PARATHNIE N kt libr ne do t ju tregojm pr nj krijes q ju e njihni fare mir, q ju e takoni do kund faktikisht pa i kushtuar shum vmendje, q sht shum eksperte, intelegjente dhe shum shoqrore ajo sht Milingona. Qllimi yn sht t shqyrtojm jetn me plot mrekulli t ktyre krijesave t imta q kurr nuk kan rndsi n jetrat tona t prditshme.

Teknologjia, puna kolektive, strategjia ushtarake, rrjet i prparuar i komunikimit, hirearkia e mpreht dhe e arsyeshme, disiplina, planifikim i prkryer i qytetit kto jan fushat n t cilat njerzit nuk mund gjithmon t jen mjaft t suksesshme, por n t cilat milingonat gjithmon jan. Kur i shikoni kto krijesa, t cilat jan plotsisht t armatosura q ti mposhtin rivalt e fort dhe q ti rezistojn kushteve t vshtira t natyrs, ju mund t mendoni se ata t gjith jan identik. Mirpo faktikisht do specie (lloj) i gjinis s milingonave e ato jan me mijra ka veori t ndryshme. Ne besojm se kto krijesa q kan popullsin m t madhe n bot, mund t hapin horizonte t reja pr ne brenda strukturs s karakteristikave t prmendura m sipr. Ky libr do t nxjerr n shesh pr ne botn e veant dhe t mrekullueshme t milingonave. Ne do ti shohim punt q kto bashksi t milingonave i kryejn me trupat e tyre t imt dhe do t shohim se plotsisht nuk ka ndryshime ndrmjet fosileve t tyre, m i vjetri i t cilve sht afrsisht 80 milion vjet i vjetr, dhe t ngjashmit e tyre q jetojn sot, q jan prafrsisht 8800 specie.

Prderisa ne shqyrtojm botn e veant t milingonave, ky sistem i prsosur do t fitoj admirimin ton dhe do t shtoj nevojn pr t menduar dhe gjurmuar. N t njjten koh, ne do ti shohim gabimet n teorin e evolucionit dhe do t shohim krijimet e patmeta t All-llahut, q sht nj pun shum e rndsishme. N

Kuran, lloji i njeriut i cili mendon pr natyrn dhe kshtu pranon plotfuqishmrin e All-llahut sht lavdruar si nj model pr ata q besojn. Ajeti i mposhtm plotsisht e shpjegon kt shtje:

N krijimin e qiejve e t toks, n ndryshimin e nats dhe t dits, ka argumente t qarta pr ata q kan arsye dhe intelekt. Pr ata q All-llahun e prmendin me prkujtim kur jan n kmb, kur jan ulur, kur jan t shtrir dhe thellohen n mendime rreth krijimit t qiejve e t toks (duke thn): Zoti yn, kt nuk e krijove kot, i lartsuar qofsh, ruana prej dnimit t zjarrit. (Ali Imran:190-191)

Ne shpresojm q ky libr ti bj lexuesit e tij q t mendojn m thell dhe t ndjej admirimin pr fuqin e mrekullueshme dhe artin e paarritshm n krijimet e All-llahut, i Cili i ka krijuar t gjitha sendet.

HYRJE Milingonat jan gjallesa q kan popullsin m t dendur n bot. Pr do shtat qind milion milingona q vijn n kt bot jan vetm 40 njerz t posalindur. Ka shum informata tjera mahnitse pr t msuar rreth ktyre krijesave.

Milingonat, nj nga grupet m sociale midis gjinis s insekteve, jetojn n shoqri t quajtura koloni, t cilat jan t organizuara jashtzakonisht mir. Organizimi i tyre sht i nj rregulli aq t avancuar saq n lidhje me kt mund t thuhet se milingonat kan nj civilizim t ngjashm me at t njerzve.

Milingonat kujdesn pr foshnjet e tyre, mbrojn kolonit e tyre, luftojn, prodhojn dhe rezervojn ushqimin e tyre. Ka koloni q punojn edhe si rrobaqeps, q mirren me bujqsi apo rritjen e shtazve. Kto insekte, me rrjetin e tyre shum t fort t komunikimit, jan aq superior saq nuk krahasohen me asnj organizm tjetr, n lidhje me organizimit dhe specializimit social.

N ditt tona, studiuesit me inteligjenc dhe arsimim superior jan duke punuar dit e nat n akuariume t holla t formuara q t formulojn organizat t suksesshme sociale dhe t zbulojn zgjedhje t qndrueshme pr problemet ekonomike dhe sociale. Ideologt kan prodhuar modele sociale gjat shekujve. Por kur ne shikojm botn n prgjithsi, deri tani nuk sht arritur asnj sistem social ideal socialo-ekonomik, pavarsisht nga t gjitha kto prpjekje intenzive. Meqense koncepti i rendit n shoqrit njerzore gjithmon ka qen i bazuar n interes dhe konkurrenc individuale, nj rregull i prpikt social kurr nuk ka qen i mundshm. Milingonat, n ann tjetr, gjat miliona viteve deri n ditt e sotme, kan prjetsuar sistemin social q sht ideal pr to.

Ather si kto krijesa t imta mund t formojn nj rregull t till? Kjo sht nj pyetje pr t ciln sigurisht duhet t krkohet prgjigjja.

Evolucionistet, kur prpiqen ti prgjigjen ksaj pyetje, thon se milingonat evolvuan para 80 milion vitesh nga Tifida, e q sht nj lloj arkaik i grenzs, dhe se ato filluan socializimin para 40 milion vjetsh - befas, vet me zgjedhjen e tyre- dhe se ato prbjn nivelin m t lart t evoluimit nga insektet. Mirpo, ata nuk shpjegojn n asnj mnyr shkaqet dhe procesin e zhvillimit t ktij socializimi. Mekanizmit themelor t evolucionit i nevojiten gjallesat e gjalla q t luftojn me njeri-tjetrin deri n fund, pr mbijetesn e tyre. Prandaj, secili lloj dhe secili individ brenda atij lloji mund t mendojn vetm pr vete dhe pr pasardhsit e tij (Pse dhe si filloj t mendoj pr pasardhsit e tij sht nj rrug pa krye pr Evolucionin, por ne po e kalojm kt pik tani). Natyrisht sht pa prgjigje se si ky lloj i nj ligji t evolucionit mund t formoj nj sistem social me flijime mu n brtham.

Pyetjet t cilat duhet prgjigjur nuk kufizohen n kto. A mund kto krijes, qelizat nrvore e t cilave pr nj milion t tyre peshon vetm 20 gram, t adaptojn zgjidhjen pr shoqrizimin n grupe vetm ashtu? Apo a munden ato t bashkohen pr t vendosur rregullat pr kt shoqrim pas adaptimit t zgjidhjes s till? Edhe nse ne pranojm se ato do t mund t bnin kt, a do ti bindeshin t gjith sistemit t ri pa prjashtime? A e kan formuar ato nj rregull social t avancuar duke themeluar koloni me miliona antar pas kaprcimit t gjith ktyre pamundsive t dukshme?

Ather si u shfaq nj sistem kast nga kjo luft? S pari, duhet pgjigjur ksaj pyetje: Si sht zhvilluar ndryshimi ndrmjet mbretreshs dhe puntorit? Evulicionistet n kt pik do t thon se nj grup nga

mesi i puntorve kan braktisur punn dhe kan zhvilluar nj psikologji t ndryshme nga milingonat puntore duke kaluar npr ndryshime gjenetike pr periudha t gjata kohore. Mirpo, ne ather gjindemi para pyetjes se si thnja do t mbretrojm ishte mbajtur gjall gjat gjith ksaj periudhe transformuese. Miligonat mbretror nuk krkojn t gjejn ushqim. Ato ushqehen nga ushqimi i sjellur nga puntort. Disa puntor kan mund t shohin veten si mbretror, pra si dhe pse puntort tjer e kan pranuar kt hirearki? Gjithashtu, pse ata jan pajtuar t ushqejn kt mbretresh? Lufta pr jet n t ciln ata jan, sipas evolucionit, krkon q ata t mendojn vetm pr vetn e tyre.

T gjitha insektet e kalojn shumicn e kohs s tyre duke krkuar ushqim. Ato gjejn ushqim dhe han ushqim, pastaj ato prseri kan uri e dalin pr t gjetur m shum ushqim. Ato gjithashtu largohen nga rreziku. Kur t pranojm ne evolucionin, ne duhet t pranojm se edhe milingonat gjithashtu kan jetuar ndonjher individualisht, por se nj dit, para miliona vitsh, ato vendosn t bhen t shoqruara. Shtrohet pyetja si ato vendosn t formojn kt rregull social pa asnj komunikim t prbashkt ndrmjet tyre, sepse, sipas evolucionit, komunikimi sht pasoj e shoqrimit. gjithashtu, pyetja se si ata zhvilluan mutacionin gjenetik t nevojshm pr kt shoqrim nuk ka fardo shpjegim shkencor.

Fosil milingone q daton para 80 milion vitesh. Ky fosil

qartsisht na tregon neve se milingonat nuk kan ndryshuar

fare pr 80 milion vite.

T gjitha kto argumente na drejtojn neve n pikn e vetme: t deklarojm se milingonat filluan shoqrizimin nj dit para milona vitesh, sht thyerje e t gjitha rregullave themelore t logjiks. Shpjegimi i vetm i mundshm sht si vijon: rendi social, pr t cilin ne do t shohim detajet n kapitujt e ardhshm, sht krijuar s bashku me milingonat; dhe ky sistem nuk ka ndryshuar q nga kolonia e par e milingonave n tok, deri n ditt e sotme.

Kur prmendim blett t cilat kan rendin e ngjashm social me milingonat, All-llahu thot n Kuran se ky rend social u sht dhn si instinkt atyre:

Zoti yt i dha instinkt blets: Ndrto shtpi npr kodra (male), npr drunj (pem) dhe npr kulmet q ata (njerzit) i ndrtojn. Pastaj ha nga t gjitha (llojet) frutat dhe futu npr rrugt e nnshtruara (e t msuara) prej Zotit tnd. Nga barqet e tyre (t bletve) del lng, ngjyra e t cilit sht e ndryshme dhe n t cilin ka shrim (bar-ila) pr njerz. Edhe n kt ka arsye pr at popull q mendon thell. (Nahl: 68-69)

Ajeti bart porosin se do gj q blett bjn sht e drejtuar nga instinkti q All-llahu u ka dhn atyre. Rrjedhimisht, t gjitha familjet, dmth, kosheret e prandaj i tr rendi social n kto koshere - dhe e tr puna q e kryejn ato pr brjen e mjaltit, jan br t mundshme me nj frymzim q u ka dhn atyre All-llahu.

Kur ti shikojm milingonat, ne shohim se as pr ato gjrat nuk ndryshojn. All-llahu ka frymzuar edhe n ato nj rend social dhe ato veprojn absolutisht n prputhje me t. Kjo sht arsyeja pse secili grup i milingonave i kryen detyra q u jan caktuara n mnyr t prkryer me vet-nnshtrim absolut dhe nuk prpiqen pr m shum.

E ky sht ligji i natyrs. Nuk ka n natyr luft pr mbijetes koincidente dhe t rastit, si kuptohet nga evolucioni dhe asnjher nuk ka pasur. N t kundrtn, t gjitha krijesat e gjalla han ushqimin e caktuar pr ta dhe i kryejn detyrat e q All-llahu i ka caktuara pr ta. Pr shkak se "nuk ka asnj nga gjallesat, e q Ai t mos e ket nn sundim." (Hud: 56) dhe "All-llahu sht furnizues i madh." (Dharijat: 58)

JETA SOCIALE Ne prmendm se milingonat jetojn n koloni dhe se n mesin e tyre ekziston nj ndarje e prkryer e puns. Kur t bjm nj shikim m t afrt n sistemin e tyre, ne gjithashtu do t shohim se ato kan nj struktur sociale shum trheqse. Gjithashtu vmendja jon do t vrej se ato jan n gjndje q t flijohen n nj nivel shum m t lart sesa q jan njerzit. Nj nga pikat m t rndsishme sht se n

krahasim me njerzit- ata nuk i njohin konceptet si jan diskriminimet i pasur-i varfr dhe luftn pr pushtet q shihet n shoqrin ton.

Shum shkenctar, t cilt me vite t tra kan br hulumtime gjithprfshirse pr milingonat, nuk kan qen t aft t sqarojn shtjen e sjelljes s tyre t avancuar sociale. Caryle P. Haskins, Ph.D., kryetar i Institutit Carnegie n Washington e ka kt pr t thn:

Pas 60 vjetve studimi dhe vrojtimi, un ende mahnitem n at sesa e ndrlikuar sht sjellja sociale e milingonave. Kshtu q Milingonat bjn nj model t bukur pr prdorimin ton n studimin e rrnjeve t sjelljeve t shtazve.1

Disa koloni t milingonave jan aq gjithprfshirse n lidhje me popullatn dhe zonn e jetess, sa q sht e pamundur t shpjegohet si ato mund t formojn nj rend t prkryer mbi nj zon aq t madhe. Prandaj, nuk sht leht t mos pajtohemi me Dr. Haskins.

Si nj shembull i ktyre kolonive t mdha ne mund t japim speciet e milingonave, t quajtuara Formica Yessensis, q jetojn n ishullin Ishikari t Hokaidos. Kjo koloni e milingonave jeton n 45,000 fole t ndrlidhura mbi nj siprfaqe prej 2.7 kilometra katror. Kolonia, q prbhet prafrsisht prej 1,080,000 mbretreshave dhe 306,000,000 puntorve, sht quajtur nga hulumtuesit si super koloni.2 sht zbuluar se t gjitha mjett e prodhimit dhe ushqimi kmbehn mbrenda kolonis n mnyrn t organizuar.

sht shum vshtir t shpjegohet se si e kan mbajtur milingonat kt rend pa asnj problem, duke marr parasysh zonn e madhe n t ciln ato jetojn. Ne nuk duhet t harrojm se forca t ndryshme t sigurimit nevojiten pr t prforcuar ligjin dhe pr t mirmbajtur rendin social, edhe n nj vend t civilizuar me densitet t ult t popullsis. E aty sht nj trup administrativ q i udhheq dhe i drejton kto njsite. Nganjher, nuk sht e mundshme t mbahet rendi i krkuar pa probleme pavarsisht nga t gjitha kto prpjekje intensive.

