handreiking geschiedenis...6 handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads...
TRANSCRIPT
Landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding
versie juli 2017
Handreiking Geschiedenis
2
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Inleiding
Deze handreiking is opgesteld door vakdocenten van de lerarenopleidingen enbiedt opleiders en studenten een houvast voor de selectie van leerstof en devoorbereiding op de landelijke kennistoets Geschiedenis. De handreiking is een hulpmiddel voor een (niet limitatieve) oriëntatie op wat de reikwijdte van detoets is. De kennisbasis Geschiedenis bachelor blijft leidend voor de landelijke kennistoets.
Inhoud handreiking:●● Begrippenlijst
BegrippenlijstGeschiedenis
4
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 1 Tijd van jagers en boeren
1A De levenswijze van jagers-verzamelaars
Arbeidsverdeling tussen mannen en vrouwen
Zwervend bestaan van kleine groepen mensen ●● Jagers-verzamelaars ●● Nomaden
Periodieke bijeenkomsten van zwervende groepen
Grote kennis van de natuur ●● Klimaatsverandering ●● Rendierjagers●● IJstijd
Kunstuitingen wellicht functioneel ●● Kunstuitingen
Waarschijnlijk geloof in hiernamaals ●● Denken over het leven na de dood
Analfabetisme ●● Symbolisch denken en analfabetisme
Geen duidelijk leiderschap
1B Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
Mogelijke oorzaken voor de overgang naar akkerbouw en veeteelt
●● Landbouwrevolutie / Neolithische Revolutie
Sedentair bestaan in grotere groepen dan voorheen ●● Ontstaan sedentair bestaan
Opkomst bezitsvorming
Ontstaan van specialisatie en sociale gelaagdheid ●● Specialisatie ●● Sociale gelaagdheid●● Ontstaan leiderschap
Technologische vooruitgang ●● Bandkeramiekcultuur ●● Trechterbekervolk/hunebedbouwers●● Brandcultuur
Opkomst van gewapend geweld ●● Ötzi ●● Opkomst gewapend geweld
1C Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
In vruchtbare rivierdalen groeien boerendorpen aaneen tot stadstaten
●● De stadstaat●● Ontstaan van stadstaten langs de Nijl (Egypte), de
Eufraat en Tigris (Mesopotamië), de Ganges en de Indus (India) en de Hoang-Ho (China)
Ontstaan van hiërarchie met één leider aan de top ●● Hiërarchie
Sociale ongelijkheid ●● Priesters●● Toename sociale gelaagdheid
Steeds verdergaande arbeidsspecialisatie ●● Kunst●● Metaalbewerking (koper, brons en ijzer)●● Steeds verder gaande arbeidsspecialisatie
Uitvinding van het schrift ●● Schrift ●● Tempeleconomie/distributie-economie
Handel door rondtrekkende kooplui
Ontstaan van wetgeving ●● Wetgeving●● Hammoerabi
Uitgroei van sommige stadstaten tot koninkrijken ●● De vorst●● Uitgroei van sommige stadstaten tot koninkrijken ●● Ramses II ●● Echnaton
5
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 2 Tijd van Grieken en Romeinen
2A De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in Griekse stadstaten
De nieuwsgierigheid van de oude Grieken ●● Herodotus ●● Hellenisme●● Natuurfilosofie
Opkomst van wetenschappen als filosofie, geneeskunde en geschiedschrijving
●● Herodotus ●● Hippocrates ●● Natuurfilosofie
Filosofie als wetenschap veel meer omvattend dan tegenwoordig
●● Homerus●● Socrates ●● Aristoteles●● Ontwikkeling van de filosofie
Ideale bestuursvorm van een polis is onderwerp binnen de filosofie
●● Plato ●● Alexander de Grote ●● Polis●● Discussie over de ideale staat
Hetzelfde geldt voor rol van de burger binnen zijn polis ●● Clisthenes ●● Pericles ●● Ontwikkeling van politieke systemen in stadstaten
waaronder Athene en Sparta ●● Burger ●● Gelaagde samenleving
2B De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur
In Griekse bouwkunst tempels met Dorische, Ionische of Korinthische zuilen
In Griekse beeldhouwkunst realisme in de lichaamsvormen
●● Ontwikkeling en verspreiding Griekse beeldhouwkunst
In Romeinse bouwkunst aquaducten en (amfi)theaters met boogconstructies, tempels en badhuizen
●● Algemene kenmerken van Grieks-Romeinse bouwkunst
●● Belangrijke Romeinse bouwwerken
In Romeinse beeldhouwkunst realisme in portretten
2C De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde
Veroveringen door Romeinen van Griekenland, de Hellenistische koninkrijken, Noord-Afrika en West-Europa
●● Punische oorlogen ca. 250 v.C. en 210 v.C.●● Hannibal ●● Julius Caesar ●● Augustus ●● Expansie. Rome ontwikkelt zich van een kleine
stadstaat tot een wereldrijk ●● Republiek ●● Standenstrijd ●● Burgeroorlogen ●● Romeinse keizerrijk●● Het Romeinse legioen ●● Kolonisatie ●● Provincie
De overtuiging van de Romeinen dat de cultuur van de Grieken superieur is aan die van henzelf
Romeinse overname van of ontlening aan Griekse cultuur
●● Hadrianus●● Griekse goden worden Grieks-Romeinse goden
Ontstaan in het rijk van een Grieks-Romeinse bovenlaag door verlening van Romeins burgerrecht aan lokale elites
●● Ontwikkeling van Grieks-Romeinse bovenlaag in Romeinse rijk
●● Patroon-cliënt-relatie●● Hadrianus●● Romanisering
6
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
2D De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa
Veroveringen van de Romeinen leiden enerzijds tot een confrontatie tussen de culturen van Romeinen en Germanen, anderzijds tot aanpassing van beide culturen aan elkaar
●● Ca. 55 v.C. verovering van Gallië door Caesar ●● Religieuze aanpassing ●● Romeinse nederzettingen ●● Tacitus ●● Plundering van Rome in 410 door Visigoten ●● Afzetting van Romulus Augustulus in 476 door de
Germaan Odoaker
Romeinse nederlaag in het Teutoburgerwoud leidt tot de vaststelling van Rijn en Donau als grensrivieren
●● 9 n.C. Slag in het Teutoburgerwoud
Die grenzen bepalen in sterke mate de mate van Romanisering
●● Limes
In veroverde gebieden is er weinig verzet tegen Romeinse overheersing
●● 69 n.C. Bataafse Opstand ●● Julius Civilis
2E De ontwikkeling van het jodendom en christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten
Ontstaan van monotheïsme in een polytheïstische omgeving
●● Ontstaan van het jodendom als monotheïstische religie
Ideeën en belangrijkste geschriften van de joodse religie. n.C.
●● Joodse opstanden tegen Romeinse overheersing (in 66 n.C en in 132 n.C)
●● Tora
Leven van Jezus van Nazareth ●● Jezus van Nazareth ●● Mozes ●● Paulus ●● Vier evangelisten
Ideeën en geschriften van de vroegchristelijke religie ●● Bijbel
Oorzaken van de groei van het christendom tot en met eind 4e eeuw
●● Constantijn maakt van het christendom een geaccepteerde godsdienst
●● Groei van het christendom ●● Martelaarschap ●● Petrus ●● Augustinus●● Apostelen●● Christenvervolgingen
7
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 3 Tijd van monniken en ridders
3A De verspreiding van het christendom in geheel Europa
Stichting van kloosters ●● Benedictus ●● Gregorius de Grote●● Kerkelijke organisatie●● Monnik●● Klooster●● Bisschop●● Paus●● Kerk
Missionarissen richten zich in eerste instantie op koningen
●● Ca. 500 Doop van Clovis●● Willibrord●● Bonifatius●● Clovis●● Kerstening tussen 600 en 800●● Alliantie tussen wereldlijke en kerkelijke machten
Weerstand van de bevolking ●● 754 Bonifatius bij Dokkum vermoord●● Karel de Grote
Vormen van syncretisme
3B Het ontstaan en de verspreiding van de islam
Ontstaan nieuwe monotheïstische godsdienst in een Arabische omgeving
●● Islam, Allah, moslim ●● Heilige plaatsen ●● Kaäba en Mekka ●● Moskee●● Monotheïstische godsdiensten versus polytheïsme
Ideeën en belangrijkste geschrift van de Islam ●● Koran●● Sharia
Het leven van Mohammed ●● 622 Tocht van Mohammed naar Medina●● Mohammed
Oorzaken van de groei van de Islam ●● 632-732 Expansie van het Arabische rijk ●● Neergang Byzantijnse Rijk●● Groei islam ●● Djihad●● Kalifaat●● Soennieten●● Sji’ieten
3C Vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid
Oorzaken van het verdwijnen van de agrarisch-urbane cultuur
●● 400-700 Volksverhuizingen●● Verdwijning geldeconomie
Oorzaken van het ontstaan van een nieuwe exploitatievorm van de grond
●● Ontstaan agrarische samenleving●● Vermindering van vrije boerenstand●● Bouw van burchten●● Horigen ●● Autarkie ●● Drieslagstelsel ●● Herendiensten ●● Hofstelsel/domaniale stelsel (was Domeinen/
Heerlijkheden)
Het verloop van het overgangs-proces naar de nieuwe exploitatievorm
8
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
3D Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur
Oorzaken van de opkomst van een nieuw soort politieke machthebbers
●● 800 Keizerskroning van Karel de Grote ●● 843 Verdelingsverdrag van Verdun ●● Versnippering centraal gezag ●● Vestiging van het Karolingische rijk ●● Herinvoering van het keizerschap
Oorzaken van het ontstaan van leenverhoudingen tussen deze machthebbers en ondergeschikten
●● Ontstaan vazalliteit ●● Ontstaan feodaliteit ●● Feodaliteit verspreidt zich in Europa ●● Lenen worden erfelijk ●● Leen●● Leenheer ●● Leenman ●● Adel ●● Ridderschap ●● Feodaliteit ●● Raad en daad ●● Vazal ●● Zendgraaf
9
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 4 Tijd van steden en staten
4A Opkomst van handel en ambacht als basis voor herleving van een agrarisch-urbane samenleving
Elementen die bij de opkomst van handel en ambacht een rol spelen
●● Hogere landbouwopbrengsten als gevolg van betere techniek en ontginningen
●● Opkomst hogere landbouwopbrengsten
Relatie tussen hogere opbrengsten landbouw en bevolkingsgroei enerzijds, ontstaan nijverheid anderzijds
●● Bevolkingstoename in 11e eeuw●● Ambachtslieden ●● Ambachtsgilden
Oorzaken voor ontstaan lokale, regionale en lange afstandhandel
●● Opkomst van lokale, regionale en lange afstandshandel
Organisatie van de handel ●● Opbloei geldeconomie Europa ●● Opkomst bankwezen ●● (Jaar)markten ●● Kooplieden ●● Organisatie van de handel ●● Hanze ●● 11e/12e Eeuw bloei van Italiaanse steden ●● 12e Eeuw bloei van Vlaamse steden ●● 13e Eeuw bloei Duitse Hanze
Oorzaken herleving en ontstaan van nieuwe steden ●● Opkomst van nieuwe steden
4B Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden
Saamhorigheid tussen leden handelsgemeenschappen ●● Opkomst saamhorigheid tussen leden van handelsgemeenschappen
Redenen voor verlening van stadsrechten; gemeenschappelijke belangen van vorsten en burgers
●● Steeds meer steden krijgen stadsrecht en verwerven privileges
●● Privileges
Groeiende politieke macht van steden ●● Groeiende politieke macht van steden ●● Ontwikkeling van het stadsbestuur ●● Stadsrecht●● Burgerij ●● Schout ●● Schepenen ●● Vroedschap
4C Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben
Oorzaken van het verdwijnen van het caesaropapisme
Oorzaken van de investituurstrijd ●● 1075-1122 Investituurstrijd ●● Hervormingsbeweging, gregoriaanse
Machtsmiddelen die door de kerk en staat werden ingezet
●● Tweezwaardenleer ●● Donatio Constantini ●● Ban(vloek) ●● Rijkskerkenstelsel
Verloop van de machtsstrijd tussen geestelijke en wereldlijke macht
●● De gang naar Canossa ●● 1122 Concordaat van Worms ●● Gregorius VII ●● Hendrik IV ●● Innocentius III ●● Pauselijke hegemonie in 11e en 12e eeuw ●● Babylonische ballingschap
10
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
4D De expansie van de christelijke wereld, onder andere in de vorm van de kruistochten
Initiatief van de kerk om tot kruistochten op te roepen ●● Concilie van Clermont ●● Urbanus II●● Godfried van Bouillon ●● De Tempeliers
Godsvredebeweging als poging de vechtlust te kanaliseren
●● Godsvredebeweging
Politieke, religieuze en economische motieven van de kruisvaarders, in en buiten Europa
●● Kruisvaardersstaten ●● Organisatie van de kruistochten●● Kruistochten
Oorzaken kolonisatie Oost-Europa ●● Kolonisatie Oost Europa
4E Het begin van staatsvorming en centralisatie
Manieren waarop vorsten probeerden greep te krijgen op leenmannen
●● Ca. 1350-1450 Honderdjarige Oorlog ●● Floris V ●● Filips de Goede ●● Willem van Normandië
Groei van centrale bestuursinstellingen ●● Ontwikkeling van een vorstelijke bureaucratie ●● Staatsvorming en centralisatie ●● De opkomst van Bourgondië
Uitbouw van koninklijke rechtspraak ●● Koninklijke rechtspraak
Juridische onderbouwing van koninklijke macht
Opkomst van standenvertegenwoordiging ●● 1215 Magna Carta ●● Ontwikkeling van de standenvertegenwoordiging ●● Parlementen ●● Staten-Generaal
11
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 5 Tijd van ontdekkers en hervormers
5A Veranderend mens- en wereldbeeld in de Renaissance
Geografische en natuurweten-schappelijke ontdekkingen ●● Copernicus
Groeiende stedelijke rijkdom en stedelijke autonomie ●● De ontwikkeling van een bloeiend stadsleven (in Italië en Vlaanderen) dat de basis vormde voor een meer wereldgerichte cultuur
●● Florence
Uitingen van een veranderend mens- en wereldbeeld in kunsten en wetenschappen
●● Ca. 1450 uitvinding boekdrukkunst ●● De overgang van geocentrisme naar heliocentrisme ●● De verandering in uiting van mens –en wereldbeeld in
kunsten en wetenschappen●● Individualisme / virtù ●● De overgang van een eenzijdig religieuze mentaliteit
naar een meer wereldse mentaliteit ●● De kunststijl van de renaissance in schilder-,
beeldhouw- en bouwkunst
5B Het begin van de Europese overzeese expansie
Motieven van Portugezen en Spanjaarden om verre zeereizen te ondernemen
Factoren die Portugese en Spaanse overzeese expansie mogelijk maakten
●● Portugezen gaan op zoek naar zeeroutes naar Afrika en Azië
●● Cartografie/wereldbeeld ●● Het kompas
De geografische reikwijdte van de Portugese en Spaanse overzeese expansie
●● 1415 Portugezen veroveren Ceuta op de Arabieren ●● Ca. 1450 Portugezen bereiken de Goudkust ●● 1488 Portugezen bereiken ‘Kaap de Goede Hoop’●● 1492 Spanjaarden bereiken ‘Amerika’ ●● Tordesillas: Portugezen en Spanjaarden verdelen de
