Handbook of Roman Art

Rana rimska umjetnostRANI RIM, GRCI I ETRUANI prema tradiciji Rim osnovan 753. BC prve civilizacije u Italiji u tom razdoblju bile su grka na junoj obali i etruanska na sjeveru njihova blizina bila je odluujui faktor u ranom razvoju Rima grke kolonije osnivaju se u junoj Italiji i na Siciliji (Velika Grka) Grci snano utjeu na Etruane svojom umjetnou, a oni helenistike utjecaje prenose dalje na Rimljane Etruani se etniki i lingvistiki razlikuju i od Italskih naroda i od Grka, i njihovo podrijetlo je nejasno na kraju 8.st. BC obogatili su se eksploatacijom minerala, i pod utjecajem Grka njihova umjetnost je procvjetala etruanska umjetnost toliko je slina grkoj da se i ona moe, ugrubo, podijeliti na arhainu, klasinu i helenistiku fazu Etruani su bili prvi u sredinjoj Italiji koji su izgradili prave gradove, imali su monumentalnu arhitekturu i prihvatili su grki alfabet koji su kasnije prenijeli Rimljanima najbolji izvor za ranu rimsku umjetnost je Plinijeva Historia Naturalis arheoloki ostaci pokazuju da je Rim poeo kao skupina sela na 7 breuljaka, a selo na Palatinu je bilo najranije (datira se u 8.st.BC) doline izmeu breuljaka koristile su se kao nekropole kolibe u obliku urni (modeli od terakote) najbolje pokazuju kako su prve rimske nastambe izgledale kada su, krajem 7.st. BC, Etruani poeli vladati Rimom, razni elementi grada su uspostavljeni u Rimu po prvi put dolina Foruma je isuena i postala je gradski centar, podignuti su prvi hramovi i monumentalne javne zgrade, umjesto koliba gradile su se poploane kue, a javljaju se i etruanski bogovi, kao i grka keramika etruanska kultura je nastavila utjecati na Rim jo dugo nakon to su etruanski kraljevi zbaeni s prijestoljaETRUANSKI HRAMOVI kamen je koriten samo za donje djelove zgrade, gornja struktura bila je od drveta i cigli stupovi pokazuju utjecaj dorskih i jonskih grkih stupova hram je stajao na uzdignutoj bazi/podiju, a naglasak je bio na prednjem dijelu zgrade stupovi su se nalazili samo na ulazu hram Jupitera, Junone i Minerve na Kapitoliju, posveen 509. (prva godina Republike) nekoliko puta nadograivan, postao model za ostale kapitolije u rimskom svijetu kultnu statuu Jupitera iz Kapitolinskog hrama napravio je od terakote etruanski kipar Vulca iz Veija, a vjerojatno je napravio i statuu kvadrige koja je stajala na vrhu hrama pripisuju mu se jo i statua Herakla iz Rima, te Apolon iz Veija izraivanje antropomorfnih statua bogova je tradicija koju Etruani, zajedno s mnogim grkim bogovima, preuzimaju od Grka asimilacija grkog panteona, mitologije i stila od strane Rimljana je vjerojatno ila preko Etruana u to vrijeme su statue od terakote bile jako popularne u sredinjoj Italiji, poto nije bilo mnogo kamena pogodnog za klesanje, a najslavnije su bile skulpture iz Veija na frizevima hramova nalazimo uglavnom figurativne, floralne i geometrijske motive, ali i motive konjanika, kvadriga i sl. friz Minotaura u procesiji pantera jedinstven u Rimu drugi popularan materijal je bio bronca najranija preivjela skulptura iz sredinje Italije je Kapitolinska vuica, vjerojatno iz ranog 5. st. BC (blizanci su nadodani u 15.st.) u ranim stoljeima Republike nastavlja se gradnja hramova Saturnov (496. BC), Merkurov (495. BC), Cererin (493. BC), hram Dioskura (484. BC), svi pokazuju brojne odlike Kapitolinskog hrama, dok je Cererin hram ukraen u grkom stilu regije