hebben dieren vrijheid van handelen? - uu.nl · 2 vrijheid van handelen = keuzes maken kiezen door...
TRANSCRIPT
1
Hebben dierenvrijheid van handelen?
Liesbeth SterckGedragsbiologieUniversiteit Utrecht
Studium Generale
Biologie vanvrijheid van handelen?
Hoe beschouwt biologie mens en dier?
Evolutie (historie) Functie (evolutionair nut)
Ontwikkeling (opgroeien) Mechanisme (hoe werkt het)
2
Vrijheid van handelen =Keuzes maken
Kiezen door bloedzuiger Kiest uit twee stimuli de sterkste Is dat vrijheid van handelen?
Bij mens: alternatieven en hunconsequenties afwegen
Oftewel: mens toont intelligent gedrag
Wat is slim?
‘Theory of Mind’ (ToM) (Woodruff & Premack 1987) Individu weet dat anderen weten
2e orde Intentionaliteit (Dennett 1991)
0e orde Intentionaliteit Reageer op externe stimuli en interne toestand
1e orde Intentionaliteit Weet hoe ander reageert
com
plex
er
3
Wat is nodig voor vrijheid vanhandelen?
Reageren op nu aanwezige informatie(stimuli) Kiezen tussen verschillende opties
Reflecteren = Theory of Mind Dwz. kennen op gedrag, kennis en
gevoelens van zelf of ander Consequenties van gedrag overzien Dwz. voorspellen effect in toekomst
Waarin uit ToM zich?
Zelf-herkenning in spiegel ‘False belief’ Bedrog
4
Spiegel-test (Gallup 1970)
0
5
10
15
20
25
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
dagen
Socialereactie
Zelf-gerichtgedrag
Gedrag chimpansee na toegang totspiegel
Spiegel-test (Gallup 1970)
0
1
2
3
4
5
6
7
minuten
ongemarkeerd
gemarkeerd
Markeer-test
spiegel zichtbaar
(Shettleworth 1998)
5
‘False belief’
verstoppenclown getuige
verplaatsenclown afwezig
clown terugQ: ‘waar denkt clown dat beertje is?’
(She
ttlew
orth
199
8)
‘False belief’ (Call & Tomasello 1999)
Communicator
Verstopper
Deelnemer
doosdoos
Beloning
kind of mensaap
6
False belief (Call & Tomasello 1999)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
4 year old 5 year old apes
participants
verbal
non-verbal
Bedrog: anecdotes (Whiten & Byrne 1988)
Theory of Mind
(She
ttlew
orth
199
8)
7
Theory of Mind (ToM)
Benaderingen ToM
1. De capaciteit ToM Eén capaciteit (Saxe 2006)
2. Voorwaarden voor ToM
Weten wat ander ziet (Povinelli et al. 1994)
Training + Controle Test: bij wie bedelt aap?
(She
ttlew
orth
199
8)
8
Theory of Mind (ToM) Drie benaderingen ToM
1. De capaciteit ToM Eén capaciteit (Saxe 2006)
2. Voorwaarden voor ToM
3. ToM is emergente eigenschap Meerdere capaciteiten betrokken bij ToM
(Barrett et al. 2003)
Theory of Mind (ToM)
ToM is emergente eigenschap Meerdere capaciteiten betrokken bij ToM
(Barrett et al. 2003)
Causaal redeneren Analoog redeneren Inhibitie gedrag Episodisch geheugen / plannen Grote hersencapaciteit
9
Episodisch geheugen
‘The ability to remember an eventusing mental time travel’ (Tulving 1983; 2002)
Herinneren gebeurtenis + plannen
Weten dat een vlam heet is (Semantisch geheugen)
Herinneren dat je je vinger brandde(Episodisch geheugen)
Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998)
Gaaiachtige: ‘scrub jay’
Maakt wintervoorraad 1000-en zaden
wintervoorraad
10
Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998)
Worm Ervaring: worm bederft niet / wel
Worm PindaLekkerder dan
Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998)
verstop verstop ervaringdag 1 dag 5+0 uur
Worm Pindadan
Pinda Wormdan
WormPinda dan
Worm bederft
en
Wormen
