heeft de kerk zichzelf overleefd?

m ei n ema

gerar d dekker h eeft de ker k

z ich z elf over leefd?

ge

ra

rd

de

kk

er

he

eft d

e ke

rk

zic

hz

elf o

ver

lee

fd?

b eschouwi ngen over de rol van de ker k i n de

moder n e sam en levi ng

gerar d dekker – h eeft de ker k z ich z elf over leefd? b eschouwi ngen over de rol van

de ker k i n de moder n e sam en levi ng

Een indringende analyse van de feitelijke ontwikkelingen in het godsdienstig en kerkelijk leven leert dat de huidige kerkelijke in-stituten zichzelf grotendeels hebben overleefd, zowel vanwege de wijze waarop ze zijn ingericht als vanwege hun voor een belang-rijke deel overbodig geworden optreden in de samenleving. Toch vervullen de bestaande kerken in de huidige samenleving een nuttige functie, maar dan als algemene instelling, náást andere instellingen. Deze door de kerken ook nagestreefde functie levert echter naar twee kanten problemen op: maatschappelijk gezien botsen zij met de in Nederland gehanteerde regel van scheiding van kerk en staat en kerkelijk gezien komt hun identiteit in ge-vaar.

Gerard Dekker betoogt dat deze problemen alleen oplosbaar lij-ken te zijn als de kerk haar maatschappelijke functie organisato-risch duidelijk onderscheidt van datgene waar het in de kerk pri-mair om gaat. Met andere woorden: door een splitsing van de kerk in een maatschappelijk instituut enerzijds en een geloofsgemeen-schap anderzijds. Als gestalte van de christelijke godsdienst zal de kerk zich moeten ‘terugtrekken’ uit de huidige samenleving, zowel ter wille van het godsdienstig leven als ter wille van de sa-menleving.

Prof. dr. Gerard Dekker is emeritus-hoogleraar godsdienstsociologie aan de Vrije Universiteit.

www.uitgeverijmeinema.nl9 789021 142555

isb n 978 90 211 4255 5 | nu r 757

Dekker omslag.indd 1 05-01-10 12:15

9203_Kerk overleefd? 5.0 09-12-2009 11:39 Pagina 2

heeft de kerk zichzelfoverleefd?

Beschouwingen over de rol van de kerkin de moderne samenleving

Gerard Dekker

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Geert de Koning

ISBN 978 90 211 4255 5NUR 757

© 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


De kerk heeft zich in vele opzichten overleefd

(C.A. van Peursen)


inhoud

Enkele woorden vooraf 11

1. Wat is er met de kerk aan de hand? 131.1 De situatie 131.2 Vraagstelling 181.3 Opzet van deze studie 27

2. De kerk in de loop van de tijd 352.1 Een kerk in wording 352.2 Een gevestigde kerk 402.3 Een verscheurde kerk 442.4 Een beknotte kerk 492.5 Een gemarginaliseerde kerk 552.6 Een verdwijnende kerk? 59

3. De ontwikkeling van de samenleving 613.1 Modernisering van de samenleving 633.2 Enkele processen 66

Differentiatie 67Organisatie en institutionalisering 70Individualisering 73

3.3 De moderne cultuur 773.4 Het dominerende waardepatroon 80

4. De ontwikkeling van het godsdienstig leven 874.1 Over het begrip en verschijnsel godsdienst 87

7


4.2 Secularisatie? 924.3 Veranderingen in de aard en de plaats van

godsdienst 97Veranderingen in de aard en inhoud van godsdienst 97Veranderingen in de plaats en betekenis van godsdienst 101

4.4 Ontwikkeling van de christelijke godsdienst 1054.5 Is Nederland een seculier land geworden? 111

Wisselwerking tussen godsdienst en samenleving 112Een autonome samenleving 116

5. De ontwikkeling van het kerkelijk leven 1195.1 Verkerkelijking van het christendom 1195.2 De groei van de kerkelijke organisatie 1235.3 Verzwakking van de kerk 1285.4 Vermaatschappelijking van de kerk 1335.5 De huidige positie van de kerk in de

samenleving 140Een marginale positie 141Een ambivalente positie 146Een reactionaire positie 149

6. Heeft de kerk zichzelf overleefd? 1556.1 De kerk lijkt overbodig te worden 1576.2 Toch is er nog behoefte aan zoiets als een kerk 1676.3 Scheiding van kerk en staat 171

7. Waardering van de huidige situatie 1817.1 Een doorgaand functieverlies van de kerk 1827.2 Erkenning van de mondig wordende wereld 189

De aard van onze cultuur 190Een positieve houding 198

7.3 Heeft de kerk nog een taak ten opzichte van die wereld? 201

8


8. Kerk-zijn in een wereldlijke samenleving 2078.1 De vragen waarvoor de kerk gesteld wordt 2088.2 Naar een tweeledige kerkvorm? 2128.3 Hoe verhouden die beide kerkvormen zich

tot elkaar? 2188.4 Op zoek naar een goede vormgeving 223

Noten 229

9


enkele woorden vooraf

De uitspraak van de gereformeerde filosoof Van Peursen, datde kerk zich in vele opzichten heeft overleefd, heeft mij van-af het moment dat ik die las beziggehouden. Het was immersgeen uitspraak van een buitenstaander of een cynicus, maarvan een zeer positief ingesteld, geëngageerd kerklid. In eentijd bovendien waarin men nog van een bloeiend kerkelijk le-ven kon spreken. Hij zag echter een ontwikkeling in het ker-kelijk leven die de kerk steeds meer van haar oorspronkelijkebedoelingen vervreemdde. En sloot daarom zelfs de moge-lijkheid niet uit dat de kerk genoodzaakt zou worden zichzelfnog eens op te heffen.

Hoe heeft het zover kunnen komen? Welke factoren – inde samenleving als geheel en in de belevingswereld van demensen – zijn voor deze ontwikkeling verantwoordelijk? Daargaat deze studie over. De primaire bedoeling is om inzicht tegeven in de ontwikkelingen die zich hebben voorgedaan endie hebben geleid tot de kritieke situatie waarin het kerkelijkleven zich op het ogenblik bevindt. Waarbij ik me concen-treer op de plaats van de kerk in en de betekenis van de kerkvoor de huidige samenleving, omdat de kerk juist met be-trekking tot deze zaken op het ogenblik voor belangrijke be-slissingen staat.

