hat tehip sözlüğü

8/14/2019 hat tehip szl

1/17

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 4/4 Summer 2009

HAT, TEZHP VE CLT TERMLER SZLKLER

Fikret USLUCAN

ZET

Hat, tezhip ve cilt, klasik Trk slamsanatlarndandr. Globalleen dnyada pek ok eskisanat hayatn devam ettiremezken bu sanatlara ilgi azda olsa devam etmektedir. Dier taraftan Trk ve Batlaratrmaclarn hat, tezhip ve cilt sanatlarna ilgisigittike artmaktadr. Bu durumda bu sanat dallarndakullanlan terimleri bilmek de bir zorunluluk olmaktadr.Bu almada hat, tezhip ve cilt terimleri iin hazrlanmszlkler ve szlk olmad halde bir ksm szlkzelliine sahip eserler tantlp deerlendirilmitir.

Anahtar Kelimeler: hat, tezhip, cilt, klasik

sanatlar, terim, szlk.

GLOSSARIES OF CALLIGRAPHY, ILLUMINATION ANDBINDING TERMS

ABSTRACT

The Calligraphy, the illumination and thebinding are among classical Turkish-Islamic arts.

Whereas a great number of arts belonging to old timesare not able to survive in the global world, the interest inthese arts has been continuing even a little. On the otherhand, the interest of Turkish and Western researchers in

the arts of calligraphy, the illumination and the bindingincreases more and more. In that case, it is alsonecessary to know terms used in these branches of art.In this study, glossaries prepared for terms of thecalligraphy, the illumination and the binding and works,

Dr., Erzincan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve EdebiyatBlm, retim yesi, [email protected]


2/17

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 979

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or Turkic


a part of which has characteristics of glossary thoughthey are not a glossary, are introduced and evaluated.

Key Words: calligraphy, illumination, binding,classical arts, terms, glossary.

Trk ulusunun yaratclna inanm olan birinsanm. Ekinsiz bir toprak bulmutum. zerindekiyaban otlarn sktm. Bu topra ekebildiim kadarda ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, daha okrn almak bizden sonra yetieceklere dyor.Toprak var, gne var, bitkileri bitiren Allah da var.Siz de bizim gibi durmayp aln.1

GR

Bilimsel aratrmalarn amalarndan ve belki degrevlerinden biri de tasnif etmek ve ad vermektir. Bu durumda,aratrma sahasnda kullanlacak terimlere ve kavramlara ihtiyaduyulur. Aratrma sahasnn uzmanlarnn kulland zel anlaml

kelime ve kelime gruplar olan bu terim ve kavramlar, aratrmasahasna uzak olanlarn, hatta baz durumlarda sahann uzmanlarnnda bilemedii veya yanl kulland -ho bir durumolmasa da- skarastlanan bir gerektir. Dier taraftan alanna vakf olanaratrmaclarn da zaman zaman, alanyla ilgili terim ve kavramlarkullanrken baz tereddtler yaad grlmektedir.

Yalnzca bilimsel aratrma yapanlarn deil; sanatlarn,okurlarn, yazarlarn ve daha bakalarnn da; bilimsel bir almayveya herhangi bir konu zerine yazlm bir yazy okurken ya da birkalem almasn irdelerken kendileri iin yabanc olan bu terim vekavramlar anlayamadklar, bu terim ve kavram anlayamaynca

ellerindeki yaznn veya aratrmann onlar iin bir ey ifade etmediide ska rastlanlan bir durumdur. nk; bir bilim veya sanat dalndakullanlan terimler, kavramlar, deyimler; bazen gnlk dildekullanlmasna ramen terimletikten sonra, gnlk dildekianlamndan tamamen uzaklamakta, bambaka bir anlamkazanmaktadr. rnein; gnlk dilde kullanlan byk kelimesi,erkeklerin st dudaklarndaki kllarn btn anlamndayken zoolojide

1 smail Hakk BALTACIOLU, Trklerde Yaz Sanat, Kltr BakanlYay., Mersin 1993, s. 84.


3/17

980 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



baz balklarn az kenarlarndaki deri uzantlar anlamndadr.Hepimizin bildii trnak kelimesi, hat sanatnda cel yazlardaki birssleme iareti anlamnda kullanlmaktadr. Bir organ ismi olanburun kelimesinin terimletikten sonra corafya ilmindeki anlam dahepimizin malumudur. Bu rnekleri daha da oaltmak mmkndr.Bunlarn yannda gnlk dilde hi kullanlmayan; ama sanat ve bilimdallarnda, sahann uzmanlarnn sklkla kulland terimler, deyimlerve kavramlar vardr ki sahann mensuplar iin bunlar, bazen sayfalardolusu bilgiyi akla getirir.

Gnmz dnyas kendi dar alanlarna hapsolmu bilim ve

sanat adamlarndan hazzetmiyor. Uzmanlk derecesinde olmasa dadier alanlardan da haberdar, dier alanlarla ilgili konumalardinleyip, yazlanlar okuyup anlayan, entelektel dzeyi yksekinsanlar, kendi sahalarnda daha da baarl oluyor. Bu durum ok eskizamanlarda da byleydi. Sonradan uzmanlama yaygnlat. Hattauzmanlk iin nokta alanlar ortaya kt. Gnmzde ise, fark edilirolmak iin, baarl olabilmek iin saha dnda da dolaabilmekgerekiyor.

te bu gereklilik terim szlklerinin neminiartrmaktadr. yleki bazen bir yaz yazarken, bir yazy okurkenalanmzla hi alakas olmayan bir terim veya deyim karmza

kmakta ya da byle bir deyim veya terimi kul lanmak zorundakalmaktayz. Neticede elimizdeki metni daha salkl kurgulamakyahut anlayabilmek iin bu deyim, terim ve kavram bilmek,

bilmiyorsak renmek iin terim szlklerine bavurmak mecburiyetidomaktadr.

