Het Hart

Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op de kwaliteit van leven van de mens?

Naam: Vak: Biologie Tessa Huizer Begeleider: Allard Bente de Haas Klas: F5H3 Anouk Waasdorp Datum: 19-10-2018 Kelly Stokman

1

Inhoudsopgave Voorwoord ............................................................................................................................. 2

Inleiding ................................................................................................................................. 2

Plan van aanpak .................................................................................................................... 3

1. Onderwerp, aanleiding en onderzoeksrichting ........................................................................ 3

2. Hoofd- & deelvragen .................................................................................................................... 3

3. Methode en werkwijze ................................................................................................................. 3

4. Planning & taakverdeling ............................................................................................................ 4

4.1 Planning ................................................................................................................................... 4

4.2 Taakverdeling ......................................................................................................................... 5

5. Het eindproduct ........................................................................................................................... 6

6. Informatie bronnen ....................................................................................................................... 6

Hoe werk een gezond hart?................................................................................................... 8

Hoe werkt onze bloedsomloop? ...........................................................................................11

Welke hartafwijkingen zijn er? ..............................................................................................13

Wat is er tegen hartafwijkingen te doen? ..............................................................................20

Welke vaatziekten zijn er? ....................................................................................................31

Wat is er tegen vaatziekten te doen? ....................................................................................40

Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op het leven van de patiënt en de naasten? .......48

Hoe werken de dierenharten die wij ontleed hebben? ..........................................................51

De Proef ...............................................................................................................................52

De enquête ...........................................................................................................................56

Conclusie .............................................................................................................................69

Discussie ..............................................................................................................................70

Procesverslag ......................................................................................................................71

Rubric samenwerking ...........................................................................................................72

Literatuurlijst .........................................................................................................................75

Logboek ...............................................................................................................................82

Nawoord ...............................................................................................................................83

2

Voorwoord

In dit profielwerkstuk komt u meer te weten over het hart, de ziektes hiervan en vaatziektes. We hoefden niet lang na te denken over het onderwerp, want we wilden graag meer te weten komen over het hart en de ziektes hier omheen. Dit komt doordat er om ons heen mensen zijn met een hart- of vaatziekten, zoals Tessa haar vader. Ook hebben wij allemaal de reclames gezien van de organisatie hartstichting. Dit heeft ons nog meer aan het denken gezet, als meer mensen meer weten over de ziektes des te makkelijker het is om hen te helpen.

Inleiding “Elke dag sterven er in Nederland 35 mensen aan een hartstilstand, mensen die jij kunt redden als je kan reanimeren en in de buurt bent.” (Hartstichting, 2015) De organisatie Hartstichting schreeuwt om hulp voor hart- en vaatziekten, niet alleen de verplegers die er voor zijn opgeleid om mensenlevens te redden kunnen hierbij helpen. De mensen zonder dat papiertje voor ambulance of verpleegkunde kunnen ook helpen. Als er naast u iemand een hartstilstand krijgt en u kunt reanimeren, ga er op af! Want een ambulance is er meestal later en soms is dat al te laat. Maar waarom schreeuwt de Hartstichting om hulp? Omdat het hart het belangrijkste onderdeel is van de mens. En als er wat mee aan de hand is heeft dit veel invloed op het leven van de patiënt. De mensen worden meer beperkt, ze kunnen sommige dagelijkse dingen zoals een blokje om niet meer doen, want ze zijn dan al gesloopt. Ook mensen met een vaatziekten hebben het een stuk moeilijker dan een gezond persoon, net als bij een patiënt met een hartziekten heeft de patiënt met meerdere dingen moeite.

3

Plan van aanpak 1. Onderwerp, aanleiding en onderzoeksrichting Wij hebben het onderwerp het hart gekozen. Wij zijn hierop gekomen omdat we het allemaal erg interessant vonden. Er zijn genoeg mensen in de omgeving met een hartafwijking of vaatziekten en wij wilde nu graag onderzoeken of het ook veel invloed heeft op de kwaliteit van leven van de mens. Op hoe je leeft en waar je mee moet oppassen of zelfs helemaal niet meer kan doen door je hartafwijking of vaatziekten. Wij willen vooral de mensen informatie geven over wat een hartafwijking of een vaatziekten nou eigenlijk met iemands leven doet en dat je er niet te makkelijk over kan denken. 2. Hoofd- & deelvragen Onze hoofdvraag wordt: Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op de kwaliteit van leven van de mens. Dit zijn de deelvragen die we gaan behandelen in dit profielwerkstuk:

• Hoe werkt een gezond hart? • Hoe werkt de bloedsomloop? • Welke hartafwijkingen zijn er? • Wat is er tegen hartafwijkingen te doen? • Welke vaatziekten zijn er? • Wat is er tegen vaatziekten te doen? • Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op je leven? • Hoe werken de dierenharten die wij ontleed hebben? • De enquêtes • De proef

Als praktische opdracht gaan we verschillende harten ontleden en met elkaar vergelijken. We gaan harten van de volgende dieren ontleden:

• vissenhart • koeienhart • varkenshart • lamshart

Deze harten kunnen we goed met elkaar vergelijken omdat er variatie in de harten zit, zo heeft een vis bijvoorbeeld maar één bloedsomloop en daarom dus ook maar één kamer en één boezem. 3. Methode en werkwijze Als onderzoek voor het profielwerkstuk gaan wij verschillende harten ontleden. Wij ontleden het hart van een vis, een kip, een lam en van een varken. Met ons practicum bekijken wij harten om te zien of er veel verschillen tussen het hart van verschillende dieren zijn. De binnenkant van de harten worden bekeken en dit wordt uitgewerkt later in dit werkstuk. Ook maken wij een enquête voor mensen met een hartaandoening of een vaatziekte. Hierin vragen wij of de mensen met een hartaandoening of vaatziekten bepaalde dingen niet kunnen doen vanwege gevolgen en/of risico's, of dat mensen misschien iedere dag met een bepaalde angst rondlopen dat er iets ernstigs gebeurd. Door middel van deze enquête krijgen wij meer duidelijkheid over hoe het leven is als je een hartziekte of -aandoening hebt. Wij gaan voor informatie over hartaandoeningen boeken lezen die over hartaandoeningen en vaatziekten gaan. We gaan het internet natuurlijk ook gebruiken voor onze informatie.