Het heeft mij moeite gekost de ontwikkelingen in het maat-schappelijk en kerkelijk leven te analyseren en op een zoda-nige wijze te beschrijven dat ze ook voor anderen inzichtelijk

11


worden. En ik heb dan ook tot het laatst toe geaarzeld of ikhet resultaat van mijn analyse wel moest (laten) publiceren.De beschrijving van de ontwikkelingen in het kerkelijk levenin de afgelopen decennia roept immers onontkoombaar eensomber beeld op. En aan de tekening van nog zo’n beeld heeftde kerk geen behoefte.

Maar als men niet gelukkig is met de bestaande situatie,waarin de kerk steeds meer vervreemdt van haar oorspronke-lijke bedoelingen, en er bovendien van overtuigd is dat hetook anders kan, dan is inzicht in de factoren die tot de be-staande situatie hebben geleid onontbeerlijk. En omdat ikhoop dat het mij gelukt is de ontwikkelingen en situatie enigs-zins adequaat te beschrijven, kan publicatie van die beschrij-ving zijn nut hebben.

De kerk zal zich anders in deze moderne samenleving moe-ten opstellen dan zij geneigd is nu te doen. Naar mijn stelli-ge overtuiging zijn zowel de kerk als die samenleving daarbijgebaat.

Baarn, najaar 2009 Gerard Dekker

12


1

wat is er met de kerk aande hand?

Wie de ontwikkelingen in en met betrekking tot het kerkelijkleven ook maar een beetje volgt, moet zich wel met een ze-kere verbazing afvragen wat er gaande is. Enerzijds kan hetniemand ontgaan dat het kerkelijk leven al decennia lang sterkafkalft: de kerken verliezen jaarlijks veel leden, veel kerkge-bouwen worden gesloten of gesloopt en de kerk als organisa-tie neemt in het publieke leven een steeds zwakkere plaats in.Maar anderzijds kan men op talloze plaatsen geconfronteerdworden met bloeiende en levendige kerkelijke gemeenschap-pen, met activiteiten in kerkgebouwen die ook voor buiten-kerkelijken aantrekkelijk zijn en kan men waarnemen dat doorpublieke personen in de samenleving of door de overheid –ondanks de officieel bestaande scheiding van kerk en staat –het optreden van de kerk soms positief gewaardeerd wordt.Wat is hier aan de hand?

1.1 De situatie

De afkalving van het kerkelijk leven is het meest opvallendeaspect van de ontwikkeling. Het kan ook door relatieve bui-tenstaanders worden waargenomen en het is al vaak beschre-ven. Op het ogenblik keren in Nederland elk jaar rond 100.000personen de kerken de rug toe. Binnen de Protestantse Kerkin Nederland betekent dit ruwweg dat elke week het aantalleden van een niet al te grote wijkgemeente de kerk verlaat,

13


dat gemiddeld elke week één predikantsplaats overbodigwordt en dat daarmee meestal ook één kerkgebouw leeg komtte staan! Binnen de Rooms-Katholieke Kerk is de formelekerkverlating minder omvangrijk, maar de ‘innerlijke’ afstanddie men van de kerk neemt is misschien nog wel groter.

Zelf heb ik nu zo’n vijftig jaar de ontwikkelingen in hetkerkelijk leven onderzocht en bestudeerd. Daardoor ben ikgetuige geweest van de ingrijpende veranderingen die zichsinds het midden van de vorige eeuw hebben voorgedaan enheb ik ook de radicale omslag in de ontwikkelingen van datkerkelijk leven van dichtbij meegemaakt.

Omstreeks 1960 publiceerde het toenmalige Gerefor-meerd Sociologisch Instituut (waar ik toen werkzaam was) eenrapport waarin de veranderingen in Nederland en de conse-quenties daarvan voor het kerkelijk leven werden beschreven.Daarin stond ook een berekening van het toekomstig leden-tal van de destijds nog bestaande Gereformeerde Kerken inNederland. Het ledental was toen rond 760.000 en het voor1981 te verwachten ledental werd berekend op rond1.000.000!1 Hoewel ook de Nederlandse bevolking in die pe-riode naar verwachting sterk in omvang zou toenemen, im-pliceerde deze prognose toch een procentuele stijging van hetaantal leden van de Gereformeerde Kerken, mede dank zij eenrelatief hoog geboorte-overschot. De verwachting was toendus dat in ieder geval de Gereformeerde Kerken nog flinkzouden groeien. Voor de Rooms-Katholieke Kerk gold dittrouwens in nog sterkere mate: er was in die tijd zelfs, met na-me bij protestanten, de angst dat de meerderheid van de Ne-derlandse bevolking in de toekomst katholiek zou zijn!

De kerken deden in die tijd dan ook van zich spreken: erwerden overal in het land nieuwe kerken gebouwd (er was inde protestantse wereld een Stichting Steun Kerkbouw, die metmiljoenen de bouw van kerken steunde), de kerken stichttenallerlei instellingen die zich met bepaalde sectoren van de sa-menleving bezighielden (met het bedrijfsleven, met de wereld

14


van de recreatie, met ziekenzorg, met maatschappelijk werk,met de wereld van het onderwijs, enz.) én de kerken dedenuitspraken over actuele politieke en maatschappelijke vraag-stukken of publiceerden geschriften, waarin zij hun licht overdergelijke vraagstukken lieten schijnen. Het meest tot de ver-beelding sprekende voorbeeld was waarschijnlijk het sprekenvan de verschillende kerken over de plaatsing en het gebruikvan kernwapens en het optreden van het IKV, het Interker-kelijk Vredesberaad. Kortom: de kerken namen een belang-rijke en door velen gewaardeerde positie in de samenlevingin.

De huidige situatie vormt hiermee wel een schril contrast.Het ledental van de Gereformeerde Kerken heeft in de jarenzeventig van de vorige eeuw met zo’n 870.000 zijn hoogte-punt bereikt en is sindsdien gedaald tot rond 650.000 in hetbegin van de eenentwintigste eeuw, het moment waarop diekerken zijn opgegaan in de Protestantse Kerk in Nederland.En er is geen mens meer die ook maar denkt aan een moge-lijke dominantie van de Rooms-Katholieke Kerk in ons land.Tegenwoordig lezen we vooral over kerkverlating en overkerkgebouwen die gesloten of afgebroken moeten worden,omdat zij leeg komen te staan. De Rooms-Katholieke Kerken de Protestantse Kerk in Nederland vroegen aan het eindevan het ‘Jaar van het Religieuze Erfgoed’ [2008] zelfs om fi-nanciële steun van de overheid bij de instandhouding vankerkgebouwen, omdat in de komende tien jaar naar schatting25% van hun kerkgebouwen overbodig zal worden. In de af-gelopen decennia is de financiële band die er nog steeds be-stond tussen de staat en de kerken verbroken, hebben de ker-ken zich op allerlei terreinen uit het maatschappelijk leventeruggetrokken (zelfs het eens zo machtige en invloedrijke in-stituut ‘Kerk en Wereld’ is als instituut opgeheven) en doende kerken ook nauwelijks nog controversiële uitspraken overpolitieke of maatschappelijk vraagstukken (zoals in de vorigeeeuw over de politiek ten opzichte van Indonesië of over het

15


beleid met betrekking tot kernwapens). De kerken wordenook alleen nog maar gewaardeerd indien en voor zover zij zichbescheiden en dienend opstellen. Wanneer zij invloed op desamenleving trachten uit te oefenen of iets zeggen of doen watniet strookt met in de samenleving levende gevoelens en op-vattingen, dan wordt hun – met het te pas en te onpas ge-bruikte argument van scheiding van kerk en staat – hun plaatsgewezen.