u unutranjosti su bile udaljene od grkih i etruanskih utjecaja, pa zadravaju brojne autohtone odlike, kao to pokazuju primjeri statua ratnika iz Capestrana i majke-boice iz svetita u blizini Kapue u 3. st. BC Rim je pokorio cijelu Etruriju, junu Italiju i Siciliju, i u tom periodu ogromna koliina umjetnina iz Grke i Etrurije se slijeva u Rim posljedica toga je velika potranja za grkim umjetninama, zbog koje grki umjetnici dolaze u ItalijuRIMSKA UMJETNOST OD 5. DO 2. ST. BC razvoj rimske umjetnosti je najtee pratiti u ovom periodu zbog nedostatka materijalnih dokaza Rimljani nisu bili prvi koji su planski gradili naselja, ali su dodatno doradili i zakonom izregulirali prvotni grki sistem prvi dokaz planske gradnje su kolonije iz 4. i 3. st. BC (npr. Cosa) pravi luk su takoer koristili jo i Grci i Etruani, ali tek su Rimljani uoili i iskoristili njegov puni potencijal lukovi u seriji su se pokazali kao najekonominiji i najstabilniji nain gradnje akvedukta i mostova (npr. Pons Aemilius, Aqua Marcia...) takoer, bavasti svod je koriten i u kasnoj grkoj arhitekturi, ali u Rimu su mnogo ee i bolje koriteni vjetina rimskih arhitekata leala je u tome to su mogli kreativnije primjeniti ove tehnike, te su bili manje okrenuti tradiciji i otvoreniji prema novim metodama gradnje etruanska postignua koja su Rimljani preuzeli: drenaa, amelioracija, opskrba vodom, kanalizacija, gradnja cesta pravi napredak u rimskoj arhitekturi desio se kad su se tehnike luka i svoda poele kombinirati s primjenom novih graevnih materijala koritenje ute i buke bilo je uobiajeno, ali je revolucionirano otkriem da vapnenac koji sadrava vulkanski pijesak sa utom daje cement iznimne snage jedna rana primjena ovog materijala je na Porticus Aemiliji, ogromnom kompleksu skladita dugom gotovo 500m, izgraenom u blizini Tibera sistem grijanja putem hipokausta je takoer izum helenistike Grke, iako Plinije kae drugaije najraniji oblik kue se sastojao od soba grupiranih oko sredinje dvorane ili atrija bazilika i javne kupke poinju se prvi put graditi u ovom razdoblju u doba Republike bronca je i dalje najvaniji materijal za statue kao i Grci, i Rimljani su podizali statue vanih javnih linosti (konzula, magistrata, generala i sl.) slavna glava Bruta iz 3.st.BC statua Govornika (tj. Aula Metella) iz 2. st. BC porijeklo rimskih portreta nije jasno neki autori (Plinije, Polibije) opisuju obiaj noenja portretnih glava ili maski u pogrebnim procesijama porijeklo takoer moemo traiti u realistinim helenistinim skulpturama Grka, etruanskim prikazima pokojnika iz grobnica i sl. najraniji rimski povijesni reljef je spomenik Emilija Paula iz Delfa koji slavi njegovu pobjedu nad Makedoncima iz 168. g. BC fragment slike iz grobnice na Eskvilinu jedna od ranih rimskih figurativnih slika, takoer prikazuje povijesne scene (vjerojatno rat izmeu Rimljana i njihovih italskih susjeda) slike iz grobnice Francios, pokazuju etruanske ratnike i borbu protiv Rimljana unato Etruanima, najvei utjecaj na rimsko slikanje imali su umjetnici iz Grke, kao to se vidi na adaptaciji slike o djelima Argonauta koja je ugravirana na Ficoroni cisti

