he rauemi ako - home | te papa
TRANSCRIPT
Te Ipu Kähui Rangi | Te Papa Education Team
He mea tautoko ä-pütea nä Te Taura Whiri i te Reo Mäori, Mäori Language Commission
He Rauemi Ako
He whakamārama 3
Ngā kōrero arataki mō te rauemi 3
Ngā hononga marautanga 4
Akoranga 1: Te huinga o Matariki 5
Hekōrero 5
Heimahimāteākonga 7
Akoranga 2: Ngā kai o Matariki 8
Hekōrero 8
Heimahimāteākonga 9
Akoranga 3: Taonga puoro 10
Hekōrero 10
Heimahimāteākonga 12
Akoranga 4: Ngā kākahu o Matariki 13
Hekōrero 13
Heimahimāteākonga 15
Akoranga 5: Kākahu huruhuru pepa 16
2
Ngā ngohe
Ngohe1:Tehangapātakaorikami 18
Ngohe2:Tetāpikitiapātaka 20
Ngohe3:Tehangaporotiti 23
He Rauemi Āwhina 24
Ngāwhakaahuaongātaonga 26
Te Rārangi upoko
He whakamāramaTēnā koe,
IhangaiatēneirauemiheihikiiāuākongameōrātoumātaurangaepāanakiaMatariki.Keitehāngaitēneirauemikingāākongakeingātau0–8,hehonongaānakingāmaraupērāiteTikanga-ā-Iwi,itePūtaiaohoki.Keitehāngaingākōrerokingāmātaurangaotewā,ā,hewhaihuangāmahimāteākonga.Hemahipānuiā-pukapuka,ā-ataata,ā-puorohokiehāngaianakingātaumataoāuākonga.Kamutu,kotātemahiwhakamutungahekohikohiingāhuruhurumaiingākurahurinoaitemotu–kahangaiatētahikākahuheiwhakaatuatukitemotuikonei, iTePapaTongarewa!
3
Ngā kōrero arataki mō te rauemi
Tuatahi –Whakaakonangāakoranga1–4.
Tuarua–Whakamahiatetauirahuruhuruheiwhakaakoiteakoranga5.Tāruatiatetauirahuruhurukirungapepawhaikano.
Tuatoru–Tukunamaingāhuruhuru pepakiTePapa:
The Education Team | Te Ipu Kāhui Rangi Te Papa Tongarewa PO Box 467 Wellington
Tuawhā–Tukunatēneikaupapa kiētahiatukuraheimahimārātou
Tuarima–Iawiki,tirohiatekākahukuawhatuakiōkoutouhuruhuru,keitewhārangiFlickraTePapa!
4
Ngā hononga marautanga Wāhanga Ako Taumata Hononga marau
Akoranga 1
Akoranga 2
Akoranga 3
Akoranga 4
Akoranga 5
Te Reo Pākehā 1–4 Ngātikangamengārautaki
1–4 NgāAriā
1–4 Ngāāhuatangareo
1–4 Ngāwhāingamengāhungamārātoungātuhinga
Tikanga ā Iwi 1 Kawhakamāramaingāāhuatangatūturumengāāhuatangaahureaotētahiwāhi.
Tikanga ā Iwi 2 Kawhakamāramaingāahureamengātukuihotangaotōnaakeiwi,meōētahiatuiwihoki.
3
Kawhakamāramaingāhuarahiewhiwhiai, ekaweaihoki,tekaiarahiitōnatūranga.
Kawhakamāramaitewhakaawengaongāwhakaaromengāmahiatetangataiteoranga oētahiatuingāwāomua.
4 Katautohuingāpūtakemengāotingaongātūāhuakuawaihangaiteorangaotetangata.
3
Ranginui,KaātatirotirokiaTama-nui-te-rā, temarama,mengāaorangiekiteaā-kanohi, ā,kaakohaereitewhānauaTama-nui-te-ra, teamiorangihorihorimetehaerekiteātea.
