he a ke kahulu ka ili ‘ana o la mau kahulu ...na pepeke mole, ‘o ia ho‘i ka pepeke painu a me...

17
HE k a l a il a in a o ke k A hulu pepeke p a in u me KE KAHULU pepeke KALELE ‘AKENA a me KA ILI ‘ANA O lA MAU KAHULU PEPEKE ILOKO O NA M 0‘0LEL0 ‘O KALAPANA a me KALUAIKO'OLAU HE PEPA MULIPUKA KEIAI HO'OUNA ‘LA I KA MAHELE W LIPUKA O KE KULANUIO HAWAI‘1 IM EA E HO'OKO lA AJ NA KOINA O lA MAHELE O KE KEKELELAEO'O MAKA ‘OLELO A M EKA MO'OKALALEO HAW A II MEI2004 Na Jason D. Cabral Komike Pepa Puka: Pila Wilson, Luna Komike Kalena Silva Kauanoe Kamana Pepa M ulipuka Laeo‘o Ke Kulanui o Hawai‘i ma Hilo Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission. PREVIEW

Upload: others

Post on 02-Feb-2021

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • HE k a l a il a in a o k e k A h u l u p e p e k e p a in u m e KE KAH U LU p e p e k eKALELE ‘AKEN A a m e KA IL I ‘A N A O lA M A U K AH U LU PEPEKE ILO K O O

    N A M 0 ‘0 L E L 0 ‘O KALAPAN A a m e KALUAIKO 'O LAU

    HE PEPA M ULIPUKA K E IA I H O 'O UNA ‘LA I K A MAHELE W L IP U K A O KE K U LA N U IO H A W A I‘1

    IM E A E HO'OKO lA AJ N A K O IN A O lA MAHELE O KE

    KEKELELAEO'O

    M A K A

    ‘OLELO A M E K A M O'OKALALEO H A W A II

    MEI2004

    NaJason D. Cabral

    Komike Pepa Puka:

    Pila W ilson, Luna Komike Kalena Silva

    Kauanoe Kamana

    Pepa M ulipuka Laeo‘o Ke Kulanui o Hawai‘i ma H ilo

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • UMI Number: 1419766

    Copyright 2004 by

    Cabral, Jason D.

    All rights reserved.

    INFORMATION TO USERS

    The quality of this reproduction is dependent upon the quality of the copy

    submitted. Broken or indistinct print, colored or poor quality illustrations and

    photographs, print bleed-through, substandard margins, and improper

    alignment can adversely affect reproduction.

    In the unlikely event that the author did not send a complete manuscript

    and there are missing pages, these will be noted. Also, if unauthorized

    copyright material had to be removed, a note will indicate the deletion.

    UMIUMI Microform 1419766

    Copyright 2004 by ProQuest Information and Learning Company.

    All rights reserved. This microform edition is protected against

    unauthorized copying under Title 17, United States Code.

    ProQuest Information and Learning Company 300 North Zeeb Road

    P.O. Box 1346 Ann Arbor, Ml 48106-1346

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • Ke ho'oia nei mSkou i ko makou heluhelu ‘ana i keia pepa puka a

    me kona kapono, i ko makou mana'o, ma kona ‘ano akea a me ka

    m a ika 'i i pepa puka no ke Kekele Laeo‘o ma ka ‘Olelo a me ka

    M o'okalaleo H aw ai'i.

    N A KOM IKE

    Luna KSmike

    11

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • i 2004 na Jason D. Cabral M ei 2004

    m

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • HO‘OMAIKA‘l

    Ua ho'oko ‘ia keia pepa Laeo'o ma m u ll o ke kako'o a me ke kokua ‘ana

    m ai o ka po‘e he lehulehu ia ‘u ma keia hana ‘ana o‘u. He ho 'om aika l a he

    ho'onani aku i ke Akua Nana m ai na mea a pan, i kona malama a k ia 'i man ‘ana

    m ai ia ‘u ma keia ala o‘u e hele nei, E ‘ole ‘o ia, loa‘a ai keia man pom aika'i ia ‘u.

    He ho‘omaika‘i a he mahalo palena ‘ole i ko‘u man lua u 'i makua, ‘o George laua

    ‘o Beatrice Cabral, a me ke koena o ko ‘u ‘ohana i ke kako'o ‘ana m ai ma hope

    o‘u me ka ha 'aw ipio ‘ole ma ka‘u man hana e komo ai.

    He nu i nO ho‘i ka ho‘om aika‘i ‘ana aku i na lala o ku ‘u kom ike pepa

    Laeo‘o, i ka luna kom ike, ke Kauka W illiam H. W ilson, ke Kauka Kalena Silva, a

    me Kauanoe Kamana. ‘A 'ole loa i h ik i ke ho'oko ‘ia keia kakau pepa ‘ana me ka

    loa‘a ‘ole ‘ana o ko ‘oukou kako‘o, alaka‘i, a paipai ‘ana m ai me ka lu h i ‘ole.