Arhitektura novi tipovi zgrada: bazilika, terme, amfiteatar, monumentalni lukovi, itnice, blokovi stanova... Augustovo doba je najbitnije razdoblje za razvoj arhitekture koritenje mramora, priljev grkih obrnika, intenzivna eksploatacija kamena i mramora, razvoj trgovine...KONSTRUKCIJA I DIZAJN Kampanija, koja je bila blia grkim kolonijama, postala je podruje najbreg razvoja u doba kasne Republike vrlo je vjerojatno da su terme izumljene u Kampaniji najvaniji doprinos Rimljana arhitekturi je taj to su shvatili potencijal koji lei u kombinaciji pravog luka, bavastog svoda i ''cementa'' opus caementum nije isti kao dananji cement, najranija upotreba na zidovima Cose tijekom 2. st. BC dolo je do otkria da je cement koji sadrava pozzolanu vodootporan i mnogo jai i vri svetite Fortune Primigenije u Palestrini jedan od prvih monumentalnih hramova izgraenih od cementa, vrlo kompleksnog dizajna Augustov veliki plan gradnje poinje dovravanjem projekata koje je zapoeo Cezar: nadogradnja i preimenovanje bazilike Sempronije u baziliku Juliju, restauracija bazilike Emilije, gradnja Foruma Julijevaca iza zgrade Senata takoer je izgradio Augustov forum i hram Marsa Ultora (osvetnika) Cezarovo planirano proirenje grada na Marsovo polje je u djelo proveo Agripa izgradnjom pretee dananjeg Panteona i Agripinih termi, prvih javnih termi u Rimu veina zgrada u Rimu u to vrijeme zadrala je tradicionalni vanjski izgled, to je ukljuivalo i stupove koji su se nekad ostavljali samo radi dekoracije, iako nisu podupirali samu konstrukciju npr. Porta dei Borsari u Veroni, Hadrijanova vrata u Ateni, amfiteatar u El Djemu inovacije su se uglavnom odnosile na interijere graevina, npr. Nerove palae Domus Transitoria i Domus Aurea, ije je krilo kasnije bilo uklopljeno u Trajanove terme cigle poinju veinski zamjenjivati kamen kao graevni materijal uz cement Hadrijanova vila vjerojatno najbolja kombinacija rimskih arhitektonskih postignua Hadrijan ponovo gradi Panteon iz temelja bio je vrlo zainteresiran za arhitekturu, jednom je ak prekinuo raspravu izmeu Trajana i Apolodora iz Damaska i ovaj mu je neto odbrusio i onda se vie nisu voljeli JAKO VANO YES YES VERY VERY IMPORTANT -.- Apolodor iz Damaska radi za Trajana, projektirao Trajanov forum, Trajanove terme, Trajanovu trnicu insuleMATERIJALI I DEKORACIJE glavni faktor koji odreuje odabir graevnog materijala je ono to je lokalno dostupno nepeena glina dugo se odrala kao graevni materijal, moda i due nego to mislimo, budui da nemamo mnogo materijalnih dokaza primjer vila Sette Finestre u Toskaniji terakota se takoer koristila, najee za krovove, ali i ostalo s vremenom se sve vie poinje koristiti opeka, iako esto samo kao osnova za gipsani malter, na kojem su se zatim urezivali dekorativni detalji, a ponekad je i sama opeka sluila kao vanjska dekoracija, npr. grobnica Annie Regille na Via Appia Aula Palatina u Trijeru je cijela izgraena od opeke opus incertum, opus reticulatum, opus testaceum, opus quadratum hram Venere u Baalbeku zrakasti svod za vrijeme Augustove vladavine, mramor iz Lune (Carrara) je intenzivno koriten za javne graevine u Rimu (npr. hram Apolona na Palatinu) za unutranju dekoraciju na mramor se obino stavljala glazura opus sectile dekoracija podova, postavljanje blokova mramora razliitih oblika i boja tako da formiraju uzorak od stupova je najee koriten korintski jonski stupovi su najee koriteni u gradnji kazalita i amfiteatara mjeoviti/kombinirani stup rimski izum, jonske volute u kombinaciji s korintskim kapitelom toskanski stup rimska verzija dorskog stupa s manjim kapitelom, ugl za peristile, verande i terase stupovi se esto koriste samo