Maar er is, zoals al gezegd, ook een andere kant van de me-daille. In de eerste plaats mogen we niet vergeten dat – hoegroot de kwantitatieve achteruitgang ook mag zijn – nogsteeds heel veel Nederlanders nauw op het kerkelijk leven be-trokken zijn én dat het godsdienstig leven van velen van henniet alleen in stand is gebleven maar zich in de loop van detijd zelfs verdiept heeft. De kwantitatieve achteruitgang issoms met een kwalitatieve vooruitgang gepaard gegaan. Veelplaatselijke geloofsgemeenschappen zijn dan wel kleiner ge-worden, maar ze zijn niet minder levendig geworden.

Een opmerkelijk gegeven hierbij is wel dat zowel de posi-tieve waardering voor als de betrokkenheid bij de kerk vrijweluitsluitend betrekking hebben op het plaatselijk kerkelijk le-ven waar deze mensen daadwerkelijk aan deelnemen. Vraagtmen hun naar hun oordeel over de landelijke kerkelijke orga-nisatie, dan blijkt men daar veelal negatief of totaal onver-schillig tegenover te staan. Dit is zowel in de katholieke als inde protestantse wereld het geval. Dat gegeven is daarom op-merkelijk, omdat dit vroeger vaak anders was en dus op eenniet onbelangrijke verandering in het kerkelijk leven wijst.

Maar in de tweede plaats – en dat is minstens zo opmer-kelijk – blijkt de kerk ook voor veel niet-kerkleden nog vanbetekenis te zijn. Uit de meest recente editie van het onder-zoek God in Nederland blijkt bijvoorbeeld dat slechts een ge-ring percentage van de Nederlanders het een goede zaak zouvinden als de kerken verdwijnen (dus ‘staat de waarde van ker-

16


ken voor verreweg de meeste Nederlanders buiten kijf’) en datbijna twee derde van de Nederlanders vindt dat de overheider garant voor moet staan dat in elke plaats minstens één kerk-gebouw overblijft waar mensen kunnen samenkomen.2 De be-tekenis van de aanwezigheid van een kerk(gebouw), zowelvoor kerkleden als voor niet-kerkleden, is, om slechts enkelebekende voorbeelden te noemen, gebleken rond de Nieuw-jaarsbrand van Volendam in café De Hemel in 2001 en rondde dramatische gebeurtenis op Koninginnedag 2009 in Apel-doorn.

Bovendien hebben veel mensen behoefte aan bepaalde vor-men van rituele begeleiding bij de scharnierpunten van het le-ven, zoals geboorte, huwelijk en overlijden. Ook veel niet-kerkleden die geen daadwerkelijke band met de kerk (meer)hebben en in wier leven het christelijk geloof nauwelijks ofgeen plaats (meer) inneemt hebben behoefte aan een derge-lijke begeleiding en verwachten dat de bestaande kerken indeze behoefte kunnen voorzien.

En dan is er nog de bij tijd en wijle geuite positieve waar-dering voor de rol van de kerk in de samenleving door publie-ke personen of door plaatselijke overheden. Het meest bekendis waarschijnlijk de door de burgemeester van Amsterdam, JobCohen, in zijn nieuwjaarsrede van 2002 geuite positieve waar-dering voor de rol die religieuze gemeenschappen in de sa-menleving kunnen spelen. Maar ook sinds de invoering van deWet Maatschappelijke Ondersteuning groeit er op tallozeplaatsen een positieve waardering voor het werk van de plaat-selijke kerken op maatschappelijk gebied.

Deze hier alleen maar globaal aangeduide situatie geeftaanleiding tot verschillende vragen.

17


1.2 Vraagstelling

(1) De eerste vraag betreft de in de loop van de tijd al doorvelen gestelde vraag óf de kerken, zoals ze nu bestaan en func-tioneren, wel toekomst hebben. In het begin van de vorigeeeuw was immers vrijwel iedere Nederlander lid van een kerkof godsdienstig groepering; slechts 2% van de Nederlanderszei geen band met een kerk te hebben. Aan het eind van dieeeuw was het percentage buitenkerkelijken gestegen tot bo-ven de 60! En de door het Sociaal en Cultureel Planbureaugemaakte prognoses omtrent kerkelijkheid en buitenkerke-lijkheid laten zien dat het einde van deze ontwikkeling nogniet bereikt is. Ter illustratie: over een tiental jaren zal vol-gens deze prognoses slechts zo’n 4% van de Nederlandse be-volking tot de Protestantse Kerk in Nederland behoren, het-geen betekent dat het aantal leden dan nog geen kwart zal zijnvan de drie miljoen leden waarover men ten tijde van de vor-ming van dit kerkgenootschap sprak!3

Ter voorkoming van misverstand zeg ik hier direct bij dathet stellen van de vraag of de kerk wel toekomst heeft niet instrijd behoeft te zijn met het geloof in de woorden van Jezusdat ‘de poorten van het dodenrijk haar [de kerk] niet zullenkunnen overweldigen’.4 In de eerste plaats niet omdat hiermeeniet gezegd is dat de kerk overal op aarde zal blijven bestaan;er zijn gebieden in de wereld waar de kerk in de loop van detijd (vrijwel) verdwenen is en er kunnen ook in de toekomst ge-bieden zijn waarin dit het geval zal zijn. Ook als tegelijkertijd– zoals op het ogenblik het geval is – het christendom wereld-wijd, met name in de zogenaamde niet-westerse wereld, groeit.Maar in de tweede plaats niet omdat deze belofte betrekkingheeft op de kerk in de meest wezenlijke zin des woords, dus alsgemeente(n), groepering(en), verzameling(en) van gelovigen.Terwijl als ik hier over de kerk spreek ik de bestaande kerke-lijke instituten op het oog heb: de organisatievorm die de chris-telijke godsdienst in de loop van de tijd in onze huidige cul-