Edebiyattan sanat tarihine, tarihten ilahiyata, sosyolojidenfilolojiye kadar sosyal bilimlerin neredeyse her alannda; hattamimariye kadar aratrmaclarn karsna hat, kitap, cilt ve tezhipterimleri kmaktadr. Uzmanlk alan bunlar olmayan bir aratrmac

bu durumda sknt ekmektedir. Doal olarak bu durumda en bykyardmc bunlarla ilgili terimler szl yahut szlkleri olacaktr.Sz buraya getirdikten sonra sorulacak sorular unlardr: Bu sanatdallarnda yazlm szlkler var m? Varsa hangileri? Bu szlklerinzellikleri nelerdir? Bunlar ihtiyac karlyor mu?

almamzn amac da burada ortaya kyor.almamzda szn ettiimiz sanat dallaryla ilgili terimszlklerinin tantm yaplacak, zellikleri gsterilecek, var olannoksanlar zerinde durulacak ve yeni szlk yazmyla ilgilitekliflerde bulunulacaktr. Hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgiliolarak elimizde bulunan eserleri iki ksma ayrdk. Birinci ksmdadorudan szlk olarak kaleme alnan eserler incelendi. kinci ksmda


4/17


Turkish Studies



ise bir szlk yazma niyeti olmadan bu sahalarla ilgili olarak kalemealnan; ama bir ksm szlk nitelii tayan veya gerekli bilgileriniinde bulunabildii eserler ele alnd.

A. SZLKLER1. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri,

Terimleri Szl

Eser, Dr. Hasan znder tarafndan 2003 ylnda Konyadayaymlanmtr. nc hamur kada byk boy olarak baslan

szlk, yazarn biyografisinden sonra mellif tarafndan kaleme alnaniki sayfalk n szle balamakta ve bol miktarda siyah beyaz resim vefotoraf iermektedir. Gze de hitap edilmek istenen eserde, bunlarrenkli olmad iin, zellikle de tezhiple ilgili resim ve fotoraflarnkonulmasndaki amaca ulalamad kanaatindeyiz. n szde eserinhangi ihtiyatan dolay hazrland subjektif ifadelerle dilegetirilmitir. Szln sonunda, hazrlanmasnda bavurulan yerli veyabanc 126 (yz yirmi alt) kaynak kitap ve makale, bir dzenlemeyetabi tutulmadan sekiz sayfalk bir liste halinde verilmitir.

Adnda ansiklopedik sfat olmasna ramen eser, buzellie sahip deildir. Maddeler olduka yzeysel olarak

tanmlanmtr. Baz maddelerde ise gereksiz bilgilere de yerverilmitir. 230 sayfa olup iki stun halinde dzenlenen eserde 1375(bin yz yetmi be) madde hakknda bilgi verilmitir.

Karton kapakla ciltlenen eserde barok, ayar, anonim,mzekker, seltn cami gibi hat ve tezhip sanatlaryla ilgisi olmayanmaddelere de yer verilmitir. Madde balklar, Latin harfleriyleverilen bu szln belki de en byk kusuru maddelerin eskiharflerle yazllarnn gsterilmemesidir. Belirttiimiz bu kusurlarnaramen hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgili olarak byk bir

boluk doldurmakta ve aratrmaclara mutlaka yarar olmaktadr.

Bu szln alannda ilk ve tek olduunu iddia eden yazar,

eserinin n sznde, uzun yllar devam eden rencilik veretmenlik hayatndan edindii tecrbelerinden yola karakderslerde geen szlk ve stlahlarn en iyi ekilde aklanmas,terminolojik izahat anlay hzlandryor ve artryor. Bunlar bazmecaz, tebih, temsil ve tasvirlerle deiik ynlerden anlatan hoca,rencisine daha faydal oluyor. demektedir.


5/17

982 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



Terminoloji bilgisinin verilmesinin gerekliliini bu ekildeakladktan sonra, eserinin kaleme aln sebebini yle aklyor:Bu noktada bir byk aklk her zaman kendini hissettirmitir; bu dahat ve tezhip sanatlarnda geen deyim ve terimlere dair bir szlnbulunmaydr. Bu ince el sanatlarnda geen terminolojiye dairyeterli bir eserin yokluu kendini her zaman hissettiregelmitir.Dolaysyla ou zaman stad anlatamamaktan dolay zor, renci deanlayamamaktan dolay mkil durumda kalmtr. te bu eser, btnbu mbrem ihtiyatan dodu.

Yazar, yine eserinin n sznde eseri hakknda unlar

sylemektedir: eserimiz, derslerin anlalmasn; tekniklerin vetabirlerin kavranlmasn kolaylatracaktr. stad ile renciarasnda bulunabilecek dil; zaman, mekn ve kltre bal seviyeproblemlerini byk lde zmleyecektir. Bylece zellikle genrenciler, byk bir kavrama kolayl elde edeceklerdir. Szlk vestlahlarn daha iyi anlalmas ve zihinde daha gzel yer etmesi iinbilgileri, mmkn olduunca ekil ve resimlerle de destekledik. Yeryer bilgileri genileterek ansiklopedik muhtevay, eitli faydalarngz nnde bulundurarak uygun grdk.

2. Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar2004 ylnda stanbulda Damla Yaynlar tarafndan

neredilen eseri Dr. Abdulkadir Ylmaz kaleme almtr. Birinci hamurkada orta boy olarak baslan bu szlk 406 sayfadr. Ansiklopedikolmak gibi bir iddias olmayan eserde 2241 (iki bin iki yz krk bir)madde Hasan znderin almasnda olduu gibi detaylaragirilmeden aklanmtr. zellikle aklm- sitte kalemleri gibi bazmaddeler ise olduka detayl bir ekilde izah edilmitir. Eserin nsznde, szln hazrlanmasnda dikkat edilen hususlar maddelerhalinde verilmi, ardndan szlkte kullanlan ksaltmalarn listesisunulmutur. Szln sonunda yer alan bibliyografyada yerli veyabanc 363 ( yz altm )makale ve kitap bir tasnife sokulmadanalfabetik olarak listelenmi ve 18 sayfa olarak sunulmutur.

Bu almada da grselliin kazandrlmas niyetiylefotoraf, resim ve ekiller kullanlm, ancak siyah beyaz olan bumalzeme dier eserde olduu gibi bu ynyle maksadnaulaamamtr. Fakat, gerek maddelerin derli toplu aklanmas vegerekse daha fazla madde hakknda bilgi verilmesi bakmndan okdaha byk bir hizmet sunmaktadr.

Yazar; ilim ve sanatta terimlerin ve deyimlerin neminivurguladktan sonra bunlar bilmenin ve doru kullanmann gerekliliizerinde durmakta; Trkenin, deiik sanat dallaryla ilgili pek ok


6/17


Turkish Studies



deyim, tabir ve terime sahip olduunu, ancak bu terim deyim vetabirlerin Osmanl Trkesi iinde kaldn; hat, tezhip gibi sanatlarlauraan gen nesillerin de bunlar anlamakta glk ektiini ifadeetmektedir.

Yazar yine n szde, gemite yazlan ve bu gibi sanatdallaryla ilgili terimleri, deyimleri aklayan kitaplar hakknda unlarsylemektedir: Gemite iinde Trk elsanatlarnn da bulunduudeiik sanat dallaryla ilgili terim ve deyimleri iine alan kymetlieserler verilmitir; fakat her sanata veya birkana ait mstakil bireser hemen hemen yok gibidir. Baz risaleler veya eserlerin sonlarna

konan lgateler olsa da yetersizdir. Mevcut olup da ulalabilenmakale, kitap ve ansiklopediler incelendiinde grld ki, hibirisindekelimelerin orijinal yazl, asl, farkl sanat dallarnda kullanldetayl bir ekilde birlikte verilmemitir. Bir ksmnda sadecekelimelerin asl yazllar, bazsnda hangi dilden olduu, ekserisindeise ksaca tarifleri yaplmtr.

Yazarn bu cmleleri, eseri kaleme alma sebebinin de birbakma izahdr. Yazar, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlarise u ekilde aklamaktadr: Tabir ve stlahlarn tespiti iingvenilir kaynaklara mracaat edildi. Gerektiinde ifahi bilgilerdende faydalanld. Kelimelerin bulunabilen eski ve yeni kullanmlar,

galat, dorusu ve her lisanda karlklar verildi. Maddeler yer yerresimlerle zenginletirildi.

Yazar, n szde klasik sanatlarmzn gemiinden ksacasz ettikten sonra, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlarlamaddelerin dzenleni ve kullanmyla ilgili olarak bilgi vermektedir.Bunlardan yola karak szln baz teknik zellikleri hakkndaunlar syleyebiliriz: Madde balklar orijinal, metin iinde isegerekli yerlerde orijinal, onun dnda Trke telaffuza uygunyazlm; terim ve deyimlerin orijinal yazllar parantez iindeverilmi; kelimelerin hangi dilden veya dillerden geldii ksaltmalarlagsterilmi (Mesela: (A) Arapa, (F) Farsa gibi); Arapa ve Farsakelimelerin Trke yazmnda ayn harfini karlamak iin (), hemze

harfini karlamak iin ( ) iareti, ince sesli harfleri uzatmak iinuzatma iareti (^), kaln sesli harfleri uzatmak iin izgi ( -)kullanlm; hat, tezhip, ebruve ciltsanatlar asl olmak zere katveminyatr gibi sanatlardan da deyim ve terimler alnmtr. ncekelimelerin szlk anlamlar verilerek, isim ile msemma arasndakiiliki gsterilmeye allm; maddelerde genelde zl bilgisunulurken, neminden tr baz maddelerde detayl bilgiler deverilmi; genellikle tariflerde ve nemli grlen yerlerde dipnotlarverilmitir. Birka eser ve makalesinden yararlanlan yazarlarn


7/17

984 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



eserlerinin isimlerinde ksaltmalar yaplm ve bunlar genel vebibliyografya ksaltmalarnda ak ekilde yazlm; dipnotlarda isesadece rumuzlar ve sayfa numaralar kullanlmtr. Madde halindeverilen baz deyim ve terimlerin farkl isimleri veya alt balklarneminden dolay bazen madde halinde de verilmi; genelde Arapave Farsa tamlamalar Osmanl Trkesinde kullanld ekliyle,Farsa tamlama kurallarna gre yazlm; Avrupa dillerindenTrkeye giren kelimelerin orijinal yazllar da ayrca verilmitir.

