www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 7 juni 2016 Inleider: Peter de Wit

Venster Humanismekritiek

Tijdsperiode Tweede helft 20e eeuw

Thema Aandacht voor de blinde vlekken van het humanisme

Belangrijke denkers Foucault de blinde vlekken van het humanisme

Derrida de illusie van de moderne mens

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. Humanismekritiek een vraag vooraf waar ligt uw kritiek op het humanisme ?

het venster kritiek op de moderne cultuur

Sartre existentialisme

3. De doorkijkjes Michel Foucault de blinde vlekken

Jacques Derrida een deconstructie

4. Hoe verder ? andere canonvensters steeds opnieuw doordenken

Ruud Meij de postlevensbeschouwelijke samenleving

5. De hamvraag brengt dit venster mijn denken verder ?

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ?

Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid

gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid

dan bent u humanist !

HV-Midden-Holland

5

Humanisme kritiek Een vraag vooraf

Waar ligt uw kritiek op het humanisme ?

Opmerkingen van deelnemers humanisten geven weinig praktische invulling bij catastrofes

humanisten demonstreren weinig

humanisten zijn individualistisch – er is geen samen gevoel onder humanisten

Humanitas is actiever dan het HV

het HV Is een bejaarden soos

het humanistische doel is iet anders dan wat mensen er van maken

in kerken is meer verbondenheid met medechristenen

eigenlijk onderschrijft iedereen in onze samenleving die humanistische waarden

mist in de discussie dat de mens ook een zedelijk iemand is

PdW de kritiek in de jaren ’60-’70 gaat niet hierover

o was veel meer gericht op de humanistische kenmerken in onze cultuur o niet op het georganiseerd humanisme

HV-Midden-Holland

6

Joep Dohmen: Tegen de onverschilligheid (2007)

Vaak gehoorde kritiek op de humanistische levenskunst is elitair

is navelstaren

een almacht strategie

politiek is belangrijker o niemand beschikt VANZELF over een humanistische levenskunst

o het is juist een manier van denken mét DOEN en LATEN

o is juist ontdekken van je GRENZEN en daarmee om leren gaan

o politiek schept nog geen goede PERSOONLIJKE PRAKTIJK

PdW humanisme komt vaak rationeel over (ook deze inleidingen van mij)

o de canon: de mens is maar ten dele rationeel

HV-Midden-Holland

7

Het venster – Humanismekritiek (jaren ’60 - ’70) Kritiek op de grondtrekken van de moderne cultuur

De canon: waar richt de kritiek zich op ? humanisme is een veelzijdig begrip

o er is geen definitie van humanisme

de kritiek is vooral kritisch op de moderne cultuur o niet anti humanisme

Hum-critici over de moderne cultuur hét kenmerk is secularisering

o proces van emancipatie van de mens uit de greep van religie

geloof in de vrijheid van de mens o de mens ontwikkelt wetenschappelijke kennis o die kennis brengt vooruitgang in de geschiedenis o daarmee ziet de mens zich als de laatste waarheid én hoogste waarde

de moderne cultuur ziet de mens als het centrum van de vooruitgang o kan de mens wel de waarheid kennen ? o is de mens wel de hoogste waarde ?

Hum-critici in jaren ’60-’70: vragen bij dit radicale antropocentrisme

HV-Midden-Holland

8

Eerdere vormen van humanismekritiek De canon: onbehagen bij dit antropocentrisme

Al in 17e en 18e eeuw Descartes + 1600-1650 o ontwikkelt de rationele denkmethode uitgangspunt: blijf twijfelen

Kant + 1725-1800 o ontwikkelt zijn 3 kritieken op het kennen de grenzen van kennis

19e eeuwse antihumanisten Marx + 1820-1880

o sociale en economische verhoudingen mensenrechten is idealisme

Nietzsche + 1850-1900 o de strijd tussen sterke en zwakke driften heeft de mens een vrije wil ?