18


tuur aangenomen heeft. Waarbij het in dit verband goed is hierreeds op te merken dat juist in de huidige tijd de christelijkegodsdienst ook in allerlei andere vormen gestalte aanneemt: ervinden tal van geloofsactiviteiten plaats buiten de kerkelijke in-stituten om. Het zijn activiteiten – opwekkingsbijeenkomsten,jongerendagen en dergelijke – waarvoor soms zelfs een toene-mende belangstelling bestaat; zulks in schril contrast met debelangstelling voor de kerkelijke instituten. Ook de opkomstvan zogenoemde emerging churches (‘opkomende kerken’, nieu-we experimentele christelijke gemeenschappen, die als eensoort proeftuin voor nieuwe vormen van kerk-zijn functione-ren) kan hier genoemd worden. Maar goed beschouwd vormenal deze ontwikkelingen en activiteiten geen oplossing voor,maar een onderdeel van het probleem waarmee we ons hier be-zighouden. Door hun verschijning stellen zij immers juist hetbestaan en de functionering van de huidige kerkelijke institu-ten ter discussie.

De vraag naar het voortbestaan van de kerk heeft betrek-king op die concrete instituten. Zijn die, door de ontwikke-lingen die de samenleving heeft doorgemaakt of door de wij-ze waarop zij zelf vorm hebben aangenomen, min of meeroverbodig geworden? Die vraag kan vanuit verschillende in-valshoeken en vanuit verschillende achtergronden gesteldworden.

Een van die invalshoeken is de opstelling en het optredenvan de kerk zelf: zijn de bestaande kerkelijke instituten mis-schien zo sterk aan de huidige tijd en de huidige cultuur ge-bonden dat ze in ieder geval zó in de toekomst geen recht vanbestaan meer hebben?

Decennia geleden werd die vraag door sommige kerkelijkgeëngageerde mensen al gesteld. Zo poneerde in de jaren zes-tig van de vorige eeuw de katholieke priester Adolfs al heelduidelijk dat de kerk zoals die toen bestond en functioneerdegeen toekomst heeft.

19


Daaruit kan men de gevolgtrekking maken, dat als de kerk door-gaat met te doen wat zij doet en te zijn wat ze nu is, ze geen toe-komst meer heeft. Haar mooie kerken en kathedralen wordendan de grafmonumenten van God en van het christendom. Wemoeten oog krijgen voor de reële situatie, waarvan we kunnenzeggen dat de kerk door haar inadequate verkondiging, maarmisschien nog het meest door haar huidige structuratie meer enmeer irrelevant wordt voor onze geseculariseerde samenleving.5

Een ander zeer geëngageerd kerklid was de protestantse filo-soof Van Peursen, die in de jaren zeventig van de vorige eeuwal stelde ‘dat de kerk zich in vele opzichten overleefd heeft’.Ja, hij aarzelde zelfs niet om te stellen dat de kerk, juist om-dat zij zich op een aan de wereldse cultuur aangepaste wijzeontwikkeld heeft, er misschien beter aan zou doen zichzelf opte heffen.

De moderne sociale wetenschappen maken het mogelijk om dekerk in kaart te brengen, te analyseren als groepsverschijnsel entot op grote hoogte vanuit sociaal-psychologische achtergron-den te verklaren. De kerk blijkt dan een sociaal verschijnsel tezijn net als iedere andere groep of instituut. (…)

Het zou zelfs wel eens zo ver kunnen komen, dat dan een in-ventieve capitulatie van de kerk nodig is in de zin dat de kerkzichzelf maar, onder de pressie van dergelijke sociologische ana-lyses, moet opheffen in de christelijke hoop dat de verdwijnen-de God zal terugkeren.6

Maar men kan de vraag ook stellen vanuit de gedachte dat dekerk haar functie in de loop van de tijd heeft vervuld en datdus de rol van de kerk als het ware is uitgespeeld. Zo steldeeen aantal jaren geleden de theoloog Kuitert de vraag: ‘Geenzelfhandhaving maar overgaan in cultuur, als eindpunt vanGods wegen met de christelijke kerk, wat is daar mis mee?’

20


De gedachte dat de christelijke kerk verdwijnt, is zo vreemd nogniet. Niet alleen kunnen in ons eigen land alleen al miljoenenmensen zonder, ze hebben genoeg aan cultureel christendom,maar de oorkonde van de christelijke traditie laat zelf die moge-lijkheid open. Ik herinner aan een woord van één van de profe-ten, waarin God sprekende wordt ingevoerd met de woorden:‘Wat Ik gebouwd heb, breek Ik zelf af en wat Ik geplant heb, rukIk zelf uit’. (…) De kerk als ‘planting Gods’, zo werd ze door detraditie gaarne betiteld. Maar aan ‘planting’ zit kennelijk geengarantie van voortbestaan vast.7

Ook uit de recente studie van de buitenkerkelijke socioloogVuijsje zou men de conclusie kunnen trekken dat de kerk over-bodig wordt. De christelijke godsdienst heeft ons immers eenmoraal geschonken die nu zonder de hulp van die godsdienst(en dus ook van de kerk) functioneert.8

Hoewel christelijke godsdienst en kerk niet samenvallen –misschien op het ogenblik wel minder dan vroeger – blijft hettoch zo dat de opvatting over de mogelijke of gewenste toe-komst van de kerk samenhangt met de opvatting over de aardvan de christelijke godsdienst. Want hoe men het ook wendtof keert, de kerk wordt zowel door binnen- als buitenstaan-ders overwegend gezien als de vorm waarin de christelijkegodsdienst gestalte aanneemt. Denken we dus, voor nu of voorde toekomst, anders over de aard van de christelijke gods-dienst, dan zullen we ook anders over de wenselijkheid ofnoodzakelijkheid van de kerk denken.

Een van degenen die zich over de wenselijkheid van eenradicaal andere vormgeving van de christelijke godsdienstheeft uitgesproken is de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer.Het christendom heeft zich volgens hem altijd in een ‘religi-eus gewaad’ vertoond, maar zal dat religieus gewaad in de toe-komst moeten afleggen.