Worm Worm
en
11
Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998)
Worm Pindadan
WormPinda dan
Worm
Worm
PindaPindaWormbederft dan
verstop verstop voorspellling: zoekdag 1 dag 5+0 uur dag 5+4 uur
Vogel met voedselvoorraad(Clayton & Dickinson, 1998)
Worm bederft
0
2
4
6
8
10
12
4 uur 5dagen
nootworm
Worm blijft goed
02468
1012
4 uur 5dagen
nootworm
12
Plannen
Anticiperen op toekomstig voordeel Zelfcontrole
Anticipatie + zelfcontrole
‘Immediacy of reward’: weinig-snel of groot-straks
Keuze voor weinig-snel Paar seconden
(duiven: Mazur, 1987; kippen: Abeyesinghe et al. 2005;ratten: Richards et al. 1997)
Korter dan halve minuut (Java-apen: Tobin, et al. 1996; rhesusapen: Szalda-Petreeet al. 2004; marmosets & tamarins: Steven et al. 2005)
13
Anticipatie + zelfcontrole
Uitstel in uitwisselingstaak
tot 5 minuten (kinderen: Mischel et al. 1989)
tot 20 seconden (capuchijnapen: Ramseyer et al. 2005)
Hoe +hoe lang wachtenchimpansees op beloning?
Uitwisselingstaak:
Geef een klein koekje Trainen: gelijk ruilen voor grotere Testen: ruilen met steeds groter tijdsinterval
14
Resultaat (Dufour et al. 2007)
Percentage of return of each subject per time-lag
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2 sec 7 sec 15 sec 30 sec 1 min 2 min 4 min 8 min
Time-lag
Perc
en
tag
e o
f re
turn
Noah
Juus
Willy
Ton
Tomas
Resultaat (Dufour et al. 2007)
Percentage of return for each subject per time-lag
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
7 sec 15 sec 30 sec 1 min 2 min 4 min 8 min 16 min
Time-lag
Pe
rce
nta
ge
of
retu
rn
Noah
Juus
Willy
Ton
Tomas
15
Beslissing om wel of niet tewachten (Dufour et al. 2007)
Beslissingen over taken met 40x oorspronkelijke koekje
4 min 8 min 16 min
Chimpansees (Dufour et al. 2007)
Wachten 4 tot 8 minuten Afhankelijk van grootte beloning
Geen voorkeur onmiddelijke beloning
Inhiberen gedrag Meer dan andere dieren Vergelijkbaar met kinderen
16
Plannen
Plannen (‘Spoon-test’) (Tulving 2005)
Eén teleurstelling Hierdoor plannen voor volgende
gelegenheid Geen directe aanleiding voor plannen
Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS)
Trainen op werktuiggebruik
Haak: fles met sap binnenhalen middag
Stok: honing dippen ochtend
Rietje: ruilen voor pinda’s ochtend
Saté-stokje: sinaasappels prikken ochtend
17
Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS)
Pre-testdag: Ochtend toegang tot Haak Stok Rietje Saté-stokje
Middag: fles met sapmaar geen haak
Teleurstelling
Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS)
Testdagen: Ochtend toegang tot Haak Stok Rietje Saté-stokje
Middag: fles met sapmaar geen haak
Vraag:Pakken ze in ochtend juiste werktuig?
18
Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS)
bonobo-K 7/16
bonobo-L 6/16
orangoetan-T 6/16
orangoetan-D 7/16
chimpansee-T 5/17
chimpansee-J 5/17
chimpansee-W 7/11
(Raby et al. 2007)
Theory of Mind bij apenApen Mensapen
Zelf-herkenning - +
False belief -
Bedrog - +?
Kijkrichting volgen + +Weten dat ander ziet -/+ +
Role-taking - +Causaal redeneren -/+ +Episodisch geheugen/ plannen
?/+
Nee? Ja?
19
jaja?nee?ja?
Reflecterende dieren?
Vrijheid van handelenbij dieren?
Reflecteren = Theory of Mind Dwz. kennen op gedrag, kennis en
gevoelens van zelf of ander Consequenties van gedrag overzien Dwz. voorspellen effect in toekomst
Nee
Eventueel ! bij sommige soorten