Freud + 1860-1940 o aan het lot valt niets te doen de onmacht van de mens in de wereld

Ook begin 20e eeuw Heidegger + 1890-1970

o de mateloze wil tot macht waarschuwt tegen het geloof in techniek

De mens eerder product dan schepper

HV-Midden-Holland

9

De jaren 1940 en ‘50 Een nieuw pleidooi voor de mens

Sartre - 1905-1980 – ‘Existentialisme is humanisme’ -1945 er is geen ander universum dan dat van de mens

o de mens heeft geen andere wetgever dan zichzelf in die verlatenheid moet hij over zichzelf beslissen een tragische verantwoordelijkheid

mensen willen antwoorden op hun problemen o maar die problemen zijn niet op te lossen

geen andere doctrine is zo optimistisch als het existentialisme o het lot van de mens ligt nergens anders dan in hemzelf o de mens is vrij van bepalingen o er is een voortdurend proces van veranderen

Jaap van Praag - 1910-1980 – ‘Autonoom humanisme’ - 1946 geloof in het scheppend vermogen van de mens

o gerechtigheid, waarheid, verbondenheid, eerbied voor de medemens

Erich Fromm - 1900-1980 – ‘De zelfstandige mens’ - 1947 de voornaamste en moeilijkste taak van de mens: levenskunst

o worden wat je naar je vermogens kan zijn: zelfverwerkelijking

HV-Midden-Holland

10

De jaren ’60 en ‘70 Afscheid van het existentialisme

Tweede helft twintigste eeuw kritiek op deze visie op vrijheid

o dat de mens een zelfstandig handelend wezen is

benadrukken de wisselwerking tussen o mens en dat wat aan de mens ontsnapt

Vooral structuralisten de mens is ingebed in vele structuren liefde - rune amulet

o in taal, symbolen, politiek

pionier Sausure + 1860-1915 o taal is een systeem met eigen wetten de mens heeft daar maar zeer ten dele greep op

Lévi-Strauss + 1910-2010 o in cultuur is naast rationele wetenschap óók magie aanwezig het wilde denken - irrationele impulsen en geloofsovertuigingen

Althusser + 1920-1990 o de mens is eerder een product van maatschappelijke structuren dan de schepper nadruk op de betekenis van ideologie en klassenstrijd

HV-Midden-Holland

11

Michel Foucault + 1925-1985

Dat wat aan de mens ontsnapt

Zoekt de blinde vlekken in het humanisme hoe denkt de huidige mens over zichzelf ?

o hoe is dat denken ontstaan ?

De woorden en de dingen – 1966

een aanval op alle humanistische filosofieën (vooral Sartre) o een aanval op het mensbeeld van een zichzelf denkende ik

historische manieren van kennisverwerving o Middeleeuwen - een goddelijk gegeven werkelijkheid

daarna 3 manieren van kijken als op een schilderij o Renaissance - de wereld en wat we kennen lijken op elkaar Las Meninas - Velaszques o Descartes - geen kennis van de werkelijkheid, wel ideeën o Kant - doet onderzoek naar het eigen kenvermogen

wat kan ik kennen ? - in welke mate kan ik kennen ?

De menswetenschappen geven een dubbel mensbeeld o de mens staat in het centrum van alle werkelijkheid o de mens wordt geconfronteerd met zijn begrensdheid

HV-Midden-Holland

12

Foucault -2 Waarom zoeken naar waarheid ?