    He nu i n5 ko‘u mahalo i ‘elua kanaka nu i loa o ka lokom aika‘1, ‘o ia ho‘i ‘o

    Jean ‘Ile i Beniamina laua ‘o James Kalei Shintani Jr no N i‘ihau, i ke kukakuka me

    ke p i ‘ole i ko laua ‘ike i ka laua ‘olelo makuahine.

    He nu i no ko 'u mahalo i ka po‘e i kukakuka pu me a‘u no keia kakau

    pepa ‘ana, mai ke ‘ano o ka ‘ike p ili i komo i loko o keia pepa, ka ho'olana ‘ana i

    ku ‘u na‘au i ka wa i piho ai a i ka ho‘omanawanui ‘ana m ai i ko ‘u mau ‘ano a pau,

    ‘o ia no ‘o Haunani Bernardino, Karla Hayashi, Kainani Kahaunaele, Hanakahi

    Kalua, K eiki Kawai‘ae‘a, Larry K im ura, ke Kauka Kale Langlas, Hana Pau, H iapo

    Ferreira, Namaka Rawlins, Kehau Shintani a me na kum u a me na haumana o ke

    Kula ‘o Nawahlokalani'Opu'u.

    He nu i no ko ‘u mahalo ia Kaulana Dameg i kana hana ho'onohonoho i na

    mea n u i a me na mea ik i o keia pepa. ‘A 'ole n5 h ik i ke puka me kona kokua ‘ole.

    IV

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • ‘A 'o le no paha i pau loa ke kala ila i ‘ana i keia kumuhana ‘o ke kahulu

    pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena ia ‘u ma keia kakau pepa ‘ana.

    Ua hana nu i ho‘i ka ho‘ohaiki ‘ana i keia kumuhana ma ho'okahi w ahi no ka nu i

    a lehulehu o na h i‘oh i‘ona o ke kahulu pepeke, a no ia kum u ho‘i paha i hala ai

    kekahi mau ka la ila i ‘ana i ko‘u kakau ‘ana i keia pepa. ‘O iai ho‘i he palena ko na

    mea a pau, ua pono e ho‘oku‘u ‘ia pela. No na hemahema, na hewa a me na pa‘i

    hewa o keia pepa, no‘u no.

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • MANA‘0 H5‘ULU‘ULU

    He kalaila ina keia pepa o ke kahulu pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele

    ‘akena i loko o kekahi hapana o ka mo'okalaleo ‘olelo H aw ai‘i. ‘O iai ‘a‘ole i hana

    mua ‘ia he kalaila ina e wehewehe piha ‘ia ai na h i‘oh i‘ona o ia mau kahulu

    pepeke, no la ila ke kakau ‘ia ‘ana o keia pepa i kum u w aiw ai na na kum u, na

    haumana a me ka po‘e ‘e a‘e i ho ihoi i ke a‘o no ke kahulu pepeke. E ka la ila i ‘ia

    na pepeke mole, ‘o ia ho‘i ka pepeke painu a me ke kalele ‘akena, na maka painu,

    ka ‘ao'ao ka‘ihua, ka ‘ao'ao kulana aula’a a me ka i l i ‘ana o ia mau kahulu pepeke

    i loko o na m o‘olelo ‘o Kalapana a me Kaluaiko‘olau. Ma waho aku o ka

    ho‘ahuwale ‘ana he mau ‘ike hou a he mau k i‘ina no‘ono‘o hou no ke kahulu

    pepeke, he ho‘oia na ‘ike p ili o keia pepa i ke ka o ke k i‘inaa‘o ma na papa ‘olelo

    H aw ai‘i o Ka Haka ‘U la o K e'e likslani no ke kahulu pepeke i ke ‘ano o na kahulu

    pepeke e ho ‘ohana ‘ia e ka manaleo.

    ABSTRACT

    This paper presents an analysis o f verb phrase and actor emphatic relative

    clauses w hich occur in selected Hawaiian language and lite ra ry sources. Due to

    the lack o f research on the use o f kahulu pepeke (relative clauses) in Hawaiian, this

    paper was w ritte n as a resource to be used by teachers, students, and others who

    are interested in learning about this grammatical form . Root sentences, verb and

    actor emphatic sentences, syntax, semantics, and the d istribu tion of those kahulu

    in Kalapana and Kaluaiko'olau are analyzed. Besides producing new insight on

    relative clauses, this paper affirm s the current pedagogy concerning this

    grammatical form used in Ka Haka ‘U la o Ke‘elikOlani's Hawaiian language

    courses vis-a-vis the forms used by native speakers.

    vi

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • PAPA KUHIKUHI

    HO‘OMAIKA‘ l ................................................................................................................................................. iv

    MANA'O HD 'ULU 'ULU................................................................................................................................vi

    PAPA PAKUHI..............................................................................................................................................xi