Ngā Reo Tetūhonohonokiētahiatuahureaemōhiotiaana
Matariki tāpuapuaHe kōreroKaarāaketekāhuiwhetūoMatarikiingāmaramamātaotaootehōtoke,otirāitemutungaoHaratua,itetīmatangarāneioPipiri.NātematikaakeoMatarikikamāramaotātoutīpunakuataemaitetauhoukiteaoMāori.KoinātētahiāheingamatuaoMatariki.Heoi,nāngāwhetūneiiaratakiōtātoumātuatīpunakiAotearoanohoai,tareahokietekāhuineitewhakaaraaraitetohungakōkōrangikingāāhuatangaotetaukeimua.Ingārāomua,itepātatangamaiotemutungaoHaratua,kaātatirotirongātīpunaiteatapōkiakitetuatahiiaMatariki.Inatīramarawatekitenga
AKORANGA 1: TE HUINGA O MATARIKI
5
tuatahi,kamōhiongātīpunahetaumahanakeitehaere.Inanekeneke,kimokimorāneiteāhuaoMatariki,hetohutēneikiarātoumā,hetaumātaotao,hetauwhīroki,hemaramarahokingākaiotetaueheke mainei.
KawhakanuiatekitengatuatahioMatarikietetohungameānakarakiaheihikiitetapu,heiwhakamaumaharahokikiarātoumākuahipakituaoteārai.IAotearoa,kawhakatakotoētahiiwiitētahihāngīpakupakuheiwhakanuiitearangamaiotekāhuinei.Ekīiaana,mātemāoaotekaiteiwineiemōhiokiteāhuatangaotetaukeimua.
ErimaraungāwhetūotekāhuiMatariki,engariewhitunoangāwhetūekiteawhānuitiaanaetewhatutangataiAotearoanei.HeingoataketakekuatapainamōMatarikiengāiwihurinoaiteao.AhakoakiteaaMatarikiingāwārerekēotetau,kiwhenuakērānei,pūmautonutekaupapaoMatariki,hewhaipāngakitewhakatipumārakaikatahi,kamutuhewhakamaharaiatātoukiarātoumākuarirokiPaerau.
EaikingāwhanaungaoHāmoa,koMatali’iteingoakarangamōtekāhuinei,ā,kiteaaMatarikiingāahiahioteWhiringa-ā-nuku.IētahiwhenuapērāiaTiapani,eonongāwhetūkakiteaetewhatutangata,ā,koSubarutōrātouingoakarangamōMatariki.
KarereaMatarikiiterangimōngāmaramaotehōtoketaerawaatukitemaramaoPoutūterangi.Kahokitekāhuiwhetūkitemoemōngāmaramaerua.Koianeitewāotengahuru.Hewāpaitēneimōtepatumanu,heihuahuamōtehōtoke.KataerawamaiaHaratua,aPipirirāneikakiteanōtātouiaMatarikiiteatahāpara.
Ngā whetū e whitu o MatarikiMatariki Ururangi Waitī Waitā Waipunarangi Tipuanuku Tipuarangi
Ngā Ingoa o Matariki mai i Te-Moana-nui-a-KiwaMatariki KukiAirani Matali’i Hāmoa Makali’i Hawai’i Mataliki Tonga Mataiki Marquesas
kāhui whetū
matika
hōtoke whatu
tohunga kōkōrangi
whenua
Hapāna
6
Ka kitea a Matariki, ka rere te korokoro
Kupu āwhina
Ngā tau Hei mahi mā te ākonga
Whakarongo 1–3 WhakarongokitewaiataMatarikii bit.ly/matariki-waiata KeitēneiwaiatangāingoaongāwhetūewhituoMatariki.Akona,waiataatukitētahiatu akomanga,kitōkurarānei.
Whakarongokia–Matariki(Live)’atyoutube.com Rārangihia,matapakiangātakeewhakanuiaiaMatarikieMaiseyitēneiwaiata.
Mātakitaki 3–8 MātakitakiTeHuihuingaoMatariki(TheSevenStarsofMatariki)nāToniRolleston-Cummins ki wcl.govt.nz/kids/downloads/seven-stars-of-matariki
HemeahanganoatēneipūrākaumōtearangaakeoMatariki,heitauiraotētahikōrerowhetū heitūhonohonokingāhinengarotuwheraatetamariki.
Pānui 3–5 PānuitiaTeHuihuingaoMatariki(TheSevenStarsofMatariki)nāToniRolleston-Cummins.
Urupounamu: HepēheatanawhakaatuatuiaMatariki? KapēheatōwhakaatuatuiaMatariki?