wereld ●● Columbus ●● Het ontstaan van uitwisseling van goederen en mensen
op wereldschaal (een wereldmarkt) ●● Economisch zwaartepunt in Europa verschuift naar
Atlantische kust
Verschillen in de aard van het Portugese en het Spaanse kolonialisme
●● Diaz ●● Da Gama ●● Hendrik de Zeevaarder ●● Het Portugese Rijk ●● Het Spaanse Rijk
Gevolgen van het Spaanse kolonialisme voor de inheemse volkeren in de nieuwe wereld
●● Verovering van Mexico. Ondergang van de Azteken ●● Verovering van Peru. Ondergang van de Inca’s ●● Cortés ●● Pizarro ●● De Europeanisering van Amerika ●● Expansie christendom / reconquista
5C De Reformatie en de splitsing in de christelijke kerk
Religieuze achtergronden ●● Heiligenverering●● Het priesterambt ●● Katholicisme ●● Ketterij
Verschillende stromingen binnen de protestantse hervormingsbeweging
●● Calvijn●● Hendrik VIII ●● Luther ●● Protestantisme
Politieke, sociaal-economische en religieuze factoren die tot de splitsing in de christelijke kerk hebben geleid
●● Publicatie van 95 stellingen van Luther in Wittenberg●● 1521 Rijksdag van Worms ●● Verrijking, verwereldlijking en moreel verval binnen de
katholieke kerk van de late Middeleeuwen ●● Aflaathandel ●● Inquisitie ●● Reformatie
12
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
5C De Reformatie en de splitsing in de christelijke kerk
De opdeling van Europa in (staatkundig) katholieke en (staatkundig) protestantse landen
●● 1555 Vrede van Augsburg ●● 1598 Edict van Nantes ●● Karel V ●● Vervanging van de ene universele kerk door diverse
verschillende kerken, protestants naast katholiek, meer nationaal georganiseerd
●● Anglicanisme ●● Godsdienstoorlogen
Contrareformatie ●● 1545 e.v. Concilie van Trente ●● Barok ●● Contrareformatie
5D De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat
Het proces van centralisatie en staatsvorming in de Nederlanden
●● Karel V ●● New monarchs ●● Centralisatie ●● Gewestelijke staten ●● Katholicisme ●● Landvoogdij ●● Stadhouderschap ●● Staten-Generaal
Verspreiding van het calvinisme in de Nederlanden en de reactie daarop van Filips II
●● Filips II ●● Van katholicisme als enige godsdienst naar calvinisme
als publieke kerk ●● Calvinisme ●● Huurlingen ●● Inquisitie ●● Protestantisme
Motieven van Nederlandse edelen en stedelijke burgerij om tegen Filips II in opstand te komen
●● 1566 Smeekschrift hagenpreken beeldenstorm ●● ‘Ambtsadel’ neemt plaats in van edelen●● Verdraagzaamheid
Fasen in de Nederlandse Opstand ●● 1572 Den Briel, opstand, revolutionaire staten ●● 1579 Unie van Utrecht ●● 1581 Hertog van Anjou ●● 1581 Plakkaat van Verlatinge ●● 1583 - 1587 Graaf van Leicester ●● 1584 Dood Willem van Oranje ●● Alva ●● Margaretha van Parma ●● Maurits ●● Van Antwerpen naar Amsterdam●● Willem van Oranje ●● Belegeringen●● Geuzen●● Godsdienstoorlogen ●● Pamfletten/propaganda●● Privileges
De staatkundige uitkomst van de Opstand ●● 1588 Totstandkoming van de Republiek ●● Van opstand naar uiteenvallen van de Nederlanden●● Van het verbond van zeven opstandige gewesten naar
de vorming van een republiek●● Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden
5E De hernieuwde interesse voor de klassieke oudheid
Materiële en immateriële kanten van het Grieks-Romeinse erfgoed
●● De merkbare invloed van de klassieken op ontwikkelingen in de kunst, politiek en wetenschap
Factoren die de heropleving van het Grieks-Romeinse erfgoed bevorderden
Streken in Europa waar de heropleving van het Grieks-Romeinse erfgoed zich voordeed
Navolging van de Grieks-Romeinse vormentaal door renaissancekunstenaars
●● Leonardo ●● Michelangelo ●● De kunststijl van de renaissance in schilder-, beeldhouw-
en bouwkunst
Bestudering van geschriften uit de Oudheid door humanisten
●● Copernicus ●● Erasmus ●● Machiavelli ●● Humanisme
vervolg
13
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 6 Tijd van regenten en vorsten
6A Ontstaan van handelskapitalisme en begin van wereldeconomie
Huisnijverheid, manufactuur en vroegmoderne industrie naast en in plaats van de gilde-economie
●● Lodewijk de Geer ●● Het ontstaan van vroeg- of handelskapitalisme ●● Manufacturen ●● Vroeg- of handelskapitalisme ●● Huisnijverheid
Mercantilisme ●● 1651 en later Navigation Acts ●● Jean Baptiste Colbert ●● Monopolie ●● Mercantilisme
Intercontinentale handel ●● Piet Hein ●● De opkomst van een economische wereldmacht●● Het ontstaan van een wereldwijd netwerk●● WIC ●● Stapelmarkt ●● Beurs ●● Wisselbank
Kolonialisme ●● 1602 oprichting VOC ●● Jan Pieterszoon Coen ●● VOC ●● Factorij ●● Kolonisatie●● Heren XVII
6B Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland
De eigenaardige staatsinrichting van de Republiek ●● 1650 Mislukte staatgreep Willem II ●● 1672 Rampjaar ●● Willem III ●● Johan de Witt ●● Hugo de Groot ●● Michiel de Ruyter ●● Van opstandige gewesten tot Europese macht ●● Raadpensionaris ●● Stadhouder ●● Stadhouderloos tijdvak
Het regentenpatriciaat ●● Van koopman tot regent●● Gouden Eeuw ●● Regenten ●● Oligarchie
Voorwaarden die urbanisatie mogelijk maken ●● De ontwikkeling tot cultureel centrum
Sociale verhoudingen in de steden ●● Sociale verhoudingen in de steden
Diverse kunstvormen die zijn afgestemd op de stedelijke cultuur
●● Rembrandt●● Vermeer●● Frans Hals●● Jan Steen ●● Vondel●● P.C. Hooft
14
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
6C Het streven van vorsten naar absolute macht
De strijd tussen enerzijds vorsten die willen centraliseren en bureaucratiseren en anderzijds particularistische adel, geestelijkheid en steden die hun macht willen behouden
●● 1649 Onthoofding Karel I ●● Peter de Grote ●● De ontwikkeling van het absolutisme en het verzet
daartegen ●● Europees evenwicht ●● Hegemonie ●● Centralisatie ●● Hofcultuur in Versailles
De theoretische onderbouwing van het absolutisme/politieke theorieën
●● Bossuet ●● Absolutisme ●● Droit divin
Mercantilisme
De vermenging van politiek en religie ●● 1685 opheffing Edict van Nantes●● 1688 Glorious Revolution ●● Lodewijk XIV ●● Cromwell (6C14) Barok
6D De wetenschappelijke revolutie
Voorwaarden voor de ontwikkeling van de moderne wetenschap
●● Rationalisme
De ontwikkeling van de wetenschappelijke methode ●● Newton ●● Huygens ●● Copernicus ●● Kepler ●● Bacon ●● Descartes●● De ontwikkeling van een onderzoekende wetenschap
Experimentele wetenschap ●● Galileï ●● Empirisme
Toegepaste wetenschap ●● Van Leeuwenhoek
Belangrijke resultaten van de natuur- en cultuurwetenschappen
●● 1610 Publicatie bewijzen theorie Copernicaans zonnestelsel
●● 1687 Publicatie wet van de zwaartekracht
15
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 7 Tijd van pruiken en revoluties
7A Het denken over staat en maatschappij in de Verlichting
Invloed van de wetenschappelijke ontdekkingen uit de 17de eeuw
Rationele opvattingen worden gepopulariseerd voor het geletterde deel van de bevolking
●● Rousseau ●● Het ontstaan van een publieke opinie ●● Encyclopedie
Overgang van cyclisch denken naar vooruitgangsdenken
In de godsdienst: het afwijzen van intolerantie en geloofsvervolging
●● Deïsme ●● Tolerantie
In de politiek: het afwijzen van de absolute macht van vorsten, het vastleggen van burgerrechten en de invoering van de trias politica (scheiding der machten)
●● Montesquieu●● Voltaire ●● John Locke ●● Van absolutisme naar scheiding der machten●● Volkssoevereiniteit ●● Trias politica
In de economie: het streven naar een vrije markt ●● Adam Smith ●● Economisch liberalisme
In de sociale verhoudingen: het bepleiten van gelijke rechten voor de burgers en het afschaffen van standsonderscheid
●● Verlichting
7B Het voortbestaan van het Ancien Régime
Streven naar godsdiensttolerantie ●● Streven naar godsdiensttolerantie
Streven naar meer juridische gelijkheid ●● Humanisering van het strafrecht
Stimuleren van het onderwijs ●● Stimuleren van het onderwijs
Stimuleren van de economie ●● Fysiocraten
Vasthouden aan de absolute macht van de vorst
Pogingen tot hervormingen in pre-revolutionair Frankrijk ●● Verdere uitbreiding centrale gezag ten koste van adel en kerk
●● Ancien Régime ●● Verlicht absolutisme ●● Frederik de Grote ●● Catharina de Grote ●● Jozef II ●● Lodewijk XVI
7C Slavenarbeid op plantages en de opkomst van het abolitionisme
Handelskoloniën, vestigingskoloniën en plantagekoloniën als varianten van Europese expansie
●● Uitbouw Europese overheersing
Toenemend belang van plantageproducten uit Amerika op de Europese markt
●● De ontwikkeling van het plantagesysteem ●● Plantagesysteem
Transatlantische slavenhandel bereikt in de 18de eeuw zijn grootste omvang
●● Slavernij●● Slavenhandel●● Driehoekshandel
Streven naar afschaffing van de slavenhandel en slavernij in de tweede helft van de 18e eeuw en eerste resultaten daarvan in het begin van de 19e eeuw
●● Abolitionisme
16
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
7D Het streven naar grondrechten en naar politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie
Democratische revoluties in Noord-Amerika, de Nederlandse Republiek en Frankrijk werden gestimuleerd door gemeenschappelijke verlichte ideeën over politiek en samenleving
●● Joan Derk van der Capellen tot den Pol ●● George Washington
Elk van deze revoluties is veroorzaakt door specifieke korte en lange termijnfactoren
●● Ontwikkeling van de publieke opinie
Fasering en resultaten van de revoluties ●● 1776 Declaration of Independance ●● 1781 Publicatie van: Aan het volk van Nederland ●● 14 juli 1789 Bestorming van de Bastille ●● 1793 Lodewijk XVI onthoofd ●● 1793/1794 Terreur ●● 1795 Bataafse Revolutie (en Bataafse Republiek) ●● 1799 Napoleon grijpt de macht ●● 1815 Slag bij Waterloo ●● Willem V ●● Lodewijk Napoleon ●● Lodewijk XVI ●● Robespierre ●● Napoleon Bonaparte ●● Van Republiek der zeven verenigde Nederlanden naar
het verenigd koninkrijk der Nederlanden ●● Frankrijk van koninkrijk via republiek en keizerrijk tot
koninkrijk ●● Het ontstaan van de VS●● Terreur ●● Jacobijnen ●● Patriotten ●● Dienstplicht ●● Verklaring van de rechten van de mens en burger ●● Code Napoleon ●● Standenmaatschappij ●● Bourgeoisie ●● Derde stand ●● Guillotine ●● Vrijkorpsen
17
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 8 Tijd van burgers en stoommachines
8A De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme (n), liberalisme (l), socialisme (s), confessionalisme (c) en feminisme (f)
Verband tussen het ontstaan van de stromingen en de democratische revoluties van circa 1770 tot 1848
●● 1814/15 Congres van Wenen●● 1830 Julirevolutie in Frankrijk●● 1848 Februarirevolutie in Frankrijk ●● Revoluties in Europa, Parlement van Frankfurt●● 1848 publicatie Communistisch Manifest ●● Van dynastieke naar nationale staten ●● Van onderdanen naar staatsburgers ●● Van elitesamenleving naar massasamenleving ●● Van klassiek naar radicaal-liberalisme
Verband tussen het ontstaan van de stromingen en de industriële revolutie
●● Ontstaan van de Duitse eenheid
Diverse varianten van nationalisme, liberalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme qua ideologie en sociaal-politiek
●● 1870/71 Frans-Duitse oorlog ●● 1871 Stichting van het keizerrijk Duitsland ●● Bismarck ●● Engels ●● Marx ●● Metternich ●● Van (beperkt) censuskiesrecht naar algemeen
kiesrecht ●● Algemeen kiesrecht ●● Censuskiesrecht ●● Anarchisme ●● Arbeidersbeweging ●● Arbeidswetgeving ●● Confessionalisme ●● Emancipatie ●● Feminisme ●● Ideologieën●● Internationales●● Liberalisme ●● Marxisme ●● Nationalisme ●● Romantiek ●● Socialisme ●● Sociaal-democratie
18
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
8B voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces
Terugdringen van de macht van vorsten ten gunste van het parlement
●● 1848 Grondwet van Thorbecke ●● Thorbecke ●● Terugdringen van vorstelijke macht, opkomst van
parlementaire macht ●● Constitutie/constitutioneel koningschap ●● Ministeriële verantwoordelijkheid ●● Reform Bills
Uitbreiding van het kiesrecht, resulterend in algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht
●● Pankhurst ●● Terugdringen van vorstelijke macht, opkomst van
parlementaire macht ●● Sufragettes
Strijd tussen conservatieve en progressieve krachten over de macht van het parlement én de invloed en omvang van het electoraat
●● Ca. 1890 sociaal-democratische partijen in Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland
●● Willem II ●● Willem III ●● Reform Bills
De overgang van een politieke cultuur, gecentreerd rond een smalle elite, naar massapolitiek, waarin landelijke partijen, pressiegroepen en media een belangrijke rol spelen
●● 1866-68 Ontstaan van het parlementaire stelsel in Nederland
●● Ca. 1880 begin stichting politieke partijen in Nederland●● Ca. 1890 sociaal-democratische partijen in Groot-
Brittannië, Duitsland en Nederland●● 1917 Invoering van algemeen mannenkiesrecht in
Nederland en Groot-Brittannië ●● 1918 Invoering van algemeen vrouwenkiesrecht in
Groot-Brittannië; 1919 in Nederland ●● Overgang van politiek door en voor de elite naar
massapolitiek ●● Ontstaan van politieke bewegingen/partijen ●● Politieke partij
8C De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor de industriële samenleving
Voorwaarden die industriële ontwikkeling mogelijk maken
●● Uitvinding van de snelschietspoel leidt tot ‘textielrevolutie’
●● Stoommachine van James Watt ●● Edison ●● Watt ●● Agrarische modernisering in Engeland ●● Agrarisch-urbane samenleving (landbouw-stedelijke
samenleving) ●● Enclosures ●● Industriële revolutie
