hayriye fin

7/24/2019 Hayriye Fin

1/54

Publication Data:

Memolu-Sleymanolu, Hayriye, Edebiyatmzda Balkan TrklerininTrkiyeye Gleri,EJOS, VII (2004), No. 4, 1-53.

ISSN 0928-6802

Copyright 2004 Hayriye Memolu-Sleymanolu.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated,stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means,electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the

prior written permission of the author.


2/54

EDEBYATIMIZDA BALKAN TRKLERNN

TRKYEYE GLER

Hayriye Memolu-Sleymanolu

I. Balkanlardan gler ve szl halkedebiyatmz

Balkan Trklerinin hayatnda gn zel bir yeri vardr. Yurtlarnbrakmak zorunda kalan insanlarmzn Trkiyeye gelilerinin achikyesidir.

Tarihte gler konusunu aratranlar, gleri ie dnk ve da dnkgler olarak balca ikiye ayrmaktadrlar. Osmanlmparatorluunda her ikig trne de rastlanmaktadr. Osmanlnn ykselme yzyllarnda grlengelimeler ve Anadoludan Rumeliye doru gerekletirilen yerletirme

politikas, sonralar XVII. ve XVIII. yzyllardaki uzun savalar ve ikarklklar sonucunda imparatorluun eski gcn kaybederek genilemedurumundan gerileme durumuna gemesiyle da dnk biimde olanyerletirme politikasie dnk bir grnkazanmtr ki bu ekilde savasonu anlamalarla birok toprak kayplarna urayan imparatorluk zellikleXIX. yzylda g problemiyle karkarya kalmtr.1

Trkiyeye ie dnkilk g aknlarOsmanlDevletine komu olandevletlerin ftuhat emellerinden doan savalarla balamtr.2Ortaya kan iednk byk gleri bazaratrmaclar balca u dnemlere ayrmaktadrlar:1. lk dnem gleri, 1877-1878 Osmanl-Rus Savancesi yaplan gler2. 1877-78 Osmanl-Rus Savann sebep olduu gler

3. 1912-13 Balkan Savalar

n

izleyen gler4. Cumhuriyet dnemi gleri

1.lk dnem gleri, 1877-1878 Osmanl-Rus Savancesi yaplan gler

e dnk ilk dnem gleri, OsmanlDevletinin Avrupa kanadnoluturan topraklarndan ekilmeye balamasyla ilikilidir. Viyana Seferinin

1Adnan Sofuolu, OsmanlDevletinde Ortaya kan G Problemleri ve Trk Glerinin BirSafhas, Trk Kltr, 383, 1995, sf. 168.2Cevat Eren, Trkiye'de G ve Gmen Meseleleri, stanbul 1966, sf. 297.


3/54

HAYRYE MEMOLU-SLEYMANOLU

baarszlkla sonulanmas (1683), Budapetenin Avusturyallarn elinegemesi (1686), Karlofa Antlamasnn imzalanmas (1699) Osmanl

Devletinin aleyhine gelien nemli tarihi olaylardr. Bu tarihi gelimelerBalkan Trkleri arasnda yanklar uyandrmve szl halk edebiyatnda daderin izler brakmtr. Budinin elden gitmesini halkmz ylelmszletirmitir:

tme blbl tme, yaz bahar olduBlbln figanbarmdeldiGl alp satmann zamangeldiAldNeme bizim nazlBudini

emelerde abdest alnmaz olduCamilerde namaz klnmaz oldu

Mamur olan yerler hep harab olduAldNeme bizim nazlBudini

Kble tarafndan top atldPerembe gnyd gnetutulduCuma gnyd Budin alndAldNeme bizim nazlBudini3

Osmanl-Rus savalarnda da Osmanl Devletinin giderek baarszolmas, yz binlerce Trkn felaketine, yer deitirmesine sebep olmutur.1774 Kk Kaynarca Antlamasndan sonra da Ruslarn ele geirdii

blgelerden, Krm gibi yerlerden, burada yaayan Trkler OsmanlDevletininsnrlariine g etmek zorunda kalmlardr. Krm Savandan (1853-56)Osmanl Devletinin zaferle km saylmasna ramen bir yararsalanamamtr. Trklere, Mslmanlara Ruslar tarafndan iddet ve basksiyaseti devam etmitir:

Seba(h) seba(h) ben Krma bakarmBakarm da kanlyalar dkerimHem hasretlik hem gurbetlik ekerim

Aman Padiahm, yesir kaldm bilesinDin slamdan yok mu gayret alasn

Benim adm Eminedir EmineAltn kuak kuanrm belimeimdi dtm bir kafirin eline

Aman Padiahm,yesir kaldm bilesinDin slamdan yok mu gayret alasn

Akam olur teni deer tenime

3gncs Knos, Trk Halk Edebiyat, Ankara 2001, sf. 22-23.

2


4/54

EDEBYATIMIZDA BALKAN TRKLERNN TRKYE'YE GLER

Seba(h) olur teklif eder dininelrm kafir dnmem senin dinine

Aman Padiahm, yesir kaldm bilesinDin slamdan yok mu gayret alasn

Pazar gelir kiliseye gtrrGtrr de en baputlarptrrGn gelir (h)orosunu teptirir

Aman Padiahm, yesir kaldm bilesinDin slamdan yok mu gayret alasn4

Krm Trklerinin Dobrucaya ve imparatorluun baka blgelerineglerini halk zekasyle dile getirmitir:

Gideceiz buradan davullu dn gibiKalacak gnlmz argan (salan) koyun gibiepevresi kamtan, tepesi daldanKimisi candan ayrlm, kimisi maldan

...

orbaya katsan tat vermez Dobruca tuzuKiminin kalmanas, kiminin kzGeldi davuldayp (grlt karp) vapur limana ulat

Bekleyen akraba, soy-sop zur-uv alatBiz vapura bindikten sonra kprd deniz,Admzunutun, "muhacir deyin/iz/"5

Krmdan ayrlmann acs, hkrklarla dolu haykrlar, bir trkdeifadesini yle bulmutur:

Biz gideriz Krmdan, ey yarDn gibi, dernek gibi, ey yarAkrabalarmz kalacak, ey yarMeleen koyun gibi, ey yar

Kaldizme altnda, ey yarBabalarn kabri, ey yarBunu gren zavallnn, ey yarKalmadsabr, ey yar

4 Hayriye Yenisoy-Sleymanolu, Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 8,Bulgaristan Trk Edebiyat, Ankara 1997, sf. 398-399.5Osman Horata, Mehmet Ali Ekrem, Hilmiye Ekrem, Arzu Sema Baydar, Nevzat zkan,Mariya Durbaylo Angelova, Trkiye Dndaki Trk EdebiyatlarAntolojisi, 12, Romanya veGagavuz Trk Edebiyat, Ankara 2001, sf. 34.

3


5/54


Derya dolu gemi, ey yarTatar halk, ey yar

Tataryurttan ayran, ey yarKazakn Rusun askeri, ey yar6

Ruslar, savalarda acmasz yntemler uygulamlardr: Zaptettikleritopraklar Mslman halktan arndrm, onlarn yerine Hristiyanlaryerletirmilerdir. Toplu halde ge zorlanan ilk Mslman toplumu KrmTatarlarolmutur. Onlarn bana gelen, yalnz ektikleri asndan deil, amaTatarlar olaydaha sonraki Rus yaylmasnda da bir model oluturduu iin,ok retici bir nitelik gsterir.7

2. 1877-78 Osmanl-Rus Savann sebep olduu gler

OsmanlDevletinin Balkanlarda en byk yenilgisi 1877-78 yllarndameydana gelen Osmanl-Rus Savaneticesindedir. Rumi 1293 ylnda olmasnedeniyle tarihimize Doksan Harbi olarak geen bu savabyk apta birMslman kymna, dehet verici panie sebep olmu, igal altna giren

blgelerin halkda g yollarna revan olmutur. Ruslar, Krm Savandauyguladklar en acmasz yntemleri bu savata da uygulamlardr.Katliamlarla birlikte Trkler evlerinden barklarndan koparlarak gezorlanmlardr. Sivil halkn malnn mlknn talan edilmesini, yaklpyklmasn, sava tekniinin bir arac olarak kullanmlardr. Amalar,Bulgaristan Trklerinin geri dnmekle bulabilecekleri hibir eylerinin

kalmamasn salamak olmutur. Doksan Harbi Rumeliyi yerindenoynatm, Rumeli Trknn de gnmze kadar devam etmekte olan rperticifaciasnn balangc olmutur. Moskof Muharebesi Rumeliyi bozgunauratmve Trk halkbunu Byk Bozgunolarak adlandrmtr. Bu savatagelien olaylar, szl halk edebiyatna zel bir motif konusu olmutur. RuslarnTunaygemesi, Plevnenin Osman Paa tarafndan savunmasdillere destanolmutur:

Ruslar TunayatladKarakollaryokladOsman Paann kolundan (da)Bebin top birden patlad

Karadeniz Akmam dediBen Tunaya bakmam dediYz bin Kazak gelmiolsaOsman Paa korkmam dedi.

Destanda stanbul Hkmetinin Moskof ile anlatiddia edilmektedir:

6Ayneser, sf. 34.7Justin McCarthy, lm ve Srgn, stanbul 1998, sf. 14-15, sf. 149.

4


6/54


Karadeniz dalgalandOrta yeri halkaland

Kr olasDamat PaaMoskof ile ne laflat8

Destann bu varyantn gncz Knos 1880lerin ikinci yarsndakaleme almtr. Zamanla daha birka varyantolumutur:

stanbuldan gelir kadKalmaddnyann tadKalkn arkadalar gidelimMoskof oldu bize kad

Klcmvurdum taaTayarldbatan baaKr olasMahmut PaaAttya bizi daa taa

stanbulun hanmlarSedeftendir nalnlarKr olasmurtat paaDul braktkadnlar9

Osmanl Devleti, eski gcn kaybetmesiyle bu savata yenilgiyeuramasbelki de kanlmaz olmutu. Ancak yz binlerce Rumeli Trknnfaciasnn bu boyutlara ulamasnlenemez miydi? Bu savan bir sonucu

olarak nesillerdir Bulgaristan Trk evinden barkndan oluyor, g yollarndaperian oluyor.

Efsaneleen Plevne savunmasnesillerin hafzalarnda yaamaya devametmektedir. Osman Paaya stanbuldan imdat gelmez:

Giderim giderim, validem, Balkan tkenmezArdma bakarm, validem, imdadm gelmez.

stanbuldan imdat gelmeyince askerin morali sarslmaya balar:Tuna yeli esmez olduKlcmz kesmez olduKr olasmurtat paa

Cephanemiz yetmez oldu

Pilevneden top atldHerkes Moskofa katldAlaalm din kardalarUrumelimiz satld

Bir atm var arslan postlu

8Knos, Trk halk edebiyat, 26-27.9Hayriye Memolu-Sleymanolunun arivinden.

5


7/54


ift tabancam altn talBeyim seni ldrecekler

Bu vezirler hep bir szl

Sava, yenilgiyle sonulanr ve Osman Paa esir der:Pilevnenin iinde ordu kurulduOsman Paa sol yanndan vurulduKrkbebin askeriyle esir tutuldu

KanlTuna akar giderEtrafnykar giderAdlanlOsman PaaBoyun emiesir gider

Olur mu, beyim olur mu?Evlt babayvurur mu?Padiahn murtatlarSize bu dnya kalr m?

Plevnenin dman eline gemesi, ipka Balkannda (Danda) daSleyman Paann yenilgisiyle halk byk kafileler hlinde g etmeye balar.ok uzaklara varmadan, geceyi geirmek iin dalarda, ormanlardakonaklammuhacir kafilelerinin birou, dman tarafndan topu ateinetutulur...

Moskof Muharebesi, Filibe blgesi Trklerine onulmaz yaralar

amtr. Bu blgenin birka Bulgar kynde 1876 tarihinde Bulgar syanolarak tarihe geen bakaldrmalar patlak verdii iin bu sava bir frsat

bilinerek masum Trklerden vahice intikam alnmtr. Bu isyan, Ruslarnyaygaralarsayesinde Avrupaya ve dnyaya Bulgar katliamolarak yaylr.Oysa tm olaylar bir Trk katliamolarak da gelimitir. Trk kyleri yaklm,Trkler kyma uratlmtr. Perutsa (Perutitsa), Bratsig (Bratsigovo) veBatak Bulgar kylerinde ortaya kan olaylarn cezasneken Filibe ve TatarPazarck blgesi Trkleri olmutur. Filibede Rus Viskonsl grevinde

bulunan, bu blge doumlu Bulgar Nayden Gerov hazrlamakta olduu"Bulgarcann Szl" adl eserine Bulgar azlarndan malzeme toplama

bahanesiyle Bulgar kylerini s

k s

k dolaarak Bulgar halk

n

ayaklanmayatevik etmitir. Ayaklanma gnlerinde Batakta len Bulgarlarn saysnaslndan daha ok gstermek iin etraf kylerden taze Bulgar ve Trkmezarlarndan cesetleri kartarak Batakta ky meydanna tatmve AvrupaKomisyonunu davet edip bu kye gtrmtr. Tm bu olaylar Filibe blgesiTrkleri tarafndan ayrntlarla gnmzde de anlatlmakta ve trklersylenmektedir:

Ah neler oldu isyan olduKrma bize (h)aram olduKrma bize zindan oldu...

6


8/54


9/54


uratlnca aresiz gmenler yeniden stanbul yolunu tutmular, turnalar gibivatan deyip yine ekip gitmilerdir:

ki turnam gelir alnkareliBirisini avcvurmuaman,Sinesi yareliBu yavruya sorun aslnereli

Vatan deyip ekmigider amanTelli turnalar

nme turnam, inme burda kolurTurnamn bastyerler aman,Kademi g olurByle kalmaz, elbet sonu (h)oolur

Vatan deyip ekmigider amanFakir turnalar14

Turnalar gibi uup giden gmenlerden hayatta kalabilenler anavatandayeniden yuva kurmular, mekn tutmulardr.

