn b„i c’ h¿u nh‹ su”t«Ím.


Ng‡y 6, trong s” 985 cÙng nh‚n X‹™ng Tr‹©ng Thi kho‰ng m∂t trÊmng‹©i cÛ m•t, ban gi·m «”c quyât «Œnh «Ûng c∫a x‹™ng trong 15 ng‡ykã tÿ ng‡y 8. Ng‡y 9, hai bÍn b°t «¿u th‹÷ng l‹Æng hÚa gi‰i. Hai «Âibiãu bŒ b°t «‹Æc th‰ v‡ sÎ «‹Æc thu nh∆n lÂi nâu b„i cÙng ch√m dŸt.Nh‹ng b„i cÙng «„ lan xu”ng miän Nam : Ng‡y 10, khÙng m∂t chuyânt‡u h’a n‡o chÂy qua «‹©ng Vinh, Th·p Ch‡m, Nha Trang, S‡i GÚn. Hainh·nh «‹©ng s°t «i Ò‡ LÂt v‡ Mœ Tho c¤ng ng‹ng «ã ˚ng h∂ phongtr‡o. ü trÂm DÔ An v‡ S‡i GÚn, 881 ng‹©i b„i cÙng trong s” 1192 nh‚nviÍn d‚n thÆ. Ng‡y 11, b„i cÙng to‡n thã ™ Ò‡ LÂt. B”n trong s·u s” «Âibiãu c˚a nh‡ m·y xe l∫a Tr‹©ng Thi bŒ b°t; NguyÕn VÊn Toan, thÆ l°pm·y, cÚn «‹Æc tø do, g∫i «iån tÌn cho B∂ tr‹™ng MutÍ yÍu c¿u th‰ c·cbÂn.

Ng‡y 12, m∂t ˚y ban hÚa gi‰i hÜp tÂi S‡i GÚn, g“m cÛ thanh tra lao«∂ng, hai kœ s‹ v‡ v‡i «Âi biãu cÙng nh‚n. S·u yÍu s·ch «‹Æc ch√p nh∆n: tÊng l‹÷ng 15%, «i bånh viån miÕn phÌ v‡ v≈n h‹™ng nguyÍn l‹÷ng, b„ib’ viåc phÂt do l‡m h’ng «“ nghä, b„i b’ tiän kh√u trÿ nh‡ ™, thÿa nh∆nvai trÚ c·c «Âi biãu, b„i b’ loÂi « nh‚n cÙng b√p bÍnh ». Nh‹ng hai bÍnkhÙng th’a thu∆n «‹Æc vä v√n «ä chÌnh ph˚ nhÏn nh∆n c·c nghiåp «o‡ncÙng nh‚n ™ ÒÙng D‹÷ng theo lu∆t 1884 114, ho‡n to‡n tø do vä b·o chÌv‡ thu nh∆n lÂi m√y anh thÆ m·y bŒ «u∞i viåc vÏ «„ ngÿng m∂t chuyân xel∫a ng‡y 24 th·ng 6. B„i cÙng «ân ng‡y thŸ m‹©i, th”ng «”c Nam kˇPagies t’ c˘ng to‡n quyän B÷rÍviÍ trong m∂t bŸc «iån thâ n¿y : « R√ttiâc khÙng cÛ m∂t ph¿n t∫ n‡o trong s” nhªng ng‹©i b„i cÙng «˚ t‹ c·ch«ã cÛ thã th‰o lu∆n vä nhªng yÍu s·ch c˚a hÜ. » GiÜng «iåu t‹÷ng «”ikh·ch quan «Û ph‰i chÊng cÛ nghÔa r¢ng Ùng ta mong mu”n nhªng «Âibiãu c˚a nhªng ng‹©i b„i cÙng «øÆc thÿa nh∆n vßi m∂t qui châ hÆpph·p? Nh‹ng B÷rÍviÍ khÙng nh‹Æng b∂.