Tuhituhi 4–8 Kamutuanatōmātakitaki,tōpānuirāneiiTeHuihuingaoMatariki,tuhiatāuakekōrerowhakamārama itetakeikakeaingātuāhinetokowhitukingārangi.
Kōrero 6–8 RangahauatearawhetūiārahimaiingātīpunakiAotearoa.Ewhaiakeneiētahipaetukutukuhei āwhinaiakoe.Kōrerohiaōwhaingakitōakomanga.
•teara.govt.nz–Canoenavigation–TeWhakatereWaka •sciencelearn.org.nz–Heitirohangakingāmahiwhakatereongātīpuna
Hei mahi mā te ākonga
7
He kōreroTākinamaitehuihuingaoMatarikiiteatahāpara,koiatewāwhakangahau,tewāwhakanuiitenohokotahitangaotewhānau.Karekauhengahauituaatuitehākari.
Ingārāonehe,tūaitepātakaoteMāoriheiwharetiakiingākaimōtetaengamaioMatariki.Hangariteneitepātakakitewharenui,tewharetipunarānei.Engarikāoreitāraiamōtenohootāuatetangata,herahikēatutewharetipunaitepātaka.Katokonatepātakakingāpouteiteikiakoreaiakioremeonāhoahamuhamuewhakapaukatoaingākai.Hetauritepeakitepouakamātaokaioāianeikitepātakaongārāomua.
KotenuingaongākaiotehākariwhakanuioMatarikiikohikohia,ihauhakea,ipatuarāneiitemaramaoPoutūterangi,nā,ihuahuatiakirotoitepōhā,itehuerānei.Kanohongākaineikirotoitepātakakai,tāriatewākatūtehākariwhakanuiitekitengaoMatariki.Hekūmara,heikapāwhara,hemanumōmonaētahiongākai,ā,kotehāngīanōtētahikaikuarāngonawhānuitiaitewāoMatarikiputanoaitemotu.
AKORANGA 2: NGĀ KAI O MATARIKI
taurite
pātaka
hauhake(a)
Poutūterangi
huahuatia
hamuhamu
8
Hauhake tū, ka tō Matariki Kupu āwhina
Ngā tau Hei mahi mā te ākonga
Whakarongo 5–8 Ātawhakarongokitōkaiakoiaiaepānuianaingātohutohuwaihangapātakaorikami(keingäwhārangi18–19 otēneirauemi).Whāiangātohutohuheiwaihangaitōpātakakitepepa.Tērārānei,whāiangātohutohuheitāpikitia otētahipātakamengākaioMatariki.
Pānui 3–5 Pānuihia,matapakiaēneikōrerotukuihomōtekūmara.
TeTakengaMaioteKūmarakiAotearoabythelatePineTaiapa(NgātiPorou)andEthelMacpherson KotōTeTaiRāwhitikōreromōtetakengamaiotekūmara.HepukapukareoMāoriitāruatiakitereoPākehāhoki.
HaumiaandhisKūmarabyRonBacon HekōreropakitēneimōHaumia,heuauatewhakatupuitanamārakūmara.NōManukau,otirā,nōteroheoTainui.
Mātakitaki 1–8 MātakitakihiangāataataoTalesFromTePapakitalesresource.tepapa.govt.nz Matapakiangāpātaimōēneiataatakeitepaetukutuku:
•TeTakingaPātaka – bit.ly/Pataka
•ASeaweedPantry–bit.ly/seaweedpantry
Kōrero 4–8 Mātōkaiakokoutouewāwāhikingārōpūerima.Kotemahimāiarōpūherangahauitētahimahirokirokikaiāngātūpuna.Kotepaetukutukuoteara.govt.nztōpunarangahau.Keirotoingāreu()ngākupukimierārangimaiana:
•Tewhakamahiiterimurapaheipōhātītī,pērāitepūkorokōtui(Traditionaluseofseaweeds)
•Kotewhakamahiitehueheikorotutumanu(Tetāheremanu–birdcatching)
•Tewhakamahiitewhataheipāwharaiteikametemangō(Māoriandsharks–pāngiatewhakaahua ‘Dryingsharks’)
•Tewhakamarakai,heitukangarokirokikai(Māorifreightand
Mekōreroā-rōpūkiteakomangamōtetukangarokirokikaiirangahauaekoutou.Heiwhakawhānuiitetoronga otēneitūmahi,whakatauritehiangātukangarokirokionehekingātukangarokirokikaionāianei,pērāitekirihou, tepouakamakariri,tekāpatakaimetewhakamarokekaipērāingāhuarākau
Tuhi 1–8 HangaiatāuaketakakaiheihākariwhakanuiiaMatariki.Kiawhā,kiarimarāneingākaiMāorieuruatuaikitōhākari.