Belangrijkste bedrijfstakken waarin de industrialisatie plaatsvindt en innovaties in deze bedrijfstakken
●● Uitvinding van de snelschietspoel leidt tot ‘textielrevolutie’
●● Invoering van kunstmatige energie ●● Industrieel kapitalisme ●● Mechanisatie
Veranderingen in de werkom-standigheden in de industrie ten opzichte van de ambachtelijke bedrijven; het ontstaan van een proletariaat
●● Van ambachtelijke naar gemechaniseerde productie●● Arbeidsdeling ●● Disciplinering van arbeid ●● Fabrieken ●● Kinderarbeid ●● Proletariaat ●● Taylorisme ●● Vakbond●● Vrouwenarbeid●● Ford
Samenhang tussen industrialisatie en urbanisatie ●● Urbanisatie●● Industriële samenleving
Veranderingen in demografische patronen ●● Bevolkingsgroei ●● Massaproductie
Samenhang tussen industriali-satie en de transportrevolutie
●● 1839 Spoorlijn Amsterdam-Haarlem ●● Transportrevolutie/ infrastructuur
19
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
8C De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor de industriële samenleving
Verschillen tussen de eerste industrialisatiegolf en latere industrialisatiegolven
●● Industrialisatie (chronologische volgorde):●✚ van Engeland●✚ van België ●✚ van Frankrijk●✚ van Duitsland ●✚ van de Verenigde Staten●✚ van Japan●✚ van Nederland
8D De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie
Snelle expansie van grootmachten en kleinere landen in diverse delen van de wereld
●● Ca. 1850 Amerikaans admiraal dwingt Japan zijn havens te openen
●● Koloniale oorlogen
De datering van dit verschijnsel
Het politieke, economische en culturele onderscheid tussen dit moderne westerse expansie-patroon en oudere vormen van expansie
●● Van handelsimperialisme naar modern (industrieel) imperialisme
●● Nationalisme●● The white man’s burden
Verschillende politieke, economische en culturele factoren die het ontstaan van het moderne imperialisme kunnen verklaren
●● Ca. 1870 opening van het Suezkanaal ●● 1884-85 Conferentie van Berlijn ●● Darwin ●● Livingstone ●● Multatuli ●● Stanley ●● Van Heutsz ●● Leopold II ●● Opdeling van ‘de wereld’ onder Europese
mogendheden●● Ethische politiek ●● Contractarbeid, vb koelies●● De Congo ●● Grondstoffen/afzetmarkten ●● Imperialisme●● Kapitaalexport ●● Nationalisme●● The white man’s burden
8E Discussies over de ’sociale kwestie’
Discussies als gevolg van nieuwe sociale problemen in industriegebieden en in de grote steden
●● 1886 Parlementaire enquête naar arbeidsomstandigheden
●● Ontstaan van nieuwe sociale problemen in industriegebieden en in grote steden
●● Sociale kwestie
Oplossingen die vanuit verschillende politieke stromingen werden aangedragen voor de sociale problemen
●● 1874 Kinderwetje van Van Houten ●● 1900 Leerplichtwet ●● Sociale kwestie en de visie daarop van:
●✚ behoudend liberalen●✚ radicaal liberalen●✚ socialisten●✚ communisten●✚ confessionelen
De eerste vormen van wetgeving om de sociale problemen aan te pakken
●● 1874 kinderwetje van Van Houten ●● Sociale wetgeving
De overgang van nachtwakers-staat naar interventiestaat ●● Overgang van nachtwakersstaat naar interventiestaat
vervolg
20
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
8F De opkomst van de emancipatiebewegingen
Streven naar gelijkberechtiging van minderheidsgroepen krijgt in de tweede helft van de 19de eeuw vorm in georganiseerde politieke, sociale en culturele bewegingen
●● Domela Nieuwenhuis●● Jacobs ●● Troelstra ●● Ontstaan van politieke, sociale en culturele
bewegingen/partijen,vanuit een streven naar gelijkberechtiging
●● Strijd om algemeen kiesrecht ●● Verzuiling
Streven naar gelijkberechtiging van minderheidsgroepen krijgt in de tweede helft van de 19de eeuw vorm in georganiseerde politieke, sociale en culturele bewegingen
Democratiseringstendensen in de samenleving, welvaarts-stijging bij arbeiders en middengroepen én het toene-mende belang van onderwijs stimuleren het ontstaan van emancipatiebewegingen
●● 1878 Anti-Revolutionaire Partij (ARP) ●● 1894 SDAP ●● 1896 Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP) ●● Kuyper ●● Schaepman ●● Ontstaan van politieke, sociale en culturele
bewegingen/partijen,vanuit een streven naar gelijkberechtiging
●● Schoolstrijd
21
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 9 Tijd van de wereldoorlogen
9A de rol van moderne propaganda en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie
Massaorganisaties als uiting van toenemende ideologisering van de samenleving
●● Toename van massaorganisatie
Massaorganisaties als uiting van toenemende politieke betrokkenheid van de bevolking en democratisering van de samenleving
●● Toename van massaorganisatie
Uitvinding van moderne communicatiemiddelen ●● Verspreiding van de draadloze telegrafie/radio/telefoon en film als communicatiemiddel
De ontwikkeling van moderne propaganda door nieuwe com-municatiemiddelen
●● Propaganda ●● Nationaliseren/ideologiseren van de filmindustrie in de
Sovjet-Unie en Duitsland
De functie van propaganda in moderne samenlevingen gekenmerkt door ideologisering en grotere politieke participatie van bevolkingsgroepen
●● Propaganda van de NSDAP
9B Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën: communisme en fascisme/ nationaal-socialisme
Pogingen tot volledige gelijk-schakeling van de politiek, de economie en het sociale leven aan de heersende ideologie
●● 1917 Russische Revolutie ●● 1928 Machtsovername Stalin ●● 1933-1934 De machtsovername van Hitler in Duitsland ●● 1933 Aanname Ermächtigungsgesetz ●● 1934 Nacht van de Lange Messen●● Lenin ●● Trotski ●● Van absolute monarchie naar communistische
partijdictatuur ●● Van feodaal-agrarische naar moderne industriestaat ●● Van standensamenleving naar ´dictatuur van het
proletariaat´ ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door
economische crisis, leidt tot vestiging van fascistische dictaturen in Italië en Duitsland
●● Bolsjewieken en Mensjewieken ●● Collectivisatie ●● Communisme ●● Leninisme ●● Marxisme ●● Partijdictatuur●● Planeconomie ●● Revolutie●● Socialistisch realisme en arische kunst●● Staatsgreep ●● Vijfjarenplannen ●● Sovjet ●● Fascisme ●● Nationaalsocialisme ●● Gelijkschakeling ●● Totalitarisme ●● Derde Rijk
De rol van geweld en terreur in het gelijkschakelen van de samenleving
●● Stalin ●● Hitler ●● Oprichting van de Tsjeka (in 1917) en de Gestapo (in
1933) ●● Geheime politie ●● Terreur ●● Zuiveringen ●● Concentratiekampen
22
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
9B Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën: communisme en fascisme/ nationaal-socialisme
Wisselwerking tussen politieke leiders en de massa ●● 1922 Mars op Rome●● Hitler ●● Mussolini ●● Lenin ●● Partijdagen Neurenberg ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door
economische crisis, leidt tot vestiging van fascistische dictaturen in Italië en Duitsland
●● Leiderschapsbeginsel
De functie van propaganda en communicatiemiddelen bij het opleggen van de totalitaire ideologie
●● Goebbels ●● Het gebruik van stereotypen
De functie van vijandbeelden bij het opleggen van de totalitaire ideologie
●● Het gebruik van stereotypen
Het utopische karakter van de communistische en de fascistische ideologie
9C De crisis van het wereldkapitalisme
Structurele en conjuncturele oorzaken van de crisis ●● 1929 Beurscrisis New York ●● Aandelen/beurs●● Bank- en kredietwezen ●● Begrotingstekort●● Consumptiemaatschappij ●● Gouden standaard ●● Kapitalisme●● Vrije markt
Gevolgen (sociaal, politiek en economisch) op korte en lange termijn
●● Van staatsonthouding naar kapitalisme met meer overheidsingrijpen
●● Groei van wantrouwen in westers systeem en westerse waarden (vrije markt, parlementaire democratie)
●● Van oorlogseconomie naar overproductie
Verschillende oplossingen voor de crisis ●● 1933 Roosevelt president ●● Colijn ●● Ford ●● Keynes ●● Roosevelt ●● Bezuiniging/aanpassing ●● New Deal ●● Protectionisme ●● Werkverschaffing
vervolg
23
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
9D Het voeren van twee wereldoorlogen
Het voorspel en verloop van de Eerste Wereldoorlog ●● Weltpolitik ●● Eerste Wereldoorlog 1914-1918 ●● Moord op Franz-Ferdinand ●● Engelse Zeeblokkade ●● Slag bij Verdun en de Somme 1916 ●● Onbeperkte duikbootoorlog ●● Februarirevolutie 1917 ●● Amerika verklaart de oorlog aan Duitsland April 1917 ●● Russische Revolutie 1917 (=Oktoberrevolutie) ●● Vrede van Brest-Litovsk 1918 ●● Kaiserschlacht 1918 ●● Duitse Novemberrevolutie 1918 ●● Vrede van Parijs 1919 (o.a Versailles en Sèvres) ●● Kerenski ●● Lenin ●● Nicolaas II ●● Trotski ●● Keizer Wilhelm ll ●● Generaal Ludendorff ●● Van absolute monarchie naar communistische
partijdictatuur ●● Nationalisme ●● Militarisme ●● Industriële oorlogvoering ●● Von Schlieffenplan ●● Plan XVll ●● Propaganda ●● Loopgravenoorlog ●● Totale oorlog ●● Dolkstootlegende
Het voorspel en verloop van de Tweede Wereldoorlog ●● Conferentie van München 1938 ●● Molotov-Ribbentrop Pact ●● Aanval op Polen, begin Tweede Wereldoorlog 1939 ●● Blitzkrieg in het westen●● Slag om Engeland 1940 ●● Duitse aanval op de Sovjet-Unie 1941 ●● D-day, aanval op West-Europa 1944 ●● Duitse en Japanse nederlagen (mei, augustus 1945) ●● Neurenbergse processen 1946 ●● Conferentie van Jalta en Potsdam 1945 ●● Woodrow Wilson ●● Chamberlain ●● Churchill ●● Hitler ●● Mussolini ●● Roosevelt ●● Stalin ●● Globaal verloop van de Tweede Wereldoorlog via
●✚ Aanval op Polen●✚ Blitzkrieg in West-Europa●✚ Aanval op Sovjet-Unie●✚ Pearl Harbor●✚ Stalingrad●✚ D-Day●✚ Van Normandië tot Berlijn●✚ Japanse aanval op o.a. China en Nederlands-Indië●✚ Hiroshima/Nagasaki
De aard van oorlogvoering in de Eerste Wereldoorlog ●● Groei van de interventiestaat ●● Ontwikkeling van nieuwe wapens tijdens de Eerste
Wereldoorlog ●● Emancipatie van vrouwen en arbeiders ●● Vermindering van de persvrijheid tijdens de oorlog
door censuur en propaganda
De aard van oorlogvoering in de Tweede Wereldoorlog ●● Burgerslachtoffers ●● Oorlogsmisdaden ●● Terreur ●● Totale oorlog ●● Propaganda
24
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
9D Het voeren van twee wereldoorlogen
De militaire en politiek-staat-kundige situatie na de Eerste Wereldoorlog
●● Autoritair bestuurde keizerrijken maken plaats voor democratieën en nieuwe staatkundige eenheden
●● Nieuwe pogingen tot conflictbeheersing worden ontwikkeld
●● Zelfbeschikkingsrecht ●● Volkenbond ●● Republiek van Weimar ●● Appeasement
De militaire en politiek-staat-kundige situatie na de Tweede Wereldoorlog
●● Oprichting Verenigde Naties
De strijd tussen staten is in de Tweede Wereldoorlog verbonden met de strijd tussen ideologieën
●● Fascisme ●● Nationaalsocialisme ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door
economische crisis, leidt tot vestiging van fascistische dictaturen in Italië en Duitsland
9E Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden
Theorieën over natie en ras ●● De Gobineau ●● Racisme/rassenleer (o.a. antisemitisme) ●● Sociaal-darwinisme ●● Mein Kampf ●● H.S. Chamberlain ●● Ariërs
Politieke stromingen en overheden die racisme en discriminatie als uitgangspunt kiezen voor hun beleid, uitmondend in genocide
●● NSDAP
Modern antisemitisme ●● Mein Kampf ●● Antisemitisme als Europees verschijnsel
●✚ Middeleeuwen●✚ Verlichting●✚ 19e eeuw ●✚ Zionisme
●● Integratie en assimilatie
De jodenvervolging door de nazi’s ●● Boycot van Joodse winkels ●● 1935 Neurenberger wetten ●● 1938 Kristallnacht ●● Wannsee-conferentie 1942 ●● Van segregatie tot vernietiging van Joden, Roma en
homoseksuelen ●● Auschwitz ●● SS ●● Shoah / holocaust ●● Vernietigingskamp
De vervolging van andere door de nazi’s als minderwaardig bestempelde (bevolkings)-groepen
●● Van segregatie tot vernietiging van Joden, Roma en homoseksuelen
●● SS ●● Vernietigingskamp ●● Eugenetica ●● Aktion T4 ●● Hadamar
vervolg
25
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
9F De Duitse bezetting van Nederland
De Duitse inval in mei 1940 ●● Mei 1940 aanval op Nederland
Pogingen van de bezetter om de Nederlandse bevolking te winnen voor het nationaal-socialisme
●● Duits beleid: eerst gericht op winnen van ‘broedervolken’ voor het nazisme, later steeds harder
Het inschakelen van het Nederlandse bedrijfsleven en de Nederlandse beroepsbevolking voor de Duitse oorlogseconomie
●● 1944/45 hongerwinter ●● Arbeitseinsatz
Collaboratie, verzet en accom-modatie van de Nederlandse bevolking
●● 1941 Februaristaking ●● 1944 Dolle dinsdag, spoorwegstaking ●● 1945 Bevrijding ●● Mussert ●● Koningin Wilhelmina ●● Collaboratie, accomodatie en verzet ●● Illegaliteit/illegale pers ●● Nederlandse Unie ●● NSB ●● Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog
Vervolging en vernietiging van de Joden ●● 1942-43 Deportatie van vrijwel alle Nederlandse Joden ●● Anne Frank ●● Van anti-joodse politiek tot deportatie ●● Jodenster ●● Joodse Raad ●● Westerbork
9G Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering
Inzet van alle maatschappelijke sectoren voor de oorlogvoering
●● Vrouwenemancipatie door Eerste Wereldoorlog ●● Propaganda
Pogingen om de tegenstander in alle maatschappelijke sectoren te treffen
●● Vanaf 1941 grootschalige geallieerde bombardementen op Duitse steden zoals Hamburg, Keulen, Dresden en Berlijn in een poging de steun voor het naziregmie te doen verminderen
Schaalniveau van de vernietiging in vergelijking met eerdere oorlogen
●● Slag bij Verdun 1916 ●● Bombardement op Guernica 1937 ●● Bombardementen op Londen en Coventry (1940) en
Dresden (1945) ●● Atoombommen op Japan (1945) ●● Einsaztzcommando’s. Duitse moordeskaders die achter
het front op grote schaal Russische burgers vermoordden.