4

4. Planning & taakverdeling 4.1 Planning

Week Wat Bijzonderheden

11 Begeleider kiezen Stage

12 -

13 - Pasen

14 Gesprek met begeleider

15 Plan van aanpak maken + inleveren

20 Vragen voor enquête bedenken

21

22 Werken aan lay-out

23 Inleiding, inhoudsopgave, bronnen

24 Deelvragen uitwerken

25 Deelvragen uitwerken

26 - Se-week

27 - Se-week

28 -

29 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

30 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

31 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

5

32 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

33 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

34 Deelvragen uitwerken Zomervakantie

39 Conclusie, nawoord, samenwerking

40 -

41 inleveren PWS

42

4.2 Taakverdeling Hoe werkt een gezond hart? Anouk

Hoe werkt onze bloedsomloop? Anouk

Welke hartafwijkingen zijn er? Tessa

Wat is er tegen hartafwijkingen te doen? Anouk

Welke vaatziekten zijn er? Kelly

Wat is er tegen vaatziekten te doen? Bente

Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op het leven van de patiënt en de naasten?

Bente

Hoe werken de dierenharten die wij ontleed hebben? • vis • koe • kip • varken

Bente

De enquête Tessa

Proef uitwerken Kelly

6

5. Het eindproduct Ons eindproduct wordt een presentatie waarin wij het publiek zullen informeren over het hart, hartafwijkingen en de vaatziekten. Ook gaan we antwoord geven op wat een hart-of vaatziekte met de kwaliteit van leven van de mens doet. Dit doen we door middel van de informatie uit de enquêtes, een interview en de kennis die wij hebben opgedaan van het internet.

6. Informatie bronnen Een deel van de informatie van het hart, hartziekten en -aandoeningen halen wij van de volgende sites:

1. https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten Hier staat enorm veel informatie over de bouw van het hart en informatie over alle hartziekten.

2. https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/aandoeningen/39269-symptomen-hartklachten-hartaandoeningen-hartziekten.html Op deze site staan symptomen die voorkomen bij verschillende hartaandoeningen en -ziekten. Ook staat er informatie over verschillende hartziekten en -aandoeningen.

3. https://wetenschap.infonu.nl/anatomie/32029-alles-over-het-hart.html

Hierop staat allemaal algemene informatie over het hart, zoals de bouw. Deze site is minder uitgebreid maar bevat andere onderdelen dan de andere sites.

4. http://www.meneerspoor.nl/varken.html

Wij gaan ook harten ontleden van verschillende dieren staat op deze sites informatie over het hart van een varken.

5. http://natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002086.html]\

Deze bron bevat informatie over de verschillende soorten harten van organismen. De bouw van een Amfibie, een Vis, een Reptiel, een Zoogdier/Vogel, een Worm en van een Amoebe uitgebreid beschreven, zodat we niet alleen de verschillen van de harten van de verschillende dieren die we hebben ontleed kunnen uitleggen, maar ook dat we hierdoor de verschillen kunnen uitleggen tussen alle soorten harten, van een Amoebe tot een Zoogdier.

6. https://nl.wikipedia.org/wiki/Vissen_(dieren)

In deze bron staat informatie over het vissenhart, omdat we een vissenhart gaan ontleden is het handig om alvast te weten hoe het in elkaar zit, zodat we beter begrijpen wat we zien als we het hart gaan ontleden.

7. http://www.mindezigns.com/s/zeldzame-hartaandoeningen/

In deze bron gaat het over zeldzame hartaandoeningen die bij heel weinig mensen voorkomen.

8. https://www.gezondheidsnet.nl/hart-en-vaatziekten/stress-en-angst-vergroten-kans-

hartaandoeningen In deze bron staat beschreven hoe stress en angst kunnen zorgen voor een hartaandoening. Deze bron laat dus zien dat aandoeningen en ziekten niet alleen erfelijk of van de geboorte zijn.

7

9. https://hartziekte.be/hart-en-vaatziekten/hartaandoeningen/item/446-harttumor Met deze bron kan je per hartziekte of -aandoening veel informatie verkrijgen, door een bepaalde aandoening of ziekte aan te klikken krijg je een hele uitgebreide uitleg over deze ziekte of aandoening.

10. https://dier-en-natuur.infonu.nl/zieke-dieren/121610-aandoeningen-hond-

hartziekte.html In deze bron gaat het over hartaandoeningen en -ziekten bij honden, want mensen zijn niet de enige organismen waar deze problemen voorkomen. Door uit te zoeken hoe het zit bij andere organismen wordt je kennis veel breder en kan je er veel meer over vertellen.

Boeken:

1. Hartaandoeningen bij S.L.D geschreven door Johannes Cornelis Nossent. Dit boek bevat algemene informatie over de hartaandoeningen bij de mens.

2. Houdt uw hart gezond geschreven door Leonard Melvyn.

Dit boek is een handleiding om hartaandoeningen tegen te gaan door bijvoorbeeld een dieet.