3. Kitaplkbilim Terimleri Szl

Trk Dil Kurumu tarafndan 1974 ylnda yaymlanan buszlk, Berin U. Yurdadn tarafndan hazrlanm ve z Trkecianlayla kaleme alnmtr. Kurumun 394nc yayn olan eser, cepkitab boyutunda, nc hamur kada baslm olup 111 (yz on bir)sayfadr ve karton kapakla ciltlenmitir.

Eserin ba tarafnda kurumun sunu yazs ve yazarnimzasn tayan n sz yer almaktadr. Eserin 97inci sayfasna kadar701 (yedi yz bir) kitaplkbilim teriminin aklamas bulunmaktadr.Bundan sonra szln hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar listesisunulmutur. Bu listede on sekiz yerli ve yabanc eser ismizikredilmektedir. Aklanan terimlerin bazlarnn yanna ngilizceleride verilen eserde bu ngilizce terimlerin dizini ayr bir liste halinde ve

alfabetik olarak ayrca verilmitir.

Eserde ayrca, hangi amala hazrland ve nasl bir mantkszgecinden getii anlalmaz bir baka liste yer almaktadr. EskiTerimler baln tayan bu listede cilthane, dibace, hcre, hususinsha, ithaf, mkerrer nsha, min ktp, mstensih, mzehhip gibikelime ve terimlerin yan sra abone ktphane, abstrakt, akronim,alfa-sistematik konu katalou, derleme nshas, bibliyografik not,faset, evrensel bibliyografya, kritik bibliyografya, ktphane, uzmanktphaneci gibi kelime ve terimler yer almaktadr.

Kelime ve deyimlerin aklamalar olduka yzeysel kalm,pek ou bir iki kelimeyle karlklar verilerek geitirilmitir.Yukarda da belirtildii gibi z Trkeci bir anlayla hazrlananszlk, bugnk nesil iin bile ar olarak deerlendirilebilecek birdil zellii gstermektedir.


8/17


Turkish Studies



B. BR KISMI SZLK NTEL TAIYAN ESERLER1. Trk Cilt Sanat

Eser, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar arasnda 1998ylnda yaymlanmtr. Mine Esiner zen tarafndan kaleme alnan bukitap, 92 sayfa olup karton kapakla ciltlenmitir. n szden sonraKlasik Dou Ciltleri baln tayan birinci blmde cilt sanatnntarihesi, klasik cildin blmleri, eitleri, klasik Dou cildinin Batcilt sanatndan farklar ve cilt eitleri hakknda detayl bilgilerverilmitir. 31 ve 33 sayfalar arasnda nl ciltiler ksacatantlmtr.

Eserin 35inci sayfas ile37inci sayfalar arasnda ksa bircilt terimleri szl yer almaktadr. Bu ksmda 43 (krk ) ciltterimi ksaca aklanmtr. 39 ve 40nc sayfalarda eserinhazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar liste halinde takdim edilmitir.Bu listede 32 adet kitap, makale ve ansiklopedi maddesizikredilmektedir. Kitabn 43 ve 92nci sayfalar arasnda ise 50 (elli)adet renkli cilt fotoraf yer almaktadr. Fotoraflarn altnda ise bueserlerin isimleri, hangi cilt trnden olduu, eserin nerede bulunduuve demirba kayt numaras, bazlarnda ok ksa cilt bilgileri ve

bazlarnda da hangi mcellidin almas olduu hakknda bilgiler yeralmaktadr. Eserin en byk hizmeti belki de bu grsel malzemeyi

oluturan fotoraflardr.2. Harflerin lmi

bn Arabnin orijinal ad lml-Hurf olan bu eseri,Mehmet Kank tarafndan Trkeye kazandrlm ve 2000 ylnda AsaYaynlar arasnda neredilmitir. Eserin aslnda bn ArabninFtuhtl-Mekkiye isimli eserinin 1, 2 ve 26. baplar olduu ikapaa not olarak kaydedilmitir. Kartonkapakla ciltlenen eser, 240sayfadr.

Eserin ba tarafnda mtercim tarafndan kaleme alnan veHarflerin lmini sunarken baln tayan n sz mahiyetinde bir

ksm yer almaktadr. Mtercim burada eser hakknda okuyucuya nbilgi vermektedir.

Baplar halinde dzenlene kitapta ruh hakknda bilgiler,ruhun neetinin aklanmas, rumuz ehlinin kutuplar hakknda

bilgiler, lemdeki harflerin ve harekelerin mertebeleri ve bunlarn ilahiisimlerdeki karlklar hakknda bilgiler, kelimeler hakknda bilgiler;ilim, alm ve malum hakknda bilgiler, harflere dair zikredilen bazsebeplerin ve lafzlarn aklanmas, harekelere ya da kk sesliharflere dair kelimeler gibi ana balklar yer almakta, buralarda


9/17

986 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



kelama ve tasavvufa dair malumatlar verilmekte, ele alnan konularnzahiri ve batni taraflarna deinilmektedir.

Ele alnan konularn ieriiyle ilgili iirlerin de yer aldeserin konumuzu ilgilendiren asl blm ise, 129 - 173. sayfalararasnda yer alan ve Harfler Hakknda Tek Tek Bilgiler balntayan 2. bap, 1. fasln 2. eki ksmdr. Burada Arap alfabesindeki

btn harflerin srayla tasavvufi deerleri, anlamlar, rumuz olarakkullanllar ve simgesel zellikleri hakknda bilgi verilmektedir.Kuran- Kerimde geen ve hurf- muktaa denilen harflerdenibaret ayetler hakknda da bilgiler yer almaktadr.

