he hautaka akoranga arotake maataitai filenaa christy ralphs o peteke teenei rauemi i tuhi ‘he...

26
He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai Too Ingoa Too Akomanga Too Kura

Upload: phamthuan

Post on 11-Aug-2019

213 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

He Hautaka Akoranga

Arotake Maataitai

Too Ingoa

Too Akomanga

Too Kura

Page 2: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

2 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Teenaa koutou katoa.

Ko taa te Huihuinga o te Moana aa-Tiikapa he whakatairanga, he whakapuare i te huarahi moo te aata tiaki, moo te aata whakahaere tikanga moo te Moana aa-Tiikapa, moo oona moutere me oona kaauru wai. Ina raa oona mema: Ko ngaa kanohi o te tangata whenua, te Kaunihera aa-Rohe o Taamaki-makau-rau me Environment Waikato, ngaa Kaunihera o Taamaki-makaurau, o te Raki-paewhenua me Waitakere, ngaa kaunihera aa-rohe o Franklin, Hauraki, Matamata- Piako, Rodney, Thames-Coromandel me Waikato, Te Minita moo te Papa Atawhai, Te Minita moo Ngaa Take Maaori me Minita moo Te Tautiaki i ngaa Tini o Tangaroa.

Tirohia www.arc.govt.nz/haurakigulfforum moo eetehi atu koorero.

Naa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo

aapoopoo’ www.pateke.co.nz

Page 3: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 3

Te Arotake Maataitai

E hia kee oo moohiotanga inaianei? Kia kaha koe ki te tuhi i teetehi ‘whakamaarama tuatahi’ moo ngaa kupu matua i raro iho nei. Maau e whakakii ngaa ‘whakamaarama tuarua’ aa taihoa ake nei.

Kupu Whakamaarama Tuatahi

aa-moana

maataitai

anga-kokopi

ngata moana

tirohanga

arotake

tangotango

kaimoana

puunaha rauropi

whaanuitanga koiora

tiipoka

taatari

parataiao

Page 4: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

4 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Kupu Whakamaarama Tuarua

aa-moana

maataitai

anga-kokopi

ngata moana

tirohanga

arotake

tangotango

kaimoana

puunaha rauropi

whaanuitanga koiora

tiipoka

taatari

parataiao

Page 5: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 5

Maataitai1. Maahia he raarangi e kitea ai ngaa aawhina katoa i ahu mai i te whaaina anga, moo teenei mea

te maataitai.

2. Whakaraarangitia ngaa maataitai rerekee katoa e moohio ana koe, ka tuhi ai ki te anga i raro iho nei.

Page 6: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

6 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Puunaha Rauropi aa-MoanaWhakaaturia ngaa ara kai, maa te tuhi raarangi e kitea ai ko wai ka whakamahi/kai i te aha.

waingaa tipu me ngaa kararehe mookitokito

otaota moana

Page 7: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 7

Te Whaanuitanga Koiora aa-Moana

Taku whakamaarama:

Hangaia he ruri moo te whaanuitanga koiora maa te tiimata ia raarangi ki ngaa puu i raro iho nei.

W HAA N U I T A N G A K O I O R A

Page 8: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

8 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

He aha teenei mea te Tuutohu Taiao?

Whakakiia ngaa waahanga i raro iho nei maa te whakamahi i ngaa kupu e whai ake nei:

rerekee aata inea aa-moana tuutohu

Ko teenei mea te tuutohu taiao he mea hei ‘waitohu’ meenaa kua rerekee haere teetehi mea.He maha ngaa momo tuutohu.

Ina whakamahia teetehi kararehe, teetehi tipu raanei ka kiiia teeraa he ‘momo tuutohu’. He mea nui te maataitai i eetehi waa hei momo tuutohu moo te taiao.

He maha tonu ngaa mea ka akona e taatou i te maataki maataitai!

Kia kaha koe – whakamahia ngaa maataitai hei tuutohu taiao!

Mehemea he iti iho ngaa maataitai i teetehi takutai ina whakaritea ki te tau i mua atu hei tohu pea

teenei .................................................

.................................................................. Mehemea he maha ake ngaa maataitai i teetehi takutai

ina whakaritea ki te tau i mua atu hei tohu pea teenei ................................................

...................................................................

Page 9: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 9

He mea nui te Maataitai!

Whakakiiia te tuutohi i raro iho nei ki ngaa take e kiia ai he mea nui te maataitai.

Take Nama 1:

Take Nama 2:

Take Nama 3:

Take Nama 4:

Page 10: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

10 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Nga Moorearea ki ngaa Maataitai

He aha teenei mea te moorearea?.......................................................................................................

.............................................................................................................................................................