Daha sonralargelien yeni tarihi olaylar da Rumeliden kitle halindegleri hzlandrmtr.

3. 1912-13 Balkan Savalarnizleyen gler

Trklerin zerindeki etkisi bakmndan Balkan SavalarDoksanHarbinde grlenlere ok benzer etkiler yaratmtr. Her iki savata daldrme, rza geme ve soygunlar Trklerle dier Mslmanlarevlerinden

barklarndan skp atm, Osmanl mperatorluunun elinde kalabilmitopraklara srmtr.

te yandan, Doksan Harbi ile 1912-13 Balkan Savalararasndafarklar da vard. Doksan Harbi sadece Rusyann gdmnde yaplmt.Trkleri g etmeye zorlayacak etkili planyrrle koymulard. BalkanSavalarnda ise savaan birka devlet vard. Zafer kazanan her biri dezaptettii topraklarda Mslmanlarn varlnn son bulunmasnistemekteydi.

Ne var ki bu amalar

na ulaabilecek kadar iyi bir rgtleni iindebulunmadklargibi, amalaruuruna birleerek ortak davransergiliyorlar dadeillerdi. Savalara katlan her Balkan lkesi Trkleri, Mslmanlarkendisinin zaptettii lkeden tekinin lkesine sryor, hatta oraya srleninoradan geriye srld de oluyordu. Bunun Mslmanlar zerindeki etkisinasl nitelenirse nitelensin, uraskesindir ki Doksan Harbinden daha kt

14Syleyen: Emine Memolu-Keremolu. Doum tarihi ve yeri: 1949, Kriim, Bulgaristan.Halen Bursada oturmaktadr. Kayda alan: Mehmet M. Yenisoy.

8


10/54


oldu. lerinde kendini gsteren lm telefat, 1878de grldnden dahayksekti.

1877de ilk saldrlar, Bulgar kyllerinin ve asilerinin de yardmyla,Trkleri kymdan geiren ve kamaya zorlayan dehete drc birlikler,Kazak birlikleriydi. Balkan Savanda ise n saldrlaryapma ilevini, uzunsreden beri OsmanlMakedonyasnda atmalara girimibulunan milliyetieteler olan komitaclarstlendi. Bunlar ou kez, davasna hizmet ettikleridevletten destek grdler.15

nceki tarihi devirlerde ortaya kan haydutluk, etecilik ve dahasonralarkomitaclk harektlar, yeni tarihi koullarda da yeni adlar ve yeni

biimleriyle Trklere, Mslmanlara ynelik rza geme, yol kesme, ldrmegibi eylemler devam etmitir. Belirli dnemlerde ve zellikle BalkanSavalarn izleyen yllarda geni boyutlara ulaan byle olaylar trlvaryantlaryla destan, efsane, menkbe, at gibi Trk folklor trlerindeifadesini bulmutur. Al duvakl gelinin bana gelenler u msralardacanlandrlmtr:

Aldlar beni ninemAldlar beniKna gecemdenGtrdler beni ninemGtrdler beniUlu balkana, ulu balkana

Sordlar beni ninem

Sordlar beniKimin kzsnBen gene dedim ninemBen gene dedimAli Mollann kk kz

...

Kayn yapraklari ninemKayn yapraklariDegim oldiKayn kkleri ninemKayn kkleriYastigim oldi

Komita kepesi (kebesi) ninemKomita kepesiYorganm oldiDerin endekler ninemDerin endekler

15McCarthy, lm ve Srgn, sf. 14-15, sf. 149.

9


11/54


Amamm oldi

...16

Pazarck (Tatar Pazarck) yaknlarnda kol gezen Bulgar komitaclartarafndan bir Trk gencinin canna kylmasolayTrkleri derinden sarsmve bu lm Kriim Trk folklorunda yle ifadesini bulmutur:

Slman senin kan gzn yay mdrTeneirden akan sular kan mdrSlman gibi u Krmada (Kriimde) var mdr

Kymayn canma, ben dnyama doymadmEller gibi ben ecelimden lmedim

Pazara vardm ben bubama sormadmSol yanmdan kurum urdu duymadmu gen yata ben dnyama doymadm

Kymayn canma, ben dnyama doymadmEller gibi ben ecelimden lmedim17

Balkan Savanda yaanan olaylardan birini de u menkbedebuluyoruz:

Balkan muharebesinde Rodop daeteklerindeki Trk kylerinin halk, cannkurtarabilmek iin doa kaar. Krmallar da dan "Karada" denilen

yksek kesimine toplanr. Sk ormanlkta iki kadn yolunu arr. Akamkaranlolmu, Krmallarbir trl bulamazlar. Karlarna ak salbirdede kverir. Dede, Erenlerdenmi:- Ne ararsnz burada kzm? der.Kadnlar da yollarnardklarn, kylleri bulamadklarnanlatrlar.Dede:- Korkmayn kzm. Ben imdi size u duayreteyim, der.Srlsbhanm AllahDertlere derman ol AllahGarip kullarna gam vermiinYardmcmz, arkadamz sen ol AllahDuayokuyarak u patikadan gidin, doru Krmallarn yanna kacaksnz,der ve dede kayboluverir. Kadnlar da duayokuyarak gider ve kylleribulurlar. Kaynak kiilerden daha yal olanlar bu menkbenin DoksanHarbiyle ilikili olduunu sylyor ve bazayrntlar anlatyorlar.18

16Mustafa sen, Suat Engll, Trkiye Dndaki Trk EdebiyatlarAntolojisi, 7. Makedonya,Yugoslavya (Kosova) Trk Edebiyat, Ankara 1997, 101.17Yenisoy-Sleymanolu,Bulgaristan Trk Edebiyat, 115.18Mustafa Memolu,Kriim Trkleri. Tarih ve Kltr. (Baskdadr).

10


12/54


4. Cumhuriyet dnemi gleri

Osmanldneminde yaanan g olaylarTrkiyede Cumhuriyetinilnndan sonra da devam etmitir. lk byk g Lozan BarAntlamas(1923) sonucunda gereklemitir. 1923-24 yllarnda Yunanistandan mbadilolarak g edenlerin saysnn yaklak 500.000 olduu belirtilmektedir. Bug, Bulgaristandan belirli yllarda gerekleen kitle halinde glerizlemitir: 1950-51 yllarnda 154.000, 1968-78 gnde 130.000, 1989 BykGnde de sadece Haziran, Temmuz ve Austosun 22sine kadar, yani aydan daha az bir zaman iinde 311.862 Bulgaristan Trk Trkiyeye giriyapmve daha sonraki aylarda ve yllarda da g devam etmitir.

Eski Yugoslavyadan ve Romanyadan da gler olmu, fakatTrkiyeye en ok gmen Bulgaristandan gelmitir. Rumeliden Trk Gleri

tablosuna baktmzda Doksan Harbinden bu yana Trkiyeye en okgmen gnderen lkenin Bulgaristan olduunu gryoruz. Bundan dolaydaBulgaristan Trklerinin tarihine bir g tarihi dememiz uygun olacaktr. Buyzden olmaldr ki gmenlik, Bulgaristan Trklerinin szl halkedebiyatnda zel bir motif olarak gelimitir. Tarihi ve toplumsal gereklerin

bir ifadesi olan bu byk insanlk dramna mniler, trk ve destanlar, efsaneve menkbeler hasrederek Bulgaristan Trk, gnln avutmu, karanlkgnlerinde kendine teselli bulmutur. Mnilerden rnekleri okuyalm:

Kara tiren gidiyorAcduman seriyorKara tirenin iindeMacrlar gidiyor

Yamur yadsel olduDereler tatdolduBen vatanmdan ayrldmZalm Bulgar sebep oldu

Dalarmn tepesiYarimin seteresiMilleti batrdyaMacrlk (veya: Trkiye) meselesi

Elmaysatan bilirTadntatan bilirMacrlk ateten gmlekmiAcsneken bilir19

19Hayriye Memolu-Sleymanolunun arivinden.

11


13/54


Bulgaristan Trk baba ocana, konu komusuna bal kalarakyaratm olduu trklerde g olayna hkrklarla kark bir duygu

katmtr, genlerin ayrlda ayrbir acdr:Ah bu macrlk barma bastBen ona yanarmBen vatanmdan nece ayrldmYrsz kaldm

Yol verin alar, yol verin beylerYol verin geeyimNazlyardan ayrdtmZehir mi ieyim

Benden size vasiyetler olsunMacr olmaynMacr olsaz (olsanz) daYarsz kalmayn20

Gelecein belirsizliinden kaynaklanan bir aresizlik de baztrklerebambaka bir eda verir. Baka bir duygu da gmenliin zorluklarndangdalanarak bir nostalji ile rl olarak dile gelir. u ilhide zorluklar vegmenliin lmden beter olduu vurgulanr:

Edirne ovasndaSerpildim kaldmArlym tkendi

EvldsattmO viran babamYolda braktm

Edirne ovasndaNaneler biterNanenin kokusuCihana yeterAh, u macrlklmden beter21

lhide 1938 y

l

gnden sz edilmekte. Son drtlkte Atatrknlmne alyor muhacirler:AtmbayledimBir delik taaOniki bin alarKemal Paaya

20Yenisoy-Sleymanolu,Bulgaristan Trk Edebiyat, 116.21Ayneser, 126.

12


14/54


Gmenliin zntleri, ayrlk ve zlemi, e dosttan uzaklaradmenin straplarbaka bir trkde dile getirilmektedir:

stanbulun zmekemedim sznBen vatanmdan karkenYumdum iki gzm

Binmem tirene binmem

Kara koyun melemeYreimi daylemeAnam, bubam, kardeimYavrum deyip ayleme

Binmem tirene binmem

Kara kara karncaKarncaya varncaBen komularzledimDillerine varnca

Binmem tirene binmem22

G yollarnda ekilen skntlarda u destandan renelim:Dinleyin amucalar muhacir destannKapdada klamadk bayram namaznVer Allahm sen selmet cmlemize.Akmehmet kynn ardBalkan

Oma kynn muhacirleri oldu dillere destanVer Allahm sen selmet cmlemize.

1930larn ikinci yarsnda basklar artar ve Trkler ge zorlanr. Hattbirok Trk ailesi pasaportsuz Trkiyeye gnderilir.23 Bu durum ayndestanda da yle dile getirilmektedir:

Bir cumartesi bizi Edirneye indirdilerPasaportu olan ekip de giderPasaportsuz olanlar Ankaradan imdat beklerVer Allahm sen selmet cmlemizeEdirne hudutlartalkKalmadcebimizde on para harlkVer Allahm cmlemize holukYok mudur Edirne hudutlarnda bize bir bolukVer Allahm sen selmet cmlemize24

22Riza Mollov,Bulgaristan Trklerinin Halk iiri, Sofya 1958, 143-144.23 Krst Manev, Natsionalno maltsinstveniyat vpros v blgarsko-turskite otnoeniya.Turtsiya, Balkanite, Evropa (Bulgaristan-Trkiyelikilerinde Milli Aznlk Sorunu), Sofiya2003, sf. 100-134.24Mollov,Bulgaristan Trklerinin Halk iiri, 143.

13


15/54


1938 gn yanstan bir ilhiden de unlaraktaralm:Bir sabah namazktm odamdan

Vatanterkedip gittim oradanGam iin mi yaratmbizi yaratan

Gider millet vah ayrlk deyuYanar millet ah vatan deyu25

Baka bir destanda da 1938de hicret edenlerle kalanlarn ayrlmasnhalk ozanyle dile getirmektedir:

Hicret edip gider Allah aknaGidenlere kalan kullar aylediNapsn kalan, macr dnmaknaArkasndan akan sular ayledi

...

Ana yavrsnbrakp giderKzarkasndan kuolup terBu ayrlk lmden beterDayler talar vatan deyip ayledi26

kinci Dnya Savandan sonra da Balkanlardan Trkiyeye gler devametmitir. 1989 ylnda Bulgaristann gerekletirdii genikapsamlzorunlug, Byk G olarak tarihe gemitir. Komnist yneticiler, lkedeki

Trklere zorla Bulgarlatrma politikasuygulamaya kalkmlardr. Trklerinokullarkapatlm; silh zoruyla, asker gcyle ve lm tehdidiyle adlarBulgar adlaryla deitirilmi, giyim-kuamlaryasaklanm, camiler tahripedilmi, mezar talarndan kaldrmlar yaplm, cenazeler Bulgarmezarlklarna gmlmtr. Trk dilinde eitim yle dursun, ailelerde dahiTrke konumak yasaklanmtr. Tepki gsteren Trkler, lm kamplarna vehapisanelere gnderilmitir. Trmanngiderek artran basklar Byk G ileson haddine ulamtr. Tm bu olaylar, szl edebiyatta da izler brakmtr.Trke konumann yasaklanmasna tepki gsterenler hapisanelerde rm,

biroklarda kuruna dizilmitir:inizden biridimKarlar gibi eridimAnadilimiz iinHapislerde rdm

Gide gide yoruldumSular gibi duruldumzlme anneciim

25Gven-Doverie Gazetesi, 5 Ekim 1994, Sofya, sf. 3.26Dobri li Bayrampazar. Syleyen: Salih Raitolu. Kaleme alan: . Cebeci.

14


16/54


Trkem iin vuruldum27

Bulgarlatrma sreci Aralk 1984 tarihinde Krcaali blgesinde kanlolaylarla balamve birok Trk, tanklar altnda kalm, kuruna dizilmitir.Sleyman Yusuf Adalnn derledii trklerden unu okuyalm:

rencik deresi ky oldu bizeBrtlen al()larev oldu bize

Atma zalm atmaKadm yok benimDmana verecekAdm yok benim

rencik bana dman yrdKfir ellerini kana brd

Atma zalm atmaKadm yok benimDmana verecekAdm yok benim

rencik deresi dar geldi banaBu ecelsiz lm zor geldi bana

Atma zalm atma

Kadm yok benimDmana verecekAdm yok benim

Bulgarlatrma olaylaru ilhiye de konu olmutur:Dobruca ovasdzlkGitti adlarmz ok zldkBuradan (Trkiyeye) giden kurtuldu dedikmdat Allahm imdat!