Sidoqoft n kolonin e milingonave nuk ndihet nevoja pr polici, ushtri ose roja. Nse ne konsiderojm se faktikisht detyra e mbretreshave, q i mendojm si udhheqse t kolonive, sht vetm t ruajn specien, milingonat nuk kan udhheqs ose guvernator. Kshtu q nuk ka hirearki t bazuar n zingjirin komandues midis tyre. Ather kush sht q vendos kt rend dhe ruan vazhdimsin e tij?

N kapitujt e m vonshm t ktij libri ne do t gjejm prgjigjet n kt pyetje dhe t tjerave t ngjashme n kombinim.

Milingonat, q jan krijesa shum t vogla, i kalojn jetrat e tyre me rregull t prkryer pavarsisht nga madhsia e tyre.

SISTEMI KAST

Secila koloni e milingonave pa prjashtime saktsisht pajtohet me sistemin kast. Ky sistem kast brenda kolonis prbhet nga tri pjes kryesore.

Antart e kasts s par jan mbretresha dhe meshkujt t cilt e bjn t mundshme riprodhimin. N nj koloni mund t ekzistoj m shum se nj mbretresh. Mbretresha e ka marr detyrn e riprodhimit dhe kshtu rritjen e numrit t individve q e prbjn kolonin. Trupi i saj sht m i madh se i milingonave

tjera. N ann tjetr detyra e meshkujve sht q vetm t fekondojn mbretreshn. N t vrtet, gati t gjith kta vdesin pas fluturimit martesor.

Antaret e kasts s dyt jan ushtart. Kta marrin detyra si organizimi i kolonis, zbulimi i ambienteve t reja pr jet dhe gjuetin.

Kasta e tret prbhet nga milingonat puntore. T gjith puntort jan femra sterile. Ato prkujdesn pr nnn milingon dhe foshnjet e saj; ato i pastrojn dhe i ushqejn ato. Prve t gjitha ktyre, punt tjera n koloni gjithashtu jan nn prgjegjsin e puntorve. Ato ndrtojn korridore dhe galeri t reja pr folet e tyre; ato krkoj ushqim dhe vazhdimisht e pastrojn folen.

Milingonat puntore dhe ushtart kan edhe nn grupe. Kto quhen skllavt, hajdutt, infermiert, rojat dhe krkuesit e ushqimit. Secili grup ka detyra t ndryshme. Prderisa nj grup prqendrohet plotsisht n luftimin e armikut ose n gjueti, grupi tjetr ndrton folet, e grupi tjetr kujdest pr mirmbajtje.

Secili individ n koloni e milingonave e kryen tr pjesn e tij t puns. Asnjri nga ata nuk merakoset pr pozitn n t ciln sht e as pr natyren e puns q e kryen, por thjesht e bn at q krkohet prej tij. Ajo q sht e rndsishme sht vazhdimsia e kolonis.

Kur ne t mendojm rreth asaj sesi ky sistem ka mund t zhvillohet, ne nuk mund ti shmangemi arritjes s faktit t krijimit.

Le t shpjegojm pse: Aty ku sht nj rregull i prsosur, ne logjikisht arrijm n prfundim se kjo sigurisht sht themeluar nga nj mendje planifikuese. P.sh, n ushtri ka nj rregull t diciplins; sht e qart se oficeret n kontroll t ksaj ushtrie e kan themeluar kt rregull. Sigurisht do t ishte absurde ideja q t supozohet se t gjith individet n ushtri u bashkuan n mnyr t pavarur dhe u organizuan e m von ata u grupuan n rangje t ndryshme dhe filluan t veprojn n pajtim me kto rangje. Gjithashtu, oficert t cilt e kan themeluar kt rregull duhet t kryejn inspektimet e ktij rregulli, q ai t mund t vazhdoj pa probleme. Prndryshe, nj ushtri e ln vetm trupave s shpejti do t transformohet n nj turm t padiciplinuar, pavarsisht se sa t diciplinuar kan mund t ken qen n fillim.

Milingonat brenda kolonis s njjt q i takojn kasteve t ndryshme kan edhe dukje t ndryshme fizike. Secila ka ndrtimin prkats fizik pr punn e saj.

Edhe milingonat kan nj diciplin shum t ngjashme me at t ushtris. Sidoqoft aspekti vendimtar sht se nuk ka asnj oficer, dmth ndonj administrator organizues. Sistemet e ndryshme t kasteve brenda kolonis s milingonave i kryejn detyrat e tyre n mnyr t patmeta; megjithse, aty ska fuqi qendrore t dukshme q i mbikqyr ato.

Ather shpjegimi i vetm sht se dshira qndrore n pyetje sht e padukshme. Frymsimi q prmendet n Kuran me deklaratn "Zoti yt i dha instinkt blets" (Nahl: 68), sht kjo fuqi e padukshme.

Kjo dshir ka arritur planifikim aq t pamas, sa q njerzit jan t friksuar nga kjo kur prpiqen q t analizojn at. Frika dhe habia e till sht shprehur koh pas kohe n forma t ndryshme edhe nga hulumtuesit. Evolucionistt, q pretendojn se sistemi i till i prsosur sht zhvilluar si rezultat i rastsis, nuk jan n gjndje q t shpjegojn sjelljn e flijimit q sht n brthamn e ktij sistemi. Nj artikull i shkruar pr kt tem n gazetn e Bilim ve Teknik edhe nj her e dshmon kt paaftsi:

Problemi sht pse gjallesat i ndihmojn njra tjetrs. Sipas teoris s Darvinit, secila krijes e gjall lufton pr mbijetesn dhe riprodhimin e vet. Pasi q duke ju ndihmuar t tjerve relativisht do t zvoglohej mundsia e mbijetess s asaj gjallese, kjo sjellje sht dashur t eleminohet prfundimisht nga evolucioni. Sidoqoft sht vrojtuar se gjallesat mund t jen t gatshme t flijohen.

Forma klasike e shpjegimit t faktit t flijimit sht se kolonit q jan t formuara nga individt t cilt jan t gatshm t flijohen pr t mirn e grupit ose gjinis do t jen m t suksesshm gjat evolucionit se ato koloni q jan t formuar nga individt egoist. Mirpo, pika, q nuk sht shpjeguar n kt teori, sht se si shoqrit q mund t flijohen, mund ti ruajn kto karakteristika. Nj individ egoist i vetm q mund t dal n shoqrin e till mund t jet i aft q ti transferoj karakteristikat e tij egoiste gjeneratave t mvonshme, pasiq ai nuk do ta flijoj vetn. Nj pik tjetr e paqart sht se nse evolucioni ndodh n nivelin e shoqris, far duhet t jen dimenzionet e ksaj shoqrie? A duhet t jet familje, specie, gjini ose klas? Edhe nese sht nj evolucion i njhershm n m shum se nj nivel, far do t jen rezultatet kur interesat jan n konflikt?3

Si mund t shohim, nuk sht e mundshme t shpejgohet ndjenja e flijimit n gjallesa dhe sistemet sociale t bazuara n kt ndjenj me teorin e evolucionit, dmth, duke supozuar se krijesat e gjalla kan ardh n jet rastsisht.

A MUND MILINGONAT T JEN ROJTAR?

Kur ti analizoj detajet e sistemit n kolonit e milingonave n nj mnyr m konrete ne e ndjejm fuqin e dshirs s padukshme, e cila e themelon dhe e udhheq kt sistem. Tani le ti shikojm kto detaje.

Lidhja e foles s milingonave me botn e jashtme zakonisht sht neprmjet nj vrime t vogl e mjaftueshme pr nj milingon q t kaloj. Kalimi nepr kto vrima bhet me an t lejimit. Brenda kolonis jan disa milingona numri i t cilave nuk sht i madh, detyra e tyre sht q t shrbejn si rojtare.

Rojtart me formn e koks s tyre shrbejn si port e gjall e prshtatshme n hyerje t foles. Gjithashtu, ngjyra dhe dizajni i kokave t tyre jan t ngjashme si ajo e levors s drurit n afrsi. Rojtari rrin ulur katr or n hyerje t vrims dhe u lejon hyerje vetm shokve t saj t foles.4

Kjo dmth se ideja e mbajtjes s nj rojtari q t ruaj ndrtesat sht vn n praktik, prpara njerzimit, nga milingona rojtare, q e mbulojn hyrjen me pjest m t fuqishme t trupit t tyre, t cilt gjithashtu e maskojn vetn dhe nuk i ln brenda ata q nuk e thon parulln e duhur.

sht plotsisht e qart se koka e milingons rojtare q e prmendm m sipr prshtatt n vrim saktsisht, se sht e ngjyrosur dhe e dizajnuar konform me rrethinn, dhe se nuk e l brenda asknd q nuk e njeh, nuk mund t jet sipas dshirs s saj. Sigurisht aty sht nj zotrues i mendjes i cili e ka dizajnuar trupin e milingons n kt form dhe i cili e frymzon punn q e bn. T thuhet se milingona mund t kuptoj kto detyra vet dhe t shrbej si roj pa u zbrazur nga durimi dhe pa u dorzuar, sigurisht nuk do t ishte nj shpjegim i arsyeshm.

Le t mendojm: pse do t dshironte nj milingon t jet rojtare? Nse ka mundsi zgjedheje, pse do t zgjedhte kt pun, q sht puna m pavolitshme dhe q krkon m s shumti flijim? Ns ka pasur mundsin e till t zgjedhjes, sigurisht do t zgjedhte punn q do ti siguronte rrethin m konforme dhe shrbimin m t mir. Zgjedhja, n fakt, ka ndodh me prcaktimin e All-llahut. Dhe milingona rojtare i kryen detyrat e saj n dgjyeshmri t plot. Vetm krijuesi i milingonave ka mund t dizajnoj jet aq t prsosur t kolonis pr t treguar ann e mrekullueshme t artit t Tij dhe caktimin e detyrave t veanta pr kolonin e milingonave t cilt veprojn n prputhje me kt sistem.

Megjithat, sipas teoris s evolucionit milingonat do t zhvillohen n do aspekt dhe do t provojn t futen n kast ku ato do t mund t jetonin shum m rehatshm. Mirpo, milingonat rojtare nuk prpiqen n kt drejtim dhe ato i kryejn detyrat e tyre t frymzuara pa t meta gjat gjith jets s tyre.

MILINGONAT EXPERTE

Organizimi, specializimi n fusha t caktuara dhe komunikimi n botn e milingonave sht gati aq i skusesshm si midis njerzve. Kjo sht e vrtet deri n nj shtrirje q sot njerzit sistemin e tyre ngjasojn me sistemin e harmonishm t milingonave. Fragmenti m posht e ilustron kt pik:

Ekspertt e kompjuterit sot jan duke provuar t riprodhojn n laboratore format e sjelljs kolektive t milingonave n robot. N vend t programeve shum t prparuara, ata jan duke u fokusuar n robot q sajojn bashkpunim ndermjet tyre n baz t elementve t thjesht t informatave. N kto studime, parimi themelor sht i ngjashm. N vend t formimit t robotve shum t prparuar, synimi sht t zhvillohet nj kope e robotve q jan m pak intelegjent por t cilt do t marrin prsipr detyrat m komplekse, ashtu si bjn milingonat n kolonin e milingonave Kta robot nuk do t jen shum t avancuar nga pika e intelegjencs kur t mirren nj nga nj, por ata do t arijn ndarjen e puns me an t motivimit kolektiv t veprimit. Kjo do t jet e mundshme pr shkak se ata do t ken aftsi q t shkmbejn informatat m t thjeshta me njri tjetrin. Jeta dhe bashkpunimi n kolonin e milingonave ka ndikuar edhe te NASA Organizata planifikon q pr hulumtime, n vend t nj roboti t vetm t avancuar, t drgoj shum milingona robot n planetin Mars. Kshtu q, edhe nse disa prej tyre shkatrrohen, numri mbijetues i ekipit do t jet n gjndje ti kryej detyrat e tyre5.

Milingonat jan qenie q mund tjetojn vetm n grupe.

Ato nuk mund t mbijetojn vetmas.

Le t shikojm tani nj shembull interesant nga jeta e milingonave ekspert

SI NDIKON JETA N GRUP TEK MILINGONAT?

Shembulli m i qart i bashkpunimit n mesin e milingonave sht n sjelljen e specieve t milingonave puntore t quajtura Lasius emarginatus. Individt e ksaj specie kan ndrlidhje interesante me njri tjetrin. Aktivitetet e katr milingonave puntor q i takojn grupit q punon tokn zhvillohet kur ata t ndahen nga grupi i madh. Mirpo, kur ndrmjet tyre gjindet nj substanc, sikur xham ose gur, q i pengon ata t shohin njri tjetrin, norma e puns s tyre bie.

Nj shembull tjetr sht kur milingonat e zjarrit ndahen nga grupi i tyre nga nj penges e holl, ato tentojn t arrijn antart e tjer t kolonis s tyre duke e prer kt penges.

Gjithashtu shum variacione ndodhin n sjelljen e milingonave kur ndryshon numri i individve n grup. Kur t rritet numri i milingonave n fole, sht vrejtur se edhe aktiviteti i do individi rritet propercionalisht. Kur t mblidhen milingonat puntore si grup, ato bashkohen, qetsohen dhe shpenzojn m pak energji. sht prcaktuar aq sa rritet popullsia n disa specie t milingonave, aq ka rnje t shums s oksigjenit t shpenzuar.