kao dekoracija, a ne i potpora konstrukciji (npr. Hadrijanova knjinica u Ateni)ARHITEKTI I ARHITEKTURA malo preivjelih rimskih graevina se moe pripisati nekom poznatom arhitektu zasluge za graevinu je dobivala osoba koja ju je naruila i platila, a ne obrtnik koji je zamisao pretvorio u djelo najpoznatiji danas je Vitruvije, ali ne moemo ga povezati sa nijednom vanijom zgradom u Rimu; poznat nam je zbog svojih sauvanih pisanih djela s uvozom mramora s istoka dolaze i radnici, pa je sve vidljiviji istoni utjecaj na graevinama, posebno za vrijeme Septimija Severa (u Lepcis Magni)GRADSKI CENTAR rimski gradski centar sastoji se od tri elementa: hram, bazilika i forum forum otvoreni trg okruen kolonadom ispred reda duana hram obino dominira krajolikom bazilika je jedna od najvanijih rimskih inovacija dugaka dvorana s krovom podruprtim stupovima sa sve etiri strane, idealna za velike skupove (trgovina, suenja i sl.) Basilica Ulpia na Trajanovom forumu bazilika Severa u Lepcis MagniHRAMOVI forma rimskog hrama slijedi etruansku na podiju do kojeg vode stepenice s jedne strane, kojima se ulazi u celu kroz trijem sa stupovima rimska verzija je toliko bila pod utjecajem grke arhitekture da su se stupovi poeli dodavati sa svih strana (ponekad vezani uza zid, ponekad slobodni) hram Augusta i Livije u Vienni Galija, Germanija i Britanija rimsko-keltski hram, etvrtasta ili kruna cela okruena pokrivenim etalitem hram Asklepija Sotera u Pergamu imitacija PanteonaFONTANE, KAZALITA I AMFITEATRI dok su arhitekti na zapadu istraivali nove mogunosti koje je nudio cement, oni na istoku su eksperimentirali s novim kombinacijama postojeih arhitektonskih formi i tradicionalnih materijala jedan od rezultata je razvoj ''baroknih'' fasada, to se najbolje vidi kod nymphaea, ogromnih ornamentalnih fontana, te na fasadama knjinica i kazalita (npr. kazalite u Sabrathi) za razliku od grkog kazalita, orchestra je bila polukruna, i zgrada se najee nije oslanjala na brda i sl. rimsko-galski tim kazalita mala pozornica sa gotovo krunom orchestrom amfiteatar je jedina rimska graevina koja nikad nije u potpunosti prihvaena na istonim dijelovima drave; onaj u Pergamu je jedan od rijetkih primjera neki raniji amfiteatri su bili djelomino ukopani u zemlju, a neki su imali i komplekse pozdemnih odaja ispod arene za potrebe gladijatora, slugu i za materijale koritene u predstavamaTERME Karakaline, Titove i Dioklecijanove terme u Rimu hladna, topla i vrua soba frigidarium, tepidarium i caldarium Carske terme u Trijeru ukraene mozaicima, mramornim stupovima bla bla, esto imaju i popratne sadraje (knjinice, vrtove, dvorane za sastajanje, bazene...) na istoku su se esto gradile uz gimnazijSLAVOLUCI, VRATA I UTVRDE monumentalni lukovi/slavoluci dekorativna svrha, podignuti uglavnom u ast rimskih vojnih trijumfa esto sadre reljefne prikaze povezane sa svrhom izgradnje luka, ili natpis koji opisuje trijumf, ponekad su ukraeni bronanim skulpturama Trajanov slavoluk u Timgadu i Benventu monumentalna ulazna vrata u grad esto imaju slinu svrhu, ali takoer su sluila i za obranu (imaju straarske sobe i tornjeve) Porta dei Borsari u Veroni Hadrijanov luk u Ateni Zlatna vrata u Dioklecijanovoj palai u Splitu legionarske utvrde (npr. Neuss, Lambaesis)KUE tradicionalna kua sobe koje okruuju atrij, dvoranu sa otvorom u krovu, ponekad se dodaje i helenistiki peristilPOGREBNI SPOMENICI uglavnom u obliku slobodno-stajaih tornjia, ukraenih reljefima, skulpturama i stupovima grobnica Haterija grobnice u Petri fasada isklesana u ivom kamenu najvaniji tip grobnice kruni ili poligonalni mauzolej Augustov i Hadrijanov u Rimu, Dioklecijanov u Splitu