Gevolgen van totale oorlogvoering voor het denken over oorlog en vrede
●● Geavanceerde toepassing van wetenschappelijke inzichten bij de wapenproductie
●● Nieuwe pogingen tot conflictbeheersing worden ontwikkeld
●● Groei van de interventiestaat ●● Totale Oorlog ●● Pacifisme
26
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
9H Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme
Factoren waardoor het nationalistische verzet gestimuleerd werd
●● Japanse bezetting van Nederlands-Indië 1942-1945 ●● Wilson ●● Lenin ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in
Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten)
●● Ontstaan van een inheemse intellectuele elite in Nederlands-Indië
●● Kolonialisme ●● Nationalisme
De verschillende vormen van nationalistisch verzet ●● Zoutmars 1930 ●● 1916 Oprichting Volksraad ●● Gandhi ●● Soekarno ●● Hatta ●● Ho Chi Minh
Reacties van de koloniale over-heden op het nationalistische verzet
●● Coöperatie en non-coöperatie ●● Ethische Politiek
vervolg
27
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
Tijdvak 10 Tijd van televisie en computer
10A De dekolonisatie die een eind maakte aan de westerse hegemonie in de wereld
Westerse ideologieën als liberalisme, socialisme, communisme en nationalisme
●● Invloed van westerse ideologieën als liberalisme, socialisme, communisme en nationalisme op dekolonisatie
●● Nationalisme ●● Zionisme
Interne krachten, zoals religie en etniciteit ●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika●● Gandhi ●● Mandela ●● Soekarno ●● Apartheid ●● Zionisme
Houding van de moederlanden ●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1947/48 ‘Politionele acties’ in Indonesië ●● 1948 Staat Israël ●● 1962 Algarije onafhankelijk●● 1975 Suriname onafhankelijk ●● Verschil in houding van de moederlanden op
opkomend onafhankelijkheidsstreven (bijv. Groot-Brittannië enerzijds en Frankrijk anderzijds)
Japanse bezetting van Europese kolonies in Azië tijdens de Tweede Wereldoorlog
●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië
Verzwakking van Europese moederlanden door de Tweede Wereldoorlog
●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1947/48 ‘Politionele acties’ in Indonesië ●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in
Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen eerst in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten) dan in Noord-Afrika (jaren ’50), tenslotte in zwart-Afrika (jaren ’60)
De Koude Oorlog ●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië ●● Jaren ’60 zwart-Afrikaanse staten ●● Invloed van de Koude oorlog op het
dekolonisatieproces ●● Niet-gebonden landen
Fasen en tempo waarin het dekolonisatieproces zich wereldwijd voltrok
●● Jaren ’60 zwart-Afrikaanse staten ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in
Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen eerst in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten) dan in Noord-Afrika (jaren ’50), tenslotte in zwart-Afrika (jaren ’60)
●● Uitzonderingen: Portugees Afrika (jaren ’70, einde Portugese dictatuur), Zuid-Afrika en Zimbabwe (invloed blanke minderheden) en Midden-Oosten (joodse staat)
●● Dekolonisatie
Mate van geweld waarmee dit proces gepaard ging ●● 1962 Algarije onafhankelijk ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika ●● Koloniale oorlog ●● Kolonialisme
28
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
10B De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog
Verklaringen voor het ontstaan van de Koude Oorlog ●● Traditionalisten, revisionisten en post-revisionisten●● Roosevelt ●● Stalin ●● Van Europees overwicht naar een bipolaire wereld met
twee blokken o.l.v. twee supermogendheden ●● Opkomst en ondergang van het communisme
Geografische spreiding en intensiteit van conflicten ●● 1949 Volksrepubliek China●● 1950-1953 Korea-oorlog ●● 1954-1975 Vietnamoorlog ●● Ho Chi Minh ●● Johnson●● Mao Zedong●● Truman
Perioden van relatieve spanning en ontspanning tussen Oost en West
●● 1953 Dood Stalin ●● 1956 Destalinisatie. Hongaarse opstand ●● 1985 Gorbatsjov aan de macht ●● 1989 Val Berlijnse Muur, communisme verdwijnt uit
Oost-Europa●● 1991 Einde van communisme in Rusland, eind Sovjet-
Unie ●● Chroesjtjsov ●● Gorbatsjov ●● Kennedy ●● Stalin ●● Détente ●● SALT-akkoorden ●● Vreedzame coëxistentie
Wereldwijde machtspolitieke confrontatie tussen Oost en West met politieke, militaire en economische middelen
●● 1945 Hiroshima ●● 1948/49 Blokkade van Berlijn ●● 1949 NAVO opgericht ●● 1949 Sovjet atoombom ●● 1961 Berlijnse Muur ●● 1962 Cuba-crisis ●● 1968 Praagse lente ●● Castro ●● Chroesjtjsov ●● Stalin ●● Afschrikkingsevenwicht ●● Blokvorming ●● Bondgenootschap ●● Containmentpolitiek ●● Kernwapens ●● Marshallhulp ●● NAVO ●● Verenigde Naties ●● Warschaupact
Ideologische confrontatie tussen communistische en demo-cratische waarden, resulterend in vijandbeelden
●● Kennedy ●● Mao Zedong ●● Stalin ●● Truman ●● Opkomst en ondergang van het communisme ●● Verenigde Naties ●● Vijandbeelden in Koude Oorlog●● IJzeren Gordijn
Gevolgen van de wapenwedloop voor de verhouding tussen de blokken
●● Kennedy ●● Stalin ●● Kennan ●● Bewapeningswedloop via Cubacrisis naar streven naar
wapenbeheersing ●● Bewapeningswedloop ●● Kernwapens
29
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
10C De eenwording van Europa
Factoren die de Europese samenwerking bevorderen ●● Sicco Mansholt ●● Frankrijk en Duitsland: van rivalen naar partners. ●● Gemeenschappelijke markt ●● Intergouvernementele samenwerking
Europese instellingen die de eenwording vorm geven ●● Sicco Mansholt ●● Europees Parlement ●● Europese Commissie ●● Europees Hof van Justitie ●● Europese Raad
Fasering in intensiteit en geografische uitbreiding van de samenwerking
●● 1992 Oprichting Europese Unie. Besluit tot invoering euro
●● 1995 De EU telt vijftien leden, nl. de oorspronkelijke zes plus Groot-Brittannië, Ierland, Spanje, Portugal, Griekenland, Denemarken, Zweden, Finland en Oostenrijk
●● Voortschrijdende Europese economische samenwerking
●● Van economische samenwerking naar steeds meer politieke samenwerking
●● Van zes leden, geleidelijk uitgebreid in jaren ’70, ’80 en ’90, tot vijftien leden sinds 1995 en zevenentwintig in 2007
Positionering van Europa tegenover Sovjet-Unie (later Rusland) en de Verenigde Staten
Verhouding tussen nationale soevereiniteit en Europese invloed
●● 1957 Verdrag van Rome leidt tot oprichting EEG (België, Duitsland (W), Italië, Frankrijk, Luxemburg, Nederland)
●● 2002 De euro wordt ingevoerd●● 2007 Verdrag van Lissabon ●● Van economische samenwerking naar steeds meer
politieke samenwerking ●● Europese Raad ●● Europese verdragen ●● Intergouvernementele samenwerking ●● Subsidiariteit ●● Supranationaal gezag
10D De toenemende westerse welvaart, die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen
Gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid als gevolg van de toegenomen welvaart
●● Verzorgingsstaat ●● Jaren vijftig: wederopbouw van Nederland, opbouw
verzorgingsstaat, alles binnen traditionele, gezagsgetrouwe en verzuilde patronen
●● Den Uyl ●● Drees (kabinetten 1948-1958)
Toenemende secularisatie als gevolg van de nieuw verworven bestaanszekerheid
●● Ontzuiling ●● Secularisatie ●● Afbraak van traditionele zuilen treft vooral de
overheersende positie van confessionelen, die na en langzame neergang uiteindelijk in 1994 buiten de regering komen te staan
●● Democratisering van de samenleving en steeds minder ontzag voor traditionele autoriteiten
●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● 1973-77 Kabinet-Den Uyl
Toenemende onderwijspartici-patie en het ontstaan van een jongerencultuur
●● Jeugdcultuur ●● Democratisering van de samenleving en steeds minder
ontzag voor traditionele autoriteiten ●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Den Uyl ●● 1969 Maagdenhuisbezetting ●● 1973-77 Kabinet-Den Uyl
30
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
10D De toenemende westerse welvaart, die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen
Loslaten van traditionele waarden en normen, bijvoorbeeld op het gebied van gezagsverhoudingen, man-vrouw relaties en seksualiteit
●● Abortusbeleid●● Democratisering ●● Emancipatie ●● Euthanasie ●● Gedoogbeleid ●● Ontzuiling ●● Secularisatie ●● Afbraak van traditionele zuilen treft vooral de
overheersende positie van confessionelen, die na en langzame neergang uiteindelijk in 1994 buiten de regering komen te staan
●● Democratisering van de samenleving en steeds minder ontzag voor traditionele autoriteiten
●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Beatrix ●● Claus ●● Kok●● Lubbers ●● 1966 Provo, huwelijk Beatrix-Claus, oprichting D66 ●● 1969 Maagdenhuisbezetting●● 1969 Dolle Mina ●● 1982-1994 kabinetten Lubbers ●● 1994 paarse coalitie
Invloeden van nieuwe media als radio en televisie, die ontzuiling en secularisatie in de hand werken
●● Democratisering van de samenleving en steeds minder ontzag voor traditionele autoriteiten
●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Van Mierlo ●● 1969 Maagdenhuisbezetting ●● 1969 Dolle Mina
10E De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen
Typen van migratie binnen en naar Europa en de fasering hierin
●● Van gastarbeider via allochtoon tot medelander ●● Migratie naar Nederland, onder invloed van gast-arbeid,
gezinshereniging, dekolonisatie, en vluchtelingenproblematiek
●● Migratiestromen:●● Eerst uit de voormalige koloniën;●● Jaren zestig: gastarbeiders uit Turkije en Noord-Afrika;●● Asielzoekers (economisch en uit crisisgebieden)●● Vluchtelingen ●● Migratie
Positie van minderheden binnen westerse samenlevingen en de diverse reactiepatronen hierop
●● Fortuyn ●● Haider ●● Migratiestromen:●● Eerst uit de voormalige koloniën;●● Jaren zestig: gastarbeiders uit Turkije en Noord-Afrika;●● Asielzoekers (economisch en uit crisisgebieden)●● Van immigratie-ontmoediging in de jaren zeventig naar
immigratiebeperking in de jaren negentig. ●● Inburgering ●● Cultuurrelativisten ●● Cultuuruniversalisten ●● Multiculturaliteit
Toenemende pluriformiteit van de samenlevingen door migratie en toenemend individualisme
●● Van immigratie-ontmoediging in de jaren zeventig naar immigratiebeperking in de jaren negentig.
●● Pluriforme samenleving●● Multiculturaliteit
vervolg
31
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
11 Historisch redeneren: verzamelen
11. V
erza
mel
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(11A
) Bro
nEe
n b
ron
is e
en o
verb
lijfs
el u
it h
et v
erle
den
, g
esch
reve
n o
f on
ges
chre
ven
, op
bas
is w
aarv
an
feite
n o
ver d
e m
ense
lijke
cu
ltuu
r wo
rden
va
stg
este
ld. H
et is
du
s m
ater
iaal
dat
geb
ruik
t wo
rdt
als
bew
ijs in
een
red
ener
ing
. Bew
ijsm
ater
iaal
is
daa
rom
eig
enlij
k ee
n b
eter
wo
ord
. In
prin
cip
e ka
n
alle
s b
ewijs
mat
eria
al z
ijn. N
iet d
e aa
rd v
an h
et
mat
eria
al, m
aar d
e w
ijze
waa
rop
het
geb
ruik
t wo
rdt
in e
en re
den
erin
g b
este
mp
elt i
ets
tot '
bro
n'.
(tijd
vak
4) E
en a
rch
eolo
og
kan
op
bas
is v
an e
en
do
or o
pg
ravi
ng
en b
loo
tgel
egd
e m
idd
elee
uw
se
stad
smu
ur i
ets
zeg
gen
ove
r de
on
tsta
ansg
esch
ied
enis
van
die
sta
d. D
e st
adsm
uu
r w
ord
t dan
als
bro
n g
ebru
ikt.
Als
die
mu
ur d
oo
r g
raaf
wer
kzaa
mh
eden
toev
allig
blo
ot k
om
t te
ligg
en e
n n
iem
and
zic
h e
r vo
or i
nte
ress
eert
h
ebb
en w
e te
mak
en m
et e
en o
verb
lijfs
el e
n n
iet
met
een
bro
n. A
an d
e m
uu
r wo
rdt i
mm
ers
gee
n
his
toris
che
ken
nis
on
tleen
d.
(tijd
vak
7) E
igen
aren
van
Su
rinaa
mse
pla
nta
ges
g
aven
de
Afr
ikaa
nse
sla
ven
die
ze
koch
ten
‘w
este
rse’
nam
en a
ls J
an, C
ecili
a, C
lovi
s o
f Alla
rd.
Dat
ku
n je
leze
n in
18e-
eeu
wse
bed
rijfs
bo
eken
van
sl
aven
pla
nta
ges
. Ach
ter d
e n
aam
sto
nd
en
eig
ensc
hap
pen
als
‘gro
ot’,
‘ste
rk’, ‘
ziek
’ of ‘
zwan
ger
’. Je
ku
nt e
ruit
op
mak
en d
at d
e sl
aven
ho
ud
ers
hu
n
slav
en z
agen
als
bez
it, w
aar z
e o
p z
akel
ijke,
ec
on
om
isch
e w
ijze
mee
om
gin
gen
.
(11B
) Vra
agst
ellin
gEe
n v
raag
- of p
rob
leem
stel
ling
gee
ft ri
chtin
g a
an
een
on
der
zoek
en
bep
aalt
daa
rmee
de
red
ener
ing
w
aarin
bew
ijsm
ater
iaal
zal
wo
rden
geb
ruik
t. B
ron
nen
leve
ren
bep
aald
e in
form
atie
op
in
com
bin
atie
met
een
vra
agst
ellin
g. D
e en
e vr
aag
stel
ling
on
tlokt
aan
het
zelfd
e m
ater
iaal
an
der
e in
form
atie
dan
de
and
ere
vraa
gst
ellin
g.
Bro
nn
en k
un
nen
de
on
der
zoek
er o
p n
ieu
we
idee
ën e
n n
ieu
we
vraa
gst
ellin
gen
bre
ng
en. E
r is
altij
d e
en w
isse
lwer
kin
g tu
ssen
het
ste
llen
van
vr
agen
en
het
bes
tud
eren
van
bro
nn
en.
(tijd
vak
4) In
de
14e
eeu
w o
nd
erw
ierp
de
kerk
de
inw
on
ers
van
het
Fra
nse
ber
gd
orp
Mo
nta
illo
u a
an
een
inq
uis
itie
naa
r ket
terij
. De
verh
ore
n v
an d
e d
orp
elin
gen
resu
lteer
den
in e
en u
itgeb
reid
in
qu
isiti
edo
ssie
r, d
at v
eel i
nfo
rmat
ie b
ied
t vo
or w
ie
geï
nte
ress
eerd
is in
ket
terij
en
de
bes
trijd
ing
erv
an
do
or d
e ke
rk. H
isto
ricu
s Le
Roy
Lad
urie
haa
lde
oo
k an
der
e in
form
atie
uit
de
verh
ore
n: h
et le
ven
van
ee
n h
erd
er, h
et li
efd
esle
ven
van
de
do
rpsp
asto
or,
het
har
de
bes
taan
van
bo
eren
, de
har
tsto
chte
n v
an
de
bu
rch
tvro
uw
. Om
dat
hij
and
ere
vrag
en s
teld
e,
leve
rde
de
bro
n n
ieu
we
info
rmat
ie o
p.
(tijd
vak
6) D
e B
ritse
his
toric
us
Sim
on
Sch
ama
sch
reef
een
bo
ek o
ver d
e N
eder
lan
dse
cu
ltuu
r in
d
e G
ou
den
Eeu
w, w
aarin
hij
vero
nd
erst
eld
e d
at d
e ca
lvin
istis
ch in
ges
teld
e N
eder
lan
der
s in
g
ewet
ensn
oo
d k
wam
en d
oo
r de
rijkd
om
die
hu
n
ten
dee
l vie
l. Van
uit
dez
e h
ypo
thes
e h
ield
hij
vele
so
ort
en b
ron
nen
teg
en h
et li
cht,
bijv
oo
rbee
ld
pre
nte
n v
an w
alvi
ssen
die
aan
de
kust
war
en
aan
ges
po
eld
, een
geb
eurt
enis
die
toen
wer
d
op
gev
at a
ls e
en o
nh
eils
pel
len
de
bo
od
sch
ap: z
ovee
l g
ratis
rijk
do
m z
ou
de
too
rn v
an G
od
op
wek
ken
. D
oo
r Sch
ama’
s vr
aag
stel
ling
leve
rden
do
cum
ente
n
nie
uw
e in
form
atie
.
11C
) Bru
ikb
aarh
eid
van
b
ron
nen
Een
bro
n is
bru
ikb
aar a
ls h
ij in
form
atie
op
leve
rt
voo
r de
ges
teld
e o
nd
erzo
eksv
raag
. Bro
nn
en d
ie o
p
gee
n e
nke
le m
anie
r in
ver
ban
d k
un
nen
wo
rden
g
ebra
cht m
et e
en v
raag
, zijn
on
bru
ikb
aar
(irre
leva
nt)
vo
or d
ie v
raag
.
(tijd
vak
2) W
ie o
nd
erzo
ek d
oet
naa
r ro
man
iser
ing
in
het
Ro
mei
nse
rijk
, hee
ft v
eel a
an d
e g
rafs
teen
va
n M
arcu
s Tr
aian
ius
Gu
mat
tius
die
bij
op
gra
vin
gen
in D
od
ewaa
rd w
erd
gev
on
den
. G
um
attiu
s w
as e
en G
erm
aan
die
in d
e ee
rste
eeu
w
na
Ch
r. al
s ru
iter i
n h
et R
om
ein
se le
ger
die
nd
e. N
a zi
jn d
ien
sttij
d k
reeg
hij
het
Ro
mei
nse
bu
rger
rech
t, w
at o
p te
mak
en is
uit
zijn
drie
del
ige
naa
m. E
en
rele
van
te b
ron
du
s vo
or e
en o
nd
erzo
ek n
aar
rom
anis
erin
g.