Ajo far na tregojn t gjith kta shembuj sht se milingonat nuk mund t mbijetojn vetm. Kto krijesa t vogla jan krijuar me karakteristika q u lejon atyre t jetojn vetm n grupe ose koloni. Dhe kjo na dshmon se sa larg nga realiteti jan pretendimet e evolucionistve n lidhje me procesin e shoqrizimit t milingonave. sht e pamundur q milingonat t ken jetuar vetm kur ato jan krijuar pr her t par dhe q t shoqrohen m von n form t kolonive. Do t ishte e pamundur pr nj milingon q prballet me nj ambient t till q t mbijetoj. Do t duhej q t riprodhoj, q t ndrtoj folen pr vete dhe pr lavrat e saj, q t ushqej vetn dhe familjen, q t jet rojtar, t jet ushtar e edhe puntor q kujdeset pr lavrat.

Ne nuk mund t pretendojm q t gjitha kto pun q krkojn ndarje t gjra t puns kan mund q t kryhen dikur nga nj milingon e vetme ose edhe nga disa milingona. Gjithashtu, sht e pamundur t mendohet se ato kan punuar shum drejt shoqrizimit prderisa i kan prmbushur kto detyra normale.

Ajo q sht nxjerr nga e tr kjo sht n vijim: milingonat jan krijesa q kan jetuar sipas sistemit social dhe n grupe q nga dita kur jan krijuar pr her t par. Kjo n rend sht dshmi se milingonat kan ardh n ekzistenc n nj moment t vetm me t gjitha karakteristikat e tyre t paprekura dhe, nse ne dshirojm q ta shprehim m mir, ato jan t krijuar.

NJ MODEL I QENDRS DREJTUESE

Le t zgjerojm pak shembullin e ushtris q e dham m par. Vetm mendo se ju keni arritur n qendrn drejtuese t nj ushtrie q sht shum e madh, por n t cilin sht nj regull i plot. Duket sikur ju nuk mund t hyni brenda, pr shkak se rojat e siguris n porta nuk ln asknd q nuk e njohin brenda. Ndrtesa sht e mbrojtur me nj sistem t siguris q sht i mbikqyrur n mnyr strikte.

Vetm t supozojm se ju keni gjetur nj mnyr pr t hyr brenda. Vmendja juaj brenda do t diktoj aktivitete t ndryshme sistematike dhe dinamike, me mijra ushtar i kryejn detyrat e tyre n nj mnyr rreptsisht t organizuar. Kur t krkoni pr fshehtsin e ktij rendi, ju vreni se ndrtesa sht dizajnuar n nj form plotsisht t prshtatshme pr banort q t punojn n t. Aty ka departamente t veanta pr do pun dhe kto departamente jan t dizajnuara ashtu q ushtart t punojn n mnyrn m t leht. P.sh, ndrtesa ka kate nntok, por departamenti q ka nvoj pr energjin e diellit sht i vendosur aty ku mund t marr driten e diellit n kndim m t gjr t mundshm. Dhe departamentet q duhet t jen n kontakt konstant me njri-tjetrin jan t ndrtuar shum afr njri tjetrit ashtu q qasja t jet e lehtsuar. Depot ku materialet tepric jan t ruajtura jan t dizajnuara si departamente t ndara n njrn an t ndrtess. Depot ku neevojat e tilla ruhen jan komforte, vende t arritshme, dhe sht nj hapsir e madhe mu n qndr t ndrtess ku t gjith mund t grumbullohen.

Vetit e qndres drejtuese nuk jan t kufizuara me kto. Ndrtesa sht e nxehur n mnyr konstante pavarsisht nga madhsia e saj. Temperatura qndron konstante tr ditn duke ju falnderuar nj sistemi me nxemje qndrore jashtzakonisht t avancuar. Nj arsye tjetr pr kt sht izolimi i jashtm i ndrtess jashtzakonisht efektiv ndaj t gjitha kushteve t atmosferike.

N pikturn m sipr ne mund t shohim qytetin nntoksor q

milingonat e kan ndrtuar n rrnjet e nj druri. Me koh, rrnjet e drurit

jan dmtuar dhe druri sht rrzuar pr t nxjerr n shesh kt qytet

sekret.

Nse shtrohet pyetja se si dhe nga kush sht dizajnuar ky lloj i qendrs drejtuese, donjri do t thoshte se kjo sht br nga nj teknologji superiore dhe me an t nj pune ekipore profesionale. Ndrtesa e shtabit t till mund t ndrtohet vetm nga njerzit q kan nj nivel t caktuar t edukimit, kultures, intelektit dhe logjiks.

Mirpo, kjo ndrtes e qendrs drejtuese faktikisht sht nj fole e milingonave (ju lutem shikoni f. 27)

Pr t grumbulluar informacionin e nevojshm pr t ndrtuar nj lloj t till t ndrtess s qendrs drejtuese do t merrte nj pjes goxha t madhe t jets njerzore. Mirpo, miliongona q del nga veza i din detyrat e saj n at moment dhe fillon punn pa humbur koh. Kjo tregon se milingonat e posedojn kt informat prpara se t lindin. Tr ky informacion sht frymzuar n milingona n kohen e krijimit t tyre nga All-llahu, i Plotfuqishmi Ai q i krijoj ato.

VET ORGANIZIMI NDR MILINGONAT

N boten e milingonave nuk ka udhheqs, planifikim, ose programim. Dhe pika m e rndsishme sht se nuk ka zingjir komandues si e prmendm m par. Detyrat m t komplikuara n kt shoqri kryhen pa u mundur n saj t nj vet organizimi jashtzakonisht t avancuar. Merr parasysh shembullin vijues:

Kur n koloni t ndodhin mungesa t ushqimit, milingonat puntore mnjher transformohen n milingona ushqyese dhe fillojn t ushqejn tjert me copzat e ushqimit n stomaqet e tyre rezerv, dhe kur n koloni ka tepric t ushqimit, ato e heqin kt identitet dhe prsri bhen milingona puntore.

Me t vrtet sakrifica e prshkruar ktu sht n nivel t avancuar. Prderisa njerzit nuk kan pas sukses n luftimin e uris n bot, milingonat kan gjetur nj zgjidhje praktike pr kt problem: ndarjen e dogjje, duke prfshir ushqimin e tyre. Po, ky sht nj shembull i vrtet i sakrifics. Dhnja pa hezitim e dogjje q posedon, duke prfshir ushqimin, milingons tjetr, ashtu q t mund t mbijetoj, sht vetm nj nga shmbujt e sakrifics n natyr q teoria e evolucionit nuk mund t shpjegoj.

N fazen e par t ndrtimit t foles, antart e kolonis hapin nj vrim t imt, pastaj e zgjerojn n labirinthin e dhomave n t shumtn e ktyre pjesve, aty jan kopshtet e kpurthave. Kto kopshte i mbushin dhomat, q gjinden afr siprfaqs. Gropat e thella, m t mdhaja, mbajn plehrat e kalbura t bimve dhe mbeturinat. Disa nga kto gropa, uditshmrisht, m shum prmbajn dhe sesa materje organike, sikur mbulesa e dheut nevojitet pr mbeturinat veanrisht helmuese. Ajri i nxeht ngritet nga kto dhoma t hedhurinave. Ajri i freskt e i pasur me oksigjen thithet n fole. T hapurat mu mbi fole prdoren vetm pr grmime dhe pr ventilim. Tunelet e zbrazt rrethues me nj rrug t drejtprdrejt prej 7.5 metrave nga foleja.

Pr milingonat nuk ka problem t mbipopullimit. Ndrsa sot, metropolet e njeriut po bhen t vshtira pr jetes pr shkak t migrimeve, mungess s infrastrukturs, keqshprndarjes s resurseve dhe papunsis, milingonat mund t drejtojn qytetet e tyre nntoksore, me popollat prej 50 milion n nj model t organizuar n mnyr fantastike, pa ndjer se ndonjgj mungon. do milingon menjher i adaptohet ndryshimeve q ndodhin n rrthin e saj. Q nj gj e till t ndodh, sigurisht milingona kan qen t programuara fizikisht dhe psikologjikisht.

Pr shfaqjen e sistemeve aq jashtzakonisht mir t organizuar, duhet t jet nj dshir e mjeshtrit q tiu jep atyre frymzim q t br punn e tyre dhe pr tiu dhn atyre urdhra. Prndryshe, m par do t pasonte kaos i madh sesa rregull. E kjo dshir e mjeshtrit i takon All-llahut, i Cili posedon dogj, i Cili sht i Plotfuqishmi, i Cili i drejton t gjitha qeniet e gjalla dhe i urdhron ato me an t frymzimit.

Fakti se milingona prher prpiqen pa ndonj konsiderat t fitimit, sht dshmi se ato jan duke vepruar me frymzimin e nj mbikqyrsi t caktuar. Ajeti m posht konfirmon plotsisht se All-llahu sht mjeshtri dhe mbikqyrsi i dogjje dhe se do krijes e gjall vepron me frymzimin e Tij:

Un iu kam mbshtetur Allaut, Zotit tim dhe Zotit tuaj, pse nuk ka asnj nga gjallesat, e q Ai t mos e ket nn sundim, vrtet Zoti im sht i drejt. (Hud: 56)

1 National Geographic, vol.165, no.6 , p. 775. 2 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 1. 3 Bilim ve Teknik Dergisi (Journal of Science and Technics), say: 190, s. 4. 4 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 330-331. 5 Focus Dergisi (Focus Magazine), October 1996.

KOMUNIKIMI N SHOQRI Kurani e jep nj pjes t rndsishme t informacionit kur flet pr ushtrit e pejamberit Sulejman dhe prmend se midis milingonave sht nj sistem i avancuar komunikimi. Ajeti sht si vijon:

Deri ather kur arritn mbi luginn e buburrecave, nj buburrc tha: O ju buburreca, hyni n vendet tuaja q t mos u coptoj Sulejmani dhe ushtria e tij duke mos ju vrejtur. (Neml: 18)

Hulumtimi shkencor i br n milingona n kt shekull ka treguar se midis ktyre krijesave ekziston nj rrjet i pabesueshm komunikimi. N nj artikull t botuar n revistn National Geografic, kjo veti sht shpjeguar:

E madhe dhe e vogl, milingona bart n kokn e saj organe t shumfishta shqisore pr t marr sinjale kimike dhe vizuale, vitale pr kolonit q mund t prmbajn nj milion ose m shum puntor, t gjitha nga kto jan femra. Truri prmban nj gjysm milioni qeliza nervore; syt jan kompleks; antena vepron sikur hund dhe si majat e gishtave. E dala nn goj ndjen shijen; flokt reagojn n prekje.7

Edhe nse nuk e vrejm kt, milingonat kan nj metod krejt tjetr t komunikimit n saj t organeve t tyra t ndjeshme t ndijimit. Ato i angazhojn kto organe t ndijimit n do moment t jets s tyre, prej zbulimit t gjahut t tyre deri te pasimi i njri tjetrit, prej ndrtimit t foleve t tyre deri te luftimi. Ato kan sistem t komunikimit q na mahnitin neve, njerzve me intelekt, me 500 000 qelizat e tyre nervore t tkurrura n trupat e tyre prej 2 ose 3 milimetrave. Ajo q ne duhet t kemi parasysh sht se nj gjysm milioni qeliza nervore dhe sistemi kompleks i komunikimit t prmendur m lart i takon nj milingone q n mas sht gati sa nj e milionta pjes e nj njeriu.

N hulumtimin e br n kijesat sociale sikur milingonat, blett dhe termitet, q jetojn n koloni, reagimi i ktyre shtazve n procesin e komunikimit jan t registruara n disa kategori kryesore: alarm, rekrutim, shrbim, shkmbim i lngut oral dhe anal, efekt grupor, njohje, prcaktimi i kasteve8

Milingonat, q kan formuar nj struktur sociale t organizuar me kto reagime t ndryshme, bjn nj jet t bazuar n shkmbim reciprok t lajmeve dhe ato nuk kan vshtirsi pr t arritur kt korrespondenc. Ne mund t themi se milingonat, me sistemin e tyre impresiv t komunikimit, jan njqind prqind t suksesshm n shtje q njerzit nganjher nuk mund t zgjedhin e as q t mund t pajtohen pr kt duke biseduar (p.sh takime, ndarje, pastrime, mbrojtje, etj).

SHKMBIMI I LAJMEVE NDRMJET GRUPEVE T MILINGONAVE

S pari, milingonat informuese shkojn t burimi i ushqimit q sht zbuluar rishtas. Pastaj ato thrrasin milingonat tjera me an t nj lngu q e tajisin n gjndrrat e tyre t quajtura feromone(*). Kur turma rreth ushqimit t rritet, kjo tajitje e feromoneve emeton prsri pr puntort nj kufi. Nse pjesa e ushqimit sht shum e vogl ose larg, informuesit e bjn nj rregullim n numrin e milingonave q tentojn t shkojn t ushqimi duke emetuar sinjale. Nse gjindet nj pjes e ushqimit, milingonat tentojn m shum q t ln gjurm ashtu q m shum milingonave nga foleja tiu vijn n ndihm krkuesve. kado q t ndodh, nuk del ndonj problem pr konsumin e ushqimit dhe transportimin e tij deri n fole, sepse ajo q e kemi ktu sht pun e prsosur ekipore.

(*) FEROMONET: prbhen prej fjalve fer bartje, dhe hormone hormone, e do t thot bartje hormonesh. Feromonet jan sinjale q prdoren ndrmjet antarve t species s njjt e ato zakonisht prodhohen n gjndrra t veanta pr tu shprndar. Komunikimi me an t feromoneve sht gjrsisht i prhapur midis insekteve. Feromonet veprojn si nj mjet i trheqjes seksuale ndrmjet femrs dhe mashkullit. Lloj q m s shumti sht analizuar sht ai q prdoret nga molt si nj substanc e qiftzimit. Nj mol e zez femr mund t ndikoj n molt meshkuj disa kilometra larg duke prodhuar nj foremon t quajtur disparlure. Pasi q mashkulli sht i aft q t ndjej disa qindra molekula t sinjalizimit t femrs n vetm nj mililitr ajr, disparlure sht efektive edhe kur shprndahet mbi nj zon shum t madhe.