Tuhia he raarangi hei whakahaangai i ia moorearea ki toona tukunga iho

Moorearea Tukunga Iho

Te muru: he maha rawa ngaa maataitai ka

kohia e te tangata

Ka hee pea te whakahaa o te maataitai. Ka pooturi pea te tupu o ngaa tupunga kai a te maataitai.

Te kuuteretanga parataiao: ngaa oneone mai i ngaa keringa whare ka tiiehutia atu ki

te wai i ngaa mahi a Parawhenuamea, araa, ina heke te ua

He taaoke maa ngaa maataitai. Ko ngaa taaoke i ngaa maataitai ka noho hei take moo te ruaki me te koorere taumaha i te hunga kai i aua maataitai.

Ko te tuukinotanga aa-matuu mai i ngaa puunaha wai aawhaa, tae atu ki ngaa

aapitihanga mai i ngaa puhanga motokaa, me ngaa kauorotanga taea, puukaha hoki.

Ki te iti haere tonu ngaa maataitai – aa toona waa e kore pea e noho mai ki reira ake ake tonu atu

Te parakaingaki: ngaa maringitanga kura

parakaingaki, paipa hamuti raanei ki te moana

He taaoke maa ngaa maataitai.Ki te pokea ngaa maataitai teeraa pea ka raru te hunga kai i aua maataitai i ngaa mate o te kai kino.

Page 11: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 11

Whakaingoatia eenei Anga

1. Tuhia te ingoa Paakehaa, te ingoa Maaori me te ingoa puutaiao ki raro i ia pikitia.2. Porohitatia ngaa anga-kokopi.

Page 12: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

12 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

He Aha ngaa Kai a teenei Mea te Maataitai?

Rangahautia ngaa maataitai i raro iho nei kia moohiotia ai he aha aa raatou kai, ka whakakii ai i te tuutohi.

Ingoa Ka kai i

Te matangongore

Te tuangi

Te pipi

Te kaakara

Te koeti

Whakaotingia te taahuahua kai e whai ake nei maa te whakakii i ngaa pouaka puare ki eetehi maataitai e rua, mai i eeraa i runga ake nei.

Te puukohu wai

Hei taki atu anoo: Ka taea e koe te hanga taahuahua kai maataitai rerekee? Whakamahia ngaa pouaka i raro iho nei.

Ngaa Taangata

Page 13: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 13

He aha teenei mea te Tirohanga Maataitai?

He aha teenei mea te Tirohanga Maataitai?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha teenei mea te taatauira?..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha teenei mea te tiipoka?..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

Ina i raro iho nei he tirohanga aa-manu i teetehi takutai. Me pohewa kei te haere koe ki te tirotiro i te takutai moo oona maataitai. Tuhia te tauwaahi o ngaa raina tiipoka whakarara e ono ka whakaritea e koe.

tai pari

wai

Tai timu

te takutai

ngaa whare

Page 14: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

14 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Ngaa Taputapu Tirohanga

Me whakaharatau te whakamahi i ngaa taputapu i te akomanga kia noho ai koutou hei tohunga i te takiwaa mahi!

Tuhia ngaa ingoa, tuhia he pikitia raanei o eetehi taputapu e toru i whakamahia ai e koutou.

Ko teehea te taputapu uaua rawa ki te whakamahi? He aha ai?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha teenei mea te hapa taatauira?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha te take kia tino tika rawa ngaa mahi ina kawe koe i teetehi tirohanga?..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

Page 15: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 15

Puka

Rar

aung

a Tak

iwaa

Tiro

hang

a Maa

taita

i Wha

kaha

rata

uTe

Raa

: Te

Kur

a:Te

Ingo

a o

te K

aitu

hi:

Key

Spec

ies:

mm

<5m

m5-

<10

10-<

1515

-<20

20-<

2525

-<30

30-<

3535

-<40

40-<

4545

-<50

Kaut

e

AE

IO

UHA

KAM

AN

APA

Tape

ke

Nga

a M

omo

Te tu

angi

Te p

ipi

Te h

anik

ura

Nuc

ula

hart

vigi

ana

Te w

haan

gai

karo

roTe

m

atan

gong

ore

Te k

oeti

Te k

aaka

ra

Page 16: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

16 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Tirohanga Takiwaa

Te Raa: Te ingoa o te takiwaa tirohanga:

He whakamaarama moo te waahi noho moana (Ina koa, te takutai one, te puuau koehu):

Tohua te tauwaahi o too tirohanga ki teenei mahere.

Page 17: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 17

Ngaa Paanga o te Tangata

Ohia manomano moo te paanga o te hunga tangata, ngaa hurihanga hoki kua kitea, i too rohe tiro-hanga. Hei aawhina te pikitia i te whaarangi e whai ake nei, i a koe.

Ngaa Paanga o te Tangata

Porohitatia eenaa he pai, ki oo whakaaro.Tapawhaatia eeraa he kino, ki oo whakaaro.