Filosofie als hoedster van de waarheid de oude vragen van de filosofie

o wat is de wereld ? o wat is de mens ? o wat is waarheid ?

waarom die waarheidsdrang ? o wie de vraag stelt

kan zich niet in waarheid hullen

ziet waarheidssystemen o pogingen tot macht over de geleefde werkelijkheid o mensen streven naar macht als 'kenners van waarheid'

en duiden deze 'waarheid' als fundamenteel

Kritisch over waarheidsprofetieën o zijn inspiratiebronnen

o.a. Nietzsche

HV-Midden-Holland

13

Foucault - 3 De dood van de mens

Centrale stelling: de verdubbelde mens René Magritte -

de mens sinds de 19e eeuw verraad van de voorstelling o neemt als subject zichzelf tot object o met de vraag: wie ben ik?

hoe kan ik mijn taal zo gebruiken dat ik ware uitspraken over de mens kan doen ?

o aanname: eenheid woorden en dingen

woorden drukken de waarheid van de dingen niet naadloos uit o wat overblijft is interpretatie o de grenzen van het weten zal ons mensbeeld bepalen

Het humanistisch mensbeeld verdwijnt ontstaan in de Renaissance

o daarna het moderne mensbeeld o nu (jaren ’60) een complex mensbeeld

Die mens – het actuele mensbeeld - zal verdwijnen o bij nieuwe manieren van kennis ontwikkelen o canon: niet de mens sterft, maar het actuele zelfbeeld

HV-Midden-Holland

14

Jacques Derrida + 1930-2000

De illusie van de moderne mens

Lezing - Les fins de l’homme - 1968 twee betekenissen van fins

o het fysieke einde van het menselijke bestaan o de doeleinden van de mens

Mei 1968 studentenopstand in Parijs

o bekroning van de existentialistische gedachte van Sartre o de mens is de absolute maatstaf

Derrida verzet zich uitdrukkelijk tegen dit Sartriaanse humanisme o de mens bedriegt zichzelf

géén autonomie en géén volle vrijheid o hij wordt gemaakt door het systeem (de structuur)

moet zich leren schikken in heteronomie

Structuralisme de mens kan worden wie hij is

op voorwaarden die hij niet zelf kan bepalen

HV-Midden-Holland

15

Derrida-2 Deconstructie

De stem en het schrift taal is niet alleen het gesproken woord de stem

o taal is óók wat is opgeschreven het schrift

de stem blijft bij ons o met de illusie dat we de betekenis onder controle hebben

bij het schrift zijn we per definitie niet aanwezig o we weten: daar houden we géén controle over

Deconstructie in bestaande teksten komen steeds nieuwe betekenissen bloot te liggen

o vaak op gespannen voet met de eerste betekenis

in de literatuurwetenschappen cultural studies o verborgen ideologische boodschappen in klassieke teksten

Derrida MAAR: de notie van waarheid en betekenis kunnen we niet missen

De deconstructie problematiseert deze noties voortdurend

HV-Midden-Holland

16

Kritiek op de humanisme kritiek Na de deconstructie van de jaren ‘70

Het humanistisch tegengeluid klinkt al vanaf de jaren ‘80

Critici: het gevaar van waarheid problematiseren Jürgen Habermas + 1930

o dit leidt tot relativisme en nihilisme pleit voor een voortdurende dialoog

Luc Ferry + 1950 o humanisme kritiek is een reactie op de revoltes van mei ‘68 o pleit voor ‘verruimd denken’

je in de plaats van de ander stellen de mens heeft dat vermogen

Hiermee eindigt dit venster het wijst op het gevaar van relativisme en nihilisme

Volgende vraag: hoe nu verder ? andere canonvensters

HV-Midden-Holland

17

Canonvenster - Postmodernisme Het hedendaags humanisme

Verschillende visies onder hedendaagse humanisten sommige humanisten benadrukken het pluralisme

o waarheid is een constructie géén universeel stelsel van rationele waarheden

en waarden o erken verschillen en ga daar mee om

Jürgen Habermas

Luc Ferry

Martha Nussbaum

Fernando Savater

anderen beroepen zich uitdrukkelijk op de Verlichting o de idealen van rationaliteit, secularisme, liberalisme

Susan Neiman

Tineke Beeckman

De Canon De toekomst zal leren welke van beide stromingen gelijk krijgt PdW: een combinatie is natuurlijk ook mogelijk