3. Stress en het hart geschreven door Gerbrand Feenstra.

Dit boek toont aan hoe stress kan zorgen voor hartaandoeningen en -ziekten.

4. Hartkwalen geschreven door Eugene B. Mozes. Dit boek geeft duidelijk uitleg over de oorzaak van hartkwalen en over hoe je een hartkwaal kunt voorkomen.

5. Aangeboren hartafwijkingen bij volwassenen geschreven door Barbara Jozefa Maria

Mulder. Dit boek geeft informatie over de verschillende hartafwijkingen die bestaan onder volwassenen. Voor nog meer informatie gaan wij langs bij het ziekenhuis en bezoeken wij de afdeling cardiologie, aangezien dat de afdeling voor het hart is. Bij ons interview willen wij mensen interviewen die een niet goed werkend hart hebben, omdat ons profielwerkstuk daar natuurlijk om draait.

8

Hoe werk een gezond hart?

Het hart van een mens is een holle spier met een linker- en een rechterhelft die volledig van elkaar gescheiden zijn. Het is ongeveer zo groot als een gebalde vuist en groeit altijd met het lichaam mee. Het ligt iets links van het midden van de borstkas, achter de ribben. De taak van de ribben is het hart beschermen en er dus voor zorgen dat het hart niet beschadigd raakt. De taak van het hart is het rondpompen van bloed door het hele lichaam, in het bloed dat wordt rondgepompt door het hart zitten belangrijke voedingsstoffen en zuurstof. Zonder deze voedingsstoffen en zuurstof kunnen organen en spieren niet goed werken. Het hart bestaat uit een linker- en een rechterhelft die elk is onderverdeeld in boezems en kamers, oftewel een atrium en een ventrikel. Het hart heeft dus vier holtes, die gescheiden zijn door een tussenschot van spierweefsel, ook wel het septum genoemd.

• De linkerboezem: hier stroomt het zuurstofrijke bloed vanuit de longen binnen • De linkerkamer: pompt het zuurstofrijke bloed het hele lichaam rond • De rechterboezem: hier stroomt zuurstofarm bloed vanuit het lichaam binnen • De rechterkamer: pompt het zuurstofarme bloed naar de longen

In het hart zitten ook 4 kleppen, deze kleppen zorgen ervoor dat het bloed de kamers in en uit kunnen stromen en dat het de goede kant op stroomt.

• De Aortaklep: deze klep zit tussen de linkerkamer en de Aorta, via de Aorta gaat het zuurstofrijke bloed het hele lichaam rond

• De Mitralisklep: deze klep zit tussen de linkerboezem en de linkerkamer, wanneer de boezem vol zit opent de klep zich en laat het bloed door. Daarna sluit de klep zich zodat het bloed niet terug naar de boezem kan stromen.

• De Pulmonalisklep: deze klep bevindt zich tussen de rechterkamer en de longslagader, via de longslagader gaat het zuurstofarme bloed richting de longen.

• De Tricuspidalisklep: deze klep bevindt zich tussen de rechterboezem en de rechterkamer, wanneer de boezem vol zit opent de klep zich en laat het bloed door. Daarna sluit de klep zich zodat het bloed niet terug naar de boezem kan stromen

De werking van het hart gaat als volgt: Allereerst lopen beide boezems vol, de rechterboezem ontvangt zuurstofarm bloed vanuit het hele lichaam en de linkerboezem ontvangt zuurstofrijk bloed vanuit de longen. Wanneer de boezems vol zitten trekken deze samen, hierdoor openen de kleppen die tussen de boezems en de kamers zitten. Wanneer het bloed de kamers bereikt trekken deze ook samen waardoor het bloed het hart verlaat. De linkerkamer pompt het binnengekomen zuurstofrijke bloed het hele lichaam rond via de Aorta en de rechterkamer pompt het zuurstofarme bloed richting de longen via de longslagader.

Figuur 1: de anatomie van het hart, de linkerkant op een afbeelding is in werkelijkheid de rechterkant