Hei mahi mā te ākonga
9
He kōrero
Pūtātara Whakamahiawhānuitiaaitetaongapuoronei,arā,tepūtātarakingātōpitootemotuneikitewhakararaitehungaetatarianamōtearangaōMatariki.Iahumaitepūtātara,tepūmoanarāneiitewhānauoTangaroa.Rangonawhānuitiangākōreromōtepūtatarairotoingāpūrākauonehe. Iēneirākotepūtātarahereowhakahuitāngata, hewhakaaraiteope,hereomaiohakitepēpikātahianōkawhānaumai,ā,hetaongapuoro kakiteairungaiteatamiraoTeMatatini.
10
AKORANGA 3: TAONGA PUORO
Tāne-nui-a-rangi
Eaikiētahipūrākautahito,nāTānetonuipiki kingāRangitūhāhākitetikiingāketemātaurangaetoru.KakakeatuaTānekingārangingahurumārua,taerawaakeaia,kawhakatangiingāpūtātaraeruakiarongoaiōnatuākanakuaeatekaupapaotānahaerenga,otirākoHāururangirāuakoRangiWhakaaraarangāingoaoauapūtātara.
Tēnā ngā kanohi kua tikona e Matariki
Kupu āwhina
Hine Mokemoke HekōrerotēneinōteWharekāhika,TeTaiRāwhiti.Eaikingāpakiwaitaraotehungahaoika,iteatatūkahaererātoukitehaoika.Ireirarongoairātauitētahireohotuhotu,pēraitōtewahineepātatamaianakitewaka.Kāorerawatehunganeiikiteiahumaitauareoihea.Nāwairā,kakumeatekupengahaoikakirotoitewaka.Rokohangaatuepirianaheangawahanuikingātahataha otekupenga.Nāreiraikīiaai,kotereotērāoHineMokemoke.
Te Pūrerehua me te Porotiti
HetaongapuorohopuhopuitereooTāwhirimāteatepūrerehuameteporotiti.EaikingākōrerootetohungaaHiriniMelbourne, iakoeewhakatangitangi,ehurihurianaitōtaonga,kapikitōwairuametōmauriitetaura,māreiraeputaaitereohōhonuo tepūrerehuameteporotiti.IngārāomuawhakamahiaaiteporotitiheitaongatākaromātetamaitiwāwāhitahāmōtenohoakoakoitewāoMatariki,arā,kotātereooteporotitihewhakatauitewairuaotetamaitihaututū.Kawhakatauitōnahinengarokiapaitewhakatōingāakoakorangakirotoiaia.
11
atamiraTe Matatini
mātauranga
pūrākau
kupenga
ata tū
mauri
Ngā tau Mā te ākonga
Whakarongo 1–8 WhakarongokingātaongapuoroitepaetukutukuoTeReoIrirangioAotearoa(bit.ly/GDoJ3J),kitekōpaepuoro rāneioTeKūTeWhē.Whakamāramahiangāmomotangiatēnā,atēnātaongapuoro.Eāheianakoetetāutuko ēwheatetangiateporotiti?
Mōētahiatupārongo,whātoroatukitepaetukutukuoRichardNunns– richardnunns.net.nz
Whāiangātohutohuotetūmahi‘Tehangaporotiti’heiwaihangaitāuaketaongapuoro.
Mātakitak 1–8 Mātakitakihiateputanga119,ko‘MusictoMāoriEars’maiiterārangiataataoTalesfromTePapaki talesresource.tepapa.govt.nz
Matapakiangāpātaimōēneiataatakeitepaetukutuku.
Pānui 3–8 Kaotitemātakitakiiteataataorungaakenei,pānuihia,matapakiatekōreropūrākau,HinemoaandTūtānekainā HeporaYoung.NōNgātiWhakauetēneikōrerotukuiho.Mekī,ewhakaatuanaiItemanaotetaongapuoro.