    MOKUNA 1: Ho'o launa................................................................................................................................11.0 H o 'o la u n a ............... 11.1 Na pahuhopu a me ka ho'onohonoho ‘ia ‘ana.................................................................... 11.2 Ka ‘ik e p i l i ..................................................................................................................................... 21.3 Na no i'ina i hana m ua ‘ia .......................................................................................................3

    1.3.1 Na no i'ina a Andrew s a i ka Baker............................................................................31.3.2 Ka lo ilo i ‘ana i nS kala ila ina kahu lu pepeke............................................................ 8

    1.3.2.1 Ka wae'anona ‘Qwehe o ke k i'a alaka'i i loko o ke kahu lu pepeke............... 81.3.2.2 Ke kalana o ke k i'a alaka'i i loko o ka pepeke m ole.....................................91.3.2.3 Na kalaila ina kahulu pepeke 'elua ma ka ‘olelo M a o ri................................ 9

    1.4 Na n o i'in a i hana m ua ‘ia ................ 10

    MOKUNA !!: Na Pepeke Mole............................................................................................................... 112.0 H 0 ‘u lu ‘u lu ....................................................................................................................................112.1 Ka pepeke p a in u .................................................................................................................... 112.2 Ke kale le ‘akena..................................................................................................................... 11

    2.2.1 Ke kalele ‘akena p iko ‘o le ...........................................................................................122.2.2 Ke kalele ‘akena p ik o ...................................................................................................12

    2.3 N o na ‘akena ‘a'ole he kanaka.............................................................................................12

    MOKUNA III: Na Maka Painu................................................................................................................ 143.0 H o ‘u lu ‘u lu ................................................................................................................................... 143.1 Na maka pa inu o ka pepeke m ole ......................................................................................143.2 Na maka painu o ke kahu lu pepeke.................................................................................. 16

    3.2.1 Na maka pa inu o ke kahu lu pepeke pa inu ............................................................ 163.3 Na maka painu o ke kahu lu pepeke kalele ‘akena..........................................................16

    MOKUNA IV: Na Kahulu Pepeke.........................................................................................................184.0 H o 'u lu 'u lu ...................................................................................................................................184.1 Ke kahu lu pepeke.................................................................................................................. 184.2 Ke kahu lu pepeke p a in u ..................................................................................................... 19

    4.2.1 Ke kahu lu pepeke painu p iko 'o le ............................................................................ 194.2.2 Ke kahu lu pepeke pa inu p ik o .................................................................................... 20

    4.2.2.1 Ke kahu lu pepeke p iko pa inu kau hope....................................................... 204.2.2.1.1 Ke kahu lu pepeke painu p iko kau hope ku'S lu la ............................ 20

    4.2.2.2 Ke kahulu pepeke painu p iko k ino ‘o a k lno 'a .............................................. 214.2.2.3 Ke kahulu pepeke pa inu p iko k ino ‘ole........................................................ 224.2.2.4 Ke kahulu pepeke pa inu p iko k i'a alaka'i ‘ole............................................ 22

    4.3 Ke kahu lu pepeke kalele ‘akena.........................................................................................234.3.1 Ke po'o manuahi a manuahi ‘ole o ke kahulu pepeke kalele ‘akena.....................234.3.2 Ke kahulu pepeke kalele ‘akena po'o manuahi..................................................... 234.3.3 Ke kahulu pepeke kalele 'akena po'o m anuahi ‘ole.............................................. 244.3.4 Ka lolelua o kekahi mau kahu lu pepeke kalele ‘akena........................................ 244.3.5 Ke kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole.............................................................. 264.3.6 Ke kahulu pepeke 'akena p ik o ................................................................................. 26

    4.4 Na ku 'e lu la ............................................................................................................................. 26

    v ii

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • 4.4.1 Ke kapae ‘ana ia "mea." ma hope o "ka " a me na kahulu pepeke painup ik o 'o le ....................................................................................................................... 26

    4.4.2 Ke kapae ‘ana i ke k i'a alaka'i ‘o "ka manawa" ma n§ kahulu pepekep a in u p ik o ..................................................................................................................... 27

    4.4.3 Ke ka h u lu pepeke m oku .............................................................................................284.4.4 Ke kahu lu pepeke p iko k i'a alaka'i ‘o le...................................................................294.4.5 Ke ka h u lu pepeke k i'a a laka 'i ka h u lu ......................................................................29

    4.4.5.1 Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu o ke po 'o ...........................................304.4.5.2 Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu o ka p ik o .......................................... 304.4.5.S Ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahulu o ka 'awe.......................................... 30

    MOKUNA V: Ka ‘Aui Mole a me ke Kulana Aula'a Mole o ke Ki'a A laka'i....................................325.0 H o 'u lu 'u lu ...................................................................................................................................325.1 Na ku lana aula'a o na k i'a .....................................................................................................325.2 Ka ‘akena....................................................................................................................................32