9

Bij elke samentrekking (hartslag) pompt elk harthelft ongeveer 70 mL bloed weg. Dit noemen we het slagvolume, de hoeveelheid bloed die per hartslag een harthelft verlaat. Wanneer je jezelf inspant stijgt het aantal hartslagen per minuut. Je hartslagfrequentie neemt dus toe. De hoeveelheid bloed die het hart rondpompt hangt af van zowel de hartslagfrequentie als van het slagvolume. Dit hartminuutvolume bepaalt hoeveel bloed er rondgaat en dus hoeveel zuurstof er naar de spieren gaat. Je hartminuutvolume bereken je per harthelft per minuut. Voor een gezond hart is het hartminuutvolume in rust ongeveer 5 liter bloed (70 X 70 mL), maar bij inspanning kan het hartminuutvolume wel drie of vier keer groter zijn. Een hartslag begint bij de boezems (zie figuur 1), die bloed vanuit de grote aders opvangen. Een groep speciale spiercellen geeft een elektrische stroom af aan de spiervezels van de rechterboezem. Deze groep cellen, de sinusknoop, is onderdeel van het prikkelgeledingssysteem van het hart. Door de elektrische stroom trekken de spiervezels in de boezems samen. Het prikkelgeleidingssysteem leidt de stroom verder via een tweede groep cellen, de AV-knoop, naar de onderkant van de kamers. De kamers trekken vanaf de hartpunt naar boven toe en pompen het bloed de slagaders in. (figuur 2 Het bloed dat het hart inkomt om het lichaam door gepompt te worden, wordt niet opgenomen door het hart, toch heeft het hart ook bloed nodig om te kunnen werken. Hiervoor bevat het hart kransslagaders, dit zijn slagaders die het hart aan de buitenkant als een soort krans omvatten. Aan de Aorta ontspringen twee kransslagaders, zij vervoeren zuurstofrijkbloed voor het hart zelf. Beide kransslagaders vertakken zich in een groot aantal steeds kleinere slagaders, die uiteindelijk de hartspier induiken en daar uitmonden in haarvaten. Kransaders voeren het zuurstofarme bloed weer af naar de rechter boezem, waar het vlak boven de hartkleppen binnenkomt. Het bloed dat uit benen en organen zoals lever en nieren komt, bereikt het hart via de onderste holle ader. (figuur 1). De bovenste holle ader voert het bloed aan dat uit armen en hoofd komt. Al het bloed verzamelt zich in de rechterboezem: dit noemt men de vul fase. Het is zuurstofarm en bevat veel CO2. Daarbij passeert het bloed hartkleppen, sterke vliezen tussen boezem en kamer. Dankzij sterke peesdraden kunnen de hartkleppen maar in één richting open gaan: wanneer bloed van de boezem naar de kamer stroomt. Trekt de kamer samen, dan gaan de hartkleppen dicht. Het bloed stroomt dus niet terug. Aan het eind van deze vul fase pompt de rechterboezem het bloed in de boezem bij dat van de rechterkamer. Wanneer deze volledig gevuld en klaar om samen te trekken is, kan de volgende fase beginnen: de pompfase. In deze fase perst de rechterkamer het bloed de longslagader in, de longslagader splitst af in twee takken. Eén voor de linker- en één voor de rechterlong. In de longen geeft het bloed CO2 af en neemt het O2 op. Vanaf elke long voeren aders het zuurstofrijke bloed naar het hart. De longslagaders monden uit in de linkerboezem. De linkerboezem pompt het bloed via de hartkleppen van de linker harthelft naar de linker kamer. In de pompfase perst de linkerkamer het zuurstofrijke bloed de aorta in. De vul- en pompfase van beide harthelften

Figuur 2 het prikkelgeleidingssysteem van het hart

10

gebeuren tegelijkertijd. Slagaderkleppen aan het begin van de longslagader en de aorta verhinderen dat het bloed vanuit de slagaders terugstroomt de kamers in. Tijdens verschillende fasen van één hartslag gaan de hartkleppen en slagaderkleppen om de beurt open en dicht. Alle kleppen openen en sluiten door verschil in bloeddruk. Een hogere bloeddruk vóór de kleppen duwt de kleppen open, een hogere druk achter de kleppen sluit ze. In de vulfase staan de hartkleppen open en de slagaderkleppen zijn hier gesloten. De druk in de kamers is laag, bloed stroomt vanuit de aders via de boezems de kamers in. Trekken de boezems samen, dan is de druk in de kamers laag. De hartkleppen staan open, maar de slagaderkleppen zijn nog dicht. Bij het samentrekken van de kamers neemt de druk in de kamers toe. de hartkleppen sluiten zich en de slagaderkleppen gaan open. Wanneer de kamers zich ontspannen neemt de druk in de kamers af. De slagaderkleppen sluiten zich en de hartkleppen gaan open. Deze cyclus herhaalt zich bij elke hartslag.

11

Hoe werkt onze bloedsomloop? De mens heeft een dubbele bloedsomloop, dit wilt zeggen dat het bloed altijd twéé keer het hart passeert. De dubbele bloedsomloop bestaat uit de kleine- en de grote bloedsomloop. De kleine bloedsomloop gaat van hart naar de longen en vervolgens weer terug naar het hart. Vanuit het hart gaat zuurstofarm bloed via de longslagader naar de longen en vervolgens gaat er weer zuurstofrijk bloed terug naar het hart via de longaders. In de longen bevinden zich rond de longblaasjes kleine haarvaten, in deze longhaarvaten neemt het bloed O2 op en geeft het CO2 af. Deze haarvaten vormen een heel net van kleine bloedvaten, van bloed voorzien door de longslagader. De longslagader voert zuurstofarm bloed aan uit de rechter harthelft. Via de longaders bereikt het zuurstofrijke bloed uiteindelijk het hart weer. De grote bloedsomloop gaat van het hart naar de organen via de aorta en vervolgens weer terug naar het hart via de aders. Vanuit het hart gaat er zuurstofrijk bloed naar de rest van het lichaam. De linker harthelft pompt het zuurstofrijke bloed de aorta in. De aorta vertakt zich tot steeds kleinere vaten en haarvaten. In de haarvaten geeft het bloed O2 af aan de lichaamscellen en neemt de afvalstof CO2 op (gaswisseling). De organen gebruiken dus voedingsstoffen en zuurstof uit de haarvaten en geven hun afvalstoffen weer af aan de haarvaten. Het zuurstofarme bloed gaat via de aders weer terug naar het hart. De bloedvaten die bloed van het hart afvoeren naar de organen heten slagaders. Slagaders worden vernoemd naar het orgaan waar ze bloed heen brengen. De wand van een slagader bestaat uit drie lagen: een dunne binnenlaag van dekweefsel, een middenlaag van glad spierweefsel en een buiten laag van bindweefsel. Hierdoor is de wand sterk en elastisch. Slagaders vertakken zich in steeds dunnere slagaders en uiteindelijk in haarvaten. Haarvaten zijn de kleinste bloedvaten in het menselijk lichaam, stoffen kunnen gemakkelijk met het bloedplasma mee naar de lichaamscellen of met de weefselvloeistof mee naar het bloed. In het bloed zit zuurstof en voedingsstoffen, de slagaders vervoeren deze vanaf het hart naar de rest van het lichaam. De longslagaders zijn de enige uitzondering, zij vervoeren zuurstof arm bloed naar de longen. De aorta is het grootste bloedvat van het lichaam, en vertakt zich uiteindelijk tot de eerder genoemde haarvaten. Het hart zelf heeft ook zuurstof en voedingsstoffen nodig, deze krijgt het via de kransslagaders. De kransslagaders zijn ongeveer zo dik als een rietje en vertakken zich in een groot aantal steeds kleinere slagaders die als een soort krans om het hart liggen (zie figuur 4)