Tÿ ng‡y 15 tr™ «i, s™ Xe l∫a thu nh∆n h‡ng trÊm ng‹©i tuyãn m∂ mßi,r“i cu∂c b„i cÙng bŒ r©i rÂc «i. Ng‡y 16, sau khi ˚y ban hÚa gi‰i hÜp m∂tl¿n nªa, c·c «Âi biãu cam kât sÎ tr™ lÂi l‡m viåc nâu «‹Æc hŸa hÀn tÊngl‹÷ng, h‡ng th·ng l‡m viåc 25 ng‡y nh‹ c·c nh‚n viÍn th‹ kö, v‡ c·c «Âibiãu bŒ b°t ™ Tr‹©ng Thi ph‰i «‹Æc th‰. Nh‹ng hai cÙng nh‚n B°c KˇhÊng h·i «„ bŒ sa th‰i, b„i cÙng lÂi tiâp t¯c.

Ng‡y 5 th·ng 8, to‡n quyän B÷rÍviÍ nh√t quyât tÿ kh‹ßc viåc thÿanh∆n c·c «Âi biãu, viåc ban h‡nh lu∆t vä nghiåp «o‡n v‡ viåc thu nh∆n lÂinhªng ng‹©i thÆ bŒ «u∞i viåc trong th·ng 6.

Ò‹©ng s°t liåt bÂi tÿ m“ng 3 th·ng 7 kh™i «¿u giao thÙng tr™ lÂi ng‡y9 th·ng 8. Tranh «√u bŒ th√t bÂi. H‡ng trÊm ng‹©i b„i cÙng m√t viåc. Anhem lao «∂ng Hoa Kiäu ™ S‡i GÚn «„ ˚ng h∂ nhªng ng‹©i b„i cÙng nay bŒ

231

232 Viåt Nam 1920-1945

«uÍ «ân trÂm trung chuyãn XÛm Chiâu r“i bŒ tr¯c xu√t trÍn con t‡u «¿utiÍn nh∞ neo.

Sø th√t bÂi c˚a cÙng nh‚n «‹©ng s°t tiÍu biãu tho·i tr‡o l‡n sÛng b„icÙng nÊm 1937. TÂi Nam Kˇ, l·c «·c «Û «‚y v‡i cu∂c tranh «√u v≈n cÚnn∞ ra «Úi tÊng l‹÷ng : trong th·ng 8, kho‰ng 500 phu khu‚n v·c thu∂c c·ch„ng ng‹©i Hoa chuyÍn vä v∆n t‰i thuâ quan S‡i GÚn nghÃ viåc; cu∂c «√utranh c˚a 60 thÆ trong b”n trÂi c‹a Long XuyÍn «‹Æc th°ng lÆi; cu∂c «√utranh c˚a 500 thÆ thuyän v‡ phu trong c·c x‹™ng trÂi th‡nh ph” kât qu‰c·c anh em bŒ «u∞i «‹Æc vÙ l‡m tr™ lÂi lÂi ; th·ng 10 ™ L·i ThiÍu (Th˚D¿u M∂t) 150 thÆ c‹a ng‹ng viåc; 300 phu l‡m ™ c·c cÙng ty SÙcÙny v‡TexacÙ ™ Nh‡ BË «Ïnh cÙng. V‡o th·ng 11 phu bân t‡u l‡m bÂi liåt c‰ng«ã ph‰n «”i viåc b°t giª hai ng‹©i trong bÜn hÜ, hai ng‹©i n¿y «„ ph‰n«”i viåc c‰ng thu nh∆n m∂t nhÛm cÙng nh‚n v‡o l‡m «ã ph· cu∂c «ÏnhcÙng.

Cu”i 1937, B∂ tr‹™ng MutÍ ghi :

TÙi thÿa nh∆n ph¿n lßn c·c cu∂c b„i cÙng ™ ÒÙng D‹÷ng l‡ chÌnh«·ng, song nhªng ng‹©i c∂ng s‰n xu h‹ßng TrÙtski «„ duy trÏ v‡ph√n khÌch phong tr‡o «Û tr™ nÍn gay c√n.