Feromonet luajn nj rol t rndsishm n komunikimin e insekteve, milingonat i prdorin feromonet sikur gjurmues pr t treguar rrugen deri te burimi i ushqimit. Kur thumbon nj blet, nuk e l vetm gjilpren e saj n

lkurn e viktims, por l edhe nj kemikal q i thrret blett tjera pr sulm. Ngjashm, milingonat puntore t shum specieve i sekretojn feromonet si nj substanc alarmi q prdoret kur jan t kanosura nga nj armik; feromoni shprndahet n ajr dhe i mbledh puntort tjer. Nse kto milingona e hasin armikun, edhe ato prodhojn feromone, kshtu sinjali ose rritet ose zvoglohet varsisht nga natyra e rrzikut.

Nj shembull tjetr lidhet me milingonat krkuese q migrojn nga nj fole n tjetrn. Kto milingona shkojn drejt foleve t vjetra nga folet e posa gjetura duke ln gjurm prapa. Puntort tjer e kontrollojn folen e re dhe nse ata jan t bindur, edhe ata fillojn t ln feromonet e tyre (gjurm kimike) prmbi gjurmn e vjetr. Prandaj, milingonat q shkojn ndrmjet dy foleve rriten n numr dhe kto e prgatisin folen. Gjat ksaj pune, milingonat puntore nuk rrin kot. Ato vjn nj organizimi t caktuar dhe ndarje t puns ndrmjet vete. Detyrat e supozuara pr tr grupin nga milingonat q e zbulojn folen e re jan si n vijim:

1. Veprojn si grumbullues n zonn e re.

2. Arritja n zonn e re dhe brjen e vzhgimit.

3. Pasimi i rojave pr t marr instruksionet e takimit

4. Brjen e ankets s plot t zons.

Natyrisht, ne nuk mund ta pranojm kt pa mendur fare se ky plan i prsosur i veprimit ka qen n praktik nga milingonat q nga dita e par e ekistencs s tyre, sepse ndarja e puns e nevojshme nga nj plan i till nuk ka mund t zbatohet nga individt q mendonin vetm pr jetrat dhe interesat e tyre. Pastaj n mend bie pyetja vijuese: kush e ka frymzuar kt plan n milingona pr miliona vite dhe kush e siguron zbatueshmrin e tij? Natyrisht, nevojitet fuqi dhe intelekt i madh pr komunikimin e pabesueshm superior grupor t nevojshm pr kt plan t veprimit. E vrteta e shtjes sht e qart. All-llahu, Krijuesi i t gjitha gjallesave dhe poseduesi i urtsis s pafund, na tregon neve mnyrn pr t qen t aft pr t kuptuar fuqin e Tij duke na e paraqitur neve kt bot sistematike t milingonave.

KOMUNIKIMI KIMIK

T gjitha kategorit e komunikimit t shnuara m lart mund t grupohen nn titullin e: sinjleve kimike. Kto sinjale kimike e luajn rolin m t rndsishm n organizimin e kolonive t milingonave. Gjysmkemikale sht emri i prgjithshm q i sht dhn kemikaleve q milingonat i shfrytzojn me qllim t vendosjes s komunikimit. Kryesisht, jan dy lloje t gjysmkemikaleve: emrat e tyre jan feromonet dhe allomonet.

Allomone sht nj material i prdorur pr komunikim midis gjinive. Sidoqoft feromonet, si u shpjegua m par, jan sinjale kimik q m s shumti prdoret brenda nj gjinie dhe, kur t tajitet nga nj milingon, mund t prceptohet nga nj tjetr si er. Ky kemikal sht menduar se prodhohet n gjndrrat endoktrine. Kur nj milingon e tajon kt fluid si sinjal, t tjert e marrin porosin me an t ers ose shijimit dhe reagojn. Hulumtimi i br n feromonet e milingons ka treguar se t gjitha sinjalet jan t tajitura n pajtim me nevojat e kolonis. Gjithashtu, koncentrimi i feromoneve i tajitur nga milingonat ndryshon n kushte t

ndjes urgjente t situats.gje 9

Si mund t shihet, nj njohuri e thell e kimis nevojitet pr t arritur detyrat e kryera nga milingonat. Ne njerzit mund ti zbrthejm kemikalet q milingonat i prodhojn vetm me an t testeve q ne i

kryejm n laboratore, ve ksaj ne kalojm vite t edukimit pr t qen n gjndje pr kt. Milingonat mund t tajisin kt kurdo q kan nevoj, dhe e kan br kt q nga dita q ata kan lind, dhe ata e din fare mir far reagimi t japin pr ciln tajitje.

Komunikimi ndrmjet milingonave mund t vendoset duke transmetuar sinjalet kimike me an t aroms ose shijs.

Fakti se ata me saktsi i njohin kemikalet mu nga koha q kan lindur tregon ekistencn e nj Instruktori q u jep atyre edukim kimik n lindje. Pretendimi i t kundrtes do t nnkuptonte se milinonat e kan msuar kimin gjat kohs dhe se ato kan filluar t bjn eksperimete: kjo do t ishte shkelje e logjiks. Milingonat i njohin kto kemikle pa pasur ndonj edukim kur ata kan lindur. Gjithashtu ne nuk mund t themi se nj milingon tjetr ose nj krijes tjetr e gjall sht msuesi i milingons. Asnj insekt, krijes e gjall duke prfshir njerzit nuk ka aftsin q ti msoj milingonat se si ti prodhojn kemikalet dhe si t vendosin komunikim me kto substaca. Nse sht nj veprim i msimit prpara lindjes, deshira e vetme q do t ishte e aft pr t arritur kt veprim sht dshira e All-llahut, i Cili sht Krijuesi i t gjitha gjallesave dhe Zoti (Edukuesi) i qiejve dhe toks.

Shum njerz nuk e din madje as kuptimin e feromoneve dika q milingonat e tajisin vazhdimisht n jetn e tyre ditore. Sidoqoft, do milingon e posa lindur luan n nj sistem t prsosur social t komunikimit pr shkak t ktyre kemikaleve; nj sistem social i komunikimit q nuk l vend pr dyshime n ekzistimin e nj Krijuesi me fuqi t pafund

GJNDRRAT ENDOKTRINE

Kryesisht jan disa gjndrra endoktrine ku zhvillohen reagimet e komplikuara kimike pr t cilat deri tani ne folm. Tajitjet e prodhuara n gjasht gjndrra endoktrine e sigurojn kt korrespondenc kimike midis milingonave. Mirpo, kto hormone nuk paraqesin karakteristikat e njjta n do specie t milingonave; do gjndr endoktrine ka funksion t vent n specie t ndryshme t milingonave. Tani le t shohim m afr kto gjndrra endoktrine:

Gjndrrat e duforit: hormonet e prodhuara n kto gjndrra prdoren n urdhrat pr alarm dhe mbledhje pr sulmim.

Thesi i helmit: prodhimi i gjr i acidit thneglor zhvillohet n thesin e helmit. Gjithashtu helmi q prodhohet pr tu prdorur gjat sulmit ose mbrojtjes formohet ktu. Shembulli m i mir i ktij hormoni sht gjetur n milingonn e zjarrit. Helmi i ktyre milingonave mund t paralizoj kafsht e vogla dhe t lndoj njerzit.

N nj pyll t banuar me milingona q prodhojn acidin thneglor, hulumtuesit kan gjetur acid thneglor n nj nivel q nuk mund t shpjegohet. T gjitha teorit q jan shpallur jan dshmuar si gabime dhe t gjitha hulumtimet e bra nuk kan dhn rezultat. Eventulisht shkenctart pfunduan se milingonat thneglore mund t jen prgjegjse pr shumicn e acidit thneglor t gjetur n sasit e pashpjeguara n atmosfern mbi pyll t amazons dhe vendet e tjera t pasura me kto insekte. sht vlersuar, shum prafrsisht, se milingonat theglore mund t lshojn globalisht 1012 gram t acidit thneglor do vit. Dmth, kto krijesa t vogla jan t afta t prodhojn acid thneglor n nj shkall q mund edhe t ndikoj n atmosfern e rajonit ku ato jetojn pa i shkaktuar veti ndonj dm dhe kjo i huton hulumtuesit.10

Gjndrrat pigjidiale: tri specie t ndryshme t milingonave prdorin tajitjet e prodhuara nga kto gjndrra si sistem alarmi t tyre. Milingonat e mdha korrse t shkretirs e transmetojn kt hormon n form t nj

ere t fort dhe emeton nj alarm paniku; dhe Pheidole biconstricta, q sht nj specie e milingonave q jeton n Amerikn jugore, e prdor tajitjen q prodhohet n kto gjndrra n alarmet kimike mbrojtse dhe sulmuese.

Gjndrrat sternale: tajitjet ktu prdoren gjat migrimeve t kolonis, ndjekjes s gjahut dhe pr grumbullimin e ushtarve. Funksioni m origjinal i ksaj tajitje sht pr t lyer zonn e shtat t barkut t nj milingone q shpesh duhet t rrotullohet kur t nxjerr helmin. Kshtu, rrotullimi i trupit t saj pr t nxjerr helmin bhet m leht. Pa kt gjndr, q sht nj qendr mikroskopike e prodhimit t lyersit, sistemi mbrojts i milingonave do t ishte i paefektshm.

N saje t planit pa gabime t vendosur si duhet kjo nuk sht kshtu: si sht vendosur q nj milingon shum e vogl t rrotulloj trupin e saj pr t sprkatur helm, pikrisht ashtu si sht paravendosur ku dhe si do t prodhohet ky lyrs q nevojitet pr t zvogluar tensionin gjat rrotullimit t ktij trupit.

N ann e djatht, ne shohim diagramin anatomik t specieve t milingonave formika. Truri dhe sistemi nervor jan paraqitur me t kaltrt, sistemi trets me ngjyr roze, zemra sht me t kuqe dhe gjndrrat endoktrine dhe strukturat e afrme n t verdh: 1. Gjndrra mandibulare. 2. Faringu 3. Gjndrra para faringale 4. Gjndrra pas faringale 5. Truri 6. Gjndrra buzore 7. Ezofagu 8. sistemi nervor 9. Gjndrra metaplurale 10. Zemra 11. Stomaku 12. Proventrikulusi 13. Thesi Malpigian 14. Zorra e mesme 15. Rektumi 16. Anusi 17. Gjndrra e Duforit 18. Thesi i helmit

Gjndrrat metapleurale: sht prcaktuar se tajitjet n kto gjndrra jan antiseptike, q e mbrojn siprfaqen e trupit dhe folen nga mikrobet. Nj element aktiv antibiotik i Attas, p.sh, sht acidi fenilacetik, prej t cilit nj milingon bart nj mesatare prej 1.4 mikrogramve n do moment. Milingona puntore rregullisht lshon sasira t vogla t ksaj przierje q shrben si nj antiseptik. Kur ajo t bashkohet me milingonat armike, ajo papritur shkarkon sasi t mdha t tajitjes s gjndrrs metaleurale, q tani funksionon si nj zmbrapss i fuqishm.11

Mos t harrojm se milingona nuk di se si t mbroj vetn nga mikrobet dhe as q di pr ekzistencn e mikrobeve. Sidoqoft, trupi i saj prodhon drog kundr armiqve t saj pa e ditur kt. Fakti se gjithmon sht nj hormon antiseptik n trupin e milingonave n sasi prej 1.4 mikrogramve sht nj detaj q sht punuar me precizitet t madh. Pr shkak se Ai i Cili i ka krijuar milingonat sht Ai i Cili kujdest pr t gjitha nevojat e t gjitha gjallesave q Ai i ka krijuar n detajet m t mdha, dhe i Cili me t vrtet sht i Mshirshmi.

Si u demostrua, t gjitha gjndrrat endoktrine q u prmendn n kt kapitull jan njsi q kan funksione vitale pr milingonat. Mungesa ose funksionimi i pamjaftueshm i ndonjres prej ktyre ka efekt t pafavorshme pr tr jetn sociale dhe fizike t milingons. N fakt, e bn t pamundshme pr t q t mbett gjall.

Kjo plotsisht i shkatrron pretendimet e teoris s evolucionit, sepse evolucioni pretendon se gjallesat jan zhvilluar n faza dhe se duke filluar nga nj form primitive, ato gradualisht jan br m t prsosura si rezultat i serive t rastsive prfituese. Kjo do t thot se milingonat gjat fazave paraprake nuk kan pas pjes t karakteristikave fiziologjike q i kan sot dhe se ato i kan fituar kto m von. Mirpo, t gjitha tajitjet e milingonave q ne i shqyrtuam m sipr jan vitale dhe pa to sht e pamundshme q nj specie e milingonave t mbijetoj.

Konkluzioni nga e tr kjo sht se milingonat jan krijuar n fillim me kto gjndrra endoktrine dhe funksione vitale. Dmth, ato nuk kan pritur pr zhvillimin e gjndrrave t nevojshme endoktrine pr qindra mijra vite pr t pas nj sistem t mbrojtjes dhe komunikimit. Po t ishte ashtu, do t ishte e pamundshme pr llojet e milingonave q t mbijetojn. Shpjegimi i vetm sht se lloji i par i milingonave q ka ekistuar n tok ka qen n t njjtn form komplete dhe t prsosur po ashtu si sht sot. Nj sistem i prsosur nuk mund t jet tjetr se puna artistike e nj dizajnuesi intelegjent. Nse n jemi n gjndje sot q t flasim

pr nj shoqri t milingonave me nj popullsi prej bilionave, ather ne duhet t pranojm se nj Krijues i vetm i ka krijuar t gjitha kto prnjhersh.