Figuur 3: de dubbele bloedsomloop van de mens

Figuur 4: de kransslagaders van het hart

12

Er zijn twee hoofdkransslagaders, de linker kransslagader en de rechterkransslagader. Deze twee kransslagaders zorgen voor zuurstofrijk bloed voor de hartspier die om het hart loopt. De rechter kransslagader gemiddeld voor 35% en de linker voor 65%. Als de hartspier geen zuurstofrijk bloed meer krijgt, stopt het hart met kloppen. De rechter kransslagader gaat naar de rechterkant van het hart en de linker kransslagader naar de linker kant van het hart. Beide kransslagaders liggen bovenop de hartspier en vertakken zich in kleine slagaders. (zie figuur 5) De linker kransslagader splitst zich in twee takken:

1. De LAD kransslagader, deze loopt aan de voorwand van het hart naar beneden

2. De Cx kransslagader (ook wel ramus circumflexus genoemd), maakt een omcirkelende beweging naar de achterwand van het hart

De bloedvaten die bloed terugvoeren naar het hart heten aders. Aders worden vernoemd naar het orgaan waar ze het bloed afvoeren. De longaders zijn een uitzondering, zij vervoeren zuurstofrijk bloed naar het hart. Ook de aders bestaan uit drie lagen alleen de spierlaag is dunner. De meeste aders hebben kleppen die voorkomen dat het bloed terug kan stromen naar het orgaan. (zie figuur 6) Omdat de spierlaag van aders dun is kunnen de aders bloed niet zelfstandig transporteren. Daarom worden ze door spieren omgeven. Deze werken als een soort spierpomp, de diameter van de ader wordt kleiner waardoor het bloed naar voren wordt geduwd en door kan stromen.

Figuur 5: de ligging van de kransslagaders in het menselijk hart

Figuur 6: kleppen in de aders

13

Welke hartafwijkingen zijn er? In Nederland worden er ongeveer 1300 baby’s per jaar geboren met een hartafwijking. Die hartafwijkingen verschillen van soort, maar ook hoe ernstig de afwijking is. Bij het ene kindje wordt de afwijking per toeval ontdekt, terwijl bij het andere kindje moet er direct ingegrepen worden anders overlijd het kindje. Vele jaren terug konden artsen er nog niets mee. De overlevingskans voor een baby met een aangeboren hartafwijking was erg klein of hield het er blijvende beperkingen aan over. Tegenwoordig kunnen en kennen de artsen al zoveel meer dan vroeger, dat de overlevingskans flink is gestegenen en er maar een heel klein aantal baby’s met blijvende beperking door het leven gaan. De aangeboren afwijkingen kun je onderverdelen in de volgende categorieën: 1. Afwijkingen aan de bouw van het hart (aangeboren)

• Ventrikel Septum Defect: een gaatje in het tussenschot van de linker- en rechterhartkamer. Soms ontstaat dit door erfelijkheid, er kunnen ook andere aangeboren (hart)afwijkingen de oorzaak zijn. Een kind merkt bij een klein VSD niets. Als het gaatje in het tussenschot groter wordt, treden er de volgende symptomen op:

o Moeite met voeding (kindje is moe / buiten adem voordat de fles leeg is) o Vaker last van luchtweginfecties o Sneller en zwaarder ademhalen o In groei achterblijven (https://hartlongcentrum.nl/)

• Atrium Septum Defect: een gaatje in het tussenschot tussen de linker- en

rechterboezem. Er zijn meerdere soorten ASD; ASD-I, ASD-II en het sinus venosus defect.

o ASD-I houdt in dat er in het lagere deel van het tussenschot van de boezems een gaatje zit. De mitralisklep kan gaan lekken, omdat het gaatje dichtbij de mitralisklep ligt. Deze vorm van ASD is zeldzaam en komt vaak voor bij het syndroom van Down.

o ASD-II komt het meest voor. Hierbij is er een gaatje in het midden van het tussenschot tussen de boezems. Deze opening groeit niet dicht, omdat dit gaatje al vóór de geboorte aanwezig is, dus komt het gaatje in het midden te liggen.

o Sinus venosus defect is het derde type ASD. Hier ontstaat er een gaatje hoog of juist helemaal onderin de boezems. Een typisch bijkomend geval van dit type ASD is dat de verbindingen van de longaders verkeerd zijn aangelegd.