    5.2.1 Ka 'akena o ka ham ani a me ka hehele...................................................................325.2.2 Ka ‘akena o ka 'a'ano a me ke k ik in o .....................................................................33

    5.3 Ka...........‘okena............................................................................................................................ 335.3.1 Ka 'okena o ka ham an i............................................................................ 335.3.2 Ka 'okena o ka ‘a'ano a me ke k ik in o ......................................................................34

    5.4 Na ka lana aula'a 'e a'e............................................................................................................ 345.4.1 Na ku lana aula'a 'e a'e o na k i'a ...............................................................................34

    5.5 Ka ‘akena, ka 'okena, a me na kalana aula'a ‘e a'e i loko o ke kahulupepeke............................................................................................................................................345.5.1 Ke k i'a a laka 'i ‘akena...................................................................................................35

    5.5.1.1 Ke k i'a alaka'i 'akena no ka ham ani...............................................................355.5.1.1.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke p iko 'ole me ka hamani....355.5.1.1.2 Ke ki'a alaka'i 'akena o ke kahulu pepeke p iko ‘ole me ka hupua

    me ka ham an i.......................................................................................................355.5.1.1.3 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko ‘ole

    me ka ham an i......................................................................................................355.5.1.1.4 Ke k i'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko

    me ka ham an i.................................................. 355.5.1.2 Ke k i'a alaka'i ‘akena no ka hehele................................................................ 36

    5.5.1.2.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko‘ole me ka hehele...............................................................................................36

    5.5.1.2.2 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko‘ole hupua me ka hehele................................................................................. 36

    5.5.1.2.3 Ke k i'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p iko'ole me ka hehele...............................................................................................36

    5.5.1.2.4 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke 'akena p ikome ka hehele....................................................................................................... 36

    5.5.1.3 Ke k i'a a laka'i ‘akena no ka 'a'ano..................................................................375.5.1.3.1 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko

    kau hope me ka 'a'ano.....................................................................................375.5.1.3.2 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahulu pepeke painu p iko

    kau hope 'am i p iko ‘o me ka 'a'ano......................... 375.5.1.3.3 Ke ki'a alaka'i ‘akena o ke kahtilu pepeke painu p iko

    k in o ‘5 me ka 'a 'ano...........................................................................................37

    5.5.1.3.4 Ke ki'a alaka'i 'akena o ke kahulu pepeke painu p ikok ino 'ole me ka ‘a'ano......................................................................................37

    5.5.2 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke me ka ham ani......................................38

    v iii

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • 5.5.2.1 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p iko kauhope me ka ham an i.................................................................................. 38

    5.5.2.2 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahu lu pepeke painu p iko kauhope ‘am i p iko ‘o me ka ham ani........................................................................... 38

    5.5.2.3 Ke k i ‘a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p ikok ino 'a me ka ham an i................................................................................................ 39

    5.5.2.4 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahulu pepeke painu p iko k ino'o le me ka ham an i.....................................................................................................39

    5.5.2.5 Ke k i'a alaka'i 'Okena o ke kahulu pepeke kalele ‘akenap iko 'o le me ka ham an i...........................................................................................39

    5.5.3 Ke k i'a alaka'i ‘Okena o ke kahu lu pepeke me ka ‘a'ano........................................395.5.3.1 Ke k i'a alaka'i 'Okena o ke kahulu pepeke painu p iko ‘ole

    m a ka ‘a 'ano.................................................................................................................395.5.3.2 Ke k i'a alaka'i ‘okena o ke kahulu pepeke painu p iko ‘ole

    hupua i kapae ia "m ea" ma hope o "ka " me ka ‘a'ano......................................405.5.4 Na kalana aula'a '5 a'e ma ke kalana k i'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke me ka ham an i.....................................................................................................405.5.4.1 Na kulana aula'a '6 a'e ma ke kulana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke pa inu p iko kau hope me ka ham ani.........................................405.5.4.2 Na kalana aula'a ‘0 a'e me ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahulu pepeke painu p iko kau hope ka'e lu la me ka ham ani.............................405.5.4.3 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke pa inu p iko kino 'a me ka ham ani.............................................405.5.4.4 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke pa inu p iko kino'O me ka ham ani.............................................. 405.5.4.5 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kulana k i'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko k ino 'ole me ka ham ani........................................ 415.5.5 Na kalana aula'a ‘S a'e ma ke kalana k i'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke pa inu me ka hehele...................................................................................... 415.5.5.1 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke ki'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke pa inu p iko kau hope me ka hehele........................................................415.5.5.2 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke painu p iko kau hope 'am i p iko 'o me ka hehele...................................415.5.5.3 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko k ino 'a me ka hehele................................................415.5.5.4 Na kalana aula'a ‘g a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko k ino 'o me ka hehele................................................425.5.5.5 Na kalana auala'a 'e a’e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko k ino 'ole me ka hehele............................................425.5.6 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kulana ki'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke me ka 'a 'ano....................................................................................................... 425.5.6.1 Na kalana aula'a ‘e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko kau hope me ka ‘a'ano............................................425.5.6.2 Na kalana auala'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahulu pepeke painu p iko kau hope ka'e lu la me ka ‘a'ano............................ 425.5.6.3 Na kalana aula'a 'e a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahu lu pepeke painu p iko k ino '5 me ka ‘a'ano................................................. 435.5.6.4 Na kalana aula'a ‘6 a'e ma ke kalana ki'a alaka'i o ke