Babam admkoydu ezan ileKfir deitirdi silh ileAnnem aladgzyailemdat Allahm imdat!

Belene Adasna varalmBebin tutukluyu geri alalmHepsi gen kz ve olanOnlara nasl alayalm28

27Krcaalinin Koukavak (Krumovgrat) blgesinden air Sleyman Yusuf Adaltarafndanderlenen trkler.

15


17/54


Tuna nehrinin ortasnda bulunan Belene Adasna halkmz lm Adas

adn vermitir. nk buraya gnderilenlerden birou bir daha geridnmemilerdir. Belene Adasna hasredilen trklerin, atlarn da saysazdeildir:

Ardadan Tunaya teller germeliNasl nice Beleneye varmalAslam Memedimiz yataa dmHl-i hatrnvarp sormal

Ardadan Tunaya teller gerilmezBir gecede Beleneye varlmazBouna tepmeyin yollaranam

Kuolsan da Beleneye girilmez

29

Belenede kalanlarn znts nice analarn babalarn zamanszlmne sebep oldu:

Belene dedikleriCehennemdir cehennemBabam, ben grmeden gittiimdi de lmannem30

Tm bu olaylar Byk G izledi. Utan trenleri, kilometrelerceuzayan araba ve kamyon kervanlar 1989un yaz aylarnda Bulgaristan

Trkn Trkiyeye getirdi. Yine blnmaileler, paralanm

yrekler, yinessz kalmTrk kyleri, okullar, camiler:Gkte uar krlangKanadayr ayrBulgar bizi ayrdKan kussun avu avu31

G, Balkan Trklerinin tarihi bir kaderidir, diyoruz. Balkan Trknnbu kaderi gerekten de kanlmaz bir alnyazsmdr?!...

28Yenisoy-Sleymanolu,Bulgaristan Trk Edebiyat, 126.29Ayneser, 122.30Ayneser, 37531Ayneser, 122.

16


18/54


II. Balkanlardan gler ve yazledebiyatmz

Balkan Trklerinin yaadklar skntlar, g yollarnda ektikleriileler, szl halk edebiyatmzda olduu gibi, yazl edebiyatmzda dayanksn bulmutur. Byk tarihi olaylarn bir sonucu olan gler bazsanatlara konu olmu, zellikle de felketleri bizzat yaayanlar, kltrtarihimize deerli eserler brakmlardr. Eski Zara Mfts Hseyin RaciEfendi Doksan Harbi felketlerini yaayanlardan biridir. Tarihe-i vaka-iZara (Zara Mftsnn Hatralar) adl eserinde tarihimizdeki hznlgerekler canlandrlm, milli vicdanda derin yanklar uyandrmtr. Eserindeerlendirmesini yapan Yahya Kemal, 1921de unlaryazmtr:

Tarihe-i Vaka-i Zaray

Falih R

fk

gibi Trk nirlerine gsterdim. Onlarbenden ziyade hayran oldular. Bu kitap, Trklerin vatan edebiyatnda ensamim, yksek bir aheserdir.

Zara Mftsnn Hatralar adleserde Ruslarn Tunaygeerek ilkzaptettikleri yerlerde Trklerin katliama uratlmasyle anlatlmaktadr:

1294 hicri senesi Cmadelahiresi 1293 mali yl. Hazirann onikinci gnleri,marur dman Tunay geerek Zitoviyi zapt etti. Buray koruyanaskerlerden drtyz kadar Mslmanal kana bodu. Ahali alayarak aknve perian yollara dp dald. Yatak ky halkntamamnkatliam ettiler.Servi ahalisi dahi Zitovililerden beter bir hlde ninni ve trklerle, efkatkucaklarnda beslemekte olduklarmrlerinin meyvesi ocuklarnyollaraatarak pka Balkanndan ap Kzanlka dkldler...Hazirann nnde Trnova ehrinin istil edildii sylenirken, Gabrovannzapt haberi geldi. Kalofer ve Hayn ky taraflarnda baz Kazaklarngrld de bildirildi. Bu haberler zerine ehrin ileri gelenleri kamayakarar vererek, arabalarna az bir ey ykletip, iftlie gidecekmi gibihazrlanmlard. Fakat Kzanlk kazaskaymakamKbrslAkif Efendi, buhaberleri livaya ve ta Yldza telgrafla bildirmiti. in ehemmiyeti sebebiyleAbdlhamit o gece telgrafhanede bulunmuve Balkan havalisindeki btnmuhabere memurlarda makine banda beklemilerdi. Bunun zerine erafada teminat verildi. Onlar da firar etmekten vazgetiler...

Eski Zarann dman eline gemesiyle etraf Trk kylerindeyamalama, yakp ykma ve ikenceler geniboyutlara ulayor:Zarann istilszerine intikamcve yamacBulgarlar, Yaka BoyundakiHriste, Klbe, Bkmlk, Hzr Bey Canbazren kylerine yryp paraumduklarzengince mslmanlarikencelerle ldrp, kadn ocuk demeyipele geenleri katliam eylediler! Kurtulabilenler ise rlplak Zaraya canatabilmitir.Bkmlk Bulgarlar, yziki mslmanbir samanla doldurup yaktlar.lerinden drt tanesi yaral olarak kap yeni Zaraya Rauf Paayakmlar. Zulmden ikyet edip hallerini bildirmilerse de benzerleri gibi

17


19/54


bunlar da tekdir olunarak hapsedilmilerdir. Yaralarbile sarlmadan... Zehinsaniyet!32

Osmanl devletinin Doksan Harbinde kolayca ve ok abukyenilgisinin sebepleri anlalamamtr. Gelien olaylar yabancdiplomatlardahayrete drd bilinmektedir. Londra sefareti stanbula gnderdiitelgrafnda yle demitir:

Dmann Tunaykolayca gemesi hayreti mcip oldu. Balkan geitlerinimuhafazaya, kprleri ykarak dmannehre dkmeye muktedir olduklarhlde bir ey yapmamalarsebebi anlalamyor.33

Harp sona ermiolsa da zulm bitmemitir. Bu zulmleri rneklerlesergileyen O. Keskiolu mer Seyfettinin eserlerinden de u alntlara yer

veriyor:Bilmem eski bir derebeyin torunu olduum iin mi, Bulgaristanda gezerkenhep kendimi z babamn iftliinde sanrm... diye balayan bu hikyedeyazar, banyolara gider. Orada Kostanof adlbir Bulgarla tanr. Bu kii, eskibir ihtillcidir, Bulgaristan mstakil olunca mebus olmu, adliye vekili olmu,antika bir adam... Trkeyi diplomasi dili sanyor, Bulgarlarla bile Trkekonuuyor...- Ne var, ne yok, syle bakalm!- Hi, gospodin.- Nasl hi? Siz yeni tremeler her eyin adnhi koydunuz. Sonra beniszd:- Bu da kim; yeni yamaklardan m?Hayr, gospodin, Bulgar deil..- Ya ne?- Trk.-... Trklerde yalnz bir ey vardr, taassup.Evet, taassup. Ben Trklerin bu taassubundan Bulgaristanda ok istifadeettim. Devletimiz yeni kurulduu zaman ben olmayaydm, Bulgaristanbugnk Bulgaristan olamazd. nki Trk o kadar oktu ki... MutlakaSobranyada msavi gelecektik. Kabinenin yars da bir gn onlardanolabilirdi. Fakat ben, fakat ben... diye balayp anlatr:Hkmet kurulunca komitelerle toplantyapmlar, katl-m dnyorlarm,fakat Avrupadan korkmular. Ona sormular, o da kolay, demi. Hepsini

Trkiyeye gnderirim. Nas

l yapaca

n

sormular, anlatm

: Ben biliyordumki, Trklerin en aziz hissiyattaassuplardr. Kkken aralarnda bydm.Komularmz hep Trkt. Bunlarn kimseye garezleri yoktur. Hattakendilerine o kadar ktlk yapan Ruslara bile fenalk etmezler, yarallarnasu, ekmek, il verirlerdi... Mesel domuza fena hlde garezdirler...Deliormana kaymakam oldum. O vakit orada il iin olsun bir tek taneBulgar yoktu, diyor. Makedonyadan muhacir getiriyor. Bu muhacirlere para

32Hseyin Rci Efendi,Zara Mftsnn Hatralar. Tarihe-i vaka-i Zara, Tercman 1001Temel Eser (yaym yeri ve tarihi verilmemitir), sf. 62-63, sf. 108.33Osman Keskiolu,Bulgaristanda Trkler. Tarih ve Kltr, Ankara 1985, 12.

18


20/54


vererek domuz aldryor. Domuzlarsokaklarda dolamaya balyor. Trklerbundan rahatsz oluyor, birer birer hicret etmeye balyorlar. Bu tuhaf zulm

sayesinde iki ylda orada Trk kalmam. Dier yerlerde de bu usuluygulamlar. Trkleri yzlerce yllk yerlerinden yurtlarndan etmiler,karmlar. Hikye yle bitiyor:...Odama ekildim. Soyundum, yataa uzandm. Fakat gzme uyku girmedi.Atesiz bir humma her tarafm yakyr, sovuk sovuk terliyordum. Yavayava aadaki hora grltleri, gayda sesleri kesildi. Etraftaki horozlartyor, sabah oluyordu. Uyumak azmiyle gzlerimi sk sk kapadm.Yzkoyun dndm. Pis, clz bir domuz srs nnden, cesur ecdadmn,yiit kan kardelerimin, sf milletimin kavuklar derek, atlar arabalarbataklklara saplanarak, toplartfekleri, kadnlarkzlar, oluklarocuklaryollara dklerek bir lgn ordusu hlinde katklarngrr gibi oluyorum.Ah, evet, o gece hi uyuyamadm.34

Tuna boylarndan ekiliin hznn, gemie duyulan nostaljiyi M.Fuat Kprlden dinleyelim:

Tuna boylarnda sra serviler,Tan yeli estike sessiz alarm,Gl bahelerinde baykular ter,u viranelikler eski balarm.

Namazgh bir otluk kalmamta,emelerden akan kanlgzya,Orda bir gzel var, atlmka,

Ak aln

na kara atk

balarm

.

Krk minarelerden duyulmaz ezan,Hep ocaklar snmdevrilmikazan,Bir inilti duydum, sandm bir ozan,Sesime ses veren karldalarm.

St dallarnda hasta sereler,Eski akn destannheceler.Tuna alyormubazgeceler,Gsnde kefensiz ehitler varm.

Bozulan balarn zmleri ac,Asi kle kesmieski harac,Yine yedi kral giymiler tc,ahin yuvasnkargalar sarm.

Haydi eski ozan, al sazele,Dmanlar iine dsn velvele,De ki: Hor bakmayn bu durgun sele,

34mer Seyfettin, Yksek keler(Keskiolu,Bulgaristanda Trkler, 16-17).

19


21/54


O, yetmibir kavme akn karm.35

Moskof Muharebesinin byk felketi Balkan savalarnda datekrarlanm, Rumelinin da ta alam, yer yerinden oynamtr.Kulanda Kpe Olsun Unutma balkliiri okuyalm:

Rumelinin dataalyor!Kan iinde her subaalyor!Paralanmgvdelerin yanndaCan ekien arkadaalyor!

Bak u yurda tek bir ocak ttmyor!Issz kalmblblleri tmyor!O sevimli ovalarkurd almBir obanck davarlargtmyor!

Kara toprak kandan olmukrmz!Dorandka Trk kadnTrk kz!Can evine canavarca saldrmSr sr rz ve namus hrsz!

Mihraplara ha aslm. Ezanlar!Susdurulmugm gm tyor anlar!Camilerin minberleri yaklmizme ile ineniyor Kuranlar!36

Rumeliden ekiliin sanat eserleri acdoludur, gzyadoludur. Eldengiden topraklar, hayal olan ehirler! Yahya Kemal, skp ehrine hasrettiiiirlerinden birinde yle diyor:

skp ki Yldrm Beyazid Han diyardr.Evld-Fatihana Onun yadigrdr.

Firze kubbelerle bizim ehrimizdi O.Yalnz bizimdi, ehre ve ruhiyle bizdi O.

Vaktiyle z vatanda bizimken, bugn niinskp bizim deil? Bunu duydum iin iin

Kalbimde bir hayali kalp kaybolan ehir!Ayrlmann brakthicran derindedir!

ok srse ayrlk, aradan gese ok seneBiz sende olmasak bile, sen bizdesin gene.

35Balkan renci Mektubu, Say3, 1995-96, 48.36 Tahirl Mevlev (Olgun). 14 Austos 1913 Rumeli Muhacirin-i slmiye Cemiyeti

Neriyatndan.

20


22/54


Trk ordusunun yenilgisi zyor airi ve ryasna eski fetihleri giriyor:Malbken ordu yasldururken btn vatan

Ryama girdi her gece bir fatihana zan.

ekililerin bir sonucu olan aclarn, hicretlerin devam edeceinisylyor Yahya Kemal:

Hicretlerin bakiyyesi hicranlduygularMahzun hudutlarn tesinden akan sular.37

Balkan felketinden duyulan znty Mehmet Akif de yle dilegetirmektedir:

Ne felket: Dnversin de mescid ahra,Hrvatn askeri tepsin kp stnde hora!

Bri bir htra kalsaydu toprakta diri...Yer yarlm, yere gemiheda trbeleri!