De symptomen van ASD veroorzaken bij jonge mensen weinig klachten. Het kan zijn dat de ontwikkeling van het lichaam iets achterloopt en dat de patiënten bij inspanningen vaker moe of buitenadem zijn. Bij een langer bestaand ASD komen de volgende symptomen voor;

o Kortademig bij inspanning o Ritmestoornissen van de boezems o Verkleuring van de huid (blauw) door het te weinige zuurstof in het bloed. Dit

komt zelden voor. Op langer termijn kan het leiden tot hartfalen. Dit gaat vaak gepaard met verhoogde bloeddruk in de longslagaderen. Er bestaat ook een verhoogd risico op hartritmestoornissen. Die hartritmestoornissen hebben weer als gevolg dat er bloedpropjes kunnen ontstaan in de linkerboezem. Deze bloedpropjes kunnen leiden tot een beroerte. (Hartstrichting.nl - Atriumseptumdefect)

14

• Tetralogie van Fallot: een combinatie van meerdere hartafwijkingen. Toen het hart zich ging ontwikkelen zijn er 4 bouwfouten ontstaan met het gevolg dat het hart niet goed functioneert en het lichaam te weinig zuurstof krijgt. Hier volgen de bouwfouten die zijn ontstaan.

o Ventrikel Septum Defect (VSD); hierboven al genoemd. o Vernauwde longslagader; van de rechterkamer naar de longslagader is de

toegang vernauwd. o Scheef geplaatste aorta (overrijdende aorta); de ligging van de aorta is scheef

boven het tussenschot van de kamers en de aorta is aangesloten op de beide kamers.

o Verdikking van de hartspier van de rechterkamer; de rechterkamer moet meer druk zetten om het bloed de longslagader in te pompen. Dit omdat de longslagader vernauwd is. Wat een verdikte hartspier als gevolg heeft.

Er zijn verschillende symptomen. Deze variëren, omdat de 4 afwijkingen erg verschillen in ernst. Het kind kan alleen bij grote inspanning blauw zien, terwijl een ander kind al blauw ziet bij weinig inspanning en hierdoor bijna geen inspanning kan leveren. (Hartstichting - Tetralogie van Fallot)

• Hypoplastisch linkerhartsyndroom: het linkerdeel van het hart is niet goed ontwikkeld, het is niet groot genoeg om zijn werk goed te doen. De linkerhartkamer kan niet genoeg bloed met zuurstof het lichaam in pompen. Hierdoor krijgt de rechterkamer het zwaar, want die moet de hele bloedsomloop (grote én kleine bloedsomloop) voor zijn rekening nemen. Als je geen behandeling krijgt, is er 95% van de patiënten die overlijden in de eerste levensmaand. Als de baby nog niet geboren is dan zijn er nog geen symptomen. Dit komt doordat de baby nog via de moeder ademhaalt, het krijgt de zuurstof van de moeder. En het bloed stroomt dan via 2 natuurlijke verbindingen tussen de bloedsomlopen:

o Een opening tussen de linker- en rechterboezem o Een verbinding tussen de aorta en de longslagader die vóór de geboorte

aanwezig is. Net na de geboorte heeft het kindje over het algemeen geen symptomen, want deze 2 natuurlijke verbindingen bestaan nog. Enkele dagen na de geboorte sluiten de verbindingen en krijgt het lichaam te weinig zuurstof. Met de volgende symptomen als gevolg:

o Blauw of bleek zien o Slechter drinken o Zich niet lekker voelen o Erg moe

(Hartstichting - Hypoplastisch linkerhartsyndroom)

• Hypoplastisch rechterhartsyndroom: ook het rechterdeel van het hart kan niet goed zijn ontwikkeld. Het kan zelfs zo zijn, dat het rechterdeel niet eens aanwezig is. Kinderen waar het rechterdeel niet volgroeid is, hebben wel een lichaamsslagader. Bij het hypoplastisch linkerhartsyndroom is er geen lichaamsslagader aanwezig. Bij het HRHS (hypoplastisch rechterhartsyndroom) heeft de longcirculatie te veel bloed te verwerken. Als dit het geval is, wordt er een bandje aangelegd rond de longslagader. Hierdoor wordt de hoeveelheid bloed die richting de longen stroomt verminderd. Soms is het noodzakelijk om de aangeboren vernauwing te opereren. De symptomen bij HLHS (hypoplastisch linkerhartsyndroom) zijn vergelijkbaar bij HRHS. (Hartstichting - Hypoplastisch rechterhartsyndroom)

15

• Congenitaal gecorrigeerde transpositie van de grote vaten: de grote slagaders (long- en lichaamsslagader) zijn verkeerd op het hart aangesloten. Dit is een zeldzame maar ernstige hartafwijking. Deze afwijking ontstaat tijdens de vroege fase van de ontwikkeling van het hart, tijdens de zwangerschap. In normale situatie zou de longslagader uit de rechterhartkamer komen. En de lichaamsslagader (aorta) uit de linkerhartkamer. Bij congenitaal gecorrigeerde transpositie van de grote vaten is dat juist andersom; wat betekent dat de longslagader uit de linkerhartkamer komt en de aorta uit de rechterhartkamer. Dit heeft als gevolg dat het zuurstof uit de longen niet in het lichaam terecht komt. Voor de geboorte heeft dit geen gevolgen, want het kindje krijgt zuurstof via de moeder. Net na de geboorte moet het kindje zo snel mogelijk geopereerd worden, de verbindingen die in eerste instantie nog voldoende zuurstofrijkbloed naar het lichaam laten stromen sluiten kort na de geboorte. De bloedsomloop is ook anders, de kleine en de grote bloedsomloop zijn van elkaar gescheiden, normaal zijn ze verbonden met elkaar. Er zijn bij transpositie van de grote vaten dus 2 bloedsomlopen:

o Het bloed afkomstig uit de linkerhartkamer gaat via de longslagader naar de longen om zuurstof op te nemen. Het zuurstofrijke bloed gaat naar de longader via de linkerboezem. Hier vandaan stroomt het bloed in de linkerhartkamer. Dus het bloed stroomt vanuit de linkerhartkamer terug de linkerhartkamer in.

o Het bloed afkomstig uit de rechterhartkamer gaat via de aorta naar het hele lichaam. Hier vandaan stroomt het bloed weer terug naar de rechterboezem en eindigt in de rechterkamer. Dus het bloed stroomt vanuit de rechterhartkamer terug de rechterhartkamer in.