(tijd
vak
3) V
oo
r wie
geï
nte
ress
eerd
is in
Ger
maa
nse
cu
ltuu
r van
de
Frie
zen
vó
ór d
e ke
rste
nin
g d
oo
r m
issi
on
aris
sen
als
Bo
nifa
tius
in d
e 8
e ee
uw
, is d
e Le
x Fr
isio
nu
m (‘
Wet
der
Frie
zen’
) uit
om
stre
eks
790
ee
n b
ruik
bar
e b
ron
. In
dat
wet
bo
ek s
taan
de
stra
ffen
die
de
Frie
zen
uit
gew
oo
nte
op
leg
den
aan
d
ader
s va
n d
iefs
tal, m
oo
rd, v
erkr
ach
ting
, ve
rmin
kin
g o
f hei
ligsc
hen
nis
. Het
sp
reek
t van
zelf
dat
de
Lex
Fris
ion
um
vo
or e
en o
nd
erzo
ek n
aar d
e o
pko
mst
van
de
isla
m in
dez
elfd
e p
erio
de
nie
t re
leva
nt i
s.
32
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
11. V
erza
mel
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(11D
) Bet
rou
wb
aarh
eid
van
b
ron
nen
De
bet
rou
wb
aarh
eid
van
een
bro
n w
ord
t bep
aald
d
oo
r de
bed
oel
ing
en v
an d
e m
aker
en
de
info
rmat
ie w
aaro
ver h
ij b
esch
ikte
. Daa
rnaa
st is
re
leva
nt d
e m
ate
van
op
enb
aarh
eid
die
de
bro
n
had
ten
tijd
e va
n d
e sa
men
stel
ling
erv
an. I
n
beg
inse
l zijn
mee
r op
enb
are
bro
nn
en m
ind
er
bet
rou
wb
aar d
an g
ehei
me
of p
rivé-
bro
nn
en,
om
dat
er b
ij d
e la
atst
e m
ind
er k
ans
is o
p
bijb
edo
elin
gen
van
de
mak
er. E
en a
nd
er
on
der
sch
eid
is d
at tu
ssen
bew
ust
e en
on
bew
ust
e b
ron
nen
. Was
de
mak
er z
ich
erv
an b
ewu
st d
at z
ijn
pro
du
ct la
ter a
ls in
form
atie
bro
n z
ou
wo
rden
g
ebru
ikt (
bew
ust
e b
ron
), o
f wo
rdt h
et m
ater
iaal
la
ter t
oev
allig
gev
on
den
en
geb
ruik
t (o
nb
ewu
ste
bro
n)?
In h
et la
atst
e g
eval
is e
r mee
r kan
s o
p
bet
rou
wb
aarh
eid
.
(tijd
vak
3) In
de
6e
eeu
w p
ub
licee
rde
bis
sch
op
G
reg
oriu
s va
n T
ou
rs D
e g
esch
ied
enis
van
de
Fran
ken
. Gre
go
rius
bes
chrij
ft o
nd
er a
nd
ere
de
bek
erin
g v
an C
lovi
s to
t het
ch
riste
nd
om
in h
et ja
ar
496
, in d
e o
gen
van
de
bis
sch
op
een
bel
ang
rijke
g
ebeu
rten
is. H
et is
daa
rom
nie
t ver
wo
nd
erlij
k d
at
Gre
go
rius
zó o
ver C
lovi
s sc
hre
ef, d
at la
tere
g
ener
atie
s w
el e
en z
eer g
un
stig
e in
dru
k va
n h
em
mo
este
n k
rijg
en. E
en b
ewu
ste
bro
n d
us,
g
esch
reve
n m
et e
en d
uid
elijk
do
el.
(tijd
vak
9) I
n d
e ee
rste
jare
n n
a d
e R
uss
isch
e re
volu
tie w
ilde
de
bo
lsje
wis
tisch
e p
rop
agan
da
de
wer
eld
do
en g
elov
en d
at a
rbei
der
s en
bo
eren
een
b
eter
leve
n h
add
en d
an in
de
tijd
van
de
tsaa
r. U
it ve
rtro
uw
elijk
e st
ukk
en v
an d
e g
ehei
me
die
nst
blij
kt
ech
ter d
at d
e b
evo
lkin
g m
ord
e ov
er s
tijg
end
e vo
edse
lprij
zen
en
ove
rijve
rige
par
tijfu
nct
ion
aris
sen
d
ie h
et z
aaig
oed
bij
de
bo
eren
weg
haa
lden
. Zu
lke
‘on
bew
ust
e’ a
rch
iefs
tukk
en v
orm
en in
dit
gev
al e
en
go
ud
mijn
vo
or d
e h
isto
ricu
s d
ie o
p z
oek
is n
aar d
e ‘w
aarh
eid
’.
(11E
) Rep
rese
nta
tivite
it va
n
bro
nn
enEe
n b
ron
kan
op
twee
man
iere
n re
pre
sen
tatie
f zijn
: o
fwel
om
dat
er (
veel
) mee
r so
ort
gel
ijke
bro
nn
en
bes
taan
waa
ruit
on
gev
eer h
etze
lfde
kan
wo
rden
o
pg
emaa
kt, o
fwel
do
ord
at d
e in
form
atie
die
uit
de
bro
n k
an w
ord
en o
pg
emaa
kt g
eld
ig is
vo
or e
en
gro
ot a
anta
l situ
atie
s. D
at la
atst
e is
afh
anke
lijk
van
d
e so
ort
bro
n. V
aak
mo
et e
rvo
or w
ord
en g
ewaa
kt
uit
één
toev
allig
e b
ron
alg
emen
e co
ncl
usi
es te
tr
ekke
n.
(tijd
vak
10) O
p e
en fo
to u
it 19
70 s
taan
fleu
rig
uitg
edo
ste,
lan
gh
arig
e jo
ng
eren
met
hu
n h
and
en
naa
r de
hem
el g
erei
kt e
n m
et d
e o
gen
ges
lote
n te
d
anse
n. H
ipp
ies
op
een
po
pfe
stiv
al, in
ext
ase
en
on
der
invl
oed
van
dru
gs,
zo
lijk
t het
. Het
is
verle
idel
ijk o
m te
den
ken
dat
jon
ger
en in
de
jare
n
zeve
ntig
zo
war
en. H
et g
ing
ech
ter o
m e
en k
lein
e g
roep
. De
jon
ger
en o
p d
e fo
to w
aren
nie
t re
pre
sen
tatie
f vo
or j
on
ger
en in
het
alg
emee
n. J
e m
oet
du
s vo
orz
ich
tig z
ijn m
et h
et tr
ekke
n v
an
con
clu
sies
.
(tijd
vak
4) In
1276
sch
on
k Fl
oris
V in
een
oo
rko
nd
e d
e ‘m
ense
n d
ie a
an d
e d
am in
de
Am
stel
wo
nen
’ to
lvrij
hei
d. W
ie w
il w
eten
ho
e b
ijzo
nd
er d
it w
as,
die
nt i
n d
e ar
chie
ven
na
te g
aan
of F
loris
mee
r o
ork
on
den
met
dez
elfd
e st
rekk
ing
dee
d u
itgaa
n.
Dat
was
zo.
De
Am
ster
dam
se o
ork
on
de
is in
dit
gev
al d
us
een
rep
rese
nta
tieve
bro
n. J
e ku
nt e
r al
gem
ene
con
clu
sies
ove
r het
bel
eid
van
Flo
ris o
p
bas
eren
.
(11F
) Fei
tEe
n fe
it is
een
uits
pra
ak o
ver h
et v
erle
den
op
gro
nd
va
n b
etro
uw
bar
e en
rep
rese
nta
tieve
bro
nn
en. E
en
feit
is e
en b
ewer
ing
die
het
resu
ltaat
is v
an e
en
red
ener
ing
, waa
rbij
bew
ijzen
wo
rden
aan
gev
oer
d.
Een
feit
is n
iet h
etze
lfde
als
een
geb
eurt
enis
. G
ebeu
rten
isse
n b
eho
ren
tot h
et v
erle
den
, fei
ten
n
iet.
Feite
n z
ijn o
vere
eng
eko
men
vas
tste
llin
gen
ov
er g
ebeu
rten
isse
n.
(tijd
vak
3) In
80
0 w
erd
Kar
el d
e G
rote
in d
e Si
nt-
Pie
ters
kerk
in R
om
e d
oo
r pau
s Le
o II
I to
t kei
zer
gek
roo
nd
. Vo
lgen
s zi
jn h
ofs
chrij
ver E
inh
ard
was
K
arel
do
or d
eze
pau
selij
ke d
aad
zee
r ver
rast
en
w
as h
ij n
oo
it d
e ke
rk b
inn
eng
egaa
n a
ls h
ij g
ewet
en
had
wat
er g
ing
geb
eure
n. H
et is
nie
t erg
w
aars
chijn
lijk
dat
Kar
el v
an n
iets
wis
t. G
een
en
kele
an
der
e b
ron
bev
estig
t dit.
Je
kun
t dat
du
s n
iet a
ls
feit
aan
nem
en.
(tijd
vak
8) T
ot d
e so
cial
e kw
estie
in d
e 19
e ee
uw
b
eho
ord
en d
e zw
are
om
stan
dig
hed
en w
aarin
fa
brie
ksar
bei
der
s w
erkt
en. ‘Z
waa
r’ is
een
co
nst
ater
ing
die
nie
t zo
nd
er m
eer a
ls fe
it ka
n
wo
rden
aan
gen
om
en. O
ok
in h
et p
re-in
du
strië
le
tijd
per
k w
aren
de
arb
eid
som
stan
dig
hed
en n
aar
hed
end
aag
se b
egrip
pen
zw
aar.
Toch
zijn
er
gen
oeg
bro
nn
en d
ie a
anto
nen
dat
het
fab
rieks
wer
k n
aar d
e m
aats
tave
n v
an to
en z
waa
r was
. De
par
lem
enta
ire e
nq
uêt
e n
aar d
e to
esta
nd
in
fab
rieke
n u
it 18
86
leve
rt d
aarv
oo
r bijv
oo
rbee
ld
over
stel
pen
d b
ewijs
.
verv
olg
33
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
12 Historisch redeneren: ordenen
12. O
rden
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(12A
) Ver
and
erin
g e
n
con
tinu
ïteit
Bij
verg
elijk
ing
van
twee
situ
atie
s ka
n b
lijke
n d
at
som
mig
e d
ing
en v
eran
der
d z
ijn, t
erw
ijl a
nd
ere
het
zelfd
e zi
jn g
eble
ven
. Een
ver
and
erin
g v
alt o
p
teg
en d
e ac
hte
rgro
nd
van
wat
nie
t ver
and
erd
is.
Dez
e tw
ee b
egrip
pen
(ver
and
erin
g e
n c
on
tinu
ïteit)
h
ang
en d
aaro
m o
nlo
smak
elijk
met
elk
aar s
amen
: n
oo
it ve
ran
der
t alle
s, n
oo
it b
lijft
alle
s h
etze
lfde.
Zo
nd
er h
et é
én b
esta
at h
et a
nd
er n
iet.
Het
han
gt
van
de
vraa
gst
ellin
g e
n h
et p
ersp
ectie
f van
de
bes
cho
uw
er a
f, o
f ver
and
erin
g d
an w
el c
on
tinu
ïteit
op
valle
n. O
md
at v
eran
der
ing
en v
aak
veel
aa
nd
ach
t tre
kken
, lig
t daa
rop
bij
het
bes
chrij
ven
va
n g
esch
ied
enis
vaa
k o
nev
enre
dig
vee
l nad
ruk.
(tijd
vak
2) T
oen
in R
om
e d
e re
pu
blie
k w
erd
ve
rvan
gen
do
or d
e m
on
arch
ie, w
as d
at e
en
po
litie
ke re
volu
tie m
et in
grij
pen
de
gev
olg
en v
oo
r d
e b
oven
laag
van
de
sam
enle
vin
g. M
aar v
oo
r een
g
roo
t dee
l van
de
inw
on
ers
van
het
rijk
(b.v.
bo
eren
, h
and
elar
en, a
mb
ach
tslie
den
) ver
and
erd
e er
nie
t zo
veel
.
(tijd
vak
9) D
e D
uits
e b
ezet
ting
van
Ned
erla
nd
wer
d
do
or N
eder
lan
der
s er
vare
n a
ls e
en in
grij
pen
de
vera
nd
erin
g in
hu
n le
ven
. Zij
verlo
ren
hu
n v
rijh
eid
en
wer
den
do
or e
en b
uite
nla
nd
se b
ezet
ter
over
hee
rst.
Maa
r op
so
ciaa
l, eco
no
mis
ch e
n
cultu
reel
geb
ied
ble
ef d
e o
ud
e o
nd
erst
roo
m
bes
taan
. Na
aflo
op
van
de
oo
rlog
ble
ek d
at
bijv
oo
rbee
ld d
e ve
rzu
ilin
g n
iet w
as v
erd
wen
en.
(12B
) Bijz
on
der
en
alg
emee
n
(ver
gel
ijkin
gen
)B
ij ve
rgel
ijkin
gen
tuss
en tw
ee s
ituat
ies
kan
blij
ken
d
at e
en b
epaa
lde
situ
atie
'bijz
on
der
' is, o
md
at z
ij ee
n u
itzo
nd
erin
g v
orm
t op
alg
emee
n
voo
rko
men
de
vers
chijn
sele
n. M
et b
ehu
lp v
an e
en
alg
emee
n b
egrip
(bijv
oo
r-b
eeld
'rev
olu
tie')
kun
nen
tw
ee s
oo
rtg
elijk
e o
ntw
ikke
ling
en (b
eid
e re
volu
ties
gen
oem
d) m
et e
lkaa
r wo
rden
ver
gel
eken
. Daa
rbij
zulle
n g
emee
nsc
hap
pel
ijke
ken
mer
ken
ku
nn
en
wo
rden
vas
tges
teld
(het
alg
emen
e) e
n b
ijzo
nd
ere
ken
mer
ken
die
vo
or e
lk v
an b
eid
e re
volu
ties
afzo
nd
erlij
k g
eld
en. M
et a
lgem
ene
beg
ripp
en
(sle
ute
lbeg
ripp
en) k
om
t men
du
s va
ak o
p h
et
spo
or v
an h
et b
ijzo
nd
ere
en h
et a
lgem
ene.
(tijd
vak
7) H
oew
el d
e Fr
anse
en
Am
erik
aan
se
revo
lutie
in o
nts
taan
, ver
loo
p e
n g
evo
lgen
flin
k va
n
elka
ar v
ersc
hill
en, w
ord
t vo
or b
eid
e g
ebeu
rten
isse
n
het
wo
ord
‘rev
olu
tie’ g
ebru
ikt.
Blij
kbaa
r war
en d
e g
evo
lgen
van
bei
de
geb
eurt
enis
sen
ing
rijp
end
. Het
g
ebru
ik v
an h
et b
egrip
revo
lutie
leid
t au
tom
atis
ch
tot d
e vr
aag
: wel
ke g
evo
lgen
war
en d
at d
an?
Zo
wo
rden
bei
de
revo
lutie
s m
et e
lkaa
r ver
gel
eken
, w
aarb
ij ve
rsch
illen
en
ove
reen
kom
sten
naa
r vo
ren
ko
men
.
(tijd
vak
4) W
e ke
nn
en h
et b
egrip
‘oo
rlog
’. Een
ke
nm
erk
van
dit
beg
rip is
dat
er g
evec
hte
n
pla
atsv
ind
en. V
erg
elijk
je d
e E
ng
else
wijz
e va
n
oo
rlog
voer
ing
in b
.v. d
e 11
e ee
uw
(sla
g b
ij H
astin
gs)
m
et d
ie v
an d
e 14
e ee
uw
(Ho
nd
erd
jarig
e O
orlo
g),
dan
zie
je d
at d
e st
rijd
wijz
e d
rast
isch
is g
ewijz
igd
en
d
at d
e in
voer
ing
van
de
infa
nte
rie le
idt t
ot
verm
ind
erd
e in
vlo
ed v
an d
e ad
el e
n g
rote
re m
ach
t va
n d
e b
urg
erij.