Kōrero 4–8 WhakarongokitewhakarāpopototangaotekōreromōTāne-nui-a-Rangiirungaakenei.Ātēnā,hangaiatētahi ‘pakipūmeka’mōtanakakengakingārangitūhāhākitetikiingāketeotemātauranga.Whakamahiaōhoahei kiriatapēneinā:koWhiro,koTāwhirimātea,koTāne-nui-a-Rangi,rātoukoIoMatuaKore.Uiuitiaēneiatuaānōnei hekairipoatakoenōNativeAffairs.earotahitekaupapakitenuiwhakaharaharaotepūtātara.Heahatewhaipānga otepūtātarakitearaaTāne?
Keitēneihonongaā-ipurangiteroangaatuotekōreromōTāne-nui-a-Rangi– bit.ly/GFzHpQ
Tuhi 1–3 Tūhuratiangāmomotaongapuorokeitepaetukutukuewhaiakenei,tuhiahepikitiaongātinotaongapuorokiakoe,tuhiateingoametētahipakukōreromōtetaonganā–bit.ly/tangitangi
Hei mahi mā te ākonga
12
He kōrero Ngā Kākahu whakapaipai o MatarikiHekākahuwhakapaipai,ā,hekākahuwhakarangatiraitetangatatekorowaioteaotawhito.WhakamauaaitekorowaieterangatiraheiwhakanuiitearangaoMatariki.Hemahangātūmomokorowairerekēkakiteaetemotuitewāhirahiranei,pēnāpeaiteWikiWhakaaturangaKākahu.Itenuingaotewākatapainatekākahukitōnaingoa,nā,hekōreromotuhaketōiakākahu,hekōreroitākinaetekaiwhatuiaiaerarangaana.Eharatēneiitetaongamemeha,hetaongatukuihokingāreanga,ā,eoratonuanangātikangaotewhatukākahuingāiwiputanoaitemotu.Inakeiakoetēneipūkenga,hepūkengarangatira,tawhitorawatāu,ā,hemanamotuhaketōukuaahumaiingāmātuatīpuna,iaTānemairāanō.
Ngā Korowai o Ranginui rāua ko PapatūānukuInatitiroaketetangata,kakiteiaitekorowaitīramaramaoRanginui.Katitiroanōtetangatakitewhenuangāherehereoteaohurihuri,koiatekorowaimātotoruoPapatūānuku.ItewehengaoRangirāuakoPapa,iwhakaaroarohanuiaTānekiōnamātuaenohotahangaana.NāreiraaTāneiwhakakākahuiōnamātua.Kongāwhetū,kotemarama,meterāhokimōRangietūihonei.KoTeWaonui-ā-TanetekorowaiwhakamahanaoPapaetakotoakenei.
AKORANGA 4: NGĀ KĀKAHU O MATARIKI
13
Matariki hunga nui
14
reangamemeha
mātotoru
waiwaiā
kaupapa
tauira
Kahu Kurī
KāoretekahukurīekiteaiēneirānātekorehāhāotekurīMāorioAotearoa,engarikeirunganoaatuterangatiratangaotekahukurī.Iwhakamauatekahukurīeterangatiraingāwāotepakanganātetinomātotoruotekaupapa,otirāhetohurangatiramanaanōhoki.KongāhuruhururoroaotewhioreotekurītewāhangamarihioteMāori,nātewainenehokiongāhuruhururā.
Kaitaka (parawai)
Hekākahuātaahuarawatekaitaka,koteparawaitētahiingoaanōmōauamomokahunōngāiwioWhanganui.Eharaitemeakuawhakapaipaitekaitakakitehuruhurumanu,kurīrānei.Ewhakaatumaianatewaiwaiāotonahangaingāpūukengaotekaiwhatukitewhakatakotokaupapa,kitewhatuingātauiratānikokakiteaingātahatahaotekaitaka.
Kahu Huruhuru
Whakaataahuatiatekākahuneikingāhuruhuruongāmanu,ngātamarikiaTāne.Kātahianōtekākahurangatiranātetokomahaongāmomohuruhurukiteairungaingākākahuneiheihuruhuruwhakamanapērāitekiwi,tekākā,tekererūmeterūrūhoki.KuatinoratateiwiMāorikingāmomokahuhuruhuruiēneirā,kakiteawhānuitiakingāhuihuingaMāori,kirungaiteatamiraoTeMatatini,ā,taeatukingāwhakapōtaetangaingāwharewānangahurinoaitemotu.