Dit betekent dat het zuurstofrijke bloed niet bij de spieren en de organen komt. (Hartstichting - Transpositie van de grote vaten)

• Open ductus Botalli: de verbinding tussen de lichaamsslagader en de longslagader, die normaal na de geboorte sluit, blijft bestaan. Dit heeft als gevolg dat het zuurstofrijk bloed terug stroomt naar de longslagader. Deze bloedstroom is nutteloos, maar hierdoor moet het hart wel extra hart pompen. Dit kan op lange termijn ernstige gevolgen hebben. Als een hartkamer niet goed ontwikkeld is (hypoplastisch rechter- of linkerhartsyndroom) is het juist nodig dat de ductus Botalli tijdelijk open blijft. De oorzaak van de open ductus Botalli is prostaglandine (hormoon). In normale toestand neemt de hoeveelheid van dit hormoon af, waardoor de verbinding zichzelf sluit. Bij baby’s die te vroeg zijn geboren wordt erg veel van dit hormoon gevormd, hierdoor sluit de verbinding dus niet snel genoeg. Als het kindje niet te vroeg geboren is, is er geen duidelijke oorzaak. Open ductus Botalli heeft de volgende symptomen:

o Achterblijven in de groei o Kortademigheid o Infecties van de luchtwegen

(Hartstichting - Open Ductus Botallli (OBD))

16

• Aortaklepstenose: vernauwing van de hartklep tussen de linkerhartkamer en de aorta (lichaamsslagader). De linkerkamer moet in dit geval het bloed via de vernauwde klep het lichaam in pompen. Dit kost voor het hart meer kracht en de hartspier wordt dikker en stijver. Aortaklepstenose kan aangeboren zijn, maar het kan zich ook op latere leeftijd nog ontwikkelen. Er zijn een aantal mogelijke bouwfouten de oorzaak van aortaklepstenose:

o De klepbladen zitten voor een deel aan elkaar vast o Er zijn twee in plaats van drie klepbladen o Er is extra weefstel boven of onder de klep

Er zijn meestal weinig klachten bij deze hartaandoening als het niet ernstig is. Zodra het wel ernstig is, kan de patiënt last hebben van:

o Pijn op de borst o Kortademigheid o Vermoeidheid o Flauwvallen

(Hartstichting - Aortaklepstenose) • Atrioventriculairseptum defect: hier heb je twee vormen van; een complete

atrioventriculairseptum en een incomplete atrioventriculairseptum. Bij een compleet atrioventriculairseptum is er een gaatje in het boezemtussenschot, maar ook in het kamertussenschot. Als er geen operatie plaats vindt, wordt de druk erg hoog en ontstaat er pulmonale hypertensie. Bij een incompleet atrioventriculairseptum zit er alleen een gaatje in het boezemtussenschot. Bij deze vorm hoeft het niet altijd gecorrigeerd te worden, patiënten met een klein defect worden vaak poliklinisch gecontroleerd. Op het moment dat het ernstiger is, worden de defecten gesloten via een hartoperatie. Omdat het hart anders belast wordt. (Hartstichting - Atriumseptumdefect (ASD))

• Aortaklepinsufficiëntie: hierbij is de hartklep lek tussen de linkerhartkamer en de aorta (lichaamsslagader) waardoor het bloed terug de linkerhartkamer in stroomt. Met alle gevolgen van dien. De linkerhartkamer zet uit en kan hartfalen veroorzaken of een lekkende mitralisklep. De hartspier wordt soms dikker en de pompkracht van het hart neemt af. (Hartstichting - Aortaklepinsufficiëntie)

2. Cardiomyopathie

• Verzamelnaam voor ziekten van de hartspier. Als je cardiomyopathie hebt dan veroorzaakt dat een verwijde en een verdikte hartspier. Er zijn verschillende oorzaken:

o Hoge bloeddruk of hartritmestoornissen o Ontsteking van de hartspier o Gevolg van een hartinfarct o Bestraling of chemotherapie o Alcohol o Geneesmiddelen o Diabetes o Problemen met de schildklier of stofwisseling o Vernauwde kransslagaders

17

Hieronder worden de soorten cardiomyopathie besproken:

• Erfelijke cardiomyopathie: hier zijn twee vormen van; Aritmogene Rechter Ventrikel Cardiomyopathie (ARVC) en Aritmogene Rechter Ventrikel Dysplasie (ARVD). Hierbij kan het spierweefsel in het hart veranderen in vet of bindweefsel. Dit komt het vaakst voor in het rechter deel, maar het ook in het linker deel ontstaan. Waarom dit zo gevaarlijk is, is omdat vet of bindweefsel elektriciteit kan geleiden waardoor er een hartritmestoornis kan ontstaan. Als het hart in de loop van de tijd minder goed gaat functioneren kan het zijn dat er hartfalen ontstaan. Niet iedereen heeft klachten. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

• Non compactie cardiomyopathie: dit is een zeldzame afwijking. Non compactie houdt in dat het spierweefsel niet compact is. Hierdoor ontstaan er zwakkere plekken in het spierweefsel, met het gevolg dat de hartspier minder krachtig en minder efficiënt het bloed rond kan pompen. Met uiteindelijke kans op hartfalen of een hartritmestoornis. Deze ziekte is niet te genezen. Er kunnen wel verschillende behandelingen gestart worden. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