    kahulu pepeke p iko k ino ‘ole me ka ‘a'ano........................................................ 435.6 Na la'ana o ke k ik ino i loko o na kahulu pepeke............................................................435.7 He mau mana'o no ke k ino '6 a me ke k ino 'a ...................................................................43

    5.7.1 N o ka ham an i...............................................................................................................44

    ix

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • 5.7.2 N o ka hehele...................................................................................................................445.7.3 N o ka ‘a 'ano...................................................................................................................445.7.4 N o ke k ik in o ................................................................................................................... 44

    5.8 Ka p i l i o ke kalana aula'a a me ke kalana ‘au i....................................................................45

    MOKUNA VI; Ka Laha o ke Kahulu Pepeke....................................................................................... 466.0 H 5 ‘u 1u ‘u 1u ....................................................................................................................................466.1 N a maka pa inu o ke kahu lu pepeke pa inu p iko ‘ole....................... 476.2 Ke k i'a alaka'i ‘akena no ka ham ani a me ka hehele...................................................... 48

    6.2.1 Na kahu lu pepeke painu i loa‘a ka ‘akena ma ke kalana ki'aa laka 'i no ka ham ani a me ka hehele.........................................................................50

    6.2.2 Na kahulu pepeke kalele ‘akena no ka ham ani a me ka hehele...........................506.3 Ke k i'a a laka 'i ‘Okena no ka ham ani.................................................................................. 526.4 Ke k i'a a laka 'i ‘akena no ka ‘a'ano......................................................................................546.5 Ke k i'a alaka'i aula'a ‘e a'e no ka ham ani a me ka hehele.............................................. 556.6 Ke k i'a a laka 'i aula'a no ka ‘a'ano.......................................................................................576.7 K ah i o ke kahu lu no ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu ........................................... 586.8 Ka ho'ike 'ana i ke kahulu o loko o ke kahu lu pepeke k i'a alaka'i kahu lu .................... 59

    MOKUNA VII: Ke Rani............................................................................................................................ 617.0 H o 'u lu 'u lu .................................................................................................................................. 61

    PAKU'INA A: Na Kahulu Pepeke Piko Ho'okahi...............................................................................62

    PAKU'INA E: Na Kahulu Pepeke Painu Ki'a Alaka'i Kahulu......................................................... 63

    PAKU'INA 1: Na Kahulu Pepeke Kalele ‘Akena Ki'a Alaka'i Kahulu............................................. 65

    PAKU'INA O: Ka Pilina ‘Aui i Waena o ke Ki'a Alaka'i a me ka Pepeke Mole............................. 66

    PAPA HUA'OLELO HOU........................................................................................................................70

    PAPA KUMOLE.........................................................................................................................................72

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • PAPA PAKUHI

    Pakuhi ‘Ao'ao

    1. Na Maka Painu o ka Pepeke Painu a me ke Kalele ‘Akena.................................. 15

    2. Na Maka Painu o ke K ahu lu Pepeke Paunu.........................................................17

    3. Na M aka Painu o ke Kahulu Pepeke Kalele ‘Akena............................................ 17

    4. Na H upua o ke Kapae ‘ana ia M ea.........................................................................27

    5. Ka I l i ‘ana o na Pepeke Painu Piko ‘Ole Nona na Maka Paimi I-, E-, I-A i,

    E -A i............................................................................................................................. 48

    6. Ka I l i o na Kahulu Pepeke Painu Piko ‘Ole a me na Kahulu PepekeKalele ‘A kena ..........................................................................................................49

    6A. Ka I l i o ke Po'o ma hope o na K i'a A laka 'i H e lunu i no na Kahulu PepekeKalele ‘Akena Po‘o M anuah i............................................................................. 49

    7. Na Kahu lu Pepeke Kalele ‘A kena............................................................................51

    8. Na Kahu lu Pepeke K i'a A la ka 'i ‘Okena H am ani...................................................53

    9. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i ‘Akena no ka ‘A 'ano................................................. 54

    10. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i Aula 'a ‘e a'e no ka Hamani a me ka Hehele............ 56