(12C
) His
toris
che
on
twik
kelin
gD
oo
r de
bes
chrij
vin
g v
an e
en re
eks
met
elk
aar
sam
enh
ang
end
e ve
ran
der
ing
en te
gen
de
ach
terg
ron
d v
an c
on
tinu
ïteite
n k
om
t men
tot d
e va
stst
ellin
g v
an e
en 'h
isto
risch
e o
ntw
ikke
ling
'. De
sam
enh
ang
tuss
en v
eran
der
ing
en e
n d
eze
zien
als
o
nd
erd
elen
van
één
sam
enh
ang
end
pat
roo
n o
f ve
rhaa
l is
een
kw
estie
van
inte
rpre
tatie
ach
tera
f. Ee
n h
isto
risch
e o
ntw
ikke
ling
'is' e
r nie
t, 'v
ind
t nie
t p
laat
s', m
aar w
ord
t ach
tera
f in
een
bes
chrij
vin
g v
an
geb
eurt
enis
sen
gez
ien
.
(tijd
vak
2) In
bo
eken
ove
r de
Ath
een
se d
emo
crat
ie
heb
ben
so
mm
ige
sch
rijve
rs d
e n
eig
ing
So
lon
en
Pe
isis
trat
os
te z
ien
als
min
of m
eer n
oo
dza
kelij
ke
stap
pen
in d
e o
ntw
ikke
ling
naa
r een
dem
ocr
atis
ch
bes
tel. B
eid
e le
ider
s h
add
en n
atu
urli
jk g
een
flau
w
idee
van
late
re g
ebeu
rten
isse
n d
ie u
itein
del
ijk to
t d
e d
emo
crat
ie le
idd
en. A
chte
raf p
rob
eren
we
te
reco
nst
ruer
en h
oe
die
dem
ocr
atie
is o
nts
taan
en
cr
eëre
n w
e ee
n o
ntw
ikke
ling
die
men
des
tijd
s n
iet
kon
zie
n.
(tijd
vak
10) W
ij le
ven
in h
et d
igita
le ti
jdp
erk
in e
en
per
iod
e va
n g
lob
alis
erin
g. D
at k
un
nen
we
nu
wel
va
stst
elle
n. M
aar o
p d
it m
om
ent k
un
nen
wij
nie
t vo
ors
pel
len
wel
ke d
e u
itein
del
ijke
gev
olg
en z
ulle
n
zijn
. Ove
r en
kele
eeu
wen
zu
llen
his
toric
i bo
eken
sc
hrij
ven
ove
r on
ze ti
jd e
n d
aarin
een
on
twik
kelin
g
sch
etse
n. W
ij ku
nn
en s
lech
ts g
isse
n n
aar w
at w
at
zij z
ulle
n s
chrij
ven
.
34
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
12. O
rden
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(12D
) Tem
po
van
ver
and
erin
gSo
mm
ige
vera
nd
erin
gen
vo
ltrek
ken
zic
h in
ho
og
te
mp
o, a
nd
ere
nem
en v
ele
jare
n o
f zel
fs e
euw
en in
b
esla
g. Z
o o
nd
ersc
hei
dt m
en w
el h
et
'eve
nem
entië
le' n
ivea
u v
an v
eran
der
ing
(dat
van
g
ebeu
rten
isse
n, r
elat
ief s
nel
), h
et 'c
on
jun
ctu
rele
' n
ivea
u (d
at v
an tr
end
s, g
emid
del
d),
en h
et
'str
uct
ure
le' n
ivea
u (d
at v
an s
tels
els
die
zee
r la
ng
zaam
ver
and
eren
). In
ver
ban
d m
et d
it la
atst
e is
g
ewez
en o
p d
e h
ard
nek
kig
hei
d, d
e la
ng
e d
uu
r (lo
ng
ue
du
rée)
van
vee
l ver
sch
ijnse
len
in d
e g
esch
ied
enis
.
(tijd
vak
4) D
e Zw
arte
Do
od
die
om
stre
eks
1350
in
Euro
pa
ron
dw
aard
e b
etek
end
e vo
or d
e tij
dg
eno
ten
ee
n o
ng
eken
de
per
iod
e va
n o
nze
kerh
eid
. Vel
en
stie
rven
(eve
nem
entie
el),
erfe
nis
sen
mo
este
n
wo
rden
ver
dee
ld, v
erla
ten
lan
der
ijen
kre
gen
een
n
ieu
we
eig
enaa
r, ve
rsch
uiv
ing
en tr
aden
op
in
lon
en e
n p
rijze
n (c
on
jun
ctu
reel
), m
aar e
en
fen
om
een
als
ho
righ
eid
on
der
gin
g s
lech
ts w
ein
ig
vera
nd
erin
g (s
tru
ctu
reel
).
(tijd
vak
4) D
e u
itvin
din
g v
an d
e b
oek
dru
kku
nst
le
idd
e er
toe
dat
wer
ken
in h
oo
g te
mp
o m
assa
al
kon
den
wo
rden
ver
men
igvu
ldig
d (e
ven
emen
tieel
). D
at le
idd
e to
t sn
elle
re v
ersp
reid
ing
van
ken
nis
, van
o
pva
ttin
gen
en
idee
ën e
n v
an w
eten
sch
ap
(str
uct
ure
el).
Maa
r zo
lan
g e
en g
roo
t dee
l van
de
men
shei
d o
ng
elet
terd
ble
ef v
eran
der
de
er v
oo
r dat
d
eel n
iet v
eel. Z
ij b
leve
n v
erst
oke
n v
an k
enn
is.
(str
uct
ure
el).
(12E
) Fac
tore
n d
ie
vera
nd
erin
gen
b
epal
en
Har
dn
ekki
ge
stru
ctu
ren
ku
nn
en v
eran
der
ing
en
lan
g te
gen
ho
ud
en o
f zee
r mo
eilij
k m
aken
. Bij
afw
ezig
hei
d h
ierv
an, e
n b
ij ve
ran
der
ing
b
evo
rder
end
e fa
cto
ren
(bijv
oo
rbee
ld s
nel
hei
d v
an
info
rmat
ie, t
ech
nis
che
mo
gel
ijkh
eden
) ku
nn
en
vera
nd
erin
gen
sn
elle
r gaa
n.
(tijd
vak
8) D
at d
e in
du
strië
le re
volu
tie in
Gro
ot-
Brit
tan
nië
on
tsto
nd
, kw
am d
oo
r gu
nst
ige
eco
no
mis
che
en p
olit
ieke
om
stan
dig
hed
en.
Fran
krijk
en
Du
itsla
nd
ind
ust
rialis
eerd
en la
ter.
De
vers
plin
terin
g v
an h
et g
ron
db
ezit
in F
ran
krijk
en
de
feo
dal
e re
latie
s in
Du
itsla
nd
war
en d
aar f
acto
ren
d
ie e
en s
nel
le in
du
stria
lisat
ie v
erh
ind
erd
en.
(tijd
vak
2) D
e p
leb
ejer
s p
oo
gd
en ti
jden
s d
e St
and
enst
rijd
in R
om
e d
ezel
fde
rech
ten
te k
rijg
en
als
de
pat
ricië
rs. D
at k
ost
te m
eer d
an 2
00
jaar
. De
pat
ricië
rs v
orm
den
een
hec
ht b
lok
en w
aren
de
gro
nd
bez
itter
s; d
e p
leb
ejer
s h
add
en n
iet a
llem
aal
dez
elfd
e b
elan
gen
en
war
en v
oo
r het
ove
rgro
te
dee
l arm
. Dat
zijn
alle
maa
l str
uct
ure
le o
orz
aken
van
d
e la
ng
e d
uu
r van
de
Stan
den
strij
d.
(12F
) Het
bel
ang
van
ve
ran
der
ing
enV
eran
der
ing
en w
ord
en s
om
s al
s ‘d
iep
gaa
nd
’ of
‘ing
rijp
end
’ gek
arak
teris
eerd
, so
ms
als
‘op
per
vlak
kig
’ of ‘
van
vo
orb
ijgaa
nd
e aa
rd’. H
et
bel
ang
van
ver
and
erin
gen
hee
ft in
prin
cip
e te
m
aken
met
twee
zak
en: h
et a
anta
l men
sen
dat
de
invl
oed
erv
an o
nd
erg
aat e
n d
e m
ate
waa
rin h
un
le
ven
som
stan
dig
hed
en z
ich
wijz
igen
.
(tijd
vak
3) D
e ke
rste
nin
g v
an h
et w
este
lijk
dee
l van
Eu
rop
a o
msc
hrij
ven
we
als
een
die
pg
aan
de
vera
nd
erin
g. I
n d
e ee
rste
pla
ats
om
dat
vee
l m
ense
n h
un
ou
de
gel
oo
f ver
ruild
en v
oo
r een
n
ieu
w g
elo
of.
Daa
rnaa
st g
roei
de
de
mac
ht v
an d
e ke
rk, w
aard
oo
r de
mac
hts
verh
ou
din
g tu
ssen
de
gee
stel
ijke
en d
e w
erel
dlij
ke m
ach
t an
der
s kw
am te
lig
gen
.
(tijd
vak
3) In
de
wes
ters
e g
esch
ied
sch
rijvi
ng
ple
gen
w
e d
e tij
d v
an c
irca
80
0 to
t 10
00
aan
te d
uid
en a
ls
‘de
tijd
van
de
No
orm
ann
en’. H
oez
eer o
ok
de
tijd
gen
ote
n o
nd
er d
e in
dru
k w
aren
van
en
ban
g
voo
r mo
gel
ijke
aan
valle
n, t
och
trad
er g
een
d
iep
gaa
nd
e ve
ran
der
ing
op
in d
e sa
men
levi
ng
. Er
zijn
klo
ost
ers
gep
lun
der
d e
n v
ern
ielin
gen
aa
ng
eric
ht,
maa
r fu
nd
amen
teel
ver
and
erd
e er
w
ein
ig.
verv
olg
35
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
12. O
rden
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(12G
) Per
iod
iser
ing
Afh
anke
lijk
van
vra
agst
ellin
g e
n p
ersp
ectie
f wo
rden
b
ij ve
rgel
ijkin
g v
an tw
ee ti
jdst
ipp
en in
de
ges
chie
den
is o
verw
egen
d c
on
tinu
ïteit
dan
wel
ov
erw
egen
d (i
ng
rijp
end
e) v
eran
der
ing
en
vast
ges
teld
. Op
gro
nd
van
de
laat
ste
kom
t men
d
an v
eela
l to
t de
ind
elin
g v
an p
erio
den
en
tij
dva
kken
. Dez
e zi
jn a
fhan
kelij
k va
n h
et p
ersp
ectie
f d
at m
en h
eeft
: een
po
litie
ke p
erio
dis
erin
g k
an
and
ers
uitv
alle
n d
an e
en e
con
om
isch
e, d
e p
erio
dis
erin
g v
oo
r het
en
e g
ebie
d o
f de
ene
cultu
ur
and
ers
dan
die
vo
or d
e an
der
e. H
et a
anb
ren
gen
va
n e
en p
erio
de-
ind
elin
g is
du
s ee
n z
aak
van
in
terp
reta
tie a
chte
raf.
(tijd
vak
2) N
eder
lan
dst
alig
e b
oek
en o
ver d
e o
ud
hei
d b
ehan
del
en d
oo
rgaa
ns
de
per
iod
e va
n
circ
a 30
00
v.C
. to
t 476
n.C
. Het
crit
eriu
m o
m d
e o
ud
hei
d ro
nd
30
00
te la
ten
beg
inn
en is
het
feit
dat
er
een
sch
riftc
ultu
ur o
nts
taat
. Het
ein
de
van
de
per
iod
e w
ord
t gem
arke
erd
do
or e
en p
olit
iek
crite
rium
: het
Ro
mei
nse
rijk
hie
ld o
p te
bes
taan
. E
ng
elst
alig
e h
and
bo
eken
pla
atse
n h
et e
ind
e va
n
de
ou
dh
eid
vaa
k in
de
3e e
euw
, om
dat
dan
bo
eren
aa
n d
e g
ron
d w
ord
en g
ebo
nd
en e
n e
r sta
atje
s in
d
e st
aat t
e o
nts
taan
. Dan
beg
inn
en v
olg
ens
die
h
and
bo
eken
de
Mid
del
eeu
wen
, met
ken
mer
ken
als
h
orig
hei
d e
n v
ersp
linte
ring
van
de
mac
ht.
(tijd
vak
3) W
ie in
Ch
ina
ges
chie
den
iso
nd
erw
ijs
volg
t zal
in d
e sc
ho
olm
eth
od
es n
iet g
auw
het
tij
dva
k va
n ‘m
on
nik
en e
n ri
dd
ers’
ku
nn
en v
ind
en,
laat
sta
an d
at d
it sa
men
valt
met
de
jare
n v
an c
irca
500
tot 1
00
0.
verv
olg
36
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
13 Historisch redeneren: verklaren
13. V
erkl
aren
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(13A
) Oo
rzaa
kEe
n g
ebeu
rten
is o
f sta
nd
van
zak
en w
ord
t aa
ng
edu
id a
ls 'o
orz
aak'
als
dez
e ee
n a
nd
ere
geb
eurt
enis
of s
tan
d v
an z
aken
tew
eeg
bra
cht.
Afg
ezie
n v
an o
orz
aken
die
op
tred
en in
het
kad
er
van
nat
uu
rwet
ten
(het
ver
hitt
en v
an h
et w
ater
is e
r d
e o
orz
aak
van
dat
het
gaa
t ko
ken
) zijn
oo
rzak
en
bu
iten
ge-
wo
on
mo
eilij
k ex
act e
n o
no
mst
red
en v
ast
te s
telle
n. B
ij g
esch
ied
enis
is e
r vaa
k ee
rder
sp
rake
va
n e
en 'a
ann
emel
ijke
verk
larin
g'.
(tijd
vak
10) A
ls o
orz
aak
voo
r de
exp
ansi
eve
po
litie
k va
n S
talin
in d
e O
ost
blo
klan
den
in d
e ja
ren
na
1945
zo
u k
un
nen
wo
rden
gen
oem
d d
at h
ij vo
ora
l een
n
ieu
we
aan
val v
anu
it h
et w
este
n w
ilde
voo
rko
men
. D
at is
een
aan
nem
elijk
e ve
rkla
ring
, maa
r daa
rnaa
st
spee
lden
oo
k an
der
e fa
cto
ren
een
rol (
bijv
oo
rbee
ld
de
wen
s o
m s
tap
sgew
ijs d
e co
mm
un
istis
che
wer
eld
revo
lutie
te re
alis
eren
.)
(tijd
vak
9) A
ls o
orz
aak
van
het
uitb
reke
n v
an d
e Ee
rste
Wer
eld
oo
rlog
kan
wo
rden
gen
oem
d d
at
Euro
pa
was
ver
dee
ld in
twee
ste
rke,
zw
aar
bew
apen
de
mac
hts
blo
kken
, die
sch
erp
teg
enov
er
elka
ar s
ton
den
. Dit
is e
en a
ann
emel
ijk v
erkl
arin
g,
maa
r daa
r kan
teg
en w
ord
en in
geb
rach
t dat
ee
rder
e in
cid
ente
n v
óó
r 19
14 m
et e
en s
isse
r war
en
afg
elo
pen
juis
t van
weg
e d
e d
reig
ing
van
een
gro
te
oo
rlog
.
(13B
) Gev
olg
Een
geb
eurt
enis
of s
tan
d v
an z
aken
wo
rdt
aan
ged
uid
als
‘gev
olg
’ als
dez
e d
oo
r een
an
der
e g
ebeu
rten
is o
f sta
nd
van
zak
en is
tew
eeg
geb
rach
t. A
fgez
ien
van
gev
olg
en d
ie o
ptr
eden
in h
et k
ader
va
n n
atu
urw
ette
n (h
et k
oke
n v
an h
et w
ater
is e
en
gev
olg
van
het
ver
hitt
en e
rvan
) zijn
gev
olg
en
bu
iten
gew
oo
n m
oei
lijk
exac
t to
e te
sch
rijve
n a
an
bep
aald
e o
orz
aken
. Bij
ges
chie
den
is is
er v
aak
eerd
er s
pra
ke v
an e
en ‘a
ann
emel
ijke
verk
larin
g’
voo
r een
bep
aald
ver
sch
ijnse
l dan
dat
dit
rech
tstr
eeks
toe
te s
chrij
ven
is a
an e
en o
orz
aak.