HV-Midden-Holland

18

Canonvenster - Humanisme nu Steeds opnieuw doordenken en vormgeven

Uitgangspunt blijft de mens geïnspireerd op de vermogens van de mens als natuurlijke wezens

o hij moet het met dit leven doen, met deze wereld o kan met zijn geestelijke vermogens een mooi leven leiden o hecht veel waarde aan kritisch onderzoek, geen dogmatisme

een streven naar menselijke waardigheid o mensenrechten o democratische rechtsstaat

een streven naar een mooi, zinvol persoonlijk leven: levenskunst o niet alleen vrijheid, ook veelzijdige ontplooiing o het ontwikkelen van menselijke vermogens

Humanisme in Nederland o zowel een georganiseerde levensbeschouwing (HV-1946) o als een culturele waardenoriëntatie

met een religieuze en een atheïstische variant

HV-Midden-Holland

19

Nog een venster Canonvenster over Georganiseerd humanisme

Jaap van Praag ‘Modern Humanisme, een Renaissance ?’ - 1947

o zoekt naar antwoorden op dringende vragen

in de werkelijkheid die lagen vinden die er toe doen o de verbinding tussen individu en werkelijkheid

humanistische ethiek houdt in o zelfverwerkelijking o én verbondenheid

Om de geestelijke weerbaarheid o met opvoeding en vorming het individu weerbaar maken

tegen de dreiging van nihilisme in een chaotische werkelijkheid

o daar is een voorhoede voor nodig oprichting van het Humanistisch Verbond -

1946

HV-Midden-Holland

20

Ruud Meij – spreker op bijeenkomst HV-MH Onze vraag: hoe halen we de publieke moraal weer terug ?

Een tijd van morele vernieuwing de vragen van de deconstructie blijven

o hoe kom je aan je waarheidsclaim ?

tegelijk blijft de vraag o hoe moet ik handelen richting de ander ?

er zijn sterke en minder sterke morele overtuigingen o groepsafwegingen (intersubjectief)

geen garantie voor het moreel juiste

Een post-levensbeschouwelijke samenleving alles staat onder kritiek

o het vragen stellen blijft

én begaan met rechtvaardigheid o voorkomen van Auschwitz o voorkomen van het beest in de mens/maatschappij

Het zoeken naar moraal is op zich zelf een vooruitgang

HV-Midden-Holland

21

Ruud Meij -2 Huis van de moraal

Wat is moreel juist ? het morele gaat over: recht doen aan de ander

o handel ik zo dat ik recht doe aan de ander ? o is meer dan je aan de wet houden

géén externe autoriteit o wij zijn het morele gezag zelf

wat het je dan nodig ? o iemand die je helpt om te wegen

Ruud bespreek morele vraagstukken waar mensen concreet voor staan

o maak dat los van levensbeschouwelijke instituties

richt een ‘Huis van de moraal’ op PdW los van levensbeschouwelijke instituties ?

o of toch vanuit een humanistisch gedachtegoed ?

HV-Midden-Holland

22

De hamvraag

Brengt dit thema mijn denken verder ?

Humanismekritiek

kritiek op een grondtrek in de moderne cultuur o het centraal stellen van de mens (antropocentrisme)

dat de mens het centrum van de vooruitgang is dat de mens waarheid kan kennen

kritiek op het geloof in de vrijheid van de mens o is beperkt door velerlei structuren

Het gevaar van waarheid relativeren relativisme en nihilisme

Hoe halen we de moraal weer terug ? de vragen blijven

o hoe kom je aan je waarheid ? o hoe moet ik ethisch handelen ?

het Huis van de moraal ? o morele vraagstukken met elkaar bespreken

HV-Midden-Holland

23

Tot slot

Dank voor uw inbreng

Een vrijwillige bijdrage van

3 euro stellen we zeer op prijs

volgende Humanistische Canon dinsdag 4 oktober 2016

thema: Spinoza over vrijheid

pdw/juni-2016