Ko eetehi he pai, he kino anoo hoki!

Koowhiria kia rua oo paanga, mai i eeraa i runga ake nei, ka whakakii ai i te ripanga i raro iho nei

Te Paanga Te paanga ki ngaa koiora moana

Page 18: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

18 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Te Tautiaki i ngaa tini a Tangaroa www.starfish.govt.nz

Page 19: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 19

Ngaa Raraunga

He aha te tikanga o teenei kupu ‘raraunga’?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha ngaa raraunga i kohia ai e koe i te tirohanga maataitai?..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

Ko te mahi nui o muri mai he whakahiato i ngaa raraunga katoa, ina koa i te ripakaute rorohiko.

Tiimata maa te whakakii i te mahere i raro iho nei.

Ngaa Momo Maataitai e Noho ana i......................................................................................

Ingoa Momo / X

Te tuangi

Te pipi

Te hanikura

Te matangongore

Te kaakara

Te matangongore

Te koeti

Page 20: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

20 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

He Aha ngaa Koorero a Ngaa Raraunga ki a Taatou?

Whakahaangaitia te kiianga puutaiao ki toona tikanga e haangai ana maa te tuhi i ngaa raina tuuhono.

Te maha ngaa pikinga, ngaa hekenga maaori noa i te rahi taupori

Te rerekeetanga maaori te maha o ngaa mea takitahi i roto i teetehi taupori

Te kiato te ahunga whaanui o te rerekeetanga e inea ana, ka piki, ka heke, ka noho oorite tonu raanei, i te takanga o te waa, i te mamaotanga atu raanei

Te ia he inenga o te maha o ngaa mea takitahi i teetehi waahanga koowae

He aha i whakaarotia ai he ine whai tikanga rawa te kiato?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

He aha he aahuatanga e hua ake ai he rerekeetanga maaori?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

Mehemea he maha rawa ngaa tuangi ka tangohia, he aha te ia ka puta i te takanga o eetehi tau?

..............................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................

Page 21: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 21

AA Maatou Koorero Whakamutunga mai i te Tirohanga Maataitai.

He aha eetehi o ngaa mea i kitea ai e koe moo ngaa momo, moo te maha, me te rahi o ngaa maataitai i too tirohanga? I muri i too whakaoti i too taatari raraunga, tuhia eetehi whakaaro whakamutunga moo ngaa raraunga i te waahi i raro iho nei.

Whakatau Mutunga Tuatahi

Whakatau Mutunga Tuarua

Whakatau mutunga Tuatoru

Page 22: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

22 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

He Wiira Tukunga Iho

Ngaa mahi pea hei aawhina:

Tukunga Iho

Moorearea ki ngaaMaataitai

Page 23: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 23

Aromaatawaia he Mahi

1: Tuhia too whakaaro moo teetehi mahi ki konei

4: Ngaa mea kino 3. Ngaa mea papai

2: Tonoa eetahi taangata 4-5 kia whakawaa raatou i too whakaaro

maa te homai i teetehi ripeka i te pae i raro iho nei

5: Ngaa rongoaa/He Whakaaro Hoou/He aha oo mahi aa muri nei

Page 24: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

24 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

Kaitiakitanga

He aha te tikanga o te kupu ‘kaitiakitanga’?

Whakaaturia he peehea koe e noho ai hei kaitiaki moo te taiao moana maa te hanga raarangi tikan-ga tiaki takutai i raro iho nei. Maa te mahi raarangi mahi hei tiaki, hei atawhai hoki i te takutai me te tini a Tangaroa e noho ana i reira.

Tikanga Tiaki Takutai

Page 25: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki | 25

Te Aromaatai Kaupapa

Whakakiia ngaa rerenga e whai ake nei moo ngaa mahi kua oti i a koe moo te tirohanga maataitai.

Tirohanga Takiwaa

He rawe ki a au te…

Hei whakapai ake i ngaa mahi me…

Te Hautaka Akoranga

Ko te tino mahi pai ki a au ko te…

Hei whakapai ake i ngaa mahi me…

Page 26: He Hautaka Akoranga Arotake Maataitai fileNaa Christy Ralphs o Peteke teenei rauemi i tuhi ‘he matauranga aa-wheako e toituu ai te mauri-ora moo aapoopoo’ . Te Kaupapa Arotake

26 | Te Kaupapa Arotake Mātaitai ā-Hapori o Tīkapa Moana o Hauraki

I ako au…

Kaaore au i maarama ki …

He koa au kia kite…

I miiharo au i taku kitenga…

Naa eenei mahi kei te hiahia au ki te moohio…

Te whakawaa whaanui i te kaupapaTaaia te tae ki teetehi o ngaa kanohi i raro iho nei