Ee
n g
ewo
on
te is
gev
olg
en n
oo
it af
te le
iden
uit
één
o
orz
aak
(gee
n m
on
oca
usa
litei
t bij
ges
chie
den
is).
(tijd
vak
9) H
et o
ng
eken
d g
rote
aan
tal s
lach
toffe
rs
on
der
de
sold
aten
aan
het
wes
telij
k fr
on
t tijd
ens
de
Eers
te W
erel
do
orlo
g is
een
gev
olg
van
het
feit
dat
vo
or h
et e
erst
ind
ust
rieel
ver
vaar
dig
de
wap
ens
(rep
etee
rgew
eer,
mitr
aille
ur,
kan
on
nen
van
een
zw
aar k
alib
er) o
p g
rote
sch
aal w
erd
en g
ebru
ikt,
maa
r oo
k an
der
e fa
cto
ren
war
en v
an in
vlo
ed, z
oal
s d
e fa
len
de
mili
taire
str
ateg
ie e
n h
et fe
it d
at e
r g
ebru
ik w
erd
gem
aakt
van
zee
r om
van
grij
ke
die
nst
plic
htle
ger
s.
(tijd
vak
8) D
e d
alin
g v
an d
e ki
nd
erst
erft
e in
de
19d
e ee
uw
is e
en g
evo
lg v
an h
et ij
vere
n v
an m
edic
i vo
or
bet
ere
hyg
iën
e in
de
gro
te s
ted
en, m
aar o
ok
van
an
der
e fa
cto
ren
, zo
als
een
ho
ger
e le
ven
ssta
nd
aard
va
n d
e ar
bei
der
s en
het
feit
dat
po
litic
i ber
eid
war
en
te in
vest
eren
in d
e in
fras
tru
ctu
ur v
an d
e st
eden
(w
ater
leid
ing
en
rio
lerin
g).
(13C
) Op
vatt
ing
en, w
aard
en
en b
elan
gen
al
s o
orz
aken
Pers
oo
nlij
ke d
rijfv
eren
van
men
sen
sp
elen
bij
ges
chie
den
is v
aak
een
gro
te ro
l in
ver
klar
ing
en.
Men
sen
ku
nn
en g
edre
ven
wo
rden
do
or h
un
ov
ertu
igin
g o
f hu
n o
pva
ttin
gen
, die
vaa
k g
ebas
eerd
zijn
op
bep
aald
e w
aard
en (b
ijvo
orb
eeld
ee
n g
elo
ofs
over
tuig
ing
). O
ok
bel
ang
en
(bijv
oo
rbee
ld w
inst
of b
eho
ud
van
eer
baa
rhei
d)
kun
nen
iem
and
erg
ens
toe
drij
ven
.
(tijd
vak
8) B
ij h
et m
od
ern
e im
per
ialis
me
spee
lde
de
op
vatt
ing
dat
de
kolo
nia
le m
og
end
hed
en e
en
bes
chav
ing
smis
sie
in d
e w
erel
d h
add
en e
en
bel
ang
rijke
rol. D
it h
ang
t sam
en m
et e
en w
este
rs,
chris
telij
k w
aard
enst
else
l, dat
uitg
ing
van
de
eig
en
sup
erio
ritei
t ten
opz
ich
te v
an n
iet-w
este
rse
cultu
ren
. Oo
k w
aren
er b
elan
gen
in h
et s
pel
(b
ijvo
orb
eeld
het
ver
wer
ven
van
gro
nd
sto
ffen
of
het
vei
ligst
elle
n v
an e
en in
vlo
edss
feer
).
(tijd
vak
9) N
a d
e Ee
rste
Wer
eld
oo
rlog
wer
den
n
ieu
we
nat
ion
ale
stat
en in
Mid
den
-Eu
rop
a en
op
d
e B
alka
n g
evo
rmd
van
uit
de
op
vatt
ing
dat
vo
lker
en z
elfb
esch
ikki
ng
srec
ht m
oes
ten
heb
ben
. D
it h
ing
sam
en m
et e
en li
ber
aal e
n d
emo
crat
isch
w
aard
enst
else
l dat
teru
gg
aat o
p d
e V
erlic
htin
g. I
n
veel
van
dez
e la
nd
en o
nts
ton
den
al s
nel
dic
tatu
ren
, d
ie g
ebas
eerd
war
en o
p a
ntid
emo
crat
isch
e w
aard
enst
else
ls.
37
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
13. V
erkl
aren
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(13D
) Rel
atie
f gew
ich
t van
o
orz
aken
B
ij h
et g
even
van
ver
klar
ing
en w
ord
en v
eela
l ve
rsch
illen
de
soo
rten
oo
rzak
en b
etro
kken
: de
om
stan
dig
hed
en v
an d
e tij
d, d
e m
otie
ven
van
b
etro
kken
men
sen
, plo
tsel
ing
e g
ebeu
rten
isse
n d
ie
iets
aan
het
rolle
n b
ren
gen
. Daa
rbij
wo
rdt
on
der
sch
eid
gem
aakt
tuss
en s
tru
ctu
rele
oo
rzak
en
(om
stan
dig
hed
en) e
n in
cid
ente
le o
orz
aken
(g
ebeu
rten
isse
n).
Vee
lal i
s m
en g
enei
gd
aan
st
ruct
ure
le o
orz
aken
een
mee
r do
ors
lag
gev
end
b
elan
g to
e te
ken
nen
dan
aan
inci
den
tele
. Het
w
oo
rd 'a
anle
idin
g' w
ord
t geb
ruik
t vo
or e
en o
p
zich
zelf
on
bel
ang
rijk
gea
chte
inci
den
tele
oo
rzaa
k.
(tijd
vak
9) E
en in
cid
ente
le o
orz
aak
van
de
gro
te
cris
is v
an d
e ja
ren
der
tig w
as h
et s
pec
ule
ren
met
aa
nd
elen
op
de
Am
erik
aan
se b
eurs
met
beh
ulp
va
n g
elee
nd
gel
d. M
eer s
tru
ctu
rele
oo
rzak
en w
aren
d
e o
nev
enw
ich
tigh
eid
in d
e w
erel
dec
on
om
ie te
n
gev
olg
e va
n d
e Ee
rste
Wer
eld
oo
rlog
(en
orm
e ec
on
om
isch
e ex
pan
sie
tijd
ens
de
oo
rlog
en
ve
rvo
lgen
s ov
erp
rod
uct
ie) e
n to
enem
end
p
rote
ctio
nis
me
in d
e ja
ren
twin
tig.
(tijd
vak
9) D
e aa
nle
idin
g (i
nci
den
tele
oo
rzaa
k) v
oo
r d
e Tw
eed
e W
erel
do
orlo
g w
as d
e d
oo
r Hitl
er
bev
ole
n D
uits
e aa
nva
l op
Po
len
in s
epte
mb
er 19
39,
met
als
mo
tief h
et v
erov
eren
van
‘leve
nsr
uim
te’
voo
r het
Du
itse
volk
in M
idd
en-E
uro
pa.
De
stru
ctu
rele
oo
rzak
en w
aren
on
der
mee
r de
on
even
wic
htig
e m
ach
tsve
rho
ud
ing
en in
Eu
rop
a n
a d
e Ee
rste
Wer
eld
oo
rlog
(een
te s
terk
e p
osi
tie
van
Du
itsla
nd
ten
opz
ich
te v
an E
ng
elan
d e
n
Fran
krijk
), h
et is
ola
tion
ism
e va
n d
e V
eren
igd
e St
aten
en
de
do
orw
erki
ng
van
de
wer
eld
cris
is in
D
uits
lan
d e
n J
apan
.
(13E
) Ver
klar
ing
(het
geh
ele
stel
sel v
an o
orz
akel
ijke
verb
and
en)
Een
red
ener
ing
waa
rin e
en g
ehee
l van
str
uct
ure
le
en in
cid
ente
le o
orz
aken
aan
bo
d k
om
t en
waa
rbij
een
on
der
ling
e af
weg
ing
pla
atsv
ind
t van
het
re
latie
ve b
elan
g v
an d
e ve
rsch
illen
de
oo
rzak
en,
wo
rdt e
en v
erkl
arin
g g
eno
emd
. Gez
ien
het
in
terp
reta
tieve
kar
akte
r van
de
sam
enst
elle
nd
e d
elen
in z
o’n
red
ener
ing
(de
aan
ged
uid
e o
orz
aken
en
hu
n w
egin
g) i
s ee
n h
isto
risch
e ve
rkla
ring
vaa
k in
ho
ge
mat
e in
terp
reta
tief,
som
s ro
nd
uit
spec
ula
tief.
(tijd
vak
5) H
et u
itbre
ken
van
de
Ned
erla
nd
se
Op
stan
d is
te v
erkl
aren
aan
de
han
d v
an p
olit
ieke
fa
cto
ren
(zo
als
verz
et v
an d
e ad
el e
n d
e st
edel
ijke
bu
rger
ij te
gen
toen
emen
d c
entr
alis
me
van
de
lan
dsh
eer)
, eco
no
mis
che
fact
ore
n (v
erze
t van
met
n
ame
de
sted
elijk
e b
urg
erij
teg
en to
enem
end
e b
elas
ting
dru
k en
bel
emm
erin
gen
van
het
h
and
elsv
erke
er) e
n re
ligie
uze
fact
ore
n (h
et s
trev
en
van
pro
test
ante
n n
aar v
rije
go
dsd
ien
stu
itoef
enin
g).
Het
gew
ich
t van
der
gel
ijke
oo
rzak
en is
last
ig te
b
epal
en, t
e m
eer d
aar s
om
mig
e o
orz
aken
oo
k o
nd
erlin
g s
amen
han
gen
. Zo
is d
e st
rijd
teg
en
kett
erve
rvo
lgin
g n
iet a
lleen
een
relig
ieu
s m
aar o
ok
een
po
litie
k st
rijd
pu
nt.
(tijd
vak
10) D
e o
pko
mst
van
pro
test
bew
egin
gen
in
Ned
erla
nd
in d
e ja
ren
zes
tig k
an v
erkl
aard
wo
rden
m
et h
et b
egrip
gen
erat
ies:
een
co
nfli
ct tu
ssen
de
gez
agsd
rag
ers
van
de
voo
roo
rlog
se g
ener
atie
(g
evo
rmd
in e
en ti
jd v
an c
risis
en
sch
aars
te) e
n d
e n
aoo
rlog
se b
abyb
oo
mg
ener
atie
(gev
orm
d in
een
tij
d v
an o
ng
eken
de
wel
vaar
t). D
e n
adru
k lig
t dan
op
d
e co
nfr
on
tatie
tuss
en tw
ee m
enta
litei
ten
. Op
zic
h
is d
it ee
n h
eld
ere
verk
larin
g, m
aar h
et p
rob
leem
is
dat
vee
l pro
test
bew
egin
gen
juis
t gel
eid
wer
den
d
oo
r men
sen
die
nie
t to
t de
bab
ybo
om
gen
erat
ie
beh
oo
rden
. Er z
ijn d
us
aan
vulle
nd
e ve
rkla
ring
en
no
dig
.
(13F
) Gev
olg
en o
p la
ng
ere
en
kort
ere
term
ijnB
ij h
et a
and
uid
en v
an e
en b
epaa
lde
geb
eurt
enis
of
stan
d v
an z
aken
als
gev
olg
van
een
an
der
e w
ord
en
vers
chill
end
e tij
dsd
ure
n g
ehan
teer
d. O
nm
idd
ellij
k o
ptr
eden
de
gev
olg
en w
ord
en g
evo
lgen
op
ko
rte
term
ijn g
eno
emd
, late
r op
tred
end
e g
evo
lgen
w
ord
en g
evo
lgen
op
lan
ger
e te
rmijn
gen
oem
d.
Naa
rmat
e d
e te
rmijn
tuss
en o
orz
aak
en g
evo
lg
lan
ger
is, is
het
oo
rzak
elijk
ver
ban
d v
eela
l sp
ecu
latie
ver.
(tijd
vak
8) A
ls o
nd
erd
eel v
an h
et m
od
ern
e im
per
ialis
me
wer
d ro
nd
190
0 e
en b
egin
gem
aakt
m
et h
et s
cho
len
van
inla
nd
se e
lites
, om
ze
in te
ze
tten
in h
et k
olo
nia
le b
estu
urs
-ap
par
aat.
Dat
le
verd
e o
p d
e ko
rte
term
ijn g
esch
oo
lde
inla
nd
se
amb
ten
aren
op.
Een
gev
olg
op
de
lan
ger
e te
rmijn
w
as d
at w
este
rs g
esch
oo
lde
elite
s ov
erg
ing
en to
t h
et s
tich
ten
van
nat
ion
alis
tisch
e b
eweg
ing
en. D
it w
as m
et n
ame
ron
d d
e Ee
rste
Wer
eld
oo
rlog
in A
zië
het
gev
al.
(tijd
vak
8) D
e aa
nle
g v
an s
po
orw
egen
in W
est-
Euro
pa
in d
e 19
de
eeu
w le
verd
e o
p d
e ko
rte
term
ijn
voo
r het
ver
voer
van
reiz
iger
s en
go
eder
en g
rote
vo
ord
elen
op
(tijd
win
st e
n k
ost
enb
esp
arin
g).
Op
de
lan
ger
e te
rmijn
sp
elen
de
spo
orw
egen
een
b
elan
grij
ke ro
l in
het
ver
dw
ijnen
van
reg
ion
ale
vers
chill
en b
inn
en é
én la
nd
, zo
als
het
ver
dw
ijnen
va
n d
iale
cten
, de
invo
erin
g v
an e
en n
atio
nal
e tij
d
en d
e o
pko
mst
van
nat
ion
ale
po
litie
ke p
artij
en.
verv
olg
38
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
13. V
erkl
aren
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(13G
) Bed
oel
de
en
on
bed
oel
de
gev
olg
enB
ij ve
rgel
ijkin
g v
an (p
erso
on
lijke
) mo
tieve
n
(waa
rden
/ b
elan
gen
) met
de
uitk
om
st v
an e
en
bep
aald
geb
eure
n b
lijkt
dat
er z
eer v
aak
spra
ke is
va
n o
nb
edo
eld
e g
evo
lgen
. In
vrij
wel
ied
ere
oo
rlog
st
reve
n b
eid
e p
artij
en d
e ov
erw
inn
ing
na;
toch
ve
rlies
t er s
teed
s éé
n: e
en o
nb
edo
eld
gev
olg
vo
or
de
verli
ezer
. Het
vaa
k vo
ork
om
en v
an o
nb
edo
eld
e g
evo
lgen
maa
kt h
et la
stig
om
per
soo
nlij
ke
mo
tieve
n e
ffect
ief t
e g
ebru
iken
als
oo
rzaa
k in
een
ve
rkla
ren
de
red
ener
ing
, om
dat
de
uitk
om
st
on
voo
rsp
elb
aar i
s. T
och
sp
elen
ze
in v
eel
verk
larin
gen
no
od
zake
lijke
rwijs
een
bel
ang
rijke
rol.
(tijd
vak
9) E
en b
edo
eld
gev
olg
van
de
Du
itse
op
mar
s d
oo
r Bel
gië
in a
ug
ust
us
1914
was
dat
de
Fran
se tr
oep
en a
an d
e D
uits
-Fra
nse
gre
ns
wer
den
o
ntw
eken
. Een
on
bed
oel
d g
evo
lg w
as d
at G
roo
t-B
ritta
nn
ië in
de
oo
rlog
bet
rokk
en ra
akte
, om
dat
de
Bel
gis
che
neu
tral
iteit
wer
d g
esch
on
den
.