SKULPTURA rimska skulptura je hibridna i nemogue ju je tono definirati, nekoliko razlitih stilova je sudjelovalo u njenom razvoju u samoj metropoli moe se napraviti tona distinkcija izmeu ukusa viih i niih slojeva populacije patriciji grki stil, npr. Ara Pacis i Hadrijanovi portreti plebejci autohtone tradicije koje se oituju u pogrebnim portretima kasne Republike skupina lav i gladijator susret klasine civilizacije s razliitim autohtonim umjetnikim tradicijama, u ovom sluaju snane keltske komponente pod Trajanom rimski utjecaj se sve vie iri na provincije Trajanov trofej u Adamklissi kao i Trajanov stup, podignut u ast borbe protiv Daana, ali u provincijalnom stilu u afrikim provincija skulptura je veoma slubenog rimskog karaktera, vjerojatno zbog toga to tamo nije bilo dovoljno jake autohtone kulture koja bi utjecala na proces romanizacije centralno-italski stil mijeanje helenistikih odlika sa tradicijom planinskih zajednica, npr. skupina Orfej sa ivotinjama (2.st.BC) skulptura u 1.st.BC. i 1.st. je bila pod velikim grkim utjecajima zbog velike potranje za grkim originalima ili barem vjernim kopijama koja se kod Rimljana gotovo pretvorila u maniju neo-atika kola u Ateni inspirirana klasinim djelima, specijalizirala se za kopiranje i restauriranje klasinih remek-djela predstavnici u Rimu su Pasitel, Arhesilas, Evander, Apolonije tek od Trajanovog doba moemo govoriti o ''pravoj'' rimskoj skulpturi koja se udaljava od grke i etruanske umjetnosti efekti svjetla i sjene, prikaz pokreta, dubina prostora na reljefima skulpture je uglavnom naruivala drava ili su ih privatno sponzorirali pojedinci, grupe ili obitelji svaka kultna statua postavljena na zahtjev dravnog slubenika podizala je reputaciju istog, ali i slavila povjesni dogaaj nacionalne vanosti od Augusta pa nadalje, svaki spomenik koji se podizao da promovira mo Rima bio je na neki nain povezan s imenom i likom Cara i njegove obitelji povijesni reljefi na narativan nain prikazuju dogaaje vane za Rim, npr. pobjeda u bitci najraniji povijesni reljef oltar Domicija Ahenobarba friz s Neptunom i Amfitritom, ali i scena rimskog cenzusa i souvetaurilie (rtvovanje svinje, ovce i bika) Ara Pacis prema uzoru na Panatenejsku povorku sa Partenona friz Vicomagistara privatno naruen od strane gradskih magistrata Titov slavoluk reljefi koji slave osvajanje Judeje, dubina prostora Trajanov stup i Veliki friz na Trajanovom forumu Trajanov slavoluk u Beneventumu reljefi okrenuti prema Beneventumu prikazuju dogaaje vezane uz Rim, a oni okrenuti selima pokazuju dogaaje vezane uz provincije Trajanov stup stajao na Trajanovom forumu iza Basilice Ulpie, spiralni friz oko stupa koji narativno prikazuje Trajanovu borbu protiv Daana Hadrijanovi medaljoni reljefni prikaz lova na lavove i rtve Heraklu, sada na Konstantinovom slavoluku stup Marka Aurelija karakteristike skulpture kasne antike; ljudsko tijelo postaje nespretno i neproporcionalno slavoluk Septimija Severa u Rimu prikaz njegovih kampanja na Istoku; ljudsko tijelo je jako neproporcionalno nakon Septimija Severa, veina skulpture svodi se na portrete, sarkofage i male