LETRA IDENTIFIKUESE E MILINGONAVE: AROMA KOLONIALE

Ne m par e kemi prmendur se milingonat mund t njohin njra tjetrn dhe t dallojn t afrmit dhe shokt e tyre nga kolonia e njjt. Zoologt ende jan duke hetuar se si milingonat mund t njohin t afrmit e tyre. Prderisa njriu nuk mund t dalloj disa milingona q ai i has, le t shohim se si kto krijesa q jan aq plotsisht t ngjashme mund t njohin njra tjetren.

Nj milingon leht mund t zbuloj nse milingona tjetr sht shokfoleje apo jo. Milingona puntore rastsisht e fshin antenn e saj mbi trupin e tjetrs pr t njohur at, n rast se futet n fole. Menjher mund t dalloj shokt e foles nga t huajt n saj t aroms s veant koloniale q e bart. Nse milingona q hyn n fole sht e huaj, pronart e sulmojn kt musafir t paftuar me dhun ekstreme, duke i mbyllur mandibulat dhe shtesat e tyre pr trupi derisa e thumbon ose e sprkat me asid thneglor, citronellal, ose disa substanca tjera toksike. Ato mund t kuptojn edhe nse musafiri sht antar i species s njjt por nga nj koloni tjetr. N kt rast milingona musafire pranohet n fole. Mirpo, milingons musafir i ofrohet m pak ushqim derisa t marr aromn koloniale.12

SI ARRIHET AROMA KOLONIALE?

Burimi i aroms me an t cilit i afrti njihet nuk sht identifikuar me siguri. Mirpo, sa sht zbuluar, milingonat prdorin hidrokarburante pr procesin e dallimit t aroms midis tyre.

Eksperimentet e kryera kan treguar se milingonat q i takojn species s njjt, por kolonive tjera, e identifikojn njra tjetrn me dallimet e hidrokarburanteve. Pr t kuptuar kt sht kryer nj eksperiment interesant. S pari, puntort n nj koloni jan lar me trets q prmbante ekstrakte t puntorve nga kolonia e huaj e species s njjt. sht par se puntort tjer nga kolonia fokale kan reaguar n mnyr agresive ndaj tyre, ndrsa puntort reagues kan reaguar n nj mnyr natyrale ose jo m shum se gjysm agresiv ndaj puntorve t lar me ekstraktet e shokve t tyre t foles.13

A KA EVOLVUAR AROMA KOLONIALE?

Nj pik mjaft e rndsishme q duhet t mirret parasysh me kujdes n lidhje me aromn koloniale sht shtja e evoluimit. Si e shpjegojn mekanizmat e evolucionit faktin q milingonat, ose antart e kolonive tjera t insekteve (bletve, termiteve etj) i njohin shokt e tyre me an t feromoneve t tyre prjashtuese?

Njerzit q tentojn t mbrojn teorin e evolucionit pavarsisht nga t gjitha llojet e pamundsive, pretendojn se feromonet jan rezultat i seleksionit natyror (ruajtja e ndryshimeve t dobishme q ndodhin n gjallesa dhe eleminimi i ndryshimeve t dmshme). Sidoqoft, kjo sht e pamundshme pr do specie t insekteve duke prfshir milingonat. Shembulli m godits pr kt pik sht bleta. Kur bleta t thumboj armikun e saj, ajo prodhon nj feromon pr ti njoftuar blett tjera pr rrezikun. Mirpo, ajo ngordh menjher pas ksaj. N kt rast, kjo nnkupton se ky formon prodhohet vetm njher. Ather, sht e pamundshme pr nj ndryshim t dobishm t till q t transferohet n gjeneratn tjetr dhe t shtohet me an t seleksionit natyror. Ky shpjegim tregon se sht e pamundur q komunikimi kimik ndrmjet llojeve t insekteve q kan sistem kast t ket evolvuar me an t metods s seleksionit natyror. Kjo karakteristik e insekteve, q e rrzon plotsisht teorin e seleksionit natyror, edhe nj her demostron se Ai q e vendos rrjetin e komunikimit midis tyre sht Ai q i krijoj ata pr her t par.

THIRRJA E MILINGONAVE

Milingonat kan nj nivel t vetflijimit q sht shum i avancuar dhe, n saj t ksaj karakteristike, ato gjithmon i ftojn shokt e tyre n do burim t ushqimit q ato e gjejn dhe e ndajn ushqimin e tyre me ta.

N situat t till, milingona q e zbulon burimin e ushqimit i drejton t tjert n burim. Pr kt prdort metoda vijuese: milingona zbuluese q e gjen ushqimin e mbush gushn e saj dhe kthehet n shtpi. Prderisa kthehet, e trheq barkun e saj npr tok n intervale t shkurta dhe l nj sinjal kimik. Sidoqoft

thirrja e tij nuk prfundon ktu. Sillet rreth malit t milingonave pr pak. E bn kt ndrmjet tri deri n gjashtmbdhjet her. Kjo lvizje e siguron kontaktin me shokt e saj t foles. Kur zbuluesi dshiron t kthehet tek burimi i ushqimit, dshiron q ta pasojn t gjith shokt q i ka takuar. Sidoqoft vetm shoku q sht n kontatin m t afrt me anten mund ta shoqroj at jasht. Kur informuesi t arrij ushqimin, kthehet menjher te mali dhe e supozon pjesn e mikpritsit. Informuesi dhe shoku i tij tjetr puntor jan t bashkuar me njri-tjetrin nprmjet t sinjaleve t vazhdueshme shqisore dhe fermoneve hormone n siprfaqen e trupave t tyre.

Milingonat mund t arrijn cakun e tyre duke pasuar gjurmn q shkon te ushqimi, edhe kur nuk ka milingon ftuese. Pr shkak t gjurms q zbuluesi e l me sukses nga ushqimi te foleja, kur zbuluesi t vij n fole dhe t bj vallzimin, shokt e tij t foles arrijn te burimin i ushqimit pa ndonj ndihm prej ftuesit.

Nj an tjetr e rndishme e milingonave sht prodhimi i shum przierjeve kimike q do t prdorn n procesin e ftess, secila me detyr t ndryshme. Nuk sht e ditur pse prdoren aq shum kemikale t ndryshme pr tu grumbulluar rreth burimit t ushqimit por, derisa mund t thuhet, ndryshimi i substancave t tilla siguron q gjurmt t jen t ndryshme nga njri tjetri. Prve ktyre, milingonat transmetojn sinjale t ndryshme kur t drgojn porosi, dhe intenziteti i secilit sinjal sht i ndryshm nga t tjert. Ato e rrisin intenzitetin e sinjalit kur kolonia t jet e uritur, ose kur nevojiten zona t reja t foleve.

Ky solidaritet midis shoqrive t milingonave n nj nivel aq t lart mund t llogaritet si sjellje q ka vler t mirret parasysh dhe se mund t mirret si nj shembull pr njerz. Krahasuar me njerzit q pahezitim i shkelin t drejtat e individve t tjer n llogari t interesave t tyre q jan t vetmet pr t cilat mendojn - milingonat pamas vetflijuese jan m shum etike.

N asnj mnyr nuk sht e mundshme q t shpjegohet sjellja plotsisht jovetjake e milingonave, n kushtet e teoris s evolucionit. Kjo sht sepse evolucioni supozon se rregulli i vetm q ekziston n natyr sht lufta pr mbijetes dhe konflikti shoqrues. Sidoqoft, karakterisitikat e sjelljes q i shfaqin milingonat dhe shum lloje tjera t shtazve e hedhin posht kt dhe tregoj realitetin e sakrifics. Teoria e evolucionit, n fakt, nuk sht asgj tjetr ve se nj tentim nga ata q dshirojn t legalizojn egoizmin e tyre dhe kshtu ti prshkruajn kt egoizm tr natyrs.

ROLI I PREKJES N KOMUNIKIMET KIMIKE

Komunikimet nga milingonat me an t prekjes s njri tjetrit me antenat e tyre gjat mirmbajtjes s organizimit t brendshm t kolonis dshmon se prdoret nj gjuh e antenave n kuptimi e saj t plot.

Sinjalet e antens t krijuar me an t prekjes s milingonave prdoren pr qllime t ndryshme sikurse fillimi i darks, ftesave dhe takimeve sociale ku shokt e foles e njohin njri tjetrin. P.sh, n nj lloj t specieve t milingonave puntore q jetojn n Afrik, puntort se pari preken me antena kur t takojn njri tjetrin. Ktu, shkundja e antenave nnkupton vetm nj prshndetje dhe nj ftes pr n fole.

Kjo sjellje e ftess sht edhe m goditse n llojin e caktuar t milingonave (Hypoponera). Kur nj ift i puntorve t takohen ball pr ball, milingona ftuese e anon koken e saj anash pr 90 shkall dhe e godet siprfaqen e siprme dhe t poshtme t koks s shokut t foles me antenat e saj. Shpesh milingona e lutur reagon me atentim t ngjashm.14

Kur milingonat t prekun trupat e shokve t tyre t foles, qllimi nuk sht q tiu jipet atyre informata por t mirren informata duke i zbuluar kemikalet q ato i tajitin. Nj milingon e godet trupin e shokut t foles shum but dhe shpejt me antenat e saj. Kur t arrij afr shokut t tij t foles, synimi i saj sht q t sjell sinjalet kimike sa m afr q sht e mundshme te milingona tjetr. Si rezultat, do t jet n gjendje q t zbuloj dhe t prcjell gjurmt e aroms q shoku i saj sapo i ka ln dhe t arrij te burimi i ushqimit.

Shembulli m godits q mund t paraqitet pr komunikimin e prekjes sht shkmbimi i ushqimit t lngt nga gusha e nj milingone n aparatin trets t ushqimit t tjetrit. N nj test interesant t br pr kt tem, pjes t ndryshme t trupave t milingonave puntore t llojeve Myrmica dhe Formica jan stimuluar me flokt e njerzve dhe kshtu me sukses jan detyruar t zbrazn. Milingona m e ndjeshme ishte ajo q sapo e ka ngrn ushqim dhe ishte duke krkuar shokun e foles me t cilin e ndan prmbajtjen e gushs

s saj. Hulumtuesit vrejtn se insekte dhe parazit t caktuar ishin t vetdijshm pr taktika t tilla dhe ata jan ushqyer duke e ushtruar kt metod. Insekti pr t trheq vmendjen e milingons sht dashur t ishte vetm q t prek trupin e milingons pakz me antenat dhe kmben e saj t par. Ather milingona e prekur do t ndante ushqimin e saj, edhe nse krijesa me t ciln ishte n kontakt ishte e llojit tjetr.15

tt Aftsia e nj milingone q t kuptoj se far dshiron milingona tjetr me an t nj kontakti t shkurt me anten tregon se milingonat mund, n nj kuptim, t flasin midis tyre. Se si sht msuar kjo gjuh e antenave qe prdoret ndrmjet milingonave nga t gjitha milingonat sht nj tem tjetr pr t menduar. A kalojn ato npr trajnime pr kt tem? Pr t biseduar pr ekzistencn e trajnimit t till, ne duhet t mendojm gjithashtu pr ekzistencn e superiorit t Plotfuqishmit i Cili e siguron at. Pasi q nuk mund t jen milingonat ato q sigurojn nj trajnim t till, ky i Plotfuqishm sht All-llahu i Cili, me an t frymzimit u mson t gjitha milingonave nj gjuh q t komunikojn me t.

Sjellja e ndarjes e praktikuar midis milingonave sht nj mostr e vetflijimit q nuk mund t shpjegohet nga teoria e evolucionit. Disa evolucionist q e shohin fjaln e urt peshku i madh e glltit t voglin si nj els pr jetn n tok jan t detyruar q t trheqin fjalt e tilla kur t konfrontohen me vetflijimin e till si shfaqet nga milingonat. N nj koloni t milingonave, n vend q milingona e madhe t zhvillohet duke e ngrn milingonn e vogl, ajo m tepr tenton q t ushqej milingonen e vogl dhe e bn q t rritet. T gjitha milingonat jan t gatshme q t pranojn ushqimin kjo sht, dispozita q u sht dhn atyre dhe prfundimisht t sigurojn ndarjen e teprics me antart tjer t kolonis.

Milingonat duke vendosur komunikim me an t prekjes me njri tjetrin.

Si rezultat, far treguan t gith kta shembuj sht se milingonat jan shoqri e gjallesave q i jan nnshtruar dshirs s Krijuesit dhe q veprojn sipas frymzimit t Tij. Prandaj, nuk do t ishte e drejt q ti vlersojm ato si organizma q jan plotsisht t pavetdijshm, pr shkak se ato kan vetdije q e reflekton dshirn e krijuesit t tyre. N t vrtet, All-llahu n Kuran trheq vmendjen ton pr kt fakt t rndsishm dhe na informon neve se t gjitha gjallesat jan, n t vrtet, bashksi midis tyre, dmth, ato jetojn sipas nj rregulli t shenjt dhe n pajtim me frymzimin.

Nuk ka asnj gjalles n tok dhe as shpend q fluturojn me dy krah e q nuk jan t ndara n grupe (t ndryshme), sikurse edhe ju (Zoti i krijoi, i pajisi si juve). Asgj nuk kemi ln pas dore nga evidenca. M n fund te Zoti i tyre do t tubohen. (En'am: 38)

KOMUNIKIMI AKUSTIK

Komunkimi akustik sht nj metod tjetr e prdorur shpesh nga milingonat. Dy forma t prodhimit t zrit jan identifikuar, trokitja e trupit n nnshtres dhe frkimet, dmth, frkimi i pjesve t specializuara t trupit njhersh pr t prodhuar nj cicrrim.16

Sinjali i zrit i prodhuar nga trokitjet e trupit zakonisht ndodh n kolonit q pushtojn folet e drurit. P.sh, milingonat zdrukthtare komunikojn duke i rn daulls. Ato fillojn ti biejn daulls prball ndonj rreziku q i afrohet foles s tyre. Ky rrzik mund t jet nj tingull q shkakton shqetsim ose nj prekje q ato e ndjejn ose nj zhvillim i papritur i rryms s ajrit. Milingona daullexhi e godet nnshtresn me mandibulat dhe stomakun e saj derisa shkund trupin e saj para dhe prapa. Kshtu, sinjalet leht mund t barten prmes lvozhgave t holla t drurit t foles pr disa decimetra ose m shum.17 Milingonat zdrukthtare evropiane u drgojn vibracione shokve t tyre t foles q jan 20 cm ose edhe m larg duke trokitur me mjekrrat dhe barqet e tyre n drurin e punuar t dhomave dhe korridoreve. Duhet me pas parasysh se 20 cm pr nj milingon sht nj distanc q do t prgjigjej 60-70 metrave pr nj njeri.