Kupu āwhine
Ngā tau Mā te ākonga
Whakarongo 1–3 Whakarongo,matapakiatekōrero,TāneandtheStarsnāRonBaconmeManuSmith(WaiataruaPublishers)kiamāramaaiteahungamaiongākōrerotukuihomaiingāwhetūotepō.
Pānui 4–8 Pānuihia,matapakiatekōrero,HeKahurerenāEstherTamehana,kiamāramaaiteahungamaiongākōreroitewhatukākahu.
Mātakitaki 1–8 MātakitakihiangāputangaoTalesfromTePapakeiraroihoneiki talesresource.tepapa.govt.nz Matapakiangāpātaikeitepaetukutukueiriana.(kataeapeaengāākongapakeketetirometewhakautuiarātouemātakitakiana.):
•ACapeofStars–bit.ly/GDHM0Q
•CloakofProtection–bit.ly/cloakofprotection
•FeatherSignatures–bit.ly/feathersignatures
Kōrero 1–8 Memahitakitahi,ā-ohurāneiheihangakākahumetanakōrero.Hekōreroiahumaiiakoe,itōwhānau,hemeahanganoarānei.Eruangāarakataea:Kotetuhikākahuahu-2,kotewaihangakākahurāneimaiingārawakeitōakomanga.Kaotitōkākahutehanga,whakamāramahiangātauiraotōkākahukitōakomanga.
Tuhi 5–8 Mātōkaiakoehoatungāwhakaahuameētahipārongomōētahikākahuetorukiakoe.Koiatōpunarangahau.Tuhiatētahikōreromōēneikākahuetoru.Ātawhakaaroitemomokōrerokatuhiaekoe(hepakiwaituhi,hepūrongonūpepa,hekōreropakirānei)
Hei mahi mā te ākonga
15
Matika mai rā Matariki e Nā,kuatūhuratiangātikangawhakanuiiaMatariki,tukunarātoukiaātawhakaaromōngāmātaurangakuamauiarātou.Heahaēneimātauranga?
Ātawhakamāramaatukiarātou,kamahitahirātoumeētahiatutamarikinōtemotuwhānuitonuheiwaihangaitētahimahitoi,nuiwhakaharahara.Koia
Ngā tau Mā te ākonga
Kōrero, Tuhia, Hangaia, Tukuna!
1–8 Matapakiā-akomangamōngāmātaurangahoukuamauiakoutou.1.
Whakairotiaēneimātaurangahoukitehuruhurupepakuatukunaetōkaiakokiakoe. 2.Whakarākeitiatōhuruhuru,keiakoetetiakanga,hepenekarakara,hepeita,hekāpiarikorikorānei.
Mātōkaiakongāhuruhurupepaatōakomangaetukuā-pōhiki:3.
The Education Team | Te Ipu Kāhui Rangi Te Papa Tongarewa PO Box 467 Wellington
Kawhatuangāhuruhurupepakitētahiangawaeahangakākahunei.Taumaianahehuruhurupepa maiitēnā,maiitēnākurahurinoaitemotu,hekākahuhuruhurukahanga.
ItewāoMatariki,katonoatumātoukingākuramengāmanuhirikataumaikiTePapakia waihangaiārātouakehuruhurupepa,kawhatuakitekākahunei.
KakiteatewhatungaotēneikākahuitewhārangiflckroTePapa.Kakiteatōhuruhurupepa?4.
Akiakinatētahiatuakomangaotōkura,kiakuhumaikitēneikaupapa!5.
tētahikākahukawhakairihiakiTeHukaā-Tai–hetaiwhangatamarikikeikonei,keiTePapaTongarewa–kakiteaetetinimetemanotāngata.
Imuaitemahingaotēneitūmahi,whakamahiatetauirahuruhuruheihangaingāhuruhurupepamāōākonga.
AKORANGA 5: KĀKAHU HURUHURU PEPA
16
17
He tauira huruhuru
Whakarākaitia tō pātaka ki ngā kōwhaiwhai. Tāngia ētahi kaitiaki ki tō pātaka rānei. Tērā pea, he pai ake te whakarākai i tō pātaka i mua i te whakapiringa ki te pia.