dekorativne reljefe u vrijeme Tetrarhije dolazi do izrazite geometrizacije, prikazi su jako simetriniREPUBLIKANSKI PORTRETI dugo vremena se dralo da je realizam republikanskih portreta proizaao iz pogrebnih maski, no na njega su utjecali i egipatski portreti, helenizam i centralno-italski stil verizam, brutalni realizamCARSKI PORTRETI i dalje relativno realistini, ali i jako helenizirani i uljepani (posebno Julijevci-Klaudijevci) u Hadrijanovo doba carskom portretu dodaje se prominentna brada, koja je ostala glavna karakteristika carskog portreta gotovo cijelo stoljee, te se poinju plastino oblikovati zjenica i arenica oka u doba Antonina dolazi do postupnog odvajanja od helenistikih tradicija u turbulentnim desetljeima izmeu vladavine Karakale i Dioklecijana dolazi do potpunog odvajanja od helenizma i prikaz glave postaje sve jednostavniji dok je u Konstantinovo doba gotovo kockast

ZIDNE SLIKARIJE I TUKATURA najranije rimske zidne slikarije su pod izrazitim helenistikim utjecajima metode bojanja i pripremanja zida opisuju nam Plinije i Vitruvije boje su se nanosile dok je zid jo bio vlaan, ali tempera se nanosila na suhi zid i uvrivala slojem voska freska je bila osnovna tehnikaETIRI POMPEJSKA STILA1. stil od 2.st.BC., jo uvijek snaan helenistiki utjecaj, imitiranje inkrustacije, trodjelna kompozicija, kua Samnita u Herkulanijumu2. stil od oko 90. BC, tzv. arhitektonski stil, scene pejzaa, esto se panja usmjerava na sredinji dio zida sa pejzanom ili mitolokom scenom na koju se gleda kroz naslikani otvoreni prozor3. stil snane boje, posebno crna, crvena i uta, simetrija, 4. stil nakon potresa 62. g., javlja se u Neronovoj Zlatnoj palai u Rimu je dekoracija manje formalna i vie naturalistika slike iz Vie Graziose u Rimu formiraju monumentalni friz koji prikazuje osam scena iz Odiseje u neprekinutoj pejzanoj pozadini, jedinstveno u RimuRIM I OSTIA vanost slikanja blijedi pred mozaicima i mramornim glazurama javlja se realizam i snane boje, konstrasti... inovacija su velike scene koje ignoriraju trodjelnu kompoziciju u kranskim katakombama vlada preteito linearnost i dvodimenzionalni likovi, scene iz Novog i Starog zavjeta, izbjegava se simbol kria do 313.g., a u 4.st. javljaju se realistinije ljudske figure

MOZAICI helenistika tradicija kopiranje slika opus tessellatum slaganje malih kockica (0,5 1,5 cm) od mramora, stakla i drugih materijala na svjei malter tako da se dobije mozaik; upljine izmeu kockica nadopunjavaju se sa bukom opus vermiculatum isto kao i tessellatum, samo su kockice mnogo manje (izmeu 1 i 4 mm), pa se jasno vide prijelazi tonova boja, sjenanje... emblemata pravokutne ploe na koje se u radionicama slagao mozaik i zatim se prenosio i umetao na zid; takoer naziv za mozaike koji u opus vermiculatum stilu imitiraju neke poznate antike slike (npr. Sosusove golubice iz Hadrijanove vile u Tivoliju) najee teme mozaika su mitoloke helenistika tradicija talijanski crno-bijeli stil, dvodimenzionalnost, geometrizacija, mitoloke teme (npr. mozaici u Neptunovim termama u Ostiji) afriki floralni stil, karakteristini motivi: lov, scene iz arene i cirkusa, ruralni i morski motivi, mrtva priroda; o mitolokih tema esto se prikazuje roenje Venere, Neptunov trijumf i Donizov trijumf u Galiji je karakteristina polikromija, te prikazi scena iz arene u geometrijskim okvirima polikromija se svugdje javlja oko 3.st. (valjda?)