21


Heel de christelijke verkondiging en theologie is negentien eeu-wen lang uitgegaan van het ‘religieus a priori’ van de mens. ‘Chris-tendom’ is altijd een vorm (misschien de juiste vorm) van ‘religie’geweest. Maar wanneer nu op zekere dag duidelijk wordt, dat dit‘a priori’ helemaal niet bestaat, dat het een historisch-gebondenen voorbijgaande uitingsvorm van de mens was, als de mensen dusradicaal a-religieus worden, wat betekent dat dan voor het ‘chris-tendom’? En ik geloof dat we zover al zijn. (…), als we uiteinde-lijk gedwongen worden ook de westerse vorm van het christen-dom te zien als een voorportaal op een volledige a-religiositeit,welke situatie ontstaat er dan voor ons en voor de kerk?9

Het is niet voor niets dat ik hier naast Van Peursen Bonhoefferten tonele voer; het is omdat ik een sterke parallellie in hunbeider gedachtegang meen te zien. Zowel de christelijke gods-dienst als de kerk hebben in de loop van de tijd zich sterk aanhet heersende culturele klimaat aangepast. Maar nu dat kli-maat verandert, zal ook de vormgeving van die godsdienst envan die kerk moeten veranderen. Bonhoeffer is op zoek naareen wat hij noemt a-religieuze interpretatie van het evange-lie. En Van Peursen – zo zou ik in parallellie daaraan kunnenzeggen – is op zoek naar een a-kerkelijke vorm van het chris-telijke geloof. Anders gezegd: Bonhoeffer is op zoek naar eenpost-religieuze vertolking van het christelijke geloof en VanPeursen naar een post-kerkelijke vormgeving daarvan.

Zo beschouwd is het niet zo vreemd als men, ook denkendvanuit het christelijk geloof, de mogelijkheid onder ogen zietvan een naderend post-kerkelijk tijdperk. Dat men zich dusin het licht dáárvan afvraagt waarheen het met de kerk gaat,of er nog een plaats is voor de kerk in de toekomstige sa-menleving en of de huidige kerken nog wat kunnen beteke-nen voor die samenleving. Daarover zal het dus ook in ditboek gaan.

(2) Maar daarbij moet ook een andere vraag onder ogen wor-den gezien, namelijk de vraag hoe het komt dat de kerk in

22


haar huidige functioneren ook door velen van degenen die erniet (meer) toe behoren toch positief gewaardeerd wordt. Hoekomt het dat mensen die geen band met een kerk hebben enmisschien zelfs wel een bestaande band bewust verbroken heb-ben niettemin bepaalde aspecten van het kerkelijk optredenpositief waarderen? Gaat het hier misschien om verschillen-de aspecten van het kerkelijk optreden? Kan het zijn dat kerk-leden aan de kerk verbonden zijn vanwege dezelfde aspectendie voor anderen juist redenen zijn zich níet aan een kerk tebinden? En dat relatieve buitenstaanders kerkelijk optredenpositief waarderen vanwege aspecten van het kerkelijk optre-den die voor kerkleden misschien ook wel belangrijk zijn, maarin hun ogen niet tot het wezenlijke van de kerk behoren?

We kunnen immers aan het huidige kerkelijk leven meer-dere aspecten onderscheiden. Het meest wezenlijke is onge-twijfeld (kort geformuleerd) de omgang met God en zijnWoord. We zouden dat de kernactiviteit van de kerk kunnennoemen. Maar daarnaast zijn er ook sociale, morele en ritu-ele activiteiten, die – althans in de beleving van veel gelovi-gen – nauw met de kernactiviteit van de kerk samenhangen,maar die ook op zichzelf genomen betekenis voor de mensenhebben. Deze activiteiten, die we bij gebrek aan beter nu ne-venactiviteiten kunnen noemen, kunnen dus ook door ‘buiten-staanders’ positief gewaardeerd worden; zíj hoeven die activi-teiten niet als met het wezenlijke van de kerk verbonden teervaren. Dat kan de reden zijn waarom ook niet-kerkleden be-paalde aspecten van het kerkelijk optreden positief waarderen.We kunnen hier denken aan het propageren of versterken vanbepaalde waarden met betrekking tot het leven en samenle-ven van de mensen (zoals de waarde van gemeenschap of so-lidariteit en de waarde van naastenliefde of respect voor el-kaar), aan activiteiten die gemeenschapsvormend werken ende sociale cohesie bevorderen, en aan vormen van geestelijkebegeleiding van mensen of groepen van mensen in bijzonde-re situaties.

23


De waardering van de kerk door niet-kerkleden is dan ookvan heel andere aard dan de waardering door kerkleden. An-ders geformuleerd: de kerk wordt door de samenleving andersgezien dan de kerk geacht wordt zichzelf te zien.

Zij [de kerken] worden door veel mensen niet langer beschouwdals instellingen waarbinnen het geloofsleven vorm krijgt en be-leefd wordt, maar als ideële instellingen die een functie in hetpublieke leven, met name ten behoeve van de moraal en de waar-den van de samenleving, hebben te vervullen. Zij worden, over-dreven gesproken, door velen beschouwd als instellingen zoalsAmnesty International en Greenpeace: het zijn nuttige instel-lingen, zij moeten er ook zijn en ze moeten actief zijn; maar zezijn niet noodzakelijk om ons persoonlijk leven vorm te gevenen die pretentie moeten ze dan ook niet hebben. (…) Alleen opgrond van een dergelijke ambivalentie kan de ogenschijnlijkvreemde combinatie verklaard worden van een zwakker wor-dende binding met de kerken enerzijds en een relatief positievewaardering van diezelfde instellingen anderzijds.10

Dit gegeven leidt uiteindelijk tot de vraag of we hier alleenmaar met de visie of ervaring van een deel van de bevolkingte maken hebben óf dat de kerken zelf in de loop van de tijd,onder invloed van de ontwikkelingen in de samenleving en inhet godsdienstig leven in het algemeen, van karakter veran-derd zijn. Ook die vraag zullen we in dit boek onder ogenmoeten zien.

(3) Naast de vraag naar het feitelijk voortbestaan van de kerken die naar het karakter van het optreden van de kerk is erdan de derde vraag: welke houding neemt de kerk zelf aan tenopzichte van de veranderingen die plaatsvinden en hoe wil zijzich in de huidige samenleving opstellen?

Veel kerkelijk betrokkenen worstelen met de vraag waarhet met de kerk naartoe gaat en vooral ook met de vraag waarhet met de kerken naartoe zou móeten gaan. De mogelijke

24


verschuiving in de aard van het kerkelijk optreden stelt im-mers de kerkelijke identiteit ter discussie. En door de ver-zwakking van het kerkelijk leven ontkomt men niet aan devraag welke rol de kerk nog in de samenleving zou kunnenspelen.