Milingonat jan gati t shurdhta ndaj vibrimeve t transmetuara prmes ajrit. Mirpo, ato jan shum t ndieshme ndaj vibrimeve t zrit t transmetuara prmes objekteve. Ky sht nj sinjal shum efektiv paralajmrues pr ta. Kur ato t ndgjojn at ato e shpejtojn ritmin e tyre, ato shkojn n drejtim t vendit nga vjen vibrimi dhe ato sulmojn t gjitha gjallesat q i shohin pr rreth.

Asnj mosbindje ndaj ksaj thirrje nga ndonj antar i kolonis sht nj tregues pr organizimin e suksesshm t shoqris s milingonave. Njri duhet t pranoj se edhe nj shoqri e vogl njerzore q prgjigjet ndaj nj thirrje alarmi n mnyr kolektive, n t njjtn koh, pa ndonj prjashtim, dhe pa zhvillim t anarkis, n praktik sht gj shum e vshtir. Sidoqoft milingonat jan t afta q t bjn at pr t ciln jan urdhruar pa humbur koh dhe ashtu jan n gjndje q t kalojn jetn e tyre pa e ndrprer diciplinn brenda kolonis madje as pr nj moment.

Prodhimi i cicirrimave sht m e ndrlikuar si sistem se sa rnja daullave. Tingulli i prodhuar krijohet duke frkuar pjest e caktuara t trupit njkohsisht. Milingonat e prodhojn kt tingull duke i frkuar njkohsisht organet n ann e prapme t trupeve t tyre. Nse e afron veshin afr milingonave puntore korrse, ju mund ti degjoni ato t prodhojn nj z me ton t lart tr kohn.

Tri funksionet kryesore t frkimit jan zbuluar n specie t ndryshme, kto mund t vhen n list si vijon:

1. Komunikimi akustik ndr milingonat gjethe-prerse shrben si nj sistem alarmi nntoksor. Zakonisht prdoret kur nj pjes e kolonis sht varrosur nga shembja e foles. Puntort fillojn t lvizin pr t br grmimet shptuese si reagim ndaj sinjaleve t zrit t pranuar.

2. Zrat e toneve t larta prdorn n disa specie gjat iftzimit nga mbretreshat. Kur mbretreshat e reja mbledhen n tok ose n bim pr iftzim, dhe kan marr mjaft sperm, ato prodhojn tinguj t toneve t larta pr t ikur nga tufa e mashkujve q jan duke i ndjekur ato.

3. Por n speciet tjera, zri prdoret pr t zmadhuar efektshmrin e fermoneve t prodhuara gjat grumbullimit t shokve t foles pr t gjetur ushqim ose vende t foles s re.18

Nganjher n specie t caktuara, krkuesit e ushqimit e bjn t mundshme q milingonat tjera t rrethojn gjahin me sinjalet q ato i prodhojn kur t gjejn nj gjah. Grumbullimi i puntorve dhe arritja te gjahu realizohet brenda 1-2 minutave n saj t ktij zri t tonit t lart. Kto veti jan nj prparsi e madhe pr speciet e milingonave.

PR NJ SY Q SHIKON

Me metodat e tyre t ndryshme t komunikimit, milingonat mund t krahasohen me njeriun q mund t flas disa gjuh t huaja. Ato jan t afta t komunikojn me 3-4 gjuh t ndryshme midis tyre dhe ato jan t afta t vazhdojn jetrat e tyre n mnyren me pak problematike. Ato jan t afta q t mbajn gjall kolonit e tyre me popullat prej qindra mijrash e ndonjher milionesh, dhe t shptojn t gjitha jetrat e tyre pa shkaktuar konfuzion.

Sidoqoft ky sistem komunikimi q e prshkruam deri tani sht vetm nj prej vetive t mrekullueshme t bots shtazore. Kur ti analizojm njerzit edhe t gjitha gjallesat (nga njqelizort deri t shumqelizort) ne mund t zbulojm karkaterisitka q jan t ndryshme nga njra tjetra, donjra sht mrekulli e veant dhe individuale me vendin e saj n nj rend ekologjik.

Pr nj sy q mund t vrej t gjitha kto mrekulli q jan krijuar rreth tij, dhe nj zemr q mund t ndjej, do mjaftoj q t shikoj sistemin e jashtzakonshm t komunikimit t milingones me dimensione milimetrike pr t muar fuqin e pafund, njohurin dhe urtsin e All-llahut i Cili sht Pronar dhe Sunduesi i vetm i t gjitha gjallesave. N Kuran All-llahu u referohet atyre njerzve q nuk e kan kt aftsi dhe t cilt nuk e mojn fuqin e Tij:

A nuk udhtuan ata npr tok e t ken zemra me t cilat do t kuptojn, dhe vesh me t cilat do t dgjojn? Pse n t vrtet syt nuk verbrohen, por verbrohen zemrat n kraharor.(Haxhxh:46)

7 National Geographic, vol.165, no.6, p. 777. 8 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 227. 9 Ibid, p. 244.

10 Ibid, p. 2. 11 Ibid, p. 244. 12 Ibid, p. 197. 13 Ibid, p. 204. 14 Ibid, p. 293. 15 Ibid, p. 258. 16 Ibid, p. 255. 17 Ibid, p. 256. 18 Ibid, p. 257.

SPECIET E MILINGONAVE Edhe pse t gjitha milingonat mund t duken t ngjashme, ato jan t ndara n shum specie t ndryshme bazuar n mnyrn e jets s tyre dhe vetive fizike. Kto gjallesa n t vrtet kan prafrsisht 8800 lloje. Secili lloj i ka edhe vetit e veanta t mahnitshme. Tani, le t diskutojm disa prej ktyre specieve, mnyrn e jets s tyre dhe karakteristikat.

MILINGONAT GJETHE PRERSE

Karakterisitika specifike e milingonave gjethe prerse t quajtura edhe si atta, sht shprehia e tyre e transportimit t pjesve t gjetheve, q ato i kpusin, n kokat e tyre. Milingonat fshihen nn gjethe q jan mjaft t mdha n krahasim me madhsin e tyre. Ato i sigurojn gjethet n mjekrrat e tyre t mbyllura. Prandaj, udhtimi kthyes i milingonave puntore pas puns ditor paraqet nj piktur shum interesante. Kushdo q e sheh kt ndodhi do t ndjente sikur shtrati i pyllit sht i gjall dhe ec. N pyje q bie shi veprimet e tyre mnjanojn rreth 15 prqind t prodhimit t gjetheve.19 Natyrisht, arsyeja pr bartjen e pjesve t gjetheve nuk sht mbrojtja nga dielli. Milingonat kto pjes t gjetheve nuk i prdorin as si ushqim. Ather, n far mnyre ato i prdorin aq shum gjethe?

N mnyr t befasishme, sht zbuluar se attat i prdorin kto gjethe pr kultivimin e kpurdhave. Milingonat nuk mund ti han vet gjethet, pr shkak se ato n trupat e tyre nuk kan enzime q t mund t tretin celulozn brenda gjeths. Milingonat puntore e bjn nj grumbull t ktyre pjesve t gjetheve pasi q i prtypin ato dhe i vendosin ato n nnshtresn e kopshtit. N kto dhoma, ato kultivojn kpurdha n gjethe. Kshtu, ato marrin proteinat e nevojshme nga sythat e kpurdhave.20

Mirpo, kur t largohen attat, normalisht kopshti do t filloj t shkatrrohet dhe s shpejti do t mbushet nga kpurdhat e egra. Ather, si munden attat, q i pastrojn kopshtet e tyre vetm prpara mbjelljes, t mbrohen kundr kpurdhave t egra? Triku i mirmbajtjes s pastrt t kultivimit t kpurdhave pa kputjen e vazhdueshm t kpurthave t egra, duket se varet nga pshtyma e milingonave q punojn n przierjen e plehrave t prtypura nga ato. sht menduar se pshtyma prmban nj antibiotik q pengon rritjen e kpurdhave t padshirueshme. Sigurisht prmban nj nxits t rritjes pr kpurdhat e duhura.21

Ajo pr t ciln njri duhet t mendoj sht si n vijim: si jan mesuar kto milingona q t kultivojn kpurdha? A sht e mundur q nj dit nj nga milingonat e ka marr nj gjethe n gojen e saj dhe e ka prtypur rastsisht, dhe prap rastsisht, e ka vendos kt lng q sht br si qull n nj shtresn e that t gjetheve q, rastsisht sht nj vend plotsisht i duhur, edhe milingonat tjera kan sjell pjes t kpurdhave dhe i kan mbjellur aty dhe, prfundimisht, milingonat q kan parashikuar se nj lloj i ushqimit q ato do t mund ta hanin do t rritej aty, filluan t pastrojn kopshtin, duke hedhur materialet e panevojshme, dhe duke korrur? Dhe ather ato e njoftuan tr kolonin nj nga nj pr kt proces? Gjithashtu, pse ato do t bartnin t gjitha ato gjethe n folet e tyre edhe pse ato nuk kan mund ti han ato?

Pr m tepr, si do t mund t krijonin kto milingona pshtymn q ato e prdorin derisa i prtypin gjethet pr prodhimin e kpurdhave? Madje sht menduar se ato mund t formojn kt pshtym, n njrn apo mnyrn tjetr, me far informate ato do t mund t prodhonin nj antiobiotik n pshtymn e tyre q e pengon formimin e kpurdhave t egra? A nuk duhet me pas njohuri t mjaftueshme t kimis pr t arritur nj proces t till? Edhe nse ato kan pas njohuri t till q sht e pamundur si kan mund ato t zbatojn kt dhe t prgatisin pshtymn e tyre q t ket kt karakteristik t substancs s antibiotikut?

Kur njri mendon se si milingonat mund t realizojn nj ngjarje aq t mrekullueshme, qindra pyetje t ngjashme dalin pr t cilat nuk ka prgjigje.

N ann tjetr, nse mund t jipej nj prgjigje e vetme shpjeguese, t gjitha kto pyetje do t kishin prgjigje. Milingonat jan dizajnuar dhe programuar q t bjn punn q ata jan duke e kryer. Ngjarja e vshtuar sht e mjaftueshme pr t dshmuar se milingonat kan lindur ose m mir jan br q t lindin me njohuri pr bujqsi. Mostrat e tilla t ndrlikuara t sjelljes nuk jan fenomene q mund t zhvillohen n faza dhe me koh. Ato jan pun t nj njohurie gjithprfshirse dhe nj intelekti suprem. Kshtu q pretendimet e evolucionistve se sjellja e dobishme sht zgjedhur me koh dhe organet e nevojshme jan zhvilluar prmes mutacioneve duket plotsisht jologjike. Natyrisht, nuk sht askush tjetr prve All-llahut q i dha kt njohuri milingonave q nga dita e par, dhe i Cili i krijoj ato me t gjitha kto veti mahnitse. All-llahu sht Krjiuesi (Sani). Vetit e milingonave atta q i prmendm m sipr e reklamojn pikturn q ne do ta hasim shpesh kudo n kt libr. Ne po flasim pr nj gjalles pa aftsi pr t menduar, por q megjithat e kryejn nj detyr t madhe duke shfaqur intelekt t jashtzakonshm. Kjo sht e vshtir pr nj njeri q ta kuptoj.

1) Brenda n fole, puntort pakz m t vogl i presin gjethet n copza t vogla.

2) Kasta tjetr i prtyp kto copza duke i br mas dhe duke i plehruar me rezervat e lngut fekal t pasur me enzime.

3) Milingonat tjera e vjn masen e gjetheve t pjellshme mbi bazn e gjetheve t thara n dhoma t reja.

4) Nj kast tjetr i vendosin copzat e kpurthave t sjelluar nga dhomat e vjetra mbi kt mas dhe i mbjell aty. Copzat e kpurthave shprndahen n masen e gjetheve sikur brym.

5) Nj kast e angazhuar e shkurtabiqve e pastron kopshtin nga materialet e panevojshme, pastaj i vjelin kpurthat pr t tjert q ti han.22

Ather, far nnkupton e tr kjo?

sht vetm nj prgjigje dhe sht e thjesht: nse kjo shtaz nuk ka aftsi q t mendoj pr ti mundsuar q t bj at q po bn, ather shfaqja e saj e intelektit, n fakt, na e paraqet neve Urtsin e dikujt tjetr. Krijuesi i Cili ka br q milingonat t ekzistojn e l kt shtaz t bj gjra prtej aftsive t saj pr t treguar ekzistencn e Tij dhe lartsin n krijimin e Tij. Milingona vepron sipas frymzimit t All-llahut dhe intelekti q shfaq n fakt sht, Urtsia e All-llahut.

N t vrtet, situat e ngjashme ekziston n tr botn shtazore. Ne hasim krijesa q shfaqin nj intelekt shum superior, edhepse nuk kan as mendje t pavarur e as aftsi pr t gjykuar. Milingona sht nj prej m t shquarve prej ktyre, dhe sikur shtazt tjera, n fakt, vepron n pajtim me programin q i sht dhn nga Dshira q e mson at. Reflekton Urtsin dhe fuqin e Poseduesit t asaj Dshire, dmth, All-llahut.