Nerde olsam kyor karma bir kanlovaSen misin, yoksa hayalin mi? Vefasz Kosova!38

air Yahya Akengin de Balkan aclarnyle canlandrmaktadr:Kosovadr bir padiah trbesine den gzya,Duru kalmbir damlasVardarnKalbi paralanmbir OsmanlharitasGz kalmaknlarda yetmilik trbedarn

Hasret ki yol aar diye gzel yarnlaraHorlanr tarihimiz, inenir destanlar.Selm ulamasn diye dedelerden torunlaraNamyasaklanr Murad Hdavendigrn

Mayadadan ak topuklu kzlar ineliYanar tter Rumelinin trkleriSla parasdeil, sla hasretiSoldurmugllerini Kosovada baharn...39

Kaybedilen topraklarn, kaybedilen ehirlerin nostaljisi Balkanlardan

ekiliin edebiyatnda terennm edilir durur. Ya Balkan Trklerinin uradfelketler, Rumeli Trkne uygulanan acmaszlklar, vahetler? nsanlarmznbana gelenleri belki de en iyi biimde S. Selvi dile getirmitir:

Balkanlar deyince, aklma rahmetli anacmn gzyalargelir hep...Babamnatk kalar...Teyzemin nasl daa kaldrldgelir... Kzarm, kprrmkendi kendime... Dolarm, dolarm da boalamam...

37Sreyya Beyzadeolu, Balkanlardan ekilsin iiri,Balkanlarda Trk Kltr, Say11,1994, sf. 36-38.38Ayneser, 38.39Ayneser, 38.

21


23/54


Balkanlar deyince...Dramann l kynn papazlar tarafndan camiye nasl kapatld, nasl din

deitirilmeye zorland, Muhammedden ayrln! emirleri gelir gzmnnne...Balkanlar deyince...Bu, zorla din deitirme operasyonunda, papazlarn vaftiz suyunu, nasl lkyl mslmanlarn zerine serptikleri, nasl isimlerin zorla deitirildii veartk hristiyan oldunuz szleri gelir.Balkanlar deyince...Yine o operasyonda, zorla mslmanlktan karlan gnahsz insanlarn aravaran ahlar... Ve... bu ahlara dayanamayan taduvar caminin zangr zangrtitredii ve direklerinin atladgelir aklma.Balkanlar deyince...Zorla din deitirmeye maruz kalan bu insanlarn, eyvah... Hristiyan m

olduk?, phesiyle tekrar iman tazelemeleri ve gusl abdesti almalarnhatrlarm.Balkanlar deyince...Rahmetli anacmn bu anlattklargelir gzmn nne ve gzyalar.Balkanlar deyince...Rahmetli teyzemin Bulgar komitaclartarafndan nasl daa kaldrldgelir,Yunan komitaclartarafndan hayvanlarn nasl gasp edildii gelir....te, Balkanlar deyince!Benim aklma, gzmn nne hep bunlar gelir...Kzarm, kprrm kendikendime... Dolarm, dolarm da boalamam.40

Anadoluda Kurtulu Sava zaferle sona erer. Lozan BarKonferansnda mbadele kararalnr ve Yunanistan Trklerinin Anadoluyagleri balar. Bu olaylarAkle Vardar-Sezgenin Muhacrlar-Mbadilleradliirinden okuyalm:

...Yl 1924 Rumlar ve TrklerYer deitirecekMbadele olacak dedi uluslar arasanlamalarMustafam, Mustafa KemalimNasl koparrsn Balkanlardan...Balkan ehirlerinde

Geerken ocukluumRumca bildiim iinCanmkurtardm derdiBabam merolu zzet Sezgen....Ah anam Rum basknlarndanTopraa gmp eyizi kurtaramayan AnamSen Rumelinde eline kahve getirilen,

40S. Selvi, Balkanlar Deyince,Balkanlarn Sesi, Say2, 1989, sf. 15.

22


24/54


Trkiyede kocanla omuz omuzaMcadele veren,

II. Dnya SavandaKocanaskere gnderip4 ocuunla sebze yetitiren Anam.

Mbadele kararlaryrrle geiriliyor:Yl 1924, Rumelinden bir limanKalabalk mkalabalkSel olmugzyalarKarmEgeye,Git gemi demir atmaBu limana,Koparma beni topramdan, ehrimden,

Atatrkn emridirSes yayldovayaSardbtn ehriBtn gnlleri...Bayramz nerede, biz orada.

Muhacirleri almgemi, denizin sularnda yol almaya balar:Gemi yrr, ufukta gneBir baka parlak bugnAtatrkn emriBamn tac

Ah vatanAnavatanBiz muhacrlar hep akncHep ncAnadoluluyduk, olduk RumeliliBalkanlydk Avrupalolarak,Geliyoruz geri hepimiz birer Atatrk gibi...

G yollarnda muhacirlerin ektii skntlar, misafirhanelerde lp evlerinegidemeyenler:

Ah mbadiller,Ah muhacrlarYrei byk insanlarBirbirinden kopmamak iinTek pasaportla girdiler bir atnn altnaMisafirhaneden anasngtremedi evinemerolu zzet,Kucanda ld anas17sindeKala kaldoracktaKucanda anasElinde 13 yanda kzkardeiyle,

23


25/54


Sil batan yapt...iftliklerinde at koturmay

Yeniden yeertti.

Muhacirler sadece Yunanistandan gelenler deildir. Bunlar Balkanlarn drtbucandan gelmi Ayeler, Aliler, analardr bu yerleri yeertenlerRumelililerdir:

Bunlar btn muhacrlardr,Gnl yaral, Piritineli Hasan,Mayadal, Karacoval,Romanyal, Bulgaristanl,Ayem, Alim, Agam, Anam.41

Lozan Bar

Antlamas

ndan sonra (1923), Bat

Trakyada youn Trkvarlkalmtr. Yunan ynetiminin siyas, ekonomik, din, sosyal ve kltrelalanlarda sistemli basklar sonucu Bat Trakya Trkleri her trl areye

bavurarak Trkiyeye g etmeye almaktadrlar. Asm Halilolu, gkonusunu ileyen BatTrakya sanatlarndan biridir. air, G adliirindeyle demektedir:

Elveda diyerek gider soydamAnayurt yolcusu ona ne denir?Gz yalkalr kyde kardamKader byleymielden ne gelir?

Anneler yollarda evld kucaktaHkrk sesleri ke bucaktaBaykuyuva yapmsnen ocaktaKader byleymielden ne gelir?

Alr kapanr gmenler yoluBalanr dostlarn hep eli kolutme blbl iim dert doluKader byleymielden ne gelir.42

Gmlcineli Reit Salim de Balkanlardan gleri u biimde dilegetirmektedir:

Balkan ehirleri, Balkan ryasGmlcineli Nedim-i Saniskpl Yahya KemalDiye gelmiler: g var, gAsrlardr bitmeyen g gNicedir atei snmeyen g

41Akle Vardar-Sezgen, Muhacrlar-Mbadiller, Gmenlere Yardm Dernei, Ankara ubesiBlteni, Say9, 2002, 18-19.42Asm Halilolu, G,Balkanlarda Trk Kltr, Say24, 1997, 34.

24


26/54


Balkan ehirleri,Ttn fenerlerinin isli nda

serin sabah rzgrlareserskee, Koukavak, Silistre srtlarndaBalkan ehirleri,skp, Gmlcine, Deliorman,Balkan Trklnn yontulmaz

kaya gibi salamBu ata yadigrOsmanlmimarisinin

sergilendii kentlerEzan seslerinin ulu narlarda

yanklandBitmeyen snmeyen Osmanl

sergzetinin

anlatldmescit avlularCokun Tuna, Osmanlnn zafer gnleriSrp diyar, Bulgar lkesi, RumelleriGelmigeminice nesillerDiyegelmiler: g var, gYarm asrdr bitmeyen gAnadolu ilerine nicedir

srp giden g...43

kinci Dnya Savandan sonra da Balkanlardan gler devam etmitir.1950lerin ikinci yarsnda Yugoslavyadan gmen kafileleri Trkiyeye akn

etti. Nice aileleri, nice akrabalarayrdbu g, belleklerde nice anlar brakt.skp doumlu air Suat Engll, Armut Aacnda ten KumrununAnmsattklar adl iirinde ocukluk anlarndan birini, yaknlarnn gyollarna kp bir daha dnmediklerini canlandrmaktadr. Bu gzel iirintamamnokuyalm:

Dallarsokaa taan armut aacna,Bir kumru gelip konardher sabah,Arap arksgibi bitmek bilmeyenli ili tne balardsonra.

Byl kzllyla afak skerken,Yine bir sabah erken erken,Konuverdi armut aacna kumru.Bir hznl bir hznl tt ki sormayn...

Henz dalmadan tedirginlii,Kumrunun tndeki hzn,Geldi dayandkapya/yelesi prl prl,Yaz atn koulduu araba.

43Reit Salim, G,Balkanlarn Sesi, Say12, 2001, 20.

25


27/54


Belliydi, son haddini bulmutu,Ka gndr evde sregelen tel.

eyiz sand, konsol, sofra,Dekler, yorganlar, hallar,Drt sandalye, baba yadigrmasa,Ve bir eyler daha yklendi arabaya

Apar topar.

Evde kimin yzne takldysa gzm,Hepsi zgn, azlarna kilit vurulmudersin.

Kucaklald, helllaldsonra,Sonra deh dedi srd arabayarabac.

Ardndan yrdler ar ar, ezginlikle,Ninem, babam, annem, halam ve olu...

Anlarmdaki gllere baklacak olursaAylardan maystve biz ocuklar,Bakakaldk arkalarndan, olanlardan habersiz,Ama bir ey kopuyordu sanki iimizden,te bu duyguyla uzun uzun el salladk.

lene doru ninem dnd,Daha daha kocalm,

Babamla annem dnd,Gzleri hl nemli.

imdi sormann vakti deildir diye,imde byyen ocuka bir meraklaBekledim, bir ey sormadan kimseye.Halamla olu gelmediler o gn,

Gelmediler...

Ertesi gn de, daha, daha ertesi gn de...Yedi yanda bir ocuktum henz,

Ve aklm kesmiyordu hereyi belki,Ama, stanbulun szn etmeleri,Tren demeleri yettiydi. Ne hikmet...

Dallarsokaa taan armut aacn,Bir cmertliktir brmt o yl. Hayret!Hep bekledik halamn olu gelir diye,

Gelir trmanr diye bekledik,ocuka bir itenlikle...

26


28/54


Oysa ne halam dnd ne de olu.Arap arksgibi bitmek bilmeyen,

li ili tn artk zlediimiz,Kumru da gelip konmadbir daha,Dallarsokaa taan armut aacna.44

XX. yzyln ikinci yars da Balkan Trkleri ve Mslmanlarnnhayatnda huzursuzluklarla dolu bir dnem oldu. kinci Dnya Savabiter

bitmez Yunanistanda i sava patlak verdi. Bulgaristanda komnistdiktatrl aldyrd. Yzyllarn sonlarnda Yugoslavyann dalmasylaBosna-Hersek, Kosova, Makedonya halklar, kendilerini sava iinde

buluverdiler. Berlin Duvarnn yklmasyla Dou Bloku lkelerinde rejimdeiiklii gerekletirildi.

Sz konusu dnemde Bulgaristandan Trkiyeye byk g oldu.Bu glerin ikisi, 1950-1951 g ve 1968-1978 yllararasg Trkiye ileBulgaristan arasnda ikili anlamalar sonucu gerekletirilen glerdi. ncg ise ei grlmemi bir gt. Sayl saatler, sayl gnler iindeBulgaristan Trk evinden barkndan koparlp snr dedildi. Utan trenleri,araba ve kamyon kervanlarTrkleri gneye, Trkiyeye tamaya baladlar.Byk G olarak tarihimize geen bu gn hazrl Bulgar yneticilertarafndan on yllar nce balam 1989 yaz aylarnda da uygulamayageilmitir. 1950lerin sonlarnda komnist rejim idarecileri Trklere veMslmanlara basklar arttrmtr. nce Mslman Romanlarla(ingenelerle) Pomak Trklerinin adlarBulgar adlaryla deitirilmitir. Kanlolaylarda saysz ehit verilmitir. Artk sra Trklere gelmiti ve bu gn degeldi att. Aralk 1984 tarihinde Bulgaristan apnda Bulgar devletinin silhlgleri, askeriyle polisiyle Trklere kar harekete geirildi. Ksa bir sreierisinde Trklerin de adlarBulgar adlaryla deitirildi ve BulgaristandaTrk olmad dnyaya bildirildi. Nice lenler oldu, hapisanelere nicegnderilenler oldu, Tunada Belene adasTrklerle dolup tat. Trk halkna

batan baa tm Bulgaristan hapisane oluverdi... Ailede dahi Trke konumakyasakland. Bulgarca konuamayanlara doktor yardmyaplmad...

Gelien olaylar karsnda dnya kamuoyu Bulgaristan Trkleriniyalnz brakmad. Bulgaristan Trklerine uygulanan basklar, bata Trk

edebiyat

olmak zere Balkan Trkleri edebiyat

nda yank

s

n

buldu. TrkiyeYazarlar Sendikas Bulgar Yazarlar Birliine mektup gndererek vahetindurdurulmasnistedi. Sonra bu aclar iirletirildi... Balkan Trk sanatlardaBulgaristan Trklerinin uradfelkete kardayanma iindeydiler. BatTrakya airi Alirza Saraolu, Bulgaristanda uygulanan baskpolitikasnakarisyan ederek, iirlerinde bu isyanyle dile getirdi:

Bulgar orbac

44Mustafa sen, Reyhan sen, Aye Esra Kirei,Balkanlarda Trk ocuk iiri Antolojisi,Ankara 2001, 123-124.