3. Hat Sanat ve Mehur Hattatlarnl hat sanats Muhittin Serin tarafndan hazrlanan

eserin ilk basks 1999 ylnda stanbulda, geniletilmi ikinci basks2003 ylnda yine stanbulda Kubbealt Neriyat tarafndanyaplmtr. Byk boy kue kada baslan kitap karton kapaklaciltlenmitir. Kitabn hazrlannda grsellie byk nem verilmi

bol miktarda fotoraf kullanlmtr. ok az siyah beyaz olan bufotoraflar, konuyla ilgili hat eserleri ve nl hattatlarnfotoraflardr. Altlarnda nereden alndklar, boyutlar, okunulargibi bilgiler bulunmaktadr.

383 sayfalk eser, be blmden olumakta; ba tarafnda birn sz, sonunda ise kaynaka ve dizin yer almaktadr. Kitabnblmleri Sanat ve Hat Sanat, Hat Sanatnn Tarihesi ve Aklm-Sitte, Osmanl Dneminde Hat Sanat ve mehur Hattatlar, Aklm-Sitenin Dnda Gelien Yazlar, Yaz Alet ve Malzemeleri, Hsn-iHat Eitimi ve retimi: Mektir. Bu blm balklarnn her birindealt balklar bulunmakta ve her konuyla ilgili teferruatl bilgiler yeralmaktadr. Verilen genel ksaltmalar listesi kaynakann anlalmasnkolaylatrmaktadr. Kaynaka ksmnda ise yerli ve yabancaratrmaclar tarafndan kaleme alnan telif ve tercme 308 ( yzsekiz) kitap ve makale alfabetik olarak listelenmitir.

Bir szlk olarak hazrlanmamasna ramen eserdekullanlan alt balklar ve dizin ksm, kullanm kolaylatrmakta,dolaysyla aranan bir bilgiye kolayca ulalabilmektedir. Diertaraftan kullanlan grsel malzeme ve bu malzemenin renkli oluu,okunan konularn daha iyi kavranmasn salamaktadr.


10/17


Turkish Studies



4. Tezhib

stanbulun fethinin 550. yl hatrasna ithaf edilen eserNilfer Kurfeyz tarafndan hazrlanm, Tarih ve Tabiat Vakfnca2003 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Byk boy kue kada

baslp mukavva kapakla ciltlenmitir. ki stun halinde dzenlenensayfalarda bir stun Trke, dier stun ise Trke stunda verilen

bilgilerin ngilizcesiniihtiva etmektedir. ngilizce tercmeler Dr. Daraolakolu tarafndan yaplmtr.

Doksan sayfalk eserin ba tarafnda tezhip sanatnntarihesi ve bu sanatla ilgili baz genel ve teknik bilgiler yer

almaktadr. Bu bilgiler iinde, alt balklar halinde tezhiple ilgiliterimlerin aklamalar verilmitir. Eserin on dokuzuncu sayfasnda 10(on) maddelik bir kaynaka sunulmutur. Kitapta yirmi ikincisayfadan son sayfaya kadar tezhip ve hat sanatna ait eserlerin renklifotoraflar yer almaktadr. Btn fotoraflarda bu eserlerin kime aitolduu, teknik zellikleri gibi bilgiler de bulunmaktadr. oufotoraflarn baz detaylar bytlerek ayr bir fotoraf olarak aslfotorafn yanna yerletirilmitir. Eserin asl hizmeti kullanlan burenkli fotoraflardr.

5. Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir Yaklam

Nihat Boydan kaleme ald eser, Milli Eitim BakanlYaynlar arasnda stanbulda 1994 ylnda yaymlanmtr.Akademik bir alma olan kitap byk boy 159 sayfadr ve kartonkapakla ciltlenmitir.

Bir giri ve iki blmden oluan eser sonu yazsndansonra bir szlk ve kaynak listesi de iermektedir. Giri ksmndaslm kltr ve sanatnda hat, slm yazlarnn eitleri, keli yazlar,makil yaz eitleri, kf yazlar, yuvarlak yazlar, eik yazlar,fantezi yazlar, turalar, slm sanatnn dier sanatlarla mnasebetigibi konularda doyurucu bilgiler verilmektedir. Eserin birinci ve ikinci

blmleri ise talik yazya ayrlm olup burada talik yaznn douuve bu konuyla ilgili tartmalar, talik yaznn eitleri ve bunlarla

ilgili teknik bilgiler, talik yazda plastik unsurlarn kullanl, talikyaznn resim sanatyla ilikisi zerinde durulmaktadr.

Eserde yer yer rnek olarak verilen levhalarn tahlilleriyaplmaktadr. Bu arada ele alnan konularla ilgili olarak kullanlanterimlerin aklamalarna da yer verilmektedir. Kitapta deiik yaztrlerinden levha ve mek rnekleri bulunmaktadr. Bu ynyle gzede hitap eden eserin en byk kusuru bu malzemenin siyah beyazoluudur. 151 153. sayfalarda 63 (altm ) hat teriminin yzeysel

bir aklamas verilmitir. En sonda yer alan be sayfalk kaynaka


11/17

988 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



ksmnda ise 123 (yz yirmi ) yerli yabanc kitap, makale veansiklopedi maddesi yazar soyadna gre tertiplenerek verilmitir.