    11. Ka I l i ‘ana o ke K i'a A laka 'i Aula 'a ‘5 a'e no ka 'A 'ano .........................................57

    12. Ka I l i o Kahi o ke Kahulu no ke Kahulu Pepeke K i'a A laka 'i Kahu lu ..................59

    13. Ka I l i ‘ana o ka Ho'ike ‘ana i ke Kahulu o Loko o ke Kahulu Pepeke Kahulu.... 60

    XI

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • MOKUNAI Ho‘olauna

    1.0 H o'olauna

    A ia i loko o keia mokuna na pahuhopu a me ka ho'onohonoho ‘ia ‘ana o

    keia pepa, ke ‘ano o na kQmole i loa'a ai ka ‘ike p ili no keia pepa, a me ke kala ila i

    ‘ana i na no i'ina i hana mua ‘ia no ke kahulu pepeke ma ka ‘olelo H aw a i'i a me

    kekahi ‘olelo p ili ‘ohana i kala ila i nu i ‘ia. He ‘elua ‘ano kalailaina kahulu pepeke

    nu i i ‘ike ‘ia i loko o ia mau no i'ina mua. ‘O ka mea mua, he kalele i ka wae'anona

    ‘Owehe o ke k i'a alaka'i o ke kahulu pepeke. ‘O ka lua, he kalele i ke kulana ‘aui o

    ke k i'a alaka'i i loko o ka pepeke mole. E kala ila i a lo ilo i pU ‘ia ana ia mau

    kalailaina kahulu pepeke ‘elua ma ka mahele 1.3.2.

    1.1 Na pahuhopu a me ka ho onohonoho ia ‘ana

    ‘O ka pahuhopu nu i o keia noi'ina, ‘o ia ho 'i ke ka la ila i a me ka wehewehe

    ‘ana i ke ‘ano o kekahi o na kahulu pepeke i loko o ka ‘olelo H aw ai'i. He ‘elua

    ‘ano kahulu pepeke e kala ila i ‘ia ana i loko o keia pepa, ‘o ia ho‘i ke kahulu

    pepeke painu a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena. ‘O kekahi pahuhopu ho‘i, ‘o

    ia ka haku ‘ana he kum ole e wehewehe piha ‘ia ai na h i‘oh i‘ona o ke kahulu

    pepeke painu a kalele ‘akena ‘oia i ‘a‘ole nO i hana mua ‘ia. ‘O kekahi pahuhopu

    no ho‘i, ‘o ia ke kala ila i ‘ana i ka i l i a me ka laha o ka lolohuako'a o ia mau ‘ano

    kahulu pepeke i loko o na mo'okalaleo H aw ai'i.

    A ia ma ka Mokuna I ka ‘ike p ili i kuku lu ‘ia ai keia noi'ina. E kala ila i a e

    lo ilo i pu ‘ia ana na kalailaina i hana mua ‘ia no ke kahulu pepeke. A ia ma ka

    M okuna II ke kala ila i ‘ana i na ‘ano pepeke mole ‘elua i kau ‘ia ai ka palena o keia

    pepa, ‘o ia ho 'i ka pepeke painu a me ka pepeke kalele ‘akena. A ia ma ka

    M okuna III ke kala ila i ‘ana i na maka painu o ia mau pepeke mole. A ia ma ka

    M okuna IV ke kala ila i ‘ana i ke kahua o ke ka'ihua o ke kahulu pepeke. A ia ma1

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • ka M okuna V ke ka la ila i ‘ana i na kulana aula'a mole o na k i'a alaka'i o ke kahulu

    pepeke a me ko lakou p ili i ko ke kahulu pepeke mau ‘aui mole. A ia ma ka

    M okuna V I ke ka la ila i ‘ana i ka i l i a me ka laha o ka lolohuako'a o ia mau ‘ano

    kahulu pepeke ‘elua i loko o na mo'okalaleo ‘o Kalapana a me Kaluaiko'olau.

    1.2 Ka ikepili

    Ua loa‘a ka hapanui o ka ‘ike p ili no keia noi'ina ma ka n o i'i ‘ana i loko o

    na m o'okalaleo H aw a i'i o ke kenekQlia ‘um ikum aiw a me ka ho'omaka ‘ana o ke

    kenekulia iwakalua. He mea nu i na mo'okalaleo H aw ai'i kahiko i ko 'u n o i'i ‘ana

    no kekahi mau kum u. ‘O kekahi kum u, ‘o ia ke kakau ‘ia ‘ana o ia mau

    m o'okalaleo e ka manaleo H aw ai'i i ka wa i h ilim ia ‘ole ai na kahulu pepeke i na

    h i'oh i'ona o ka ‘olelo Pelekania. ‘O kekahi w aiw ai o na mo'okalaleo H aw ai'i i

    kakau ‘ia, ‘o ia h o 'i ka huikau ‘ole ‘ana i ka po 'a iap ili a me ka mana'o o ka

    ho'ohana ‘ia ‘ana o ke kahulu pepeke. I loko nO o ka h ik i ‘ole ‘ana ke ninau i ka