Sommigen houden een pleidooi om ‘terug te keren tot debronnen’, in de hoop zo weer iets van de vroegere situatie teherwinnen. Anderen zijn juist bang dat men op deze wijze nogmeer terrein zal verliezen en pleiten daarom voor een grotereopenheid van de kerk naar de wereld toe. En – overeenkom-stig het idee dat de aanval de beste verdediging is – wordt hieren daar de idee van de missionaire kerk weer gelanceerd énwordt volop gestudeerd op en gewerkt aan kerkopbouw of ge-meenteopbouw. Degenen die zich – en dat zijn er vermoede-lijk velen – min of meer gelaten bij de ontwikkelingen neer-leggen en aanvaarden dat christenen een (verdwijnende?)minderheid zullen gaan vormen laten we nu maar buiten be-schouwing.

Dé hier achterliggende vraag is hoe de kerk de ontwikke-lingen die in de haar omringende samenleving plaatsvindenwaardeert, hoe zij daartegenover staat en welke rol zij met be-trekking tot de door velen als seculier ervaren samenlevingnog wil en kan vervullen.

Die vraag is op het ogenblik, blijkens alles wat hierover ge-zegd en geschreven wordt, uiterst actueel. Het gaat niet al-leen om de vraag welke rol de kerk zou kúnnen spelen in eensamenleving waarin de regel van scheiding van kerk en staatgeldt, maar vooral om de vraag welke rol de kerk zou wíllenspelen. De meningen hierover zijn sterk verdeeld. Ter illu-stratie vermeld ik hier het feit dat in september 2009 er opdezelfde dag twee bijeenkomsten plaatsvonden waarop tweetegengestelde geluiden te horen waren. Sophie van Bijster-veld sprak over een ‘radicaal andere’ verhouding tussen kerken overheid: de kerken zullen steeds meer maatschappelijketaken op zich nemen. In diezelfde bijeenkomst stelde Herman

25


Noordegraaf dat de kerken een relevante maatschappelijkebijdrage in huis hebben: ‘zij behoren dit, op grond van wat zijin het evangelie gehoord hebben, ook na te streven’. Op die-zelfde dag stelde George Harinck elders dat de kerken zichniet door de overheid moeten laten verleiden gesubsidieerdsociaal werk te verrichten; dat blokkeert de mogelijkheid voorde kerk haar boodschap uit te dragen.11

Het is duidelijk dat de kerk hier voor belangrijke beslis-singen staat. Zij bevindt zich – blijkens de in november 2009verschenen gespreksnota ‘De kerk en de democratischerechtsstaat’ – momenteel dan ook in een proces van bezinningop haar positie tegenover de overheid en haar plaats in de sa-menleving in het algemeen. Daarom moet ook deze derdevraag in dit boek aan de orde komen.

De wijze waarop men op de bestaande situatie reageert en metde hier gestelde vragen omgaat wordt sterk bepaald door deopvatting over wat de kerk is of behoort te zijn. Daarom lijkthet mij goed hier – uiteraard beknopt – te zeggen wat mijnopvattingen met betrekking tot het bestaan en functionerenvan de kerk zijn; die opvattingen spelen immers ook in hetvervolg een rol. Daarmee kan tegelijk duidelijk worden watmijn drijfveer achter het schrijven van dit boek is.

Ik sprak hiervoor over de kernactiviteit van de kerk: de om-gang met God en zijn Woord. We kunnen dat ook de core bu-siness van de kerk noemen, datgene waar het in wezen om gaat,wat haar identiteit uitmaakt. Anders geformuleerd: de kerk iseen geloofsgemeenschap, een gemeenschap waarin het Woordverkondigd én gehoord wordt, het Woord dat naar de woor-den van Oosterhuis ‘roeping, opdracht en zegen’ is. Om datWoord, de Boodschap, het Evangelie [goede boodschap] gaathet in de kerk. Vanwege die identiteit, dat kenmerk, onder-scheidt de kerk zich wezenlijk van alle andere instellingen enorganisaties in de samenleving.

In de loop van de tijd ontwikkelt de kerk zich steeds ver-

26


der tot een nuttige maatschappelijke instelling; zij wordt nietalleen door velen in de samenleving zo gezien, maar zij ont-wikkelt zichzelf in haar vormgeving en functionering ooksteeds meer in die richting. Dit geeft naar twee kanten pro-blemen. Maatschappelijk gezien krijgt zij te maken met de inNederland gehanteerde regel van scheiding van kerk en staat.En kerkelijk – en dat is hier van belang – komt haar identiteitin gevaar, dreigt zij haar karakter te verliezen. Terwijl er juist– ook ter wille van de samenleving! – behoefte is aan een kerkmet karakter, dat wil, met de woorden van Heitink, zeggen‘een kerk die wil staan voor wat zij gelooft, die tegenwichtdurft bieden aan de goden van deze tijd en zich niet meteendoor slechte prognoses van de wijs laat brengen’.12

Ik vind de huidige ontwikkeling een kwalijke zaak, zowelvoor de kerk zelf, die op deze wijze haar kernactiviteit dreigtte verwaarlozen, als voor de samenleving, die allerminst ge-baat is met een verkerkelijking van het leven.

In dit boek wil ik proberen inzicht te geven in de ontwik-kelingen en verschijnselen die (mede) hebben geleid tot dieveranderingen in het kerkelijk leven. Daarbij gaat het mij nietom allerlei intern-kerkelijke zaken, maar om de plaats van dekerk in en de (mogelijke) betekenis van de kerk voor de hui-dige samenleving. Want juist op dit punt staat de kerk op hetogenblik voor belangrijke beslissingen.

1.3 Opzet van deze studie

De kerk bevindt zich zonder meer in een crisis. Hoe is zij indie situatie verzeild geraakt? Hoe kon het zover komen dat devraag naar het voortbestaan van de kerken gesteld wordt, dathet karakter van het kerkelijk optreden in de ogen van velenzó veranderd is dat de identiteit van de kerk in het gedingkomt en dat de kerk haar rol in de samenleving opnieuw moetoverwegen? Dat wil ik proberen hier te beschrijven. Dat wil

27


zeggen dat ik wil proberen niet alleen de feitelijke situatie tebeschrijven, maar ook de ontwikkelingen die tot die situatiehebben geleid, en de verschijnselen en factoren die aan hetontstaan van deze situatie hebben bijgedragen.