6. Hsnhat

Ahmet Soysal tarafndan yazlan eser NorgunkYaynlarnca 2004 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Kk boync hamur kada baslm ve karton kapakla ciltlenmitir. Kitabnortasnda sekiz adet renkli fotoraf bulunmaktadr. Fotoraflarda hatsanatnn deiik rnekleri bulunmakta, altlarnda ise kimin eseriolduu, boyutlar vs bilgiler verilmektedir.

Kitabn giri ksmnda hat sanatnn kuruculartantlmakta, hat sanatnn temel estetik sorunlar zerindedurulmaktadr. 68 sayfalk eserde bundan sonra; hat sanatnnkkenlerine inilmekte, ilevi zerinde durulmakta, modernliksorunsal tartlmakta, hat sanatnn temsil sorununa deinilmekte,in yaz sanatyla karlatrma yaplmakta, tarihsellik mantzerinde durulmaktadr. Btn bunlar yaplrken ok az sayda terimve kavram bir balk altnda olmasa da ksaca aklanmaktadr. Eser,daha ok hat sanatnn estetii ve tarihesiyle ilgilenenlere faydalolacaktr.

7.Trklerde Yaz Sanat

Ismayl Hakk Baltacolu tarafndan yazlan eser, bykboy birinci hamur kada baslm, karton kapakla ciltlenmi, KltrBakanl yaynlar arasnda 1993 ylnda yaymlanm ve Mersinde

baslmtr. Bata yazarn biyografisi ve eserlerinin listesi verilmitir.Eser, bundan sonra 14 blme ayrlm, son szn ardndan yaztrlerinin rnekleri, fotoraflar, Arap yazsndaki harflerle insan

bedeninin deiik figrlerinin benzerliklerini gsteren resimlerverilmitir. Kitabn 87, 143. sayfalar arasnda yer alan bu resim vefotoraflar siyah beyaz olarak baslmtr.

Eserin birinci blmnde Trk sanat yazlarn incelemeplan, ikinci blmde Trk sanat yazlarnn ana karakteri, nc

blmde Trk sanat yazlar ve srrealist resim, drdnc blmdeTrk sanat yazlarnn srrealistlii, beinci blmde Trk sanatyazlarnda gzelliin kaynaklar, altnc blmde Trk sanatyazlarnn trleri, yedinci blmde kf yaz, sekizinci blmde slsyaz, dokuzuncu blmde talik yaz, onuncu blmde divn yaz, on

birinci blmde rka yaz, on ikinci blmde yaz bezemeleri vebezeme yazlar, on nc blmde Trk sanat yazlarnn estetii,on drdnc blmde Trk sanat yazlarnn tarihi zerindedurulmaktadr.


12/17


Turkish Studies



Eserin zellikle 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 12. blmlerikonumuzla alakaldr. Bu ve dier blmlerde hat sanatyla ilgiliterimler yeri geldike aklanmaktadr. Baz bilgileri tartlmakla

beraber, alannda nemli bir boluk dolduran kitabn son sznnemine binaen aynen almakta fayda gryoruz: Trklerde yazsanat iin syleyeceklerimi syledim, bitti. Ancak, bu konuda gerekliolan her eyi syleyip sylemediimi bilmiyorum. Syledikleriminhepsinin doru olduunu da sanmyorum. nk ben yaplmasgerekeni deil, yalnz elimden geleni yaptm. Ben yaam boyuncaTrk hattatl, Trk dekorculuu ile uraan, btn Trk plastiksanatlarn incelemi, psikoloji, sosyoloji ve felsefe zerinde alm,Trk ulusunun yaratclna inanm olan bir insanm. Ekinsiz birtoprak bulmutum. zerindeki yaban otlarn sktm. Bu topraekebildiim kadar da ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, dahaok rn almak bizden sonra yetieceklere dyor. Toprak var, gnevar, bitkileri bitiren Allah da var. Siz de bizim gibi durmayp aln.

8. Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar,

Osmanl Devletinin 700nc kurulu yldnmnearmaan edilen eser, M. inasi Acar tarafndan yazlmtr. Basktarihi hakknda bir kayt bulunmayan kitab Artk A. .ce stanbuldayaynlam. Byk boy kue kada baslan eser 305 sayfa olupmukavva kapakla ciltlenmitir.

Eserin ba tarafnda yaync Turgay Artamn nsz, AliAlparslann sunu yazs ve yazarn n sz yer almaktadr. Kitaptaele alnan konular; hat sanat ve hattatlk, hat sanatnn ara vegereleri, hat sanatnn formlar, hat sanatnn grnd yerlerdir.Btn bu blm balklar alt balklara ayrlm ve her konudadetayl, doyurucu bilgiler verilmitir. Pek ok terim, deyim vekavramn bu bilgiler iinde uygun balklar altnda aklandn da

belirtmemiz gerekir.

Trke konu anlatmlarndan sonra ayn bilgilerin ngilizcetercmesi de yabanclar dnlerek ayrca sunulmutur. Eserin son

ksmnda yer alan kaynaka ksmnda 71 (yetmi bir) yerli ve yabanckaynak yazar adna gre dzenlenerek verilmi. Bunun ardndan drtsayfa, stun isim ve terim indeksi yer almaktadr.