27


29/54


Bu Kin Snmez

Bu asrda bu vaheti yapar mbir ulus?Zalim Bulgara cesaret verdi alak Rus!Musallat Moskof da Hazret-i Allahtan bulsun;Ya Rab! Yeter artk... Zulm gren mazlumlar kurtulsun...Trklere kuduz kpekler gibi saldrdlar,nsan klndaki o itler ldrdlar...Rodoplarn dereleri cesetlerle doludur,Kpeklerin azndaki insan koludur!...O vahet, o zulm nasl ekilir?Nasl silinir vahi Bulgarn alnndan o kir?!!

Mehmede Mitko demek ile ibitmez orbac, bil!Vicdanlara hkmetmek sandn kadar kolay deil...45

Bulgar CanavarnKahret Allahm balkliirinde de air Allahayalvararak yle diyor:

...Mehmedi Mitko yapyor Bulgar,Marx ve Engelse tapyor Bulgar,Camilerimi ykyor Bulgar,Kahhr isminle kahret Allahm...

Bulgaristanda ezan okunmaz!Ramazan geldi Kandiller yanmaz...slmyok edenler onmaz!Kahhr isminle kahret Allahm...46

skpl sanat Yusuf Edip de Sofyada Kasm balkl iiriyleBulgaristan Trknn zntsn paylayor:

Kasmda sende rastladm KasmaCamiye yle zgn baknKafesteki tutsak kuunByyen mitsizliine benzettim.

Kasmdyine grdm KasmAddeimi...deitirilmiti bu kezGzlerindeki bakaynmydbelli deildi amaHabire ldrlen kardeinden sz ediyordu.47

45A. Saraolu, Bulgar orbac, Bu Kin Snmez,Ey Yaz Toprak, Gmlcine 1989, 97.46Saraolu, Bulgar CanavarnKahret Allahm, ayneser, 96.47Yusuf Edip, Sofyada Kasm, H. Sleymanolu, M. Sleymanolu, Trke 8, Ankara,2000, 32.

28


30/54


Havza Mfts Musa Uzunkayann Zalim Bulgar adliirinden umsralarokuyoruz:

Beasr ecddm ynetti Onu,Deimeden ad, dini hayat.Dileriz ki olsun zlmn sonu,Tehis edin tehir kzl surat

Sen sarkasrga bu nasl refet?zgrlk denilen kzl marifet,Zorla din deitirmek, bu mu adlet?Bu zlmn hesabsorulacaktr...48

Trkiyedeki Bulgaristan gmeni sanatlar da Bulgaristan olaylarna

seyirci kalamazlard

ve kalmad

lar da. Kardelerinin felketini eserlerine konuederek Bulgar barbarlnknadlar, olaylardan duyduklaracydestanlaradkm, iirletirmilerdir. Nazmi Nuri AdalKanlAralk Destan nda

bakn neler diyor:Yl 1984Ay Aralk

KanlAralk.K, Kar, BuzTarihte yeni bir kara yaprakTarihe siyah bir anmalk

Yl 1984 Ay Aralk.Dnyam karanl.

Bulgar kudurmuBulgar kuduz.

Rumeli buz.Kahpe Bulgar brakmiini gcnDolayor ev ev kapkapTunadan RodoplaraMeydan okuyor Todor.Yrekler ate.

Yrekler korBir utan bir uca memleketTank, Top, TfekSiperde DraganMenzilde HasanZalim Bulgar alyormugya cn

Neden?

Trk adlarnvermek istemeyenler dalara kayorlar:Mekn kuruyor dalarda

Kadn erkekoluk-ocuk

48Haksesdergisinden alnmtr (Balkanlarn Sesi, Say2, 1989, 5).

29


31/54


lm fsldyor darda frtnalarSarsolgun mee yapraklarmahzun

Gnler ne uzun, geceler ne uzunBenizler uuk...70lik Havva teyze de krda bayrdaTee orada. Dilik dere yamalarndaallklar iinde yatyor

Yatyor mecalsizceYatyor gizlice

inde bir ses:Sakn Bulgara sylemesin kimse...

Trklm vermem, diyorsmimi, imanmBenliimi alamazsnz, diyor.49

Bulgarlatrma srecinde tepki gsteren Trkler Beleneye, lmAdasna gnderildiler. air brahim Kamberolu, bir iirinde bakn ne diyor:

Ben Beleneyi bilmem, bilenlerden dinledimHer gece hcrenize gelirmiTuna boyunda kaybolan AliCivan kalarkareYazlmayan mektubu gnderilmeyen selmO ulatrrmgizli-gizliAnaya, Babaya, Yre...

Ben cefa ekmedim, ekenlerden dinledimUykular kbus, gller hkrkmVe da-tainlemimazlumlarn yasndanAllah inandrsn merte imilerlm erbetiniEcel tasndan...

Ben maheri grmedim, grenlerden dinledimocuklar siper olmukurunaKpr banda vurulan bekrmElleri dua eder gibi almgeSyleyen doru sylemikarda

Atedt yeri yakarm...

Ben sank olmadm, olanlardan dinledimKibir savcolmu, yalanlar yargVe eski fkeler kabarmdeniz-denizEvet suunuz affedilmez byktTrkln yasak olduu o yerdeTrkz dediniz50

49Nazmi Nuri Adal, KanlAralk Destan, Trk Dili, Trk iiri zel SaysV(Trkiye DadaTrk iiri), Say531, Mart 1996, 532-536.

30


32/54


Bulgarlatrma srecinin beinci ylnda, 1989un yaz aylarnda yeni bir

kyamet kopuverdi. Bulgaristan Trkleri kafileler hlinde snr dediliyordu,gneye, Trkiyeye gnderiliyorlard... Kapkule snr kapsmaher yerinednvermiti... Film Yneticisi yazar Yavuz Yalnkln iirinden bir paraokuyalm:

...Bir maheri andryor EdirneGzleri yalinsanlar sarlyor bir birlerine aknKopmular yerlerinden, sklmler zorla.Buruk bakyorlar etrafaEs bre deli rzgr esEsmiyorsun. imdi nerdesin

Dnyan

n neresindesin?imdi ordaKasrgasn, borasn, frtnasn...Sen yoksun yaBulgaristandaBir kasvet sardDeliormanKular tmyorYapraklar kprdamyor artkiekler kopmudalndannsanlarn yzleri glmyorEs bre deli rzgr es...

Anlat biziEzilmiliimiziTm dnyaya zgrce...51

Yine paralanm aileler, yine paralanm yrekler, yine ayrlkgzyalar... Ana baba Trkiyede, evltlar Bulgaristanda. Genler burada,kimsesiz kalm yallar orada, Bulgaristanda... Trklerin youn olduu

blgelerde sakslarda iekler yok, sohbetlerde kahkahalar yok. DouRodoplarda, hl retmenliini srdren air ve yazar Ahmet MehmetinKarak adliirini okuyalm:

Bizim evimizde de vardsakslar

iekler vardsakslarda sulardkSohbete kahkahaya dardodalarBir alayancasna alardk

Trkler nlardkulaklarmzdaMevsimleri bir bir sslerdikBaharn iei vard, blbln sesiBirbirimize mutluluklar dilerdik

50brahim Kamberolu, Dinmeyen Sanc, Gmen dergisi(Mersin), Say1, 2003, 5.51Yavuz Yalnkl,Bir Maher Yeri Edirne,Bulgaristan Trklerinin Sesi, Say5, 1991, 19.

31


33/54


Gecenin Aynbeklerdi aklar

Kzlarmz bir bir eyiz hazrlardZurna alardPerembe PazarDilekler dilekleri balard.

Artk her eyi matem aldKARAKImevsimlerin tek adKabirlerin bile talarkrldDiken diken halar sard.52

G eden bu insan felketinin sonu gelmeyecek mi? Bu soruya mitzdan bir yazsnda u cevabbulabiliyoruz:

Balkanlarda 1990larn frtnalyllarndan sonra imdi nispeten bir sknetvardr, ancak Balkanlar aynzamanda her zaman patlamaya hazr bir barutfsdr. Belki de Balkan halklarnn hep glerinin yetmiyecei hedeflerininolmasBalkanlartehlikeli bir alan hline getirmektedir. Bu, 20. yzyldaolabildiince hrpalanan Balkan Trklnn 21. yzylda da aradve arzuettii huzura eremeyeceini gstermektedir.53

Bulgaristan Trklerinin gelecei hakknda ise Cengiz Hakov,vurgulayarak unu belirtiyor:

altn kaln bir ekilde izmemiz gereken bir ey vardr ki o da Bulgardevletinin 1878 ylnda yeniden kurulmasndan bugne kadar btn Bulgarhkmetlerinin en byk Trk-Mslman aznln, gelecekte Bulgar devleti

iin potansiyel bir tehlike olarak grmektedir. Bu hipotetik tehlikeyi yoketmek iin zaman zaman g ve asimile etme deneyleri uygulamsa dabeklenen neticeler alnamamtr.Bu da Bulgaristan Trklerinin ve dierMslmanlarn gmenlik kaderlerinin devam edeceini gstermektedir.54

* * *

XIX. yzyldan gnmze kadar devam etmekte olan Balkan aclar,ard arkas kesilmeyen g dalgalar, Trkiye ve Balkan Trkleriedebiyatlarnda derin yanklar bulmu, Balkanlarda yaanan byk insanlkdramayrbir motif olarak gelimitir. Bazaratrmaclarn fikrince de ne

yazk ki bu gler son deil gibi grnyor. Zorunlu gler olduka,edebiyatmzda g motifli eserler de, gzya dolu iirler, ykler deyazlacaktr.

Keki zorunlu gler olmasayd...Keki Balkanlardaki ocaklarmz snmeseydi...

52Ahmet Mehmet, Karak,Balkanlarda Trk Kltr, Say: 49, 2003, 23.53mit zda, nsz, E. Trbedar,Balkan Trkleri, Ankara 2003, sf. VIII.54C. Hakov, Bulgaristan Trklerinin Gmenlik Serveni,Trkler, c. 20, Ankara 2002, 121-126.

32


34/54


III. Edebiyatmzda Balkan gmenlerinin

Trkiye koullarna uyumu

OsmanlDevletinin Balkanlardan ekiliinin acsnbu topraklardayaayan Trkler, Mslmanlar ekmitir. Aln teriyle enlendirilmiana babayurtlarn, babahelerini, memleketin doal gzelliklerini, yaknlarnn azizmezarlarnbrakp da g yollarna dmek kolay deildir. Savalar, baskvezulmler insanlarmzg etmek zorunda brakmtr. Yz binlerce RumeliTrk acmaszca ldrlm, hayatta kalanlarn da ou alk, kt havakoullar, hastalklar yznden g yollarnda can vermilerdir. Selmetekavuabilenler ise anavatanda skntlarla dolu uzun bir uyum sreci

yaamlardr.Saylaryz binlere varan gmenlerin pek ounun ilk durak yeri

stanbul olmutur. Doksan Harbinde gmenler stanbula kara, deniz vedemiryoluyla akn akn gelmi, asl g aknise demiryolu ile olmutur. Gelengmenlerin ounluunu kadn, ocuk ve ihtiyarlar oluturmutur. Bu yersiz,yurtsuz, a ve plak insanlarn yiyecek, giyecek ve yatacak yer sorunlarnnzm iin eitli tedbirler alnm ve geici olarak balca cami vemescitlere, tekke ve zaviyelere, bo binalara, hanlara ve kklereyerletirilmilerdir.55 Yerletirilemeyen binlerce gmen ise arabalar,hayvanlaryla gnlerce meydanlarda, sokaklarda kalmlardr.

Gmenlerin stanbulda oluturduu bu manzara Balkan Savanda datekrarlanmtr. Zamann yayn organlarnn hepsi stanbula gelen gmenlerinsefaletini anlatan yazlarla dolmutur. Ahmet Halaolu bir eserinde AhmetRasimin yazd"Hal ve Mevki" adlke yazsndan u cmleleri aktararakDoksan Harbinin devam ettii gibi grnen manzaray zetlemeyealmtr: "Dikkatimi bir ey ekti" diyor Ahmet Rasim yazsnda. "Ogrdm gmen kfileleri bundan 35 sene nceki gmenlerinayns...Arabalar, hasr rtleri, kyafetleri, yryleri, mandalarve kzleriyine o...Hi deimemiler. yle ki 35 seneden beri devam eden bir uykudanuyanan biri kalksa, hl Rus muharebesinin devam ettiine kani olur. Yoksayine yle de ben mi uyanyorum?...".56

lhan Bardaknn bir eserinde de u satrlar var:Binlerce, on binlerce kiilik muhacir kfileleri Sirkeci garndan itibaren ehritamamen doldurmulard. kzlerin ektii kan arabalar kprdenyukarlara, t Beyoluna kadar uzanyorlard... Rumeliden llerini bilegetirenler vard. Onlar gvur topranda kalmasnlar, burada yatsnlardiyorlard...57

55Nedim pek,Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1994, 43-44, 54-55.56Ahmet Halaolu,Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara1994, 69.57lhan Bardak,mparatorlua Veda, stanbul 1985, 406-407.

33


35/54


Yrekleri szlatan gmen manzaralarna daha savaaylarnda destanve trkler hasredilmitir. Aka Gndzn "Halka Doru" dergide yaymlad

"Muhacir Trks" adleserde Rumeli gmenlerinin uradmezalim veektikleri skntlar dile getirilmektedir:

Bir muhacir kzymntikam yldzymAcbenim hlimeYreklere szym.

Atma beni, efendimBen de senin gibiydimGl baheli evimdeGonca gller gibiydim.

DaraackurulduNe arandsorulduAnam, babam, kardamHep bir gnde bouldu.

Kul et beni evineksz gnlm sevineKoma beni kapndanSu dkeyim eline.

Dorusunu sylerim

Ne arz kald, ne yerimBir lokmayacmaYreimi ben yerim.

Drt tarafm karanlkBu mu acep insanlkHer bir kapkapalHani eski yanlk.