Alvorens dat te doen wil ik in het hierna volgende hoofd-stuk een kort overzicht geven van de wijze waarop de kerkzich in de twintig eeuwen van haar bestaan heeft voorgedaan.Wat was de kerk in de verschillende perioden van de ge-schiedenis, met welke pretentie trad zij op, hoe verhield zijzich ten opzichte van de samenleving en welke plaats nam zijin die samenleving in? Mijn ervaring is dat velen in het ker-kelijk leven, meestal onbewust, eeuwigheidswaarde toekennenaan de wijze waarop de kerk thans bestaat; dat zij denken datde kerk als het ware zó uit het Nieuwe Testament is wegge-lopen. Het is goed om dan te bedenken dat de vorm van dekerk in de loop van de tijd sterk is veranderd en dat dit sa-menhangt met de veranderingen die zich in de samenlevingen de cultuur hebben voorgedaan. Ik beschrijf in dit hoofd-stuk niet de geschiedenis van de kerk in de loop der eeuwen;die pretentie heb ik niet. De bedoeling is – niet veel meer danbij wijze van illustratie – te laten zien dat zich grote verande-ringen in de opstelling en het optreden van de kerk hebbenvoorgedaan én dat die veranderingen nauw samenhangen meten in feite onderdeel uitmaken van de veranderingen die zichin de samenleving(en) waarbinnen de kerk functioneert heb-ben voltrokken.

In de daarna volgende hoofdstukken beschrijf ik dan deontwikkelingen die tot de huidige situatie hebben geleid. Inhoofdstuk 3 schenk ik aandacht aan de voor het kerkelijk le-ven belangrijke ontwikkelingen in de samenleving. Ik schreefal dat de veranderingen in het kerkelijk leven samenhangenmet de veranderingen in de wereld waarbinnen de kerk func-tioneert. Als socioloog heb ik zelfs de neiging om te zeggendat de veranderingen in de samenleving en de cultuur in hetalgemeen voor een belangrijk deel bepálend zijn geweest voor

28


de veranderingen in de aard en het optreden van de kerk envoor de plaats die zij in de wereld inneemt. Maar ook als mendie mening niet deelt, zal men toch moeilijk kunnen ontken-nen dat veranderingen in de samenleving als geheel het ker-kelijk leven niet onberoerd laten. Vandaar de aandacht vooreen aantal belangrijke veranderingen in de samenleving en decultuur. Degenen die van deze veranderingen voldoende opde hoogte zijn, kunnen dit hoofdstuk ongelezen laten. Maarvoor anderen is het goed er kennis van te nemen, omdat menzonder inzicht in die veranderingen moeilijk zicht kan krijgenop en begrip kan krijgen van hetgeen in het kerkelijk levenplaatsvindt.

Kerk kan men globaal omschrijven als de institutionelevorm van de (christelijke) godsdienstigheid van de mensen.Goed zicht op het kerkelijk leven en op de veranderingendaarin kunnen we dus alleen krijgen als we inzicht hebben inde ontwikkelingen in het godsdienstig leven in het algemeen.Over die ontwikkelingen zal het in hoofdstuk 4 gaan. Het isniet eenvoudig om een goed inzicht te krijgen in en dus eengoed overzicht te geven van de ontwikkelingen die zich in hetgodsdienstig of religieus leven in het algemeen voordoen [integenstelling tot sommige theologen maak ik geen onder-scheid tussen de begrippen godsdienst en religie of tussengodsdienstigheid en religiositeit]. Dat zich met name in hetrecente verleden grote veranderingen in dit opzicht hebbenvoorgedaan én dat het godsdienstig leven ook thans nog vol-op in beweging is, is duidelijk voor eenieder die er ook maaroppervlakkig kennis van neemt. Er wordt op het ogenblik danook veel onderzoek naar die veranderingen verricht en er ver-schijnen veel studies over het religieuze leven en de verande-ringen die daarbinnen plaatsvinden. Maar een afgerond in-zicht of overzicht hebben we nog niet; daar is deze helematerie te complex van aard voor en te veel voor in beweging.Niettemin zal ik proberen de belangrijkste veranderingen inkaart te brengen. Nadat ik dat voor het godsdienstig leven in

29


het algemeen heb gedaan, spits ik dat toe op de veranderin-gen in de christelijke godsdienst, omdat het in deze studie nueenmaal om de kerk, dus de institutionele vormgeving van dechristelijke godsdienst, gaat.

In het vijfde hoofdstuk kan ik dan proberen meer concreetde belangrijkste ontwikkelingen in het kerkelijk leven zelf teschetsen. Enerzijds gaat het hierin om de ontwikkelingen diede kerken, onder invloed van de veranderingen in de samen-leving als geheel, min of meer ondergaan; veranderingen diezich als het ware vanzelf voltrekken. Anderzijds gaat het omde reactie van de kerken op de veranderingen die plaatsvin-den. Dat betreft in zekere zin het beleid van de kerken. Eenbelangrijke complicatie hierbij is dat verschillende kerken opverschillende wijze op de plaatsvindende ontwikkelingen rea-geren.

In het zesde hoofdstuk volgt dan een op de geanalyseerdeontwikkelingen gebaseerde beschrijving van de huidige situ-atie. Is er nog behoefte aan een kerk in onze moderne, mon-dig geworden samenleving of heeft de kerk zichzelf overleefd?En als er nog behoefte aan een optreden van de kerk is, omwelk soort behoeften gaat het dan? Anders geformuleerd: wel-ke betekenis hebben de kerken nog voor de samenleving, wel-ke functies vervullen de kerken op het ogenblik in die sa-menleving? Daarbij komt uiteraard ook het in de Nederlandsesamenleving gehanteerde principe van de scheiding van kerken staat ter sprake.

Na deze beschrijving van de ontwikkelingen en de situatievolgen dan de twee laatste hoofdstukken, waarin het om devraag gaat hoe de bestaande kerken zich in de huidige situatieen met het oog op de te verwachten ontwikkelingen zoudenkúnnen opstellen. Zijn ze bereid en in staat om het nog steedsdoorgaande functieverlies van de kerk te aanvaarden? Of kun-nen de bestaande kerken op een andere wijze nog een rol spe-len in, dat wil zeggen van betekenis zijn voor de huidige sa-menleving?