Whētuia te pepa i ngā wāhi kono. Whētuia tō pātaka, whāia ngā rārangi. Pania ngā kono ki roto, ki te pia, ka tū tika tō pātaka.
18
Ngā tohutohu Tapahia te tauira pātaka, whāia ngā rārangi iraira.
Ngā Rawa• He tāruatanga o te tauira pātaka• He kutikuti, he marihi Stanley, he rūri, he pene rākau, he pene kanorau rānei, he kāpia
Ngohe 1: Te hanga pātaka orikami
1.
2.
3.
19
KōwhaiwhaiKo te tauira o tënei köwhaiwhai, ko te pätiki. Koia ko te tohu o te manaakitanga.
He tauira pātaka
Ngohe 2: Te hanga i tētahi pātaka (puritanga kai)
1. Katīmataitekokongawhakarungaitetahamauī,katuhiia Tamanuiterā,kiaporohita,kianui.
2. Metuhitētahiawanuierereanamaiitetahamauīkitetahamataui waenganuiitōwhārangi.
3. Metuhiētahitunaeruaeterewhakarungaana,iteawa.Tapaina teingoaotōawa,katuhiaiirarotonuingātuna.
4. Tuhiahehīnakikitetahamāuioōtuna,irungatonuiteawa.
5. ItetahamatauoTamanuiterāiwaenganui,itetahawhakarunga hokiotewhārangi,tuhiahepātakanui.
6. Itetahamauīotōpātaka,tuhiakiatorungākete,kītonuitekūmara.
7. Itetahamatauotepātaka,tuhiakiatorungāhue.Whāiaterārangi ireirakingātahatahaorarooteawa,katuhiaiiētahiatuhueetoru.
8. Irungaiteawa,itāwāhitonuingāhue,tuhiakiawhāngāhako,ā,tuhia hetāhekeiteawa.
9. Kiahokikirungaitewhārangi,iwaengaitehuemetehako,tuhiahe mārakaitapawhārite,kiarimahokingārārangikūmaraetupuanairoto.
10. Iraroitewhārangi,itetahamauī,tuhiahengahere,kiakotahikiwi,kia ruangākererū,kiawhāhokingāpūkekoehunaana.
20
Tam
anui
terā
aw
a tu
na
hīna
ki
pāta
ka
kete
hue
hako
m
āra
kai
ngah
ere
mau
ī m
atau
KUPU
ĀW
HINA
21
22
Tamanuiterā
awa
tuna hīnaki pātaka kete
hue hako m
āra kai ngahere m
auī m
atau
KUPU ĀWHINA
Ngā Rawa• He maramara pepa mārō mātotoru (kia rite pea ki te kapu mō te kawhe)
• 1 mita aho (he pai rawa te nylon mātotoru)
Ngohe 3: Te mahi porotiti (he taonga puoro nā te Māori)
Ngā tohutohu
1. Pokainakiaruangākōwhaokiwaenganuipūoteporohitapepamārō, kotahihenimitatetawhitiotētahiitētahi.
2. Kuhunateahokirotoingākōwhao.Hereangāpitokianohongātahi, kiaputahokihekorunuitonu.
3. Kuareritōporotitiināianei!
Te whakamahi i tō porotiti
1. Puritiangāpitoongākoruerua.
2. Hoatuteporotitikiwaenganuipūoteaho,katīmataaikitepōkaikai, kiatīmatatemirooteaho,kiamārōaihoki.
3. Kiatinomārōrawateaho,torowhakawahoōringaringa, kawhakarongoaikitereoātaahuaotōporotiti!
Heiwhakaputaitētahimomotangirerekē,kaāheikoekitepupuhiitehaumaiitetahakirotoitōporotitihurihuri.Engari,kiatūpatokitōmāhunga!
23
He ngāwari noa te hanga i tāu ake porotiti, he ngahau anō hoki.