Ne k var, ne sadNe merhamet, ne vefSyle bana Yarabbi

Bu ne lem, ne dnya.58

Sz konusu trk, halk arasnda ok yaygn olmalymki gnmzdede sadece gmenler arasnda deil, Balkanlarda kalan kimi yallar tarafndanda hl bilinmektedir. 1989un Byk Gnde Bulgaristandan gelerekUzunkprye yerlemiKrcaali ehrinden Gler Arda, kendisi daha kk

58Aka Gndz, Muhacir Trks (Mill Trkler),Halka Doru, Say4, 2 Mays 1329/15Mays 1913, 25.

34


36/54


yatayken bu trky gzyayla ninesinin sylediini hatrlyor ve: "Ninem butrky kzlarna ve bize-torunlarna da retmiti" diyerek trky sylyor.

Cami ve mescitler, medrese ve mektepler Rumeliden gelmekte olangmenlerle tklm tklm dolunca, baka areler de aranmaya balyor. Buarada gazetelerde kan yazlarla da trl nerilerde bulunuluyor. rnein,eyh Ahmet imzal "Bb- Vl-y Fetv ve Evkv Nezretinin Nazar-Dikkatine" bal altnda yaymlanan bir yazda yiyecekleri, kmrleri,gazlar, ekmekleri, orbalarolan ve eksersinin boolduu bildirilen yerlerin,ya hastahneye evrilmesini veya gmen iskn edilmesini tavsiye ederek,rnek olmasbakmndan kendi derghnn btn odalarngmenlere tahsisettii bildirilmitir.59stanbul halktarafndan gmenlere birok yardmlarda

bulunulduu bilinmektedir.Her iki savata yaanan bu mill felket daha sonraki yllarda da nl

sanatlara konu olmu, Rumeli Trknn feryatlarnifade eden eserleriyleg olgusunu edebiyat tarihimize tamlar, kazandrmlardr. Reat NuriGntekin "Kirazlar" adlyksnde Rumeliden yola kan g kervanlarylastanbula gelen iki aresiz yalnn bandan geenleri, bu insanlk dramn

byk bir scaklkla canlandrmtr. yknn nc blmnden unlarokuyalm:

Biz memlekette ok zengindik. Oullarmz, kzlarmz, torunlarmz vard.Balkan Harbinde kimi ld kimi kayboldu. Biz iki ihtiyar, Zehra ismindekitororunumuzla stanbula geldik. Elimizde oluk ocuk diye bir o Zehrackkalmt. lenlerin, kaybolanlarn sevgisini ona verdik. Memlekette dnyakadar malmz, mlkmz olduu hlde stanbulda on parasz kaldk. Kocam

alacak hlde deildi. stanbulda bir iki hemerimiz vard. Onlar, ara srabeon para veriyorlard. stsz basz kalmtk. Zehrack dilenci ocuklarnadnmt.Yedi sekiz yl nce u karki sokakta harap bir cami vard. Karkoca onunbir kesine snmtk. Bir bahar gn bu bahenin nnden geiyorduk.Kirazlar olmutu. ocuk deil mi, yavrucak grnce kirazlara imrendi: "lleisterim!" diye alamaya balad. ocuk iin birka kiraz istedim. Yreksizadam cevap bile vermedi, ban te tarafa evirdi. Zehrackla yerimizedndk. ocuk alar, ben alarm. Birka gn sonra baka ocuklar Zehrackandrmlar, baheye kiraz hrszlna gtrmler. Bahvan, ocuklargrm, ellerinde talarla, sopalarla kovalamaya balam. Zehracm

h

rs

zl

a al

k deil; bah

van

grnce korkmu; adam daha bir eysylemeden, kendini aatan atm. Baaztaa arpm.Onun bu hlini gren iyi kalpli bir adam, Zehraykucana alp eve getirdi.Yavrumun srma gibi salarvard; bu salarn bir paraskana bulanp alnnayapm... begn sonra Zehrack byk bir atele hastaland. Gzlerialat, kollarbzld. Belediye hekimini getirdik: "ocuk aatan dnceba zedelenmi, beyin veremi olmu. mit kesilmez, ama ben iyigrmyorum", dedi. Yavrucuum birka gn sonra lp gitti. Biz iki ihtiyar,kuru bamza kaldk. yl sonra eski mallarmzdan bir ksmnbize geri

59Halaolu, Trk Gleri, 72-73.

35


37/54


verdiler. Yeniden zengin olduk. Fakat biz artk parayne yapalm? htiyarinsanlar paray oullar, torunlar iin isterler, deil mi Doktor olum?

Mlklerimizin kirasn getirdikleri vakit iki ihtiyar alamaya balarz. Buparalarharcyacak kimimiz var ki? Baka yerlerde oturamadk. Sanrm kiZehrack dt u kiraz aacnn altnda gmldr. Kiraz mevsimi geldimi, belki bir kaza olur, baka anacklarn da yrei yanar diye, karkocabekilik ederiz. Aalara kimseyi yanatrmayz. Bu kirazlardan bir tanesiniyemek istemeyiz. Zehrack onlardan bir tanecik iin alayp lmt. Kirazlarolduu vakit arabalara doldurur, onun mezarnn bulunduu yere gtrrz.Zehracmn ruhu iin, onlar, para ile kiraz alamayan yoksul ocuklara sepetsepet datrz.60

Gmenler, geici yerleme yerlerinden kalc yerleim yerlerinesevkedilmilerdir. Genel olarak tm Trakya blgesi, byk lde Marmara veEge blgeleri, ksmen Akdeniz ve Anadolu, Dou Karadeniz blgeleri veok az da olsa Bat Karadeniz ile dou Anadolu blgelerine isknedilmilerdir.61

G eden Rumeli Trkleri, ya eskiden var olan yerleim yerlerinindnda ayrmahalleler oluturmular veya yeni yeni kyler kurmulardr. Yenikurulmuky ve mahallelerin adlandrlmasnda ya Padiah adna izafetenMahmudiye, Hamidiye, Readiye, Aziziye gibi adlar, ya da rahata kavumalarumuduyla Refahiye, Kemaliye gibi adlar kullanmlardr. Tm bu adlarla onlarOsmanl Devletine ballklarn ve minnettarlklarn ifade etmekistemilerdir.62

Gmenler, baz blgelerde, rnein Balkesirin Gnen ilesindekurduklarky ve mahallelere, gelmiolduklaryerlerden hatra olan Filibe,Trnova, Osmanpazar, Plevne gibi adlar vermilerdir.63 Buraya unu daeklemek gerekir ki Balkan gmenleri Trkiyede kendilerine yeni soyadlarseerken biroklar, gelmi olduklar memleketlerini hatrlatacak birtakm

blge, yerleim yeri, dave rmak adlarndan oluan soyadlaralmlar vealmaktadrlar: Ahmet KOSOVA, Aysel BALKANLI, Erdoan SKP,Mehmet ARDA, Murat MEREL, Ahmet TUNALI vb.64

Kalc yerleim yerlerine sevkedilirken akrabalarn, ailelerin bazenblnd de olunca, yeniden bir i g gereklemitir. Bu konudaYunanistan mbadillerinden Zeynep Youran, anlarnyle anlatyor:

Memlekette, Selnikin Kareferye kynde, iki katlevimiz vard. Evimizinavlusu ok geniti ve iinde trl trl iekler ve meyve aalarvard.avlunun iinden, suyu berrak bir ark geiyordu. Geldi Rumlar, evimize

60Hayriye Sleymanolu, Mehmet Sleymanolu, Trke 7, stanbul 2000, 69-72.61H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Tarihi, stanbul 2001,342-343.62Halaolu, Trk Gleri, 30.63Aanolu,Balkanlarn Maks Tarihi, 38-39.64Hayriye Sleymanolu, Km vprosa za slavnskite leksikalni elementi v turskiya ezik,Spostavitelno ezikoznanie, 1993, 3-4, 187-193.

36


38/54


yerletiler. biz uzun zaman hayvanlarmzn ahrlarnda barndk. SonraTrkiyeye geldik. zmirin ki emelik kyne gnderildik. Dedem ve

babam buraya alamadlar, ille de Ankaraya gidelim, dediler. nk bizdennce gelen amcamAnkaraya gndermiler ve ona devlet ii vermilerdi.Amcamla beraber olmak istediler. Devletin salam olduu her trlyardmdan vazgeerek Ankaraya amcamn yanna geldik. ok skntlyllargeirdik. Devlet, dedeme de babama da devlet ii salad. zamanla ev bark,mal mlk sahibi olduk. Memleketi de bir trl unutamadk. Bu yaa geldimgeleli memleketteki evimizi, bahelerimizi, avlumuzdan geen sularnrltsnunutamyorum. O yerler hl ryama giriyor.65

Mbadillerin Trkiyeye uyum sreleri edebiyata da yansmtr. ReatNuri Gntekinin 1942de, Sabahattin Alinin 1947de yaymladklar"AteGecesi" ve "irkince" adleserlerinde Ege kylarndaki mbadillerin hayatanlatlmaktadr. Sevkedildikleri yerlerde gmenlerin ilk araylar, brakmolduklar memleketlerinin doal gzellikleri ve iklimi ile ilgili olmutur.Krehirli Zehra Balkanlnn Trkiye koullarna uyum srecinde balarndangeenleri okuyalm:

Biz 1950 muhaciriyiz. Kocabalkann Eleni (Elena, Bulgaristan) kasabasyaknnda bulunan Trk kylerindeniz. Kymzn varlklailelerindendik.Orada mal mlk, ev bark braktk. kz arabasyla g yollarna ktk. Birarabaya ne kadar eya ykletebilirdik ki. Sadece elimizde olan altnlarmzgtrmeliydik. Ama bunlar da nerede saklayabilirdik, huduttan naslgeirebilirdik?... Bulgar-Trk hududunda aylarca bekletildik ve ok skntlarektik. Hudutta bekletilenler arasndan hastalananlar m olmad, lenler

mi...Hudut boyunda, Bulgar topranda iki yeni mezarlk oluturuldu. NihayetTrkiyeye gememize izin verildi.Trk toprana geenlere, lkenin hangi blgelerine gitmek istediklerinisoruyorlar ve oralara gnderiliyorlard. Babama da sorunca, babam: "Balkannyeilliine, havasna, suyuna alk kylleriz. Bizi balkan olan yerleregnderin" dedi. Krehire gnderdiler. Kymzden teki muhacirlerlebirlikte Krehirin yolunu tuttuk. Gide gide Krehire vardk. Ne grelim!...Karmzda ne yksek dalar, ne de sk ormanlar var... Meer, Trkeyelilerindilinde "balkan", bizim bildiimiz anlamda kullanlmyormu. "Babacm,niye sen bizi buralara getirdin?" diye ablamla devamlalyorduk. Etraftakibozkrlara, plaklklara bir trl alamadk. Kalkp kymzden tekimuhacirlerle birlikte memleketimize benzeyen yerler aramaya baladk. okyer deitirdik, Anadolunun birok yerinde kaldk. Sonunda yine Krehiredndk. Devlet burada bize arazi, arsa vermi, daha baka yardmlarda dabulunmutu. Hi olmazsa bunlarkaybetmeyelim, dedik. nk kendi isteiile yer deitiren muhacirlere devlet, her trl yardmkesiyordu. Krehirdebir muhacir mahallesi kurduk. Evlerimizi istediimiz gibi yaptk. Etrafndaba bahe yetitirdik ve yeilliklere brnerek bozkrlar, plak tepeleri

65Anlatan: Zeynep Youran. Doum tarihi: 1914. Kayt tarihi: 1993. Kaleme alan: HayriyeMemolu-Sleymanolu.

37


39/54


40/54


41/54


Ekmek somunlarbir karkabaryordu. Yerli kyllerden kimileri: "Ekmekbyle yaplmaz, ekmek byle piirilmez." diyerek tarlalarmzda ekinlerimzi

yaktlar...Sonra bizden rendiler, onlar da bizim yaptmz gibi ekmekyapmaya baladlar. Zamanla aramzda yaknlama oldu, dostluk kuruldu,trl trl yemekler yapmayda birbirimizden rendik.74

Arivimde trl konularda anlar, anlatlar buluyorum. NerimanArdann u anlatsok ilgin:

Selnikte evli teyzem vard. Mbadelede Trkiyeye gelmiler,evrelerindeki yerli halkn mantalitesini ok iyi renmilerdi. Yllar sonrabiz de Bulgaristann Krcaali ehrinden g ettiimizde, teyzem:"Rumeliden getirebildiiniz mcevherlerinizi, elmas kpelerinizi, altndizilerinizi taknp sslenip de dne bayrama kacaksnz. imdi deil deyllar sonra taknrsanz yerli kadnlar demesinler: Muhacir geldiklerinde hibir eyleri yoktu. Trkiyeye geldiler de mcevher nedir, altn nedir grdler,sslenmeyi de bizden rendiler... nann, bunu diyebilirler... Rumelide,suyun tesindeyken hi bir eyimizin eksik olmadn grmeleri iinmcevherleriniziimdi taknmalsnz" diye annemlere tte bulunuyormu.Uzun yllar annemler her dnde bayramda sslenirlerken hep teyzemianyor, onun tlerini bizlere anlatyorlard.