Theo b·o Tranh Ò√u, tÿ ng‡y 1 th·ng 8 nÊm 1936 tßi ng‡y 1 th·ng 2nÊm 1937, ™ ÒÙng D‹÷ng n∞ ra 242 cu∂c b„i cÙng thÆ thuyän, 56 b„icÙng nÙng d‚n v‡ cÙng nh‚n nÙng nghiåp, 23 b„i cÙng th‹÷ng nh‚n v‡ 7b„i cÙng nh‚n viÍn th‹ kö. Nhªng cu∂c b„i cÙng n‡y Ìt kât qu‰ chÃ r’khÙng cÚn ai tin t‹™ng v‡o nhªng ö «Œnh c‰i c·ch c˚a chÌnh ph˚ B÷lum-MutÍ, chÌnh ph˚ n‡y «‹Æc to‡n quyän B÷rÍviÍ thay m•t ™ ÒÙng D‹÷ng,m∂t vŒ to‡n quyän kiÍn quyât khÙng th’a thu∆n cho gißi cÙng nh‚n ÒÙngD‹÷ng m∂t ch˙t quyän tø trŒ n‡o.

M•c d˘ v∆y, vßi nhªng tiâng hÙ « M•t tr∆n bÏnh d‚n muÙn nÊm! »,nhªng ng‹©i c∂ng s‰n theo ph·i Stalin v≈n l„nh «Âo l”i hai ch¯c «o‡nnÙng d‚n tu¿n h‡nh biãu tÏnh trong c·c tÃnh Gia ÒŒnh, ChÆ Lßn, Mœ Tho,«ã «Úi b’ thuâ th‚n v‡ ph‰n «”i viåc qui châ hÛa vä thu”c l·. MutÍ lo sÆd‚n ch˙ng «“ng lÚng khÙng n∂p thuâ bËn ban h‡nh m∂t s°c lu∆t ng‡y 22th·ng 10 nÊm 1937, kh£ng «Œnh trÿng phÂt tÿ 3 th·ng «ân 2 nÊm t˘, m∂tkho‰n tiän phÂt tÿ 1000 «ân 10.000 f÷rÊn.


T∞ng qu·t

Nh‹ m∂t l‡n sÛng xung kÌch, « Th·ng 6 nÊm 1936 » giai c√p thÆ thuyänchÌnh qu”c b„i cÙng chiâm nh‡ m·y «‹Æc th°ng lÆi th‡nh cÙng, vßi th·i«∂ thiån ö c˚a ng‹©i «Ÿng «¿u chÌnh ph˚ l‡ LÍon B÷lum, ng‹©i «‰ng x„h∂i, t√t c‰ nhªng c·i «Û «„ l‡m rung chuyãn «â qu”c thu∂c «Œa Ph·p.

ChÌnh ph˚ L. B÷lum l∆t «∆t thøc hiån m∂t v‡i biån ph·p l‡m dŒu tÏnhhÏnh. TÂi ÒÙng D‹÷ng, «Âo lu∆t ‚n x· ban h‡nh ng‡y 27 th·ng 8 «„ th‰ra kh’i ng¯c t˘ trÍn ng‡n t˘ chÌnh trŒ, ch˚ yâu l‡ nhªng ng‹©i bŒ b°tnhªng nÊm 1933 v‡ 1935. To‡n quyän RÙbe bŒ c·ch chŸc ng‡y 9 vÏ h°nch”ng h£n ‚n x·. B∂ m·y th”ng trŒ thøc d‚n v≈n nguyÍn vÀn, vßi thâ løckinh tâ c˚a nÛ, s™ m∆t th·m v≈n l‡ r‹©ng c∂t c˚a nÛ. BÜn th”ng trŒ thu∂c«Œa trÏ ho„n, ch˙ng thi h‡nh ch∆m chÂp «Âo lu∆t ‚n x·, v‡ «“ng l‹Æc b‡ythÍm nhiäu c·ch c‹™ng b·ch nhªng ng‹©i «‹Æc ‚n x·, nh‹ qu‰n th˙cho•c «Ùi khi v≈n l‹u lÂi trong t˘.