He Rauemi Āwhina Ngā rauemi ipurangiKākahu tepapa.govt.nz/maoricloaks–karitetēneipaetukutukumaiiPipiri2012Taonga puoro richardnunns.net.nz Ngā whakaahua tawhito mp.natlib.govt.nz
Ngā rauēmi pukapukaTe Papa Press booksTaonga Māori, Icons from Te Papa (ngāwhārangi23,31,41,43,47,59,61,63,81,93)Whatu Kākahu | Māori Cloaks nāAwhinaTamarapaiētita
Other booksHaumia and his Kūmara nāRonBacon,WaiataruaPublishingHe Kahurere | Roimata’s Cloak (Englishtranslation) nāEstherTamehana, HuiaPublishers,2000Hinemoa and Tūtānekai nāHeporaYoungMyths and Legends of Aotearoa nāAnnieRaeTeAkeAke(whārangi18)Ngā Tai Kōrero | Traditional Māori Legends nāWarrenPohatu(ngāwhārangi12,22)Te Huihuinga o Matariki | The Seven Stars of Matariki (hewhakapākehātanga) nāToniRolleston-CummingsTe Takenga Mai o te Kūmara ki Aotearoa nāPineTaiaparāuakoEthelMacpherson(kuawhakapākehātiahoki)
24
Tales from Te Papa talesresource.tepapa.govt.nz Kei te rangatū Tales from Te Papa ētahi paki pūmeka-poto i hangaia hei whakaatu i te āhua o ētahi o ngā taonga ahurei, taonga whakahirahira kei Te Papa Tongarewa e puritia ana, hei taonga mā te motu. Kei ia paki he ataata poto, me tētahi whārangi rauemi, ā, kei ia whārangi ngā kaupaap e whai ake nei:
Ngāwāhangamarautangamengātaumata.Kataeangāpakitetūhonokiētahiwāhangaako •oTeMarautangaoAotearoa,hemahahokingātaumata.Hemeawhakarārangiēneikitepito whakarungaanōoiawhārangi.
TewāhangaotekohingaoTePapanōreiramaitepakiwaitara•
Hetātauirapātaitai,hewhakautuhoki,māngāākonga.Kataeatewhakamahiheitakewhakautu •māngātāngatatakitahi,māngārōpūrānei.Hemeaātahoahoaheiakiakiingāākongakiamatapakiingāāhuatanga,heitūhura,heirangahau,heiwhakahokikōreroanōhoki
NgāhonongakingārauemiwhaipāngaitepaetukutukuoTePapa,meētahiaturauemimātauranga •ehāngaiana.
25
Kimihia ēnei wāhanga e whai ake nei Music to Māori Ears, 2011 series, episode 119 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/119.html
Te Takinga Pātaka, 2009 series, episode 33 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/033.html
A Seaweed Pantry, 2010 series, episode 100 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/100.html
A Cape of Stars, 2010 series, episode 77 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/077.html
Cloak of Protection, 2010 series, episode 71 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/071.html
Child’s Wrap, 2009 series, episode 46 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/046.html
Feather Signatures, 2009 series, episode 17 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/017.html
Kahu Kurī, 2009 series, episode 3 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/003.html
Tahä huahua (gourd on stand), 1800s, maker unknown, New Zealand, wood, harakeke (New Zealand flax). Te Papa (ME008661)
Kahu huruhuru (feather cloak), 1860–1900, maker unknown, New Zealand, muka (flax fibre), feathers of käkä, kererü, tüï, pükeko, käkäriki, ruru, peacock, and pheasant. Te Papa (ME011987)
Kahu kurï (dog-skin cloak), early 1800s, attributed to Te Äti Awa iwi (tribe), muka (flax fibre), dog skin, dog hair, natural dye. Gift of W Leo Buller 1911. Te Papa (ME002053)
Pütätara (shell trumpet), 1800s, maker unknown, New Zealand, shell, feather, muka (flax fibre), wood. Te Papa (ME003937)
Korowai (tasselled cloak), 1900–50, maker unknown, New Zealand, wool, feathers, cotton. Gift of the Right Honourable the Lady Rowley, 1980. Te Papa (ME014371)
Pürerehua (bull roarer), 1900–50, maker unknown, New Zealand, wood, cotton. Gift of Alexander Turnbull, 1913. Te Papa (ME003638)
26
Kahu kiwi (kiwi-feather cloak), 1800s, maker unknown, New Zealand, muka (flax fibre), brown-kiwi feathers. Te Papa (ME001378)
Ngā whakaahua o ngā taonga
Tono mai, whakapä mai ränei ki a mätou
Waea: (04) 381 7087 Wheke: (04) 381 7170
Imëra: [email protected] tepapa.govt.nz/learning