Balkanlardan gelen gmenlerin Anadoluya yeni deerlerkazandrdklarnBla Horvath yle sralyor:

Muhacirlerin gelmesi Anadolu iin son derece yararlbir gelime. Bir yandandk olan nfus younluu, te yandan alkan ve kltrel olarak kalknm

katmanlar lkenin zenginlemesini salyor. Muhacirler geldikleri lkelerdenkendileriyle beraber Anadoludakinden kesinlikle daha gelimiiaralarvekaliteli tohumluk getiriyorlar. lkeye her gelen gmen alesine 25 dnm veher ocuk iin 5 dnm daha ilve olunuyor. Bu, ekilen arazininfazlalamasna da imkn veriyor ve lke zenginleiyor.75

Trk Devleti, yz binlerle ifade edilen g hareketlerini iyideerlendirmi, her byk gte gmenlere kolaylklar salam, yardmda

bulunmutur. Bu, Balkan glerine verilen nemin bir gstergesi olaraknitelendirilmektedir. Anadoludaki gayrimslimlerin Balkanlardan gelengmenlerin Anadolunun gayrimslimlerle meskn blgelerine

yerletirilmesine gsterdikleri tepkileri, yabanc temsilciliklere aslszikyetleri Trk Devletinin iskn politikasnetkilememitir. Yaar Nabi Nayrda gn lkeye taze bir kan asolduunu, Balkan Trk kyllerinin medenseviye bakmndan Orta ve Dou Anadolu kyllerimizden farklolduunu

belirtmitir. Muhacirlerin Anadolu kylerine isknlkeye canlbir hareket

74Anlatan: Aye Merili. Kayda alndtarih: 1979, Bursa. Kaleme alan: Hayriye Memolu-Sleymanolu.75Horvath,Anadolu, 45.

40


42/54


uyandracan ve genel ky seviyesinin kalknmasna neden olacanyazmtr.

Trkiye koullarna uyum srelerinde gmenler, nostalji denen zelbir psikolojik durum yaamlardr. 1950lerin ortalarnda Yugoslavyadanserbest gmen olarak stanbula gelmibilim adambir dostumuz yllar nceunlarpaylamt:

Serbest gmen olarak stanbula geldik. Memleketteki tanmaz mallarmzSrp kkenli bir profesre braktk. Profesr drst adam kt, hattmallarmzdan topladkiraybile bize gnderiyordu. Biz stanbula gelirkentanr mal varlmzdan gerekeni getirdik. Gzel bir ev aldk, onu dayadkdedik. Ben nversitede asistan olarak almaya baladm. Aratrmalarmsrdrdm, ok gemeden yazlarm da yaymlanmaya balad. Bir szle herey yoluna girmiti. Ama nostalji denen bir g var ya...stanbul sokaklarnda

yrrken "Ben neredeyim?..." diye s

k s

k kendime soruyordum. Yan

mdangeen insanlarbir baka gryordum. Gzlerim stanbulun gzelliklerinibile grmyordu. Bu zel durumdan birka yl sonra kabildim.

Ayn yllarda g etmi, stanbulda yayn evi sahibi skpl birdostumuz da yle anlatyordu:

Serbest gmen olarak stanbula geldiimiz ilk yllarda Galata kprsndengeerken duraklyor, denize bakarak en kt, korkun eyi yapmak aklmdangeiyordu. Birka yl sonra Allah: "Al, kulum!" dedi, ilerim yoluna girdi.Ama memleketi bir trl unutamadm. ocuklarm stanbulda dodular,memleket zlemi nedir, bilmezler.

Uyum srecini yaayan gmenlerin Trkiyede domuocuklarvedaha sonraki kuaklar, anne ve babalarnn, yallarn anlarn, anlattklarnac bir gemi olarak ailelerinde, gmen evrelerinde dinliyor, amayaknlarnn gelmiolduklarmemleketlerin, lkelerin bile nereleri olduunu

biroklar bilmiyorlar: "Ben de gmen kkenliyim, benim de ailemBalkanlardan gelmi" veya "Benim ailem de mbadelede Trkiyeye gelmi"demekle yetiniyor ve baka bilgileri olmadnsylyorlar.

Uyum srecinde gmenlerin ileri yavayavayoluna giriyor, rahatnefes almaya balyorlar. Fakat sla zlemi onlarbir trl brakmyor. AhmetKadirin "Mektup" balnverdii iirini okuyalm:

yerim-Gaziantep.Kzlar okulda,Byk olum ktip.Kimlik aldk yaknda.Hepsi, hepsi yolunda.Bir tek zorumuz varAnamzkoalayan.Ad: "lkeye hasretlik!"Kanserden beter.

41


43/54


Aretlik, bu kadar yeter.76

Gmenliin skntlarn, ayrlklar, hasretlii en ar yaayanlar,yallar olmutur. Filibeye bal Kriimden stanbula g etmi MelihaAtalay yle anlatyor:

Anacm alayarak gurbet trkleri sylyordu. Ninem, dedem,yaknlarmzdan birou Bulgaristanda kalmlard, onlara yanyordu vegurbet trkleriyle derdini dkyordu:Gurbet elde lenlerinenesini kim balarNe anam var, ne babam varBaucumda kim alar."

Bazen biz de anama elik ederek hep bir azdan devam ediyorduk:Yeil kurbalar ter gllerdeKolum kanadm krldKaldm llerdeVatanmdan ayrldmKaldm gurbet ellerde

Ben alamaym eller mi alasnBu gurbeti icad eden cennet grmesin

u trkleri de sylediimiz gnler oluyordu:

u dalar olmasaydYaprasolmasaydlm Allahn emriAyrlk olmasayd

Yol verin gideyimDumanldalarDalarn ardndaNazlyr alar

u dalar ulu dalarYaprasulu dalar

Yolda bir garip lmKimi var kimi alar

Gerekten de kimilerinin nazl yrleri kalmt memlekette. Ah dalar,dumanldalar, viran dalar, diye diye geti mrmz. Zalim dman attbizidalar ardna:Atma zalim, atmaBeni dalar ardna

76Yenisoy-Sleymanolu,Bulgaristan Trk Edebiyat, 434.

42


44/54


Hi kimsem yok yansnAnnem yansn derdime

Babam da "Gurbet, adbet" szn sk sk tekrarlyordu.

Trkiyeye g edenler Bulgaristandaki yaknlarna yanyorlard.Bulgaristanda kalan analarn da ayrlk trkleri syleyerek Trkiyedekikzlar, oullar, torunlar iin yrekleri yana yana mrleri tkenmitir.Bursaya g etmiNefise Memolu-drisolu yle anlatyordu:

Kz kardeim 1946 ylnda ailesiyle Trkeyeye g etti. Anam, mrnnsonuna kadar ayrlk trkleri syledi:Bir giderim beardma bakarmAh bakarm da aman aman

Kanl

yalar dkerim(H)em (h)asretlik (h)em gurbetlik ekerim

Bazen de trklerde deiiklik yaparak gnlne gre sylyordu onlar:lkyaz eyyamnda grdm dmGeldi felek aldbenim eimi (yavrum, veya Eminem diyordu anam)

Ko saolsun ylda greyim yznAh ko saolsun ayda iideyim sesini

Sonraki yllarda aabeyimin olu da dt gurbet yollarna. Rabiye yengemde ayrlk trklerini, gurbet trklerini hem sylerdi, hem alard:

Anam desem anam yokBubam desem bubam yokGurbet elde (h)asta dtm amanBir yudum su veren yok.77

Daha sonraki yllarda da g dalgalaryla gelenlerden Trkiyekoullarna uyum srecini en sancl geirenler, kukusuz yine yallarolmutur. ocukluk yllarn, genliklerini Balkan kylerinde geirmiler, gedince de stanbul, Ankara, zmir, Bursa gibi ehirlere derek byk

psikolojik sarsntlar yaamlardr. Apartman dairelerinde, drt duvar arasnakapanm bu kader kurbanlar Mehmet amcalarn, Ahmet dedelerin akl

memleketlerindeki evlerinde, evlerinin nnde aln teriyle yetitirdikleriasmalarda, kendi elleriyle diktikleri meyve aalarndadr. Aye teyzeler,Fatma nineler de evleri nnde yaptklarve rengrenk ieklerle doldurduklarcennet bahelerini unutamyorlar. Buralarda hl yalnz hissediyorlarkendilerini.78

77Mehmet M. Yenisoyun arivinden.78Yalnzlk, gemie zlem anlamna gelmektedir, hibir zaman tekrarlanmayacak ocukluk,genlik yllarna bir nostalji demektir yalgmenlerin dilince.

43


45/54


Ankarann Pursaklar gmen mahallesindenkriye teyze, apartmannnde hem ilkbahar iekleri ekiyor hem de yle diziyor msralarbir gurbet

trksnden:Aranm yok soranm yokHi kalbimde ferahm yokBir yudum su verenim yokKalmm gurbet ellerde.

Bu durum 1989 Byk Gnde Bulgaristandan gelen yallardaarpcbir biimde izlenmektedir. air Ltif Ali Yldrm, "YalGmenler"adnverdii iirinde yle diyor:

"Utan trenleri"nin getirdiiYalgmenleri grdm

Avclar Parknda dn.Avularnn iindeTutarak yalnzlklarnBanklarda oturuyorlard...

Salarbiraz daha pamuklamBiraz daha kmomuzlarBesbelli kioktan yitirmiti eski gcnBklmez bilekleri...

Pehlivan yaplbedenleri

Avclar Parkndaydbelki amaUfuk izgisinin tesindeKimbilir nerelerdearpyordu yrekleri...

Harcnterleriyle kardklarDuvarnelleriyle rdkleriKh hayaller kurduklarKh ryalar grdkleriKimi zaman gldkleriAnlarla dolup taanO sevimli

o smscakEvleri imdi onlardanO kadar uzaaak...Ve onlara o kadar yakndkiCami avlusundaki Musalla tasanki...UzansalarErivereceklerdi.Ve avularnn iindeSmsktuttuklarYalnzlklarn

44


46/54


O tan stne

Serivereceklerdi......Neylesin,Yazanlar byle yazmYazgsngmenlerin.Bedenleri baka yerdedirBir baka yerde arpar

yrekleri...Hele hele dleri...Ynn ve yeriniSaptamaya almayn.Kimbilir hangi sularda

ekiyorlardrkrekleri...79

Yank olur gmenlerin yrei. Bu yank yrekler sevgiye,scakla ve merhamete muhtatr. Bazen Anadolu insanndan beklenensevgiyi, scakl, hogry bulamayan gmen, zntsyle babaa kalarakayyldzlbayrandan g alyor. air mer Osman Erendoruk "Bayram"adliirinde u duygulardile getiriyor:

Ben dede yadigrtopraklardan kovulmuz vatanm Trakyamda Anadolumda kalanCancier bellediim kardei souk bulmu

Kahrdan boulmuumCanm stanbulumda gzm AnadolumdaSEVGkrntlarararken yorulmuum

Ben bir kuum yuvaszToprandan sklmyapraksz bir aacmParaya pula deilBen sevgiye muhtacm

Tutsak etmiruhlarbir soukluk bir benlikSnmek zere iimde umudumdan doan nurSoukluun anda can vermisevecenliklgisizlik yayor stme yamur yamurGzelim Rumelimiz htralardan silik!imde bir stanbul akamnn szsGcenikzgnKrkBoazmardarda boarken bir hkrk

79 Ltif Ali Yldrm, Yal Gmenler, Sabahattin Bayramz, Trkenin Sarmaklar,Ankara 2002, 117-119.

45


47/54


Tanrm intihar da m, derken, alnyazsBir ey dedi yzme yumuack el gibi

Ayyldzlbayram olduunu grdm de

zntm, krklm akp gitti sel gibi......Sndrlmolsa da Rumelide ocamMerak etmeyin sakn sizin ocanzdanAtealmayacamVe ne de sofranzdan bir yudum ekmek, a!Senden tek istediim Anadolulu kardaGler yz ve tatlsz!

Benim sonsuz Rumeli sevgim bamda tacm!

Ne paraya ne pulaNe sevgisiz bir kulaBen Hakka giden yola ve sevgiye muhtacm!

Bayram!Sen parlayan aynla yldznlaBenim Trk varlmsimgeleyen nabznlaAnnemin beni seven eli kadar scaksnAkncecdatlarm gibi cesur ve paksnlsem de mezarmn baucunda drt mevsimNazlaDerin bir hazlaYzm scak bir el gibi okayacaksn!80

Uyum srelerinde ve zellikle gmenliin ilk yllarnda krgnlklar,zgnlkler olabilir, fakat zgrle kavumann mutluluu da vardr. airLtif Karagzn bir iirinde bu mutluluk yle dile getirilmektedir:

Trkiyemde mutlu geer gnm, aymSonbahar gnleri yaamaktaymzgrm, martgibi umaktaymArtk ak gitmeyecek gzlerim

Anavatandr en salam dayam

Burada olacak arka topramVe stmde ayyldzlbayramlsem bile, snmez kzlerim.81

80mer Osman Erendoruk, Bayram, Trk Dili, Trk iiri zel SaysV. (Trkiye DadaTrk iiri), Say531, Mart 1996, 493-494.81Ltif Karagz, Snmez Sevgi Kzlerim, Yaprak Dkm, erkezky-Tekirda1999, 17.

46


48/54


zgrln mutluluuna kavuanlar, gemiin kbuslarn da aslaunutmudeillerdir. SanatNazmi Adalgmenlerin Bulgaristanda yaam

olduklarkaranlk dnemi yle iirletirmitir:YAADIIM PRANGALI GNLER(Bulgaristandan gelen soydam dert kp)

Dilim varken dilsiz edildimBarikat kondu yolumaElim varken elsiz edildimSilleler indirildi koluma

Glemezdin, glmek yasaktAlamak serbestti, ala da alaNeem, sevincim tutsaktAvlanrdm Tfekle Ala.

Esiriydim krolasBulgarnTalih, Kader utansnOnulur mu bu yaralarm?Doktor Tarih anlatsn.82

Glerden kk ocuklar da nasibini almlardr. Doksan Harbindenbu yana sonu gelmeyen g dalgalar, ocuklarda scak yuvalarndan alarakg yolarna atmtr. Kk yata gmenliin acmasz darbesi, ocuklarn

belleinde silinmez izler brakmtr. Ahmet Eminin "men ocuu" adl

iirinden u drtlkleri okuyalm:Beiinden apar toparKimdi onu atan barbar?Boynu bkk onu arar,Ararsa gmen ocuu.