H“i th·ng 8 nÊm 1936, MutÍ quyât «Œnh c∫ m∂t ph·i «o‡n nghŒ viån«iäu tra vä nhªng nguyån vÜng d‚n ch˙ng ™ c·c thu∂c «Œa. Tin √y x˙c«∂ng khÙng nhªng gißi t‹ s‰n l∆p hiân m‡ «ân c‰ gißi thÆ thuyän, phuphen v‡ nÙng d‚n nghËo. MÜi ng‹©i däu t‹™ng t‹Æng sÎ cÛ m∂t phongtr‡o ph’ng v√n r∂ng r„i, m∂t ÒÂi H∂i ÒÙng D‹÷ng t∆p trung mÜi nguyånvÜng... NhÛm Tranh «√u t∞ chŸc t∆p hÆp c÷ s™ trong c·c nh‡ m·y v‡trong c·c l‡ng mÂc «ã th‰o lu∆n vä v√n «ä √y. ÒÛ l‡ nguyÍn nh‚n th‡nhl∆p c·c ˚y ban h‡nh «∂ng, c√p b·ch bŒ c√m «„ chuyãn th‡nh c·c ˚y banb„i cÙng. B™i d‹ßi chÌnh ph˚ M•t tr∆n bÏnh d‚n ™ Ph·p, ™ «‚y khÙng cÛchi nh˙t nhÌch, «“ng l‹÷ng khÙng theo kŒp gi· sinh hoÂt cao, d‚n nghËov≈n l¿m than «Ûi kÈm.

Gißi thøc d‚n ph‰n «∂ng th˙c Èp, chÌnh ph˚ B÷lum-MutÍ khÙng banh‡nh chi c‰ ™ ÒÙng D‹÷ng, trong nhªng quyän tø do c˚a châ «∂ c∂nghÚa gÜi l‡ quyän d‚n ch˚, tø do b·o chÌ, tø do h∂i hÜp, tø do l∆p h∂i,biãu tÏnh. ChÌnh ph˚ M•t tr∆n bÏnh d‚n khÙng ch√p nh∆n quyän thÆthuyän l∆p nghiåp «o‡n (quyän √y ™ Ph·p giai c√p t‹ s‰n «„ thÿa nh∆ncho giai c√p thÆ tÿ nÊm 1884) v‡ c¤ng khÙng nhÏn nh∆n «Âi biãu cÙngnh‚n. ChÌnh ph˚ «Û chÃ n•n ra «‹Æc b‰n lu∆t Lao «∂ng qu· thÙ s÷ ng‡y30 th·ng chÂp nÊm 1936.

Nâu c·nh hªu ™ nghŒ viÍn Ph·p l√n ·p LÍon B÷lum ph‰i «‹a «÷n tÿchŸc chÌnh ph˚ c˚a mÏnh ng‡y 22 th·ng 6 nÊm 1937, khÙng ph‰i vÏ Ùngta «„ ban b” m∂t v‡i c‰i c·ch Ìt oi tÂi c·c thu∂c «Œa (ng‹©i kâ t¯c B÷luml‡ SÙtÊng, v≈n giª Ùng MutÍ ™ b∂ Thu∂c «Œa). ü ÒÙng D‹÷ng, s™ m∆tth·m v≈n khÙng ngÿng «‡n ·p ho‡nh h‡nh : ™ Nam Kˇ tÿ ng‡y 1 th·ng 6nÊm 1936 tßi ng‡y 14 th·ng 10 nÊm 1937 cÛ tßi 161 v¯ ·n chÌnh trŒ

233

234 Viåt Nam 1920-1945

phÂm ho•c b’ t˘ vÏ « ngÊn c‰n quyän tø do lao «∂ng ».L¿n «¿u tiÍn tÿ B°c chÌ Nam, m√y trÊm ng‡n thÆ, cu li «“ng «Ÿng ra

b„i cÙng, g‚y r˙ng «∂ng chÈ «∂ «â qu”c thøc d‚n to‡n c’i ÒÙng D‹÷ng.

hÚai niåm sophie...vÔnh long long xuyen h tiÍn ch u « c sa «Èc phnom penh c a o m i n l Ä o...

Documents