30


Van fundamenteel belang hierbij is de vraag hoe men van-uit de christelijke godsdienst de huidige wereld en de daarinplaatsvindende veranderingen ziet en waardeert. Ziet men de-ze wereld als een wereld die zich los van God en godsdienstheeft ontwikkeld, als een puur seculiere wereld, die men van-uit de christelijke godsdienst (zwart-wit geformuleerd) óf mij-den, óf bestrijden moet? Of kan men deze wereld ook zien alseen wereld die zich – uiteraard niet volledig en volmaakt –ontwikkeld heeft overeenkomstig de waarden die men ook inde christelijke godsdienst koestert, overeenkomstig wat menmag zien als de bedoeling van God met mens en wereld? Dievragen moeten ter sprake komen wil men iets zinnigs kunnenzeggen over de vraag hoe de kerk zich in en tegenover de we-reld moet of kan opstellen. Hieraan is het grootste deel vanhoofdstuk 7 gewijd.

In het laatste hoofdstuk wil ik dan – uitgaande van een be-paalde houding ten opzichte van de wereld – wat nadenkenover de mogelijke of gewenste opstelling van de kerk. Dat zijeen andere plaats in de samenleving moet innemen dan diewelke zij vanouds heeft ingenomen lijkt onontkoombaar.Maar welke dat dan zal zijn en hoe dit concreet uitgewerktkan of moet worden, zal – juist binnen het kerkelijk leven zelf– een indringende bezinning en discussie vereisen. Meer daneen aantal ideeën en suggesties, die een aanzet voor verderebezinning en discussie bedoelen te zijn, zal ik niet kunnen ge-ven.

Tot slot nog een enkele opmerkingen over enkele veelvuldiggebruikte termen, met name de termen kerk en samenleving.

Kerk is een algemene benaming voor een georganiseerdegodsdienstige groepering. Daar vallen dus ook instellingenonder die in het dagelijks spraakgebruik geen kerk worden ge-noemd, zoals een evangelische beweging en sektarische groe-peringen. In deze studie zal het echter vooral gaan om wat inhet dagelijks spraakgebruik kerkgenootschappen of kerkelijke

31


instituten wordt genoemd. Daar zijn er overigens vele van endus lijkt het vreemd om, zoals ik vaak zal doen, over de kerkte spreken. We hebben in de werkelijkheid immers met eenveelheid van kerken te maken, die bovendien zeer verschil-lend van omvang en karakter zijn. Toch spreken we over dekerk, zoals we in het publieke debat over het bedrijf of het ge-zin spreken, terwijl we toch ook met talloze verschillende be-drijven en met qua omvang en aard zeer verschillende gezin-nen te maken hebben. We spreken dan op een wat we welnoemen ideaaltypische wijze over de kerk, een manier vanspreken waarin de essentiële kenmerken die de verschillendekerken gemeen hebben als het ware samengevat en geaccen-tueerd worden. Dat het daarbij om de dominerende kenmer-ken en om de kenmerken van de dominerende (in de praktijk:de grote) kerkgenootschappen gaat spreekt als het ware van-zelf.

Dit laatste betekent dat ik geen recht doe aan de ontwikke-lingen zoals die zich in een aantal kleinere kerkgenootschap-pen of godsdienstige groeperingen voordoen, ontwikkelingendie soms tegen de door mij beschreven ontwikkelingen ingaan.Maar, hoe vreemd het misschien ook mag klinken, dit bezwaaris minder groot dan het lijkt. En dat niet omdat de beide gro-te kerkgenootschappen in Nederland zo’n 80% van de Ne-derlandse kerkleden omvatten (want kwantiteiten zijn in hetgodsdienstig leven niet doorslaggevend), maar omdat de ge-schiedenis ons heeft geleerd en de praktijk ons nu nog steedsleert dat veel van de ontwikkelingen die zich in de grote ker-ken voordoen na verloop van tijd ook in veel kleinere kerkelij-ke groeperingen van zich doen spreken.

Bovendien zal wat ik schrijf, vanwege mijn achtergrond enervaring, meer op het protestantse dan op het katholieke ker-kelijke leven betrekking hebben. Ja, bij het schrijven heb ikvrijwel steeds de thans bestaande Protestantse Kerk in Ne-derland voor ogen gehad. Heel veel van mijn analyse van deontwikkelingen en beschrijving van de situatie heeft op die

32


kerk betrekking. Bovendien gaat het dan vaak over de lande-lijke organisatie van de Protestantse Kerk, omdat het met na-me de landelijke kerk is die zich tegenover de overheid of desamenleving als geheel als kerk presenteert.

Dit alles neemt echter niet weg dat de beide in Nederlandbestaande grote kerkgenootschappen sociologisch gezien inhun ontwikkelingen wel zo veel gemeen hebben, dat veel vanhet geschrevene ook op de katholieke wereld betrekking heeftof betrokken kan worden. En dat bovendien veel van de pro-blematiek rond de landelijke kerk ook op plaatselijk niveaueen rol speelt. Het gaat in deze studie immers niet om eenanalyse van de ontwikkeling van een concreet kerkgenoot-schap, maar om een analyse van de ontwikkelingen die zichin de samenleving, in het godsdienstig leven én in het kerke-lijk leven in het algemeen voordoen, ook al illustreer ik datmet voorbeelden uit vooral één kerkgenootschap.

De term samenleving wordt in de sociale wetenschappenveel gebruikt voor het verschijnsel dat men in de theologi-sche wetenschap en in het kerkelijk leven meestal aanduidtmet het begrip wereld. In de sociale wetenschappen wordtbovendien veelvuldig het onderscheid gemaakt tussen destructurele en de culturele aspecten van een verschijnsel. Ookmet betrekking tot het begrip samenleving kunnen we datonderscheid maken. Enerzijds gaat het hierbij om de inrich-ting van de samenleving, om de concreet zichtbare relatiestussen de mensen en de groepsvormen. Anderzijds valt on-der het door mij gebruikte begrip samenleving ook de ideë-le kant, dat deel of aspect dat men ook met de term cultuurkan benoemen. Waarbij we onder cultuur dan verstaan het‘samenhangend geheel van voorstellingen, opvattingen,waarden en normen dat kenmerkend is voor een bepaaldegroepering of samenleving’.13 Soms zal het bij de beschrij-ving van de ontwikkelingen met name over dit aspect van desamenleving gaan en zal soms concreet over de (veranderen-de) cultuur gesproken worden. Maar als ik over samenleving

33


zonder meer spreek, zal het over de gehele, het kerkelijk le-ven omringende wereld gaan.

Voor het overige zal getracht worden zo weinig mogelijkvakjargon te gebruiken; waar dit niet te vermijden is, zal ui-teraard een toelichting gegeven worden. En waar ik niet-Ne-derlandstalige literatuur zal aanhalen, zal ik dat doen doormiddel van eigen vertalingen.

34


heeft de kerk zichzelf overleefd?

Documents