Gizlemeyin oyksn,Maherleen uykusunu,Kaderinin sulusunuSorarsa gmen ocuu....

Bu yuvas

z kuu sevin,Kstrmeyin, incitmeyin,Gzyaatetir bilin,Alarsa gmen ocuu.83

82Nazmi Adal, Yaadm prangalgnler,Bulgaristan Trklerinin Sesi, Say9, 1994, 29.83Hayriye Yenisoy-Sleymanolu,Bulgaristan Trk ocuk Edebiyatndan rnekler, Ankara2002, 342.

47


49/54


50/54


oluturmulard. Yakalandlar, 15, 10, 8er yla mahkm edildiler. Kitabaalnmalarna izin vermediler. Krgndlar.84

Aynkitabn bir baka sayfasndan da buraya u satrlaraktaralm:1989daki zorunlu gn devam ettii gnlerde... Alvanlar ky olaylarndakidireniten dolay, Beleneye srlen mcahitlerin hemen hepsi orludaidiler. lerinden biri (balama ustassmail enite) u beyanda bulunmutu:"Biz aydr bu okulda, her snfta 6-7 aile olmak zere, kalyoruz. Akraba daolsak ayrayraileleriz. Ne soyunabiliyoruz, ne giyinebiliyoruz, ne de banyoyapabiliyoruz. Oysa, bizler (mcahitler) banka kuyruunda beklerken, bizi(Bulgara) satan eski muhtar millet haini, orlu Emniyet Mdr veyaBelediye Bakanile kol kola gelip, yardm paracnalyor ve iine iinegidiyor. Adam bizi satmaktan kazand paray da rahata geirmi veorlunun en iyi yerinden iki tane daire de ald. Para nelere kdir. Bizim

anavatanmzda hainlerin daha makbul oluu, bizi kahrediyor.85

1989da gelen gmenlerin Trkiyede uyumu meselesi Bulgararatrmaclarca yakndan izlenmektedir. Bu konuda Trkiyede sadece bir ikimakale yazlabilmiken,86 Bulgaristanda Bulgarlar tarafndan birok yazyazld ve byle yazlarn birka bir araya getirilerek kitap hlinde 1998ylnda Sofyada yaymland. Sz konusu kitab derleyen aratrmac A.Jelzkova, ayrayrsosyal gruplarn uyum srecini deerlendirirken, komnistdneminde komnist partisinin okullarndan gemi, kurs grmu eskikomnist Trk yneticilerin byle hazrlk grmolmalar, yeni sosyal ortama

kolayca ayak uydurmalar

nda bir ncelik tekil ettiini belirtmektedir. Hereyden nce psikolojik planda, teki gmenlerin biroundan farklolarak bukiiler, megaehir stanbul veya Anadolunun uzak kentlerine yerlemilerdir.Bulgaristanda, mensup olduklar kendi Trk toplumuna ilediklerignahlarndan, yapmolduklarhainliklerinden utananlar, gmen kitlelerinineletiri yamuruna tutulmaktansa, ya kozmopolit bir ehir olan stanbuldaanonimlie gmlmeyi veya usuz bucaksz Anadolu toprann 60-70milyonluk nfusu arasna karp kaybolmay tercih etmiler ve byle birimkn byk bir ans olarak grmler, azami derecede bundanyararlanmlardr. A. Jelzkova, eskiden bulgaristanda komnist partisi

bakanl yapm kiileri imdi Anadolunun kk kasabalarnda cami

ynetim kurulu yesi olarak hayrsever faaliyetlerde veya her eyden ncekendinle huzura kavuma yollar konusunda ocuklar eitirken grmekmmkndr, demektedir.87

Balkan gmenleri, Rumeli Trk azlarnn birtakm zelliklerini degetirmilerdir. Kemal Ar, mbadele gmenleri "konuulan dil ynnden de

84Ahmet erif erefli,Bulgaristandaki Trkler (1879-1989), Ankara 2002, 28-30.85Ayneser, sf. XXIII-XXIV.86Hayriye Yenisoy-Sleymanolu, Trkiyedeki Bulgaristan Trklerinin Dil SorunlarVar M?Atatrk Kltr Merkezinin Dzenledii UluslararasKongrede okunan Bildiri, Ankara 1993.87Antonina Jelzkova,Mejdu adaptatsiyata i nostalgiyata, Sofiya 1998, 27-28, 41-42.

49


51/54


Trkiyedeki yerleik kltre farkl bir ive aktarmlardr" diyerek yledevam ediyor: "Bu ivede "h" sesini yutarak ya da farklbir sesle karlayarak

konumak pek yaygnd. Bunun yannda konumann ak"abe", "abe mari","breh", "kzan", "kzanck" gibi terimlerle sslenmekte, bu durum zelliklekonuma annda heyecan, sevin ve zlem gibi davrankalplaryla birlikteortaya kmaktayd."88

Dil zelliklerinden sz ederken unu da vurgulayarak belirtmek gerekir:Bir etnik mensubiyet ifade eden "Bulgar" kelimesinin Trkiyede geliigzelkullanld bir gerektir. Bulgaristan gmenleri bir Trkiyeli iin"Bulgar"dr. Gmenler ise: "Biz Bulgar olsaydk, baba ocamzdan kovulupda g yollarnda perian olmayacaktk. Trk olduumuz iin Bulgaristandaileler ektik, neden Trkiyede bize "Bulgar", "Bulgar Trk" deniyor daBulgaristan Trk denmiyor?", diyerek zntlerini dile getiriyor, sert tepkigsteriyorlar. Birtakm Trkiyeli aydnlar, daha da ileri giderek "BulgaristanTrklerinin ana dili Bulgarcadr" diye yazmaktan ekinmiyorlar. Bu konu sanateserlerinde de yanksn bulmutur. R. Recep "Ben Bulgar Deilim" adliirinde yle diyor:

Evet Bulgaristanlym:Allahtek bilir, severim rkm.Tarihe destanlar yazmbir soydan gelirim.Ben anlataym, siz yapn yargm.ehidimiz var Yemen Harbinde.

Dedemin dedesi aylarca Plevneyi savunmu,

Vurmu"vur" dediini Osman Paann.Sonra da pkada kalmRuslarla savata.Kanyla yazmyksn yaamn.Dedem eitim grmSelimiyede.

Elini pmAtann Suriye Cephesinde.Badat Cephesine srlnce sonra,Esir dmngilizlere.Tarihe destanlar yazmbir soydan gelirim.Allahtek bilir, rkmseverim.

Evet Bulgaristanlym, ezilmiTRKMBenim adm Dobruca, Dileorman,Benim adm Trakya, Rodoplar.Trkemi anamdan rendim,Babamddin Hocam.89

Yeni yaymlanmbir romandan da u diyalou buraya aktaralm:- ... Ben gmen kkenliyim.

88Ar,Byk Mbadele, 172.89R. Recep, Ben Bulgar deilim,Balkanlarn Sesi, Say2, 1989, 37.

50


52/54


- Anladm. Sizler kzm, Bulgarn soykrmcenderisinden gemisaygdeerinsanlarsnz.

- Evet, ama beybaba, bizlere kasten "Bulgar" diyor bazkimseler. Tepedekisorumlulardan bile diyenler bulunuyor... Siz neden hakaret etmediniz? atmdorusu!- Aman kzm, o nasl sz? Drt-beyzyl nce hepiniz bu topraklardangtnnz. Oralar srdnz, ektiniz, ldnz, yurt edindiniz. imdi geridn yaptnz. Orada baka milletlere karmadnz. temiz kaldnz.Anadoluda bizlerse kartk...- Hatta Paken adnda bir ke yazarbir yazsnda bizleri Bulgar, ana dilimizide Bulgarca olarak gstermeye alt. Hem de hi utanmadan yaptbunu...- Aldrma demeye dilim varmyor kzm, ama sen yine aldrma. Sadece bir odeil, onun gibiler oktur lkemizde.- Bizler bir zamanlar baba yurdumuz olan corafyada sanki kiracolarak

yayor ve yabancmuamelsi gryorduk. Vatan diye sarldmz tek eydilimizdi. Yasak edildii yllarda bile gizlice konutuk, onu daha ok sevdik.Sevdiimiz, konutuumuz iin cezaevlerine kapatldk, srldk. Cenderedesktka daha ok Trk olduk. Bizler aile dilimizle onurumuzu, kimliimizikurtardk. Buna karkendini unutmulardan hakaret gryoruz.- Siz kahramansnz kzm. Almanya veya baka Avrupa lkelerine ii olarakgiden vatandalarmz 5-10 senede dillerini unutuyorlar. Sizler ise 120 yldaunutmadnz. Aclarnzla, gzyalarnzla yaattnz dilinizi. ehitlerinizleycelttiniz.- Eer srf Bulgaristanda doduumuz iin Bulgar isek, byk airimizYahya Kemal BeyatlMakedonyada dodu. Bu durumda Makedon olmal.stikll airi Mehmet Akif Arnavutluk doumludur. O da Arnavut olmalyleyse.- syannda haklsn kzm. Yerden gklere kadar haklsn...90

Yukardaki diyaloga gnmzdeki u gerei eklemeliyiz: 1993ylndan bu yana tm Trk Dnyasndan olduu gibi, Balkan lkelerinden deTrk kkenli genler Trkiyemizin saladburs ve her trl yardmlarlaTrkiye liselerinde, enstit ve niversitelerinde renim grmektedirler. Bugenlere de "Bulgar", "Rumen", ""Makedon", "Yugoslav", "Yunan" olarakkimi grevliler dahi hitap etmekten ekinmemektedirler. rencilerin isyannane yazk ki imdiye kadar aldran da olmamtr.

Balkan gmenlerine Trkiyede "gvur" diyenler de olmutur."Doduum Topraklar" dizisinin 4 ubat 2004 tarihinde TRT 2de izlediimizDrdnc Blmnde Denizlinin Honaz kynden yalbir mbadil kadnyle anlatyordu:

Biz buraya geldiimiz yllarda, bize "gvur" diyenler oldu. Biz de: "Niye bize"gvur" diyorsunuz? sorduumuzda: "Gvur memleketinden geldiiniz iinsiz de gvursunuz" diyorlard. Biz de: "Biz gvur memleketinden geldik, amaiimizde gvur yoktur" cevabnveriyorduk.

90Ahmet erif erefli, Senstanbula Gelme, (basn yeri belirtilmemitir) 2003, 91-92.

51


53/54


Cumhuriyet dneminde "g" kavramnn da trl evrelerden getiinigryoruz. Doksan Harbinden sonra, 1950-1951 de dahil, Trkiyeye gelen

Balkan gmenlerine "muhacir" denmitir. 1968-1978de Bulgaristandangelenlere "muhacir" deil de "gmen" dendi. 1989un Byk Gndegelenler ise ne "muhacir" ne de "gmen" idiler. Bunlara "soyda" dendi.Resm yazmalarda, medyada "soyda" kelimesi ileklik kazand. Yakngemie kadar OsmanlDevletinin snrlariinde yaamve Trk nfusunnemli bir blmn oluturmuBalkan Trkleri "soyda" oluverdiler. Dilintarih gelime srecinde elbette birtakm kelimelerde anlam genilemesi, bazdeimeler olabilir. Ama bir Yakutistan (Saha) Trkne de, bir BalkanTrkne de "soyda" demek bilmem ne kadar doru olabilir. AynBalkandevletinin snrlarierisinde yaambir Balkan Trk ailesinin bireyleri, trlyllarda Trkiyeye g etmi olduklar iin bunlar trladlandrlmaktadrlar: Erken g etmiolanlar "muhacir"dir. Daha sonrakiyllarda Trkiyeye gelmiolanlar "gmen"dir. Son Byk Gte gelenler ise"soyda"tr ve "soyda" olarak da toplumda yerlerini almlardr.

Bir de "dTrkler" ifadesi vardr. Bu, sadece Balkan Trklerinin deil,tm Trk Dnyasnn dikkatini ekmektedir. Orta Asya Trkleri: "Biz "dTrk" deiliz. Aslnda Trkiyeli kardelerimiz "d Trktr". nk tmTrklerin ata yurdu Orta Asyadr" diyorlar.

Her eye ramen, dalar, denizleri ap gelen gmenlerde ortakzellik, paylalan bir kltr vardr. Dil, din, gelenek ve grenekler gibi ortakkltrel kkenin, ortak kltr norm ve deerlerinin var oluu, Balkan

gmenlerinin yerli halkla baarlbir biimde btnlemesini kolaylatrm,ve Trk Devleti byk sorunlar yaamamtr.Gmenlerin gelmesiyle Anadolunun Trk etnik ve sosyal yaps

glendirilmitir. Balkanlarda acekmi, derin mill duyguya, mill bilincesahip olan gmenlerin Devlete ballklar, Trk Devletinin,Cumhuriyetimizin kuruluve gelimesine bu alkan insanlarmzn katklar,

birok aratrmactarafndan vurgulanarak belirtilmektedir.

* * *

Trkiyeye belli madd ve manevi kayplara uram olarak gelen

Balkan gmenlerinin yeniden toparlanmaskolay olmamtr. G felketinive bunun bir devam olan skntl, zntl uyum srelerini yaamkuaklar, balarndan geeni kda dkmemiler. e kapanarak aclarnsessizce yaamaytercih etmiler... lmleriyle anlar da anlatlar da tarihinunutulmuluuna karmtr. Oysa tm yaananlar kaleme alnp derlemeleroluturulmu olsayd, gnmzde bu alanda hissedilen boluk olmazd.Edebiyatmzda da, bilimsel aratrmalarmzda da bir boluk hissedilmektedir.

G olgusunu yaambaka lkelerde anlar, anlatlar arivlenmi,bunlarn bir ksmda yaymlanmtr. Tm yaananlar da roman, yk, iir,gnlk gibi eitli edeb trler altnda yeniden yorumlanmtr.

52


54/54

hayriye fin

Documents