Eserin gze de hitap etmesi gerektii dnlerek bolmiktarda hat levhasnn; hat sanatnda kullanlan ara ve gerelerin,cilt ve tezhip sanatlarnda kullanlan malzemelerin ve aletlerinfotoraf renkli olarak kitaba konulmutur. ngilizce sayfalarda bufotoraflar ak mor renkte baslmtr. ema, resim ve fotoraflarnaltlarnda bunlarla ilgili aklayc bilgiler yer almaktadr. Eserin


13/17

990 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



alannda byk bir boluk doldurduunu bu konularla ilgilenen kiiler,dikkatli bir gzle incelediinde hemen fark edecektir.

9. Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat

Selim Trkolu tarafndan hazrlanan ve 144 sayfa olaneser, 2006 ylnda stanbulda byk boy kue kada baslm, kartonkapakla ciltlenmitir. Kitabn birinci blmnde yaz sanat, hatsanat, hat sanatnda yaz eitleri, harflerin talimi ve iaretler, hatsanatnda kullanlan malzemeler; ikinci blmde mekler; nc

blmde hattat biyografileri; drdnc blmde ise menkbe vehatralara yer verilmitir.

zellikle birinci blmde hat sanatyla ilgili terimler, altbalklar halinde verilmi ve detaylara girilmeden aklanmtr. Hatsanatnn gzel numunelerinin, hat sanatnda kullanlan malzemelerinve deiik yaz trlerinden mek rneklerinin renkli fotoraflar buesere ayr bir gzellik katmtr. Eserin sonunda yararlanlankaynaklarn listesinde 14 (on drt) eserin knyesi eser adna greverilmitir.

10. Medeniyet leminde Yaz ve slm MedeniyetindeKalem Gzeli,

Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda neredilen eseri

Mahmud Bedreddin Yazr kaleme alm, Uur Derman ise yaynahazrlamtr. Deiik zamanlarda deiik basklar yaplan bu eser;

bazen iki cilt bir arada, bazen cilt, bazen de iki cilt olarakbaslmtr. Kitabn elimizdeki ikinci basks, iki cilt bir arada olarakneredilmi; Ankarada 1981 ylnda, byk boy birinci hamur kada273 sayfa olarak baslm ve karton kapakla ciltlenmitir.

Eserin iindekiler ksm, nce kitaptaki sraya gre, sonra daalfabetik olarak verilmitir. Ardndan Uur Derman tarafndankaleme alnan Eser ve Mellifi Hakknda balyla bir

bilgilendirme yazs gelmektedir. Burada yazar hakknda bilgiverildikten sonra, eserin hususiyetleri, nasl hazrland, hat sanat

iin nemi zerinde durulmu, yazarn rka hattyla ve kendi elyazsyla yazd eserin yeni harflere nasl aktarld ve naslneredildii gibi noktalarda bilgi verilmitir.

Sayfalar iki stun olarak dzenlenen eserinmukaddimesinden sonra gelen birinci ksmda yaz hakknda geni

bir malumat, yaznn tarihesi, yaznn sanat olma serveni, slmaleminde yaz ve yaz sanat, slm yazlarnn eitleri, hat sanatnngzel sanatlar arasndaki yeri, hat sanatnn hususi farikalar, hattatlave hattata ait baz artlar; ikinci ksmda yaz levazm, hattat ve


14/17


Turkish Studies



hattatlkta kullanlan kalemler, kalemi hazrlama, hat sanatndakullanlan malzemeler; teknik tabirler, stlahlar ve iaretler, yaztaliminde kullanlan iaretler, yazmayla alakal baz artlar, yazarkengzetilecek baz esaslar hakknda olduka geni ve doyurucu bilgilerverilmitir. Btn bu bilgiler iinde hat ve tezhip sanatyla ilgili birokdeyim ve terim balklar altnda aklanm, gerekli grnenlerin siyah

beyaz resimleri ilgili yerlere yerletirilmitir. Bunlardan baka gerekmellife ve gerekse baka hatalara ait birok eser siyah beyaz olarakuygun yerlere yerletirilmitir.

Hat, tezhip ve cilt sanatlaryla ilgili olarak yazlan hemen

hemen her kitap, makale ve ansiklopedi maddesine kaynaklk eden bueserin son ksmnda gramaj dk kue kada basl 26 fotoraftanl hattatlarn eserlerinden semeler, hat sanatnda kullanlanmalzemeler, ebru rnekleri yer almaktadr. Biz bu eserin sahasndayeri doldurulamaz olduu kanaatini tamaktayz.

SONU VE TEKLFLER

Bu almaya ansiklopedi maddeleri ve dier szlklerdebulunan hat, kitap, cilt ve tezhip terimleri, internette yer alan konuylailgili szlkler, bnlemin Mahmut Kemal naln Son Hattatlarisimli nemli eseri, hacimli bir sunu yazsn bnleminin yazdMustakimzde Sleyman Efendinin Tuhfe-i Hatttni, ranl

Habbin ran ve Osmanl hatalarn tantt Hat ve Hattatn isimlieseri ve konumuzla alakal daha pek ok eser dahil edilmedi. Eer

bunlar da almamza dahil edilseydi bir makale boyutlarn gereksizyere zorlam olacaktk.