(tijd
vak
5) E
en b
edo
eld
gev
olg
van
de
mat
igin
g v
an
de
pla
kkat
en te
gen
de
kett
ers
do
or M
arg
aret
ha
van
Pa
rma
in 15
66
was
het
her
stel
len
van
rust
in d
e N
eder
lan
dse
gew
este
n. E
en o
nb
edo
eld
gev
olg
was
d
at c
alvi
nis
tisch
e g
roep
en n
u b
eter
hu
n a
anh
ang
ko
nd
en m
ob
ilise
ren
en
ove
rgin
gen
tot h
et
verw
ijder
en v
an b
eeld
en u
it d
e ka
tho
lieke
ker
ken
(b
eeld
enst
orm
).
(13H
) Rel
atie
f gew
ich
t van
g
evo
lgen
G
evo
lgen
wo
rden
so
ms
als
‘die
pg
aan
d’ o
f ‘in
grij
pen
d’ g
ekar
akte
risee
rd, s
om
s al
s ‘o
pp
ervl
akki
g’ o
f ‘va
n v
oo
rbijg
aan
de
aard
’. Het
b
elan
g v
an g
evo
lgen
hee
ft in
prin
cip
e te
mak
en
met
twee
zak
en: h
et a
anta
l men
sen
dat
de
invl
oed
er
van
on
der
gaa
t en
de
mat
e w
aarin
hu
n
leve
nso
mst
and
igh
eden
wijz
igen
.
(tijd
vak
8) D
e ki
nd
erw
et v
an V
an H
ou
ten
(187
4), d
ie
kin
der
arb
eid
in fa
brie
ken
en
wer
kpla
atse
n v
erb
oo
d,
maa
kte
gee
n v
olle
dig
ein
de
aan
dez
e w
anto
esta
nd
. B
elan
grij
ker w
as e
en m
enta
litei
tsve
ran
der
ing
die
o
p d
e la
ng
e te
rmijn
bij
po
litic
i, wer
kgev
ers
en
ou
der
s p
laat
s vo
nd
. Ste
eds
mee
r men
sen
raak
ten
er
van
ove
rtu
igd
dat
kin
der
en m
inim
aal d
e la
ger
e sc
ho
ol m
oes
ten
afr
on
den
vo
ord
at z
e aa
n h
et w
erk
gez
et k
on
den
wo
rden
. Do
or e
en s
tijg
ing
van
de
leve
nss
tan
daa
rd w
erd
dit
lan
gza
mer
han
d o
ok
mo
gel
ijk.
(tijd
vak
10) D
e in
voer
ing
van
de
antic
on
cep
tiep
il in
N
eder
lan
d in
de
jare
n z
estig
was
een
bel
ang
rijke
fa
cto
r vo
or h
et k
lein
er w
ord
en v
an g
ezin
nen
. De
pil
wer
d o
p g
rote
sch
aal g
ebru
ikt.
Het
ver
zet v
an d
e p
aus
teg
en g
ebo
ort
ebep
erki
ng
had
in N
eder
lan
d
hee
l wei
nig
effe
ct. E
r wer
d w
el v
eel o
ver d
e u
itsp
rake
n v
an d
e p
aus
ged
iscu
ssie
erd
, maa
r in
tuss
en s
tap
ten
oo
k ve
el k
ath
olie
ke v
rou
wen
ove
r o
p d
e p
il.
verv
olg
39
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
14 Historisch redeneren: beeldvormen
14. B
eeld
vorm
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(14A
) Bee
ld (v
an h
et v
erle
den
)D
e w
eerg
ave
van
geb
eurt
enis
sen
en
sta
nd
en v
an
zake
n u
it h
et v
erle
den
die
het
resu
ltaat
is v
an e
en
his
toris
ch o
nd
erzo
ek n
oem
t men
een
'bee
ld' v
an
het
ver
led
en. B
eden
k h
ierb
ij d
at d
e g
ehel
e g
esch
ied
enis
bes
taat
uit
der
gel
ijke
bee
lden
; de
verle
den
wer
kelij
khei
d b
esta
at im
mer
s n
iet m
eer.
(tijd
vak
6) V
oo
r het
co
nfli
ct tu
ssen
de
Ned
erla
nd
en
en S
pan
je tu
ssen
156
6 e
n 16
48
hee
ft m
en la
ng
het
b
eeld
geb
ruik
t van
een
oo
rlog
teg
en e
en v
reem
de
mo
gen
dh
eid
(Tac
htig
jarig
e O
orlo
g).
Late
r sp
rake
n
his
toric
i lie
ver o
ver '
De
Ned
erla
nd
se O
pst
and
', o
md
at z
ij h
et z
agen
als
een
op
stan
d te
gen
een
le
giti
eme
vors
t. Te
gen
wo
ord
ig is
de
term
‘b
urg
ero
orlo
g’ in
zw
ang
: naa
st d
e te
gen
stel
ling
en
tuss
en v
ors
t en
on
der
dan
en w
as e
r een
gew
apen
d
on
der
ling
co
nfli
ct tu
ssen
on
der
dan
en, b
ijvo
orb
eeld
tu
ssen
pro
test
ants
e en
kat
ho
lieke
‘Ned
erla
nd
ers’
. H
et v
erle
den
is d
aarm
ee n
iet v
eran
der
d, h
et b
eeld
er
van
wel
.
(tijd
vak
1) H
et b
eeld
van
het
leve
n v
an ja
ger
s-ve
rzam
elaa
rs is
in d
e af
gel
op
en d
ecen
nia
ve
ran
der
d. L
ang
hee
ft m
en a
ang
eno
men
dat
ja
ger
s-ve
rzam
elaa
rs h
et s
lech
ter h
add
en d
an
volk
en d
ie o
p la
nd
bo
uw
war
en o
verg
egaa
n.
On
der
zoek
naa
r hed
end
aag
se ja
ger
s-ve
rzam
elaa
rs
hee
ft a
ang
eto
on
d d
at z
ij in
so
mm
ige
geb
ied
en
maa
r hee
l wei
nig
wer
ken
, dat
het
wer
k ve
el
afw
isse
len
der
is d
an w
erke
n in
de
lan
db
ou
w e
n d
at
zij w
ein
ig s
chaa
rste
ken
nen
do
ord
at z
e g
een
last
h
ebb
en v
an m
iso
og
sten
. Med
e d
aard
oo
r is
het
b
eeld
van
de
vro
egst
e ja
ger
s-ve
rzam
elaa
rs
bijg
este
ld.
(14B
) In
levi
ng
Vaa
k w
ord
t ges
teld
dat
vo
or e
en g
oed
bee
ld z
aken
zo
veel
mo
gel
ijk 'v
anu
it d
e tij
d z
elf'
mo
eten
wo
rden
b
ezie
n. D
it is
per
def
initi
e n
oo
it vo
or h
on
der
d
pro
cen
t mo
gel
ijk. E
r zal
alti
jd s
pra
ke z
ijn v
an e
en
per
spec
tief v
anu
it ee
n la
tere
tijd
. Het
is w
ense
lijk
zich
hie
rvan
bew
ust
te z
ijn e
n te
trac
hte
n d
e ef
fect
en e
rvan
zov
eel m
og
elijk
te m
inim
alis
eren
.
(tijd
vak
2) A
ls w
e h
et n
orm
en- e
n w
aard
en p
atro
on
va
n m
ense
n in
de
ou
dh
eid
will
en b
egrij
pen
mo
eten
w
e o
ns
verp
laat
sen
in e
en s
amen
levi
ng
waa
rin d
e sl
aver
nij
zo v
anze
lfsp
reke
nd
was
, dat
nie
man
d h
et
vers
chijn
sel o
oit
hee
ft w
illen
afs
chaf
fen
. Bij
geb
rek
aan
een
der
gel
ijke
inle
vin
g b
lijve
n w
e d
eze
men
sen
va
nu
it o
nze
eig
en s
amen
levi
ng
bes
cho
uw
en a
ls
med
eplic
htig
en o
f sla
chto
ffers
van
een
afs
chu
wel
ijk
vers
chijn
sel.
(tijd
vak
9) T
ot o
p d
e d
ag v
an v
and
aag
zijn
er
Ru
ssen
die
bew
eren
dat
Sta
lin n
iets
gew
eten
hee
ft
van
de
terr
eurd
aden
die
on
der
zijn
bew
ind
zijn
g
eple
egd
in d
e co
mm
un
istis
che
Sovj
et-U
nie
. Dit
kan
alle
en b
egre
pen
wo
rden
als
we
on
s in
leve
n in
d
e si
tuat
ie v
an d
ie m
ense
n, d
ie s
om
s zo
beï
nvl
oed
zi
jn d
oo
r de
cen
suu
r, in
do
ctrin
atie
, pro
pag
and
a en
st
aats
terr
eur,
dat
zij
maa
r mo
eilij
k ee
n a
nd
er b
eeld
va
n h
et v
erle
den
toel
aten
.
(14C
) Sta
nd
pla
atsg
e-b
on
den
hei
dM
en is
geb
on
den
aan
een
bep
aald
e p
osi
tie e
n
per
spec
tief v
oo
r zov
er h
et n
iet m
og
elijk
is z
ich
van
d
aaru
it n
aar e
en a
nd
ere
po
sitie
te v
erp
laat
sen
. Dit
is
du
s d
e te
gen
han
ger
van
'inle
vin
g', d
e fa
cto
r die
in
levi
ng
no
oit
ech
t go
ed m
og
elijk
maa
kt. H
et
du
idel
ijkst
zijn
wij
geb
on
den
aan
on
ze p
osi
tie in
de
tijd
, om
dat
reiz
en in
de
tijd
nie
t mo
gel
ijk is
. De
wet
ensc
hap
'ho
e ie
ts a
floo
pt'
beh
oo
rt d
aaro
m to
t h
et p
ersp
ectie
f van
de
late
r lev
end
en, e
n d
e af
loo
p
nie
t wet
en b
eho
ort
no
od
zake
lijke
rwijs
tot h
et
per
spec
tief v
an in
het
ver
led
en le
ven
den
.
(tijd
vak
9) D
e ap
pea
sem
entp
olit
iek
van
C
ham
ber
lain
in 19
38 te
n o
pzic
hte
van
Hitl
er
oo
gst
te a
anva
nke
lijk
gro
te lo
f. K
ort
daa
rna
bra
k d
e Tw
eed
e W
erel
do
orlo
g u
it en
slo
eg d
e lo
f om
in
kriti
ek. A
ls w
ij h
et e
nth
ou
sias
me
over
de
app
ease
men
tpo
litie
k w
illen
beg
rijp
en, m
oet
en w
e re
ken
ing
ho
ud
en m
et h
et fe
it d
at m
en d
oo
r de
stan
dp
laat
sgeb
on
den
hei
d v
an ti
jd to
en n
iet k
on
w
eten
dat
Hitl
ers
verz
oen
end
e h
ou
din
g v
an z
o'n
ko
rte
du
ur z
ou
zijn
.
(tijd
vak
5) H
et b
eoo
rdel
en v
an h
isto
risch
e p
erso
nen
als
Co
lum
bu
s ku
n je
alle
en h
isto
risch
ve
ran
two
ord
do
en o
p g
ron
d v
an d
e m
otie
ven
en
d
aden
en
mo
gel
ijke
verw
ach
ting
en v
an C
olu
mb
us
zelf
en n
iet v
anu
it d
e g
eno
cid
e o
p d
e in
dia
nen
en
d
e tr
ansa
tlan
tisch
e sl
aven
han
del
waa
rvan
C
olu
mb
us
nie
ts k
on
wet
en.
40
Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis
14. B
eeld
vorm
en
Asp
ect
Ko
rte
Inh
ou
dso
msc
hri
jvin
g V
oo
rbee
ld 1
Vo
orb
eeld
2
(14D
) Waa
rde
Een
waa
rde
is ie
ts d
at ie
man
d v
an g
roo
t bel
ang
vi
nd
t, w
aarv
oo
r hij
zeer
vee
l ove
r hee
ft, in
het
u
iters
te g
eval
zijn
leve
n. Z
ulk
e w
aard
en h
ang
en
vaak
sam
en m
et h
eers
en-d
e cu
ltuu
rpat
ron
en e
n
leve
nso
ver-
tuig
ing
en, z
oal
s g
od
sdie
nst
ige.
Vaa
k va
lt p
as o
p d
at ie
ts e
en b
epaa
lde
waa
rde
vert
egen
wo
ord
igt a
ls e
r een
alte
rnat
ief i
s en
een
w
aard
e d
us
nie
t lan
ger
van
zelf
spre
ekt.
Dat
no
emt
men
'ver
sch
uiv
ing
van
de
waa
rden
ho
rizo
n'.
Ken
mer
ken
d v
oo
r ges
chie
den
is is
dat
men
te
mak
en h
eeft
met
ver
sch
illen
de
waa
rden
pat
ron
en,
en d
at v
anu
it d
e en
e tij
d m
et h
et e
ne
waa
rden
pat
roo
n g
ekek
en w
ord
t naa
r een
an
der
e m
et e
en a
nd
er w
aard
enp
atro
on
.
(tijd
vak
6) E
euw
ige
roem
ver
wer
ven
was
een
b
elan
grij
ke w
aard
e in
de
Grie
ks-R
om
ein
se w
erel
d.
In d
e o
orlo
g li
ever
ste
rven
in h
et h
arn
as d
an je
ov
erg
even
was
de
bijp
asse
nd
e n
orm
bij
dez
e w
aard
e, o
md
at d
eze
roem
op
ko
n le
vere
n.
(tijd
vak
9) I
n v
eel t
ota
litai
re s
amen
levi
ng
en z
ijn
geh
oo
rzaa
mh
eid
en
op
offe
ring
sgez
ind
-hei
d a
an
de
bel
ang
en v
an d
e g
roep
bel
ang
rijke
waa
rden
. De
bijp
asse
nd
e n
orm
is d
at je
nie
t te
veel
je e
igen
in
div
idu
ele
men
ing
, iden
titei
t of b
elan
gen
laat
g
eld
en.
(14E
) No
rmEe
n n
orm
is e
en g
edra
gsr
egel
die
uit
een
waa
rde
voo
rtvl
oei
t. B
ij ve
ran
der
end
e w
aard
en v
eran
der
en
der
hal
ve o
ok
de
daa
rmee
sam
enh
ang
end
e n
orm
en.
(tijd
vak
6) Z
ie b
oven
.(t
ijdva
k 10
) In
hed
end
aag
se m
od
ern
e sa
men
levi
ng
en is
de
on
tplo
oiin
g v
an d
e in
div
idu
ele
iden
titei
t een
bel
ang
rijke
waa
rde.
De
no
rm d
ie
daa
rbij
ho
ort
is d
at je
via
je u
iterli
jk, le
ven
sstij
l en
o
pva
ttin
gen
zo
vee
l mo
gel
ijk la
at z
ien
waa
rin ji
j je
on
der
sch
eid
t van
an
der
en.
(14F
) In
terp
reta
tieEe
n in
terp
reta
tie is
een
uitl
eg o
f ver
klar
ing
van
iets
. K
om
t on
gev
eer o
vere
en m
et 'b
eeld
'. Bij
het
gev
en
van
inte
rpre
tatie
s en
oo
rdel
en m
oet
men
zic
h
bew
ust
zijn
van
sta
nd
pla
atsg
ebo
nd
enh
eid
en
de
rela
tivite
it en
ver
and
erlij
khei
d v
an w
aard
epat
ron
en.
(tijd
vak
7) N
apo
leo
n w
ord
t wel
bes
cho
uw
d a
ls d
e u
ltiem
e ve
rlich
te d
esp
oo
t, m
aar d
at is
sle
chts
één
in
terp
reta
tie. H
et is
oo
k m
og
elijk
om
in h
em e
en
revo
lutio
nai
r te
zien
of e
en m
eed
og
enlo
ze
op
po
rtu
nis
t die
de
idea
len
van
Ver
lich
ting
en
re
volu
tie s
lech
ts g
ebru
ikte
om
zijn
mac
ht t
e ve
rgro
ten
.
(tijd
vak
7) D
e Fr
anse
revo
lutie
wo
rdt d
oo
r so
mm
ige
his
toric
i geï
nte
rpre
teer
d a
ls e
en v
orm
van
kl
asse
nst
rijd
, maa
r er z
ijn o
ok
and
ere
inte
rpre
tatie
s m
og
elijk
.
verv
olg