Tani, t vazhdojm rishikimin e aftsive superiore t milingonave me kt njohuri themelore.

METODAT INTERESANTE MBROJTSE T ATTAS

Puntort mesatar t kolonis s milingonave gjethe prerse e kalojn tr ditn e tyre duke bartur gjethe. Gjat ktij procesi bhet e vshtir q ato t mbrojn vetn, meq ato e sigurojn gjethen me mjekrrat q i prdorin pr t mbrojtur vetn. Ather, nse ato nuk jan n gjndje q t mbrojn vetn, kush i mbron?

sht vshtruar se milingonat puntore gjethe prerse ecin tr kohen me puntor t madhsis s vogl. S pari, sht menduar se kjo ishte rastsisht. Pastaj, shkaku pr kt sht hulumtuar dhe zbulimi, q ishte rezultat i nj analize t gjat, ishte nj shembull mahnits i bashkpunimit.

Milingonat me madhsi mesatare, q u sht dhn detyra pr t bartur gjethe prdorin nj sistem mbrojts interesant kundr nj lloji armiqsor t mizs. Ky lloj i mizs armiqsore ka zgjedhur nj vend t veant pr t vendosur vezt e saj pjesn e koks s do milingone. Larva q del nga veza do t ushqehet n kokn e milingons, eventualisht duke ja kputur koken milingons. Pa ndihmsat e tyre t vegjl, milingonat puntore jan t pambrojtur kundr ktij lloji t mizs q gjithmon sht e gatshme pr sulm. N rrethana normale, milingona q, me grshret e tyre sikur mandibula t mprehta, jan t afta q t largoj mizat q tentojn t aterojn n ato, nuk mund t bj kt derisa sht duke mbartur gjethe. Prandaj, ato e vendosin nj milingon tjetr q ti mbrojtur ato, n gjethen q jan duke e mbartur dhe gjat sulmit, kto milingona t vogla luftojn kundr armikut.23

M sipr ne shohim nj Atta, s bashku me rojen m t vogl, duke

e bartur gjethen.

AUTOSTRADAT E ATTAS

Rrugn q attat e prdorin, derisa i mbartin gjethet kur ato kthehen n shtpi, duket sikur nj autostrad e vogl. Milingonat q zvarriten ngadal n t i mbledhin t gjitha degzat, guralect, barin dhe bimet e egra dhe i vjn ato n njrn an. Kshtu, ato e bjn nj shteg t pastrt pr vete. Pas nj kohe t gjat t puns intenzive, kjo autostrad bhet e drejt dhe e lmuar sikur t ishte ndrtuar me paisje t veanta.

Kur t bartin gjethet q i presin, attat e pastrojn rrugn q e shfrytzojn nga t gjitha llojet e copzave t degzave, gurve dhe mbeturinave t barit. Kshtu q ato e prgadisin at q mund t prmblidhet si autostrad pr vete.

Kolonia e attave prbhet prej puntorve me madhsi t nj kokrre t vetme t rres, ushtarve q jan shum her m t mdhenj dhe vrapuesve t maratons mesatarve. Vrapuesit e maratons vrapojn prreth pr t sjellur pjes t gjetheve n fole. Kto milingona jan aq t zellshm sa q, sipas mass s dimenzioneve njerzore, do puntor e vrapon ekuivalentin e nj milje pr katr minuta gjat afrsisht 30 miljeve (48 km), me 500 pound (227 kg) gjah mbi supet e saj.24

N folen e attas, mund t gjinden galerit sa grushti q mund t shkojn 6 metra thell. Puntort e vogl mund t lvizin afrsisht 40 tonelata dhe derisa grmojn dhoma t shumta t foles s tyre gjigante.25 Ndrtimi i ktyre foleve nga milingonat pr disa vite sht e ngjashme me vshtirsit dhe standardin e lart t profesionalizmit n ndrtimin q njriu e ka br n murin e madh t Kins.

Kjo sht dshmi se attat nuk mund t konsiderohen si krijesa thjesht t rndomta. Kto milingona, q jan jashtzakonisht t zellshme, jan n gjndje q t kryejn detyra t komplikuara q pr njeriun do t ishin t vshtira. N t vrtet, Poseduesi i vetm i fuqis i Cili ka mund tu jep atyre kto aftsi sht All-llahu. Do t ishte jologjike t thuhet se ato i kan marr t gjitha kto aftsi vet dhe me an t marrveshjes s tyre.

TEKNIKA E PRERJES S GJETHEVE T ATTAS

Kur milingona e pren gjethen me mandibulat e saj, i tr trupi i saj vibron. Shkenctart kan par se kjo dridhje e fikson gjethen, kshtu q e lehtson prerjen. N t njjtn koh, zri shrben pr t trheq puntort tjer t gjitha femra - anash pr t prfunduar gjethen.26 Milingona frkon dy organe t vogla n

belin e saj pr t prodhuar kt vibrim q mund t ndgjohet nga njerzit si nj z i vogl. Ky vibrim drgohet npt trup derisa t arrij draprit (madibulat) e milingons. Duke lkundur shpejt pjesn e prapme t saj, kjo milingon e pren nj gjysmhne t gjethes me vibrimet e mandibuleve n mnyr shum t njjt si thika elektrike pr gdhendje.

Kjo teknik e lehtson prerjen e gjeths. Sidoqoft, dihet se vibrimet e tilla shrbejn edhe pr nj qllim tjetr. Duke par q milingonn gjethe prerse i trheq t tjert n vendin e njjt pr shkak se shum bim tjera n rajonet ku attat jetojn jan t helmueshme. Testimi i do gjetheje nga nj milingon duke qen nj procedur aq e rrzikshme, ato gjithmon shkojn n vendin ku t tjert i kan prfunduar me sukses detyrat e tyre.

MILINGONAT ENDSE

Milingonat endse jetojn n drunj duke ndrtuar fole pr vete nga gjethet. Duke i kombinuar gjethet, ato jan n gjndje t formojn fole mbi disa drunj, pra duke mbajtur nj popullat shum m t madhe.

Fazat e ndrtimit jan interesante. S pari, puntort n mnyr individuale krkojn vende n territorin e kolonis q jan t prshtatshme pr zgjerim. Kur ato t gjejn nj deg t prshtatshme, ato shprndahen mbi gjethet e degs dhe fillojn t trheqin gjethet nga anash. Kur nj milingon t arrij t lakoj nj pjes t nj gjetheje, puntort afr gjithashtu lvizin drejt saj dhe fillojn t trheqin gjethen bashkarisht. Nse gjethja sht m e gjr se madhsia e milingons, ose nse sht e nevojshme t trhiqen dy gjethe bashkarisht, puntort bjn ura varse ndrmjet pikave q do t bashkohen. M von, disa nga milingonat n zingjir hypin n shpinat e milingonave pran tyre, kshtu q e shkurtojn zingjirin, dhe bashkimi i skajeve t gjethes sht arritur. Kur gjethja t merr formn e tends, disa nga milingonat vazhdojn t mbajn gjethen me kmbt dhe mandibulat e tyre e t tjert kthehen n folen e vjetr dhe i sjellin n kt rajon larvat e rritura n mnyr t veant. Puntort i frkojn larvat para dhe prapa mbi bashkimet e gjethes, duke i prdorur ato si burim t mndafshit. Me mndafshin e tjerrur nga nj e hapur mu nn gojn e larvs, gjethet fiksohen n vendet e nevojshme. Dmth, larvat prdoren si makina pr qepje.27

Gjndrrat e mndafshit t ktyre larvave tjerrse jan shum m t mdha, por ato mund t barten m leht pr shkak se jan m t vogla n madhsi. Larvat e japin tr mndafshin e tyre pr nevojat e kolonis n vend q t prdorin pr vete. N vend t prodhimit t mndafshit ngadal nga gjndrrat e tyre t mndafshit, ato nxjerrin nj fije t gjr t mndafshit, dhe ato madje as q tntojn t ndrtojn fshikzat e tyre. N pjest e mbetura t jets s tyre, milingonat puntore do t bjn dogj q larvat duhet t bjn. Si sht evidente, kto larva jetojn vetm si prodhues t mndafshit.28

Si milingonat kan mund t zhvillojn bashkpunim t till kurr nuk sht shpjeguar nga shkenctart. Nj pik tjetr e pashpjeguar sht se si sht shfaqur kjo sjellje pr her t par gjat ksaj periudhe t pretenduar nga eveolucioni. Si jan zhvilluar aftsit aq t sofistikuara dhe prfituese duke evolvuar nga gjallesat e para, si kraht e insekteve, syt e vertebrorve dhe mrekullit tjera biologjike, jan fenomene q nuk mund t shpjegohen me parimet bazore t evolucionit. sht situat pa rrugdalje pr mbrojtsit e evolucionit.

Fazat e ndrtimit t foles nga milingonat endse... N fazn e par, milingonat i zgjedhin gjethet e duhura n drurin q ato planifikojn t vendosen, dhe i bashkojn ato duke i trhequr nga t dy ant. M von, ato sjellin larvat e tyre q tjerrin mndafsh, si paraqitet m posht, dhe i ndrqepin gjethet duke i prdorur ato sikur makina pr qepje.

Natyrisht nuk do t jet logjike t thuhet se nj dit larvat u bashkuan dhe than se disa nga ne duhet t prodhojn mndafsh pr t plotsuar nevojat e tr kolonis, pra le t prshtasim n prputhje me kt peshat tona dhe gjndrrat e mndafshit. Kjo nuk do t ishte teori e menur. Prandaj, ne duhet t pranojm se larvat jan krijuar duke ditur far t bjn. Me fjal t tjera, All-llahu, i Cili i krijoj kto larva, i ka formuar ato n at mnyr q sht e prshtatshme pr detyrat e tyre.

MILINGONAT KORRSE (VJELSE)

Disa nga milingonat, si u prmend m sipr, jan bujq ekspert. Midis ktyre, sht e mundshme t radhiten milingonat korrse, prve attas-ve q folm m par.

Mekanizmat ushqyes t milingonave korrse jan mjaft t sofistikuara dhe t ndrlikuara n krahasim me mekanizmat ushqyes t llojeve tjera t milingonave. Kto i mbledhin farat dhe i mbajn ato n dhoma t prgaditura veanrisht. Kto fara, t bra nga niseshtet, prdoren pr prodhimin e sheqerit q do t ushqej larvat dhe puntort tjer. Derisa shum milingona i prdorin farat dhe kokrrat si ushqim, vetm milingonat korrse e kan nj sistem t bazuar n grumbullimin e farave dhe prpunimin e tyre.

Milingonat vjelse i bartin farat e niseshteve n dhoma speciale dhe i shndrrojn ato n formn q do t prdoren n ushqimin e puntorve.

N dhomat e m siprme ne i shohim farat q do t shfrytzohen n sezona t e thata nga milingonat vjelse.

Kto milingona i mbledhin farat n sezonn e rritjes dhe i ruajn ato pr prdorim n sezonn e that. N dhoma t veanta n fole, ato i ndajn farat nga objektet tjera q gabimisht jan sjellur prapa. Disa grupe t milingonave qndrojn n fole me or, duke prtypur prmbajtjet e farave dhe kshtu prodhojn t ashtuquajturn buk t milingonave. Njher sht menduar se milingonat prdorin nj proces t msuar pr t konvertuar niseshten e fars n sheqer q ato e han. Tani dihet se pshtyma e bollshme q ato e tajisin derisa prtypen e kryen kt transformim.29

Natyrisht, milingonat pr t cilat ne flasim nuk kan pasur ndonj edukim n kimi. E ato as q mund t parashikojn se pshtyma e tyre do t transformoj kto fara q ato i mbledhin rastsisht n sheqer q ato mund t han. Sidoqoft, jetrat e ktyre milingonave varen n nj seri t transformimeve kimike pr t cilin ato nuk din dhe nuk mund t din. Kur edhe njriu nuk din pr nj proces t till t transformimit q zhvillohet n trupat e milingonave dhe ata sapo i kan msuar detajet n vitet e fundit si kan arritur milingonat q t ushqehen me an t ksaj metode pr mileniume?

MILINGONAT E MJALTIT

Shum lloje t milingonave ushqehen me plehrat e tretshme t afideve t quajtura mjalt. Kjo substanc n t vrtet nuk ka lidhje me mjaltn e vrtet. Mirpo, plehrave t tretshme t afideve, q ushqen nga lngun i bimve, u sht dhn ky emr pr shkak se prmban nj prqindje t lart t sheqerit. Kshtu, puntort e ksaj specie, q quhen milingonat e mjaltit, e mbledhin mjaltin nga afidet, kokidat (insekte) dhe nga lulet. Metoda e milingonave pr mbledhjen e mjaltit nga afidet sht shum interesante. Milingona i afrohet afides dhe fillon t shtyj barkun e saj. Afideja i jep nj pik t plehut t tretshm milingons. Milingona fillon t shtyj shum e m shum barkun e afides pr t marr m shum mjalt dhe e thith lngun q del. Ather si e shfrytzojn ato kt ushqim me sheqer dhe far dobie ka ky ushqim pr ato m von?

Midis milingonave t mjaltit sht nj ndarje e madhe e puns n kt faz. Disa milingona prdoren si shtamb pr t mbajtur nektarin e mbledhur nga puntort tjer!...