Grld gibi tanttmz eserlerin byk ounluuihtiyaca cevap vermekten uzaktr. Ancak klasik slm sanatlarnagsterilen ilginin yurdumuzda ve yurt dnda her geen gn arttgnmzde hat, tezhip ve cilt terimlerini geni bir ekilde aklayanefrdn cmi ayrn mn bir ansiklopedik szle duyulan ihtiyada ortadr. Aslnda bu ihtiya sadece hat, tezhip ve cilt sanatlar iindeil, mimariden kuyumculua, musikiden tespihilie ve hatta

resimden halcla kadar sanatn her dalnda duyulmaktadr.Yaklak alt yldr fotoraftan makaleye, kitaptan

ansiklopediye kadar malzemesini topladmz ve hazrlamayabaladmz ve mrmz olursa tamamlamak niyetinde olduumuzbir alma var. Eer tamamlamak bize nasip olmazsa, geridengelenlerin tamamlamas iin bu ansiklopedik szln zelliklerinisanki ie hi balamam gibi bir teklif olarak buraya kaydetmekistiyoruz.


15/17

992 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



Trk slam Kltr Tarihinde Yaz, Tezhip ve Cilt TerimleriAnsiklopedik Szl adn tayacak bu szlk u zelliklere sahipolmaldr:

1. Medeniyet ve kltr tarihiyle ilgili kitaplar ve makalelertaranmal, almayla ilgili olanlardan elde edilen bilgilerdosyalanmal.

2. Tefsir ve hadis kitaplar taranarak ilgili bilgilerdosyalanmal.

3. Hat, tezhip ve cilt sanatyla ilgili ne kadar makale, kitap,

ansiklopedi maddesi varsa; telif ve tercme ayrmna gidilmeden eldeedilmeli.

4. Bu sanatlarla ilgili malzeme ve aletlerin isim listesikartlmal, bunlarla ilgili yazl ve szl bilgiler temin edilmeli.

5. Hat, tezhip ve cilt sanatnn en gzel rneklerinden,kullanlan malzemelerin fotoraflarndan mmknse asllarndanzengin bir ariv oluturulmal.

6. Baz klasik airlerimizin hat gibi plastik sanatlarn vesatran gibi oyunlarn terimlerini kullanarak iirler yazd

bilinmektedir. Bu sebeple divan edebiyatna ait eserler taranarak ilgili

terimlerin kullanld iir paralar ve beyitler toplanmal vebunlardan ayr birariv teekkl ettirilmeli.

7. Hatratlar toplanmal ve bu hatratlarda almakonumuzla ilgili olabilecek ksmlardan bir baka ariv oluturulmal.

8. Bu makaleye konu edinilen szlkler ve bir ksm szlknitelii tayan eserler taranarak hazrlanacak olan ansiklopedikszln maddeleri tespit edilmeli.

9. Eseri hazrlayacak olan aratrmac bu bilgi olmasa daolur dncesini kafasndan silmeli.

10. Maddelerin yazmnda verilen bilgiler, okuyucuda soru

iareti uyandrmamal, mmkn olduunca detaylandrlarak bilgilerverilmeli.

11. Her maddede en az bir resim, gerekiyorsa ekil, fotorafbulunmal ve bunlar mutlaka renkli olmal.

12. Yazlan maddeyle alakal anekdot varsa mutlakazikredilmeli, eer bu madde taranan eski edebi eserlerde, iirdekullanlmsa bu ksm mutlaka uygun bir ekilde verilmeli.


16/17


Turkish Studies



13. alma mutlaka byk boy kue kada baslmal,kullanmn kolay olmas iin birka cilt eklinde dzenlenmeli; dahada nemlisi hat terimleri, tezhip terimleri, cilt terimleri ayr ayr ciltlerhalinde olmal.

14. Bu sanatlarda eser vermi nl sanatlarn biyografileriher cildin sonunda bir ek olarak verilmeli.

15. almann tamam CDlere kaydedilmeli ve piyasayabu CDlerle beraber srlmeli.

Byle bir alma tamamlandnda Trk kltr ve

medeniyet tarihi iin nemli bir hizmet de ifa edilmi olacaktr.

KAYNAKA

ACAR, M. inasi, Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar , ArtkA.. Yaynlar, stanbul (t.siz).

BALTACIOLU, Ismayl Hakk, Trklerde Yaz Sanat, KltrBakanl Yaynlar, Mersin 1993.

BOYDA, Nihat, Talik Yazya Plastik Deer Asndan BirYaklam, MEB Yaynlar, stanbul 1994.

ESNER ZEN, Mine , Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas KltrYaynlar, Ankara 1998.

bn Arab, ev.: Mehmet Kank, Harflerin lmi, Asa Kitabevi, 2000.

KURFEYZ, Nilfer, Tezhib, Ter.: Dara OLAKOLU, Tarih veTabiat Vakf TATAV Yaynlar, stanbul 2003.

ZNDER, Hasan, Ansiklopedik Hat ve Tezhip SanatlarDeyimleri, Terimleri Szl, Konya 2003.

SERN, Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, KubbealtNeriyat, 2. bsk., stanbul 2003.

SOYSAL, Ahmet, Hsnhat, Norgunk Yaynlar, stanbul 2004.

TRKOLU, Selim, Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat, stanbul2006.

YAZIR, Mahmud Bedreddin, Medeniyet leminde Yaz ve slmMedeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri BakanlYaynlar, Ankara 1981.

YILMAZ, Abdulkadir, Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar,Damla Yaynlar, stanbul 2004.


17/17

994 Fikret USLUCAN

Turkish Studies



YURDADN, Berin U., Kitaplkbilim Terimleri Szl, Trk DilKurumu Yaynlar, Ankara 1974.

hat tehip sözlüğü

Documents