    mea kakau e p ili ana i ka po 'a iap ili a me ka mana'o o ke kahulu pepeke, he

    moakaka no, ma ke ‘ano nui, ka ho'ohana ‘ia ‘ana o ke kahulu pepeke i kona

    po 'a iap ili i ho'ohana ‘ia ai ma ka nana ‘ana i na mea i kakau ‘ia ma mua a ma

    hope ona. Ua n o i'i ‘ia kekahi mau mo'okalaleo i kakau ‘ia e kekahi mau mea

    kakau ‘oko'a i mea e pa'ewa'ewa ‘ole ai na la'ana i ka mea kakau ho'okahi. E

    ho 'ike ‘ia ana na kahulu pepeke o ia mau mo'okalaleo ma ke ‘ano he mau la'ana,

    a ma ke ‘ano he ‘ike p ili i ke kala ila i a me ka lo ilo i ‘ana i na kalailaina kahulu

    pepeke i hana mua ‘ia.

    ‘O kekahi ‘ano kumole i loa'a ai ka ‘ike p ili no ke kahulu pepeke, ‘o ia ka

    ninauele ‘ana i na manaleo. ‘Elua a'u manaleo i ninauele ai a i kukakuka pa ai, ‘o

    ia ho 'i ‘o Jean ‘Ile i Beniamina laua ‘o James Kalei Shintani Jr. no N i'ihau. He nui

    115 h o 'i ka w aiw ai o ka ninauele ‘ana a me ke kukakQka ‘ana me laua ‘o ia i he ‘ike

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • no ko laua i ka ‘olelo kauhale, ‘o ia h o i ka laua ‘Olelo ma'amau o keia la keia la.

    N o la ila, ua h ik i nO ke kokakaka me laua e maopopo ai ka i l i a me ka laha o ka

    lolohuako'a o ia mau ‘ano kahulu pepeke ‘elua i loko o ka laua ‘Olelo ‘ana a me

    ka hO'oia a ho'ole ‘ana paha i kekahi mau la'ana i ‘ike ‘ole ‘ia i loko o na kum ole

    ‘e a'e.

    ‘O kekahi ‘ano kum ole ho 'i i no i‘i ‘ia ai ke kahulu pepeke, ‘o ia nO na puke

    a‘o ‘Olelo H aw ai'i. He kaka'ikahi na puke a'o ‘Olelo H aw ai'i wehewehe no ke

    kahulu pepeke. I loko no na'e o ia mau puke e wehewehe ‘ia ai ke kahulu

    pepeke, ‘a'ole nO i wehewehe piha ‘ia na hi'oh i'ona a pau. He mea ma'amau, i

    loko o ia mau puke, ka ‘ike ‘ia ‘ana o ke kalailaina e kalele ana i ka wae'anona

    ‘Owehe o ke ki'a alaka'i a me ka painu ma kahi o ke kulana ‘aui a me ke kulana

    aula'a o ia mau mea ma ka pepeke mole.

    Ua loa'a ka ‘ike p ili no ka 'Olelo M aori a me ka ‘Olelo Poroto Polenesia mai

    na puke kala ila i ‘Olelo no ia mau ‘Olelo. Pela pu no ho 'i no na kalailaina kahulu

    pepeke no ia mau ‘Olelo.

    1.3 Na noi'ina i hana mua ia

    1.3.1 Na noi'ina a Andrews a i ka Baker

    ‘O ka Rev. Lo rrin Andrews kekahi o na mea mua loa i kala ila i i ka ‘Olelo

    H aw a i'i i ke kenekulia ‘um ikum aiwa. I loko no o kona kala ila i ‘ole ‘ana i ke

    kahulu pepeke, ua kala ila i nO 'o ia i kekahi mau mapuna ‘Olelo i komo kekahi

    mau hi'oh i'ona o ke kahulu pepeke i loko. Ma ko Andrews (1854) kala ila i ‘ana i

    na h i'oh i'ona o ka hunekaime ‘o "a i" kahi i ‘ike ‘ia ai ia mau hi'ohi'ona o ke

    kahulu pepeke.

    The use of the syllable ai in connection w ith verbs is a

    peculiararity. I t generally follows a verb when a preceding noun,

    3

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • verb, or adverb express tim e, place, manner, instrum ent, or cause.

    Its use m ust be learned more by practice than by rule. The

    Hawaiians use it sometimes in places where it is d iffic u lt to reason

    its use.

    He mau m akahiki pokole ma hope o ka hana a Andrews, ua ka la ila i ‘o

    W .D. Alexander (1864) i ke kahulu pepeke i loko o ka ‘olelo H aw ai'i. Ma ke ‘ano

    m alani loa, ua ho'ike nO ‘o ia i ka ‘oko'a ma waena o ke kahulu pepeke painu

    p iko a p iko 'ole a me ke kahulu pepeke kalele ‘akena. I loko no o kona ho'ike

    'ana i na la'ana e kako'o ana i kona ka la ila i 'ana, 'a'ole no i wehewehe pono ‘ia e

    ia na kum u i 'oko'a ai na h i'ohi'ona o ka ho'ohana ‘ana i na 'ano kahulu pepeke

    like ‘ole.