METAL, DRAGO KAMENJE, NAKIT zlato i srebro se esto koriste u proizvodnji malih kipia i bista (npr. zlatna bista Antonina Pia i srebrna bista Luciusa Verusa) votivne figurice boanstava se esto izrauju od plemenitih metala luksuzno srebrno posue obino je imalo mitoloke ili vegetativne teme u visokom reljefu patera posuda od bronce ili plemenitih metala s rukom, koritena za libacije ili sveane gozbe vojniki paradni oklopi i korice i drke maeva su esto bili ukraeni zlatnim i srebrnim detaljima hippika gymnasia stilizirane bitke izmeu Grka i Amazonki, prikazivale se za vrijeme vojnih sveanosti geme male figurine od dragog i poludragog kamenja, kosti i slonovae (jantar, gagat, sardoniks, kalcedon...)Novac i medalje jedini detaljno datirani oblik rimske umjetnosti osnova za istraivanje carskih portreta medaljon bilo koji ''coin-like'' proizvod od zlata, srebra ili bronce koji ne moemo svrstati u ''normalan'' novacREPUBLIKANSKI NOVAC blizak grkom novcu sjeverne Italije, helenistika tradicija s vremenom se razvija i italski stil republikanski novac ne moemo podijeliti u stilske ili kronoloke jedinice, niti ga moemo datirati po stilu tek nekoliko tipova novca prije 60.g.BC ima politike teme legendu obino odreuje kova novca, nema standardiziranog oblika ni shemeCARSKI NOVAC prvi portreti vladara na novcu Pompej, Cezar i Marko Antonije (realistini portreti) Augustov novac portret Augusta, gubi se realizam na Neronovom novcu moemo kronoloki pratiti njegovo starenje (nema idealizacije) carevi se ''reklamiraju'' na novcu i preko njega alju odreene politike poruke Dioklecijanova reforma sve kovnice u carstvu podleu istom sistemu i kuju isti novac esti reversi tri Gracije, adlocutio, scene rtava, hram Janusa, Pobjeda... adlocutio scena u kojoj se prikazuje obraanje vojskovoe/cara svojim vojnicima prije bitke (valjda?)KERAMIKA skoro sva fina keramika je raena na brzom kolu ili u kalupima dekoracija reljef, aplike, urezivanje, otisci prstiju, glazure, slikanje, barbotin glazurom se dobiju razliite boje smea, zelena ili uta na zapadu i plava, crna, crvena, zelena, ljubiasta, uta i bijela na istokuRepublika crveni ukrasi na crnom posuu reljefArrentinsko posue najvee postignue rimske keramike reljefno oblikovane i ukraene zdjele obino naturalistiki i vegetabilni ornamenti mitoloke teme, prikazi bitki u narativnim sekvencama, prikazi gozbi i plesa...Provincijsko crveno posue reljefno ukraeno lie, cvijee, geometrijski ornamenti horror vacui afriko crveno posue imitira metalne oblike, ukraeno aplikama i reljefom; mitoloke i religiozne teme, geometrijski i biljni motivi...Bojano i slikano posue Aco beakers (ne znan prevest) i Sarius alice u kasnom carstvu crveno i reljefno oblikovano posue nestaje, a najee je slikano posue stakleno posue sve ee zamjenjuje keramikoFIGURINE I LAMPE OD TERAKOTE tijekom 1. st. BC i AD, terakota se esto koristi u arhitekturi reljefi iz Campane prikazuju religiozne i mitoloke teme, npr. Herkulovi zadaci votivne figure, igrake, sranja sranja i jo malo sranja Afrodita iz Mirne za lampe pogledaj slikeSTAKLO posude, prozori, mozaici, djelovi namjetaja, medicinske svrhe... tijekom 1.st. BC staklo se poinje esto koristiti u rimskom svijetu zbog otkria metode puhanja u proizvodnji tom metodom stakleni predmeti proizvode se mnogo bre i jeftiniji su jako cijenjen materijal za luksuzne posude za pie (nema mirisa ni okusa) staklo je uglavnom bilo bojano, a prozirno staklo je bilo luksuznoUMJETNOST U KASNOJ ANTICI promjene se najbolje vide u slubenim skulpturama i portretima individualizam se odbacuje, prevladava simbolizam Teodozijev obelisk pojedinci su samo simboli ija veliina ili dekoracija ukazuje na njihov poloaj svi motivi i prikazi odraavaju ideje koje car eli prenijeti gube se kompozicija i dubina prostora u 5. i 6. st. ak i portreti gube individualnost i postaju samo carski simboli kranski motivi mnogo crkava je ostalo sauvano, ali o ostaloj arhitekturi se zna jako malo mozaici iz Ravenne