N seciln fole, sht nj mbretresh, puntort edhe bartsit e mjalts. Kolonit e tyre zakonisht jan t lokalizuara pran lisave t shkurtr nga t cilt puntort mund t nxjerrin nektarin. Pasi q puntort e bartin nektarin, posa q t ken glltitur,deri n folet e tyre, ato e nxjerrin nga gojrat e tyre dhe e vn n gojrat e puntorve t rinj t cilt do t mbajn mjaltin. Kta puntor, me nofkn ent e mjalts, i prdorin trupat e tyre pr t ruajtur lngun e mbl, ushqimin q kolonia shpesh duhet t kaloj npr koh t vshtira pr ta marr at n shkretir. Ato ushqehen derisa t fryhen n madhsin e boronics. Pastaj varen sikur globe t qelibarit n tavanet e dhomave t tyre derisa t thirren pr t zbrazur nektarin pr motrat e uritura.30 Derisa jan t lidhura pr kt tavan, ato duken si nj veshul i vogl dhe i tejdukshm

rrushi. Nse ndonjri prejt tyre bie posht, puntort e kthejn at menjher n vendin e . Mjalti n ent e mjaltit peshon gati 8 her sa pesha e nj milingone. mparshm

N dimr, ose n sezonat e thata, puntort e thjesht i vizitojn ent e mjaltit pr t plotsuar nevojat e tyre ditore t ushqimit. Milingona puntore e v gojen e saj n at t ens dhe ena kullon nj pik t vogl t mjaltit nga depoja e saj duke i tkurrur muskujt e saj. Puntort e konsumojn kt mjalt t vlers s lart ushqyese si ushqim n sezonat e vshtira.

sht nj situat interesante dhe tmerruese q nj gjalles t arrij pesh sa 8 her pesha e saj, q ka vendosur t shrbej si en mjalti, dhe t jet n gjndje q t jetoj duke u varur nga kmbet e saja pa ndonj rrezik pr t. Pse ato e kan ndier nevojen q t pranojn nj pozit aq t vshtir dhe t rrezikshme? A kan menduar ato vet pr kt teknik unike deponuese dhe i kan kontrolluar zhvillimin e trupave t tyre n prputhje me kt? Vetm mendo, ndrkoh q nj njri nuk mund t kontrolloj zhvillimin m t vogl t trupit t tij, si mund nj milingon, q nuk ka madje as tru n kuptim real, t bj kt vet?

Milingonat e mjaltit shfaqin sjellje q teoria e evolucionit nuk mund t shpjegoj. sht plotsisht e palogjikshme t pohohet se ato rastsisht e kan zhvilluar metodn e deponimit t mjalts dhe organet e nevojshme. N fakt, n burimet shkencore, ne hasim shum deklarata praktike pr kt dhe tema t ngjashme. P.sh, merre shpjegimin e profesorit Etienne Rabaud, drejtor i institutit t biologjis t Universitetit t Parisit:

Kta shembuj (p.sh milingonat e mjalts) paraqesin qartsisht se organet e ndryshme pr t kryer funksione t caktuara nga gjallesat nuk jan zhvilluar, edhe pse ekzistenca e tyre e mparshme ndonjher i ka drejtuar ato q ti kryejn e nganjher mos ti kryejn veprimet dhe detyrat e caktuara. Kjo tregon se organet nuk jan zhvilluar me an t adoptimit t gjallesave me kushtet e jets, por kushtet e jets jan dukur q nga ekzistenca e hershme e organeve t tilla dhe nga funksionet e tyre si kemi par. Pyetja vijuese mund t shtrohet si ka br Darvini: A merr pjes n kt evolucion rasti i pastrimit, ose prjashtimi t njrit q humb fuqin pr jet, ose adoptimin e organeve pr kushtet e reja? Ne mbrojm pikpamjen se ndodhit kan dshmuar se nj evoluvcion i till, ose ndryshim i till, nuk ka ndodhur. N fakt, ka ndodhur nj fenomen krejtsisht tjetr.31

Si duket n figurn e msiprme, ent e mjaltit q jan jan fryr sikur rrush duke futur ushqim n to.

Kto shpjegime t dhna nga profesori Rabaud qartsisht na e paraqesin neve nj prfundim n t ciln mund t arrij secili q mendon me vetdije t tij pr nj koh shum t shkurtr. Krijues i vetm i Cili sht burimi real i njohuris dhe intelektit i ka krijuar t gjitha gjallesat me organet e tyre t pa gabime dhe me sjellje t prkryer. Kjo e vrtet sht shprehur n Kuran si vijon:

Ai sht All-llahu, Krijuesi, Shpiksi, Formsuesi. T Tij jan emrat m t bukur. At e madhron ka ka n qiej e n tok dhe Ai sht Ngadhnjyesi, i Urti. (Hashr: 24)

MILINGONAT E DRURIT

Milingonat e drurit jan t famshme me kodrat q ato i ndrtojn nga halat e pishave dhe degve t holla prmbi foleve t tyre nntoksore. Foleja zakonisht gjindet pran nj trungu t drurit. Pjesa e foles prmbi tok, e br nga filizat, bishtat e gjetheve, dhe halave t pishave, sht atia e foles. Kjo ati mund t arrij deri n 2 metra lartsi, e ndalon dprtimin e shiut brenda dhe e rregullon temperaturn e foles n koh shum t nxeht ose shum t ftoht.32

Edhe milingonat e drurit, si t tjerat, jan shum t zellshme. Ato vazhdimisht e zbukurojn folen e tyre. Ato e transferojn shtresn origjinale t siprfaqs n shtresa m t ulta n faza dhe sjellin material nga shtresat e ulta pr ta zvendsuar me at t shtress s eprme. sht br nj vrojtim interesant i ndryshimeve q milingonat e bjn n fole. Maja e kodrs s foles sht sprkatur me ngjyr blu, dhe pas katr dit sht vrejtur se maja e kodrs sht prsri ngjyr kafje. Copzat e ngjyrs blu jan gjetur 8-10 cm nn siprfaqe. Brenda nj muaj kto copza zbritn n thellsi prej 40 cm. M pas, kto copza t ngjyrs blu kan arritur edhe njher n siprfaqe.

Mir, a e kryejn kto milingona kt proces t vazhdueshm t transportimit vetm sa pr t br at? Jo. Hulumtuesit shpjeguan pse milingonat e drurit angazhohen n kt veprim t prhershm n vijim: lvizja e prhershme e than substancn e lagsht brenda

n siprfaqe dhe ndalon formimin e kpurthave. Prndryshe, milingonat do ta kishin nj fole t okupuar nga kpurthat e dmshme.

N figur sht paraqitur nj fole e milingonave t drurit. Lartsia e ktyre foleve t ndrtuara nga milingonat e drurit nga halat e pishave dhe degzat mund t arrij prafrsisht 2 metra.

N situat t till jan dy mundsi. Njra sht se milingonat shum koh m par, me an t hulumtimit t tyre, e zbuluan faktin se kpurthat zhvillohen n ambiente t lagshta, (dika q njeriu e ka zbuluar si rezultat t hulumtimeve shkencore afatgjate) dhe zhvilloj metodn m t arsyeshme pr t eleminuar kt problem! Mundsia tjetr sht se mendimi dhe implementimi i ktij procesi t prkryer mund t jet vetm prmes inspirimit nga nj intelekt suprem. Pamundsia e rastit t par sht e qart. Natyrisht Ai i Cili i ka frymzuar milingonat q t mbrojn vetn nga kpurthat dhe u ka treguar se si t bjn kt sht All-llahu i Plotfuqishmi.

METODAT E NDRYSHME T RIPRODHIMIT T MILINGONAVE T DRURIT

Meshkujt dhe mbretreshat e milingonave t drurit jan me krah. Mirpo, ato nuk fluturojn me nj fluturim martesor si bjn speciet tjera t vogla t milingonave. iftzimi realizohet n siprfaqen e foles ose diku afr. Pas iftzimit, mbretresha mbledh kraht e saj dhe e bn njren nga tri gjrat vijuese:

(1) Ajo kthehet n fole ku ajo m par ka jetuar si larv dhe i l vezt e saj aty.

(2) Ndonjher ajo e l folen me puntor q e mbartin at dhe krkon nj vend t ri pr t ndrtuar folen.

(3) Nse ajo largohet vetm, ajo hyn n folen e specieve t afrta m t vogla, sikur milingona e zez Formica Fusca, dhe e zvendson mbretreshn. Mbretresha i l vezt e veta n kujdesin e puntorve Fusca. Pr nj koh n fole jan edhe puntort musafir edhe ata mikprits. Mirpo, meqense mikpritsit nuk kan mbretresh, pas nj kohe puntort vdesin dhe mbretreshat e drurit prfitojn nj fole t themeluar pa br asgj.33

Milingonat e drurit jan t armatosura shum mir pr luft. Kur t prballen me rrezik, milingona e drurit e prkul pjesen e poshtme t abdomenit t saj ndrmjet kmbve t saja dhe hedh acid thneglor n armikun e saj. Ose, gjat lufts, e thumbon armikun me mjekrn e mpreht dhe e mbush plagn me acid. Me kto veti, ajo vepron sikur nj arm kimike. Prodhimi i acidit thneglor n trupin e saj pa i shkaktuar ndonj dm vets dhe arritja q t prdor at n mnyrn m t mir jan, pa dyshim, tregues t nj dizajnit t prsosur.

N taktikat e diskutuara t mbretreshs s milingonave t drurit n pjesn 3, sht par nj vetdije e qart. Mirpo, sht e qart se nj vetdije e till nuk i takon vet milingons. Milingona mbretresh kurr

nuk ka par nj vend tjetr prpos disa metrave katror brenda foles s saj. Ajo shkon brenda nj kolonie q ajo kurr nuk e ka par ose nuk ka ditur pr t prpara, dhe e din se knd duhet t eleminoj n at koloni. Ajo e arrin kt duke i tejkaluar t gjitha pengesat. T gjith kta faktor padyshim dshmojn se milingona mbretresh vepron sipas frymzimit. Fenomenet e siprprmendur jan prov e qart e fuqis dhe sovranitetit t All-llahut mbi t gjitha krijesat e gjalla.

MILINGONAT LEGJIONARE

Nj nga shtazt m t frikshme t pyllit sht milingona legjionare. Arsyeja pr emrin ushtri q i sht dhn ksaj bashksie t milingonave sht veprimi i tyre sipas nj dicipline t vrtet ushtarake.

Milingonat legjionare jan mishngrnse dhe ato brejn dogj q shihet. Secila milingon sht prej 6 deri 12 milimetra e gjat, por numri dhe diciplina e tyre e jashtzakonshme e zvendsojn disaventazhin e tyre t madhsis s vogl.

Milingonat legjionare q kan

formuar nj fole t prkohshme duke u varur n njri tjetrin me

kmbt e tyre.

Drita direkte e diellit pr nj koh t shkurt mund t vras milingonat legjionare. Prandaj ato udhtojn natn ose n hije. Pr shkak t ndjeshmris s tyre ndaj drits, ato grmojn tunele t gjat gjat avancimit. Shumica e milingonave kalojn npr kto tunele pa dalur jasht. Kjo nuk e zvoglon shpejtsin e tyre, sepse ato me mandibulat e tyre t forta mund t grmojn tunele shum shpejt. Ksht q, vrapimi sht i shpejt dhe sekret. Legjionart levizin sikur ushtrit shum t mdha, duke i kaluar t gjitha pengesat prve zjarrit dhe ujit, edhe pse ato jan plotsisht t verbr.34

Milingonat legjionare e shqyejn gjahun e tyre kur ta gjejn at dhe i bartin pjes e vogla t tij n folet e tyre t prkohshme. Goxha shum ushqim nevojitet pr nj koloni t milingonave legjionare. Nevoja e prafrt ditore e nj kolonie mesatare, q prbhet nga 80,000 milingona t rritura dhe 30,000 larva, sht rreth gjysm galloni (2.27 litra) t ushqimit t br nga shtazt.35

Meqense milingonat legjionare nuk kan fole t fiksuara, ato gjithmon jan n lvizje. Lvizjet dhe migrimet e kolonive varen nga cikli i prodhimit. Mbretresha prodhon prafrsisht 25-35,000 vez gjat dy ditve pr do muaj. Disa dit prpara pjelljes s vezve, kolonia ndalet dhe mblidhet n nj zon t gjr. Milingonat kapen fort me njra tjetrn me an t kmbeve t tyre n form t grepit dhe formojn nj fole t prkohshme. Hapsira boshe n mes shrben si dhom e gatshme pr mbretreshen dhe gjeneratn e re. Natyrisht, ktu kmbet dhe lidhjet e milingonave mu n maje jan t nnshtruara ndaj ngarkess s teprt. Megjithat, pasi ato kan konstrukt pr t duruar pesha disa qindra her m shum se pesha e tyre, ato mund t mbajn tr kolonin pa shum probleme.36

T lidhur bashkarisht si zinxhir, ushtria e milingonave krijon nj fole t gjall. N lvizje gjat tr kohs, kolonia ushtris s milingonave nuk mund t bj shtpi t prhershme n tok ose n drunj. Por do nat puntort lidhen bashakrisht pr t krijuar strehim me trupat e tyre. S pari, disa milingona zgjedhin nj objekt afr toks, sikur nj trung, dhe varen n t me kthetra t bashkuara. Milingonat tjera arrijn, zbresin me vrap nepr fije, dhe lidhen derisa fijet t bhen sikur litar q ngjitet n nj mas nj metr larg t quajtur bivuak; shtpia sht e tr kolonia prej 200,000 deri 750,000 individve. N qendr pushon mbretresha dhe gjenerata e re. N mngjes milingonat fillojn t zgjidhen e t dalin dhe t sulmoj.

Pr gjueti m efektive, milingonat e caktojn kohen e lvizjes s tyre pr nevojat e ngrohjes s vezve n zhvillim, duke alternuar ndrmjet fazave shtegtuese dhe joshtegtuese. Gjat periudhs s pushimit prej rreth 20 ditve, mbretresha e palvizshme, e trash, prodhon 50,000 deri n 100,000 vez derisa pasardhsit tjer qendrojn t palvizshm n fazn krizalide. N t shumtn e ditve, puntort, krkojn ushqim

vetm pr vete dhe pr mbretreshn, bjn sulme t shkurta nga foleja n model strehimi. N do sulm ata e ndryshojn drejtimin