    He 66 m akahiki ma hope m ai o ka Andrews, ua 'ike hou ‘ia ke kala ila i

    ‘ana i ke kahulu pepeke na M ary H. A tcherley (1930). Ua haku 'ia kekahi mau

    lu la e ia no ke kQkulu 'ana i ke kahulu pepeke ma ke 'ano laula loa. No ke kahulu

    pepeke painu p iko 'ole, ‘a'ole 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu ma'amau m ai ke kahulu

    pepeke. Ua hewa pu kana lu la i haku ai no ka h ik i 'ole 'ana ke ho'ohana i ka

    hehele ma loko o ke kahulu pepeke kalele 'akena a no ka h ik i 'ana no ke

    ho'ohana ‘ia ke kahulu pepeke kalele ‘akena ina he hamani wale no ka painu a

    he kanaka ke k i'a alaka'i. ‘A 'o le no ho 'i 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu pepeke kalele

    'akena p iko m ai ke kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole. I loko no o ka loa'a

    'ana o ke kahulu pepeke painu p iko 'ole hupua i loko o na la'ana, 'a'ole i

    wehewehe 'ia kona ho'ohana ‘ia 'ana. No ke kahulu pepeke painu piko, ua laula

    loa kona wehewehe ‘ana. Ua wehewehe ik i ‘o ia no ka ho'ohana ‘ana i ka nono'a

    i loko o ke kahulu pepeke, 'a'ole na'e ‘o ia i ho'oko'a i ke kino'O me ke kino 'a a

    me ka h ik i ‘ana ke waiho i ka p iko ma hope o ke kahulu pepeke kekahi. No na

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW

  • maka painu, ua kakau ‘o ia no ka ho'ohana ‘ana i ka hunekaime ‘o "a i" me n§

    kahulu pepeke painu p iko me ka h ik i ‘ana i na hunekaime ‘o "n e i" a me "la " ke

    pani i kahi o "a i." ‘A 'o le na‘e ‘o ia i kakau no na ku ‘a, na hunekaime ‘S a'e i koe a

    me ke ‘ano o ka ho'ohana ‘ia ‘ana o ia mau maka painu.

    A hala na m akahiki he ‘eiwa, ua kala ila i pu ‘o Henry P. Judd (1939) i ke

    kahulu pepeke. Ua ‘ike nO h o 'i ‘o ia i ka ‘oko‘a ma waena o ke kahulu pepeke

    piko a me ke kahulu pepeke piko ‘ole. Eia na'e, ‘a'ole i piha pono kona kala ila i

    ‘ana i ke kahulu pepeke. Ma kona kala ila i ‘ana i ke kahulu pepeke piko, ‘a‘ole ‘o

    ia i wehewehe no na ‘ano kino like ‘ole o ia ‘ano kahulu pepeke, ‘o ia ho 'i, ‘a'ole

    ‘o ia i wehewehe i ka ‘oko'a o ka p iko nono'a a me ka p iko kau hope i loko nO o

    kona ho 'ike ‘ana i ia mau ‘ano la'ana. ‘A 'ole no ho 'i ‘o ia i wehewehe i ka 'oko'a o

    ka ho'ohana ‘ia 'ana o ke kino 'o a me ke kino'a ke ho 'o lilo ‘ia ka p iko he nono'a

    no ke k i'a alaka'i. No ke kahulu pepeke piko 'ole, ua mana'o ‘o ia he kahulu

    pepeke ia i ho'ohana ‘ia me ka hehele a me ka ‘a'ano wale n5. Ua ho'olauna pu ‘o

    ia i ke kahulu pepeke kalele ‘akena, aka ua mana'o ‘o ia he kahulu pepeke ia i

    ho'ohana ‘ia ina he kanaka ka ‘akena, e like me ka Atcherley. Ua ‘ike ‘ia no na

    la'ana i ku'e i ia mana'o. E nana ma ka mahele 2.3. Eia kekahi:

    ‘o ka make wale n5 ka mea nana e lawe pio i keia kino...

    (Kaluaiko'olau, p. 28)

    A 'a'ole no ho 'i 'o ia i ho'oko'a i ke kahulu pepeke kalele 'akena p iko a me ke

    kahulu pepeke kalele ‘akena p iko ‘ole. No na maka painu i loko o na kahulu

    pepeke ana i kalaila i ai, ‘a'ole no i kala ila i piha ‘ia na maka painu a pau i h ik i ke

    loa'a.

    ‘O Edward Kahale (n.d.) kekahi mea nana i kala ila i i ke kahulu pepeke ma

    kekahi ‘ano. ‘O iai ua kalele kona kala ila i 'ana i ka hunekaime ‘o "a i," ‘a'ole i

    kala ila i 'ia ke kahulu pepeke piko ‘ole. I loko o kona kala ila i 'ana i ke kahulu5

    Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.

    PREV

    IEW