• Verdikte hartspier en plotse hartdood: de medische naam van de verdikte hartspier is ‘hypertrofische cardiomyopathie’. Het grootste deel van de mensen die deze ziekte hebben, hebben geen klachten. Het is wel prettig om te weten dat je hypertrofische cardiomyopathie hebt. Dit is omdat de verdikte hartspier het risico op een plotse hartdood vergroot, want dezelfde hoeveelheid bloed moet door een nauwere hartspier rondgepompt worden. Het geldt niet alleen voor oudere mensen, ook jonge mensen kunnen hier mee te maken krijgen. Het gevolg hiervan is een hogere druk in de linkerkamer en juist een verlaagde bloeddruk tijdens intensief sporten. Hierdoor krijgen de kransslagaders minder bloed en gaat de hartspier van de kamer trillen, dan heb je een fatale hartritmestoornis. Hypertrofische cardiomyopathie is regelmatig de oorzaak van een plotse hartdood van een (jonge) sporter tijdens grote inspanning. De arts zal dan ook afraden om intensief te sporten op het moment dat je bekend bent met de ziekte. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

• Takotsubo of Stress Cardiomyopathie: bij een acuut hartinfarct is de kransslagader (bijna) afgesloten. Als een patiënt zich meldt met het beeld van een hartinfarct, waarbij de kransslagader NIET is afgesloten, kan het zijn dat de patiënt Takotsubo Cardiomyopathie heeft. De meest voorkomende symptomen zijn pijn op de borst en kortademigheid. De oorzaak is vaak stress. Daarom heet het ook wel Stress Cardiomyopathie. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

• Dilaterende cardiomyopathie (DCM): bij deze vorm is de hartspier verslapt, hierdoor is die spier wijder. Het bloed wordt minder goed rondgepompt dan normaal, zeker bij inspanning. De hartklappen openen en sluiten ook minder goed, dus de kans op lekkende hartkleppen is aanwezig. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

• Restrictieve cardiomyopathie: het hartspierweefsel wordt steeds stijver. Er stroomt minder bloed in de hartkamer, waardoor de bloeddruk in de boezems omhoog gaat. De wanden van boezems worden eerst dikker, daarna verwijden ze. Dan is er een kans dat er een ritmestoornis of hartfalen ontstaan. (Hartstichting - Cardiomyopathie (hartspierziekte))

18

3. Afwijkingen van het elektrisch prikkelgeleidingssysteem van het hart, waardoor hartritmestoornissen ontstaan:

• Boezemfibrilleren (atriumfibrilleren): een hartritmestoornis vanuit de linkerboezem (linker atrium). Deze ritmestoornis komt veel voor, een op de vier mensen ouder dan 55 jaar krijgt ermee te maken. Vaak is dit een snelle en onregelmatige hartslag. Dit kan worden veroorzaakt door bijvoorbeeld een te hoge bloeddruk, een ongezonde leefstijl met overmatig alcoholgebruik, hartfalen, overgewicht, het slaap-apneu syndroom (ademstilstanden in de slaap), hartklepafwijkingen of een hartinfarct (Hartstichting.nl).

• Boezemflutter (atriumflutter): een hartritmestoornis vanuit de rechterboezem (rechter atrium). Het is een snelle, maar regelmatige hartslag van ongeveer 150 keer per minuut. Deze hartritmestoornis komt minder vaak voor dan het boezemfibrilleren en is ook niet levensbedreigend, maar moet wel behandeld worden. Bij de boezemflutter is er sprake van 2-op1-geleiding. Wat betekent dat de AV-knoop maar de helft van de prikkels doorlaat (deze knoop heeft de functie prikkels tussen de boezem en de kamer door te geven.) (Hartstichting.nl)

• AV- nodale re-entry tachycardie ( Atrio-Ventriculaire nodale Re-entry

Tachycardie): ritmestoornis die ontstaat in en rondom de AV-knoop, (atrioventriculaire knoop ligt op de overgang tussen kamer en boezem) bij deze ritmestoornis draaien er elektrische prikkels rond waardoor de kamers en boezems snel en tegelijk samenknijpen. Er zijn in de AV-knoop 2 bundels die de prikkel geleiden; een snelle en een langzame bundel. Samen is dit een soort elektrische rotonde. De prikkels blijven rondgaan, dit wordt re-entry genoemd. Dit komt bij 1 op e 800 mensen voor, meer bij vrouwen dan bij mannen en relatief vaker bij jonge mensen. (Hartstichting - Ventrikeltachycardie)

• Impuls- en geleidingsstoornissen (Sick Sinus Syndroom): de sinusknoop, die het

elektrische signaal naar het hart stuurt, werkt niet goed. Bij een geleidingsstoornis werkt de AV-knoop niet goed, deze geeft het signaal door aan de kamers. (Hartstichting.nl)

• Kamerritmestoornis (ventrikeltachycardie): de hartfrequentie ligt tussen de 100 en

de 240 slagen per minuut, maar varieert sterk. Denk aan inspanning of de invloed van medicijnen. Bij een ventrikeltachycardie ontstaan er niet enkel in de sinusknoop elektrische prikkels, maar ook in de wanden van de hartkamers. Je hebt ook een slow VT; dat betekent dat de hartslag tussen de 100 en 130 is. Er zijn enkele oorzaken die het risico op een ventrikeltachycardie verhogen:

o Litteken in de hartkamer (oud hartinfarct) o Bestaande hartaandoening (cardiomyopathie) o Vernauwing van de kransslagaders o In de eerste dagen na een acuut hartinfarct o In de eerste wek na een hartoperatie

(Hartstichting - Ventrikeltachycardie)

19

• WPW-syndroom ( Wolff-Parkinson-White syndroom): naast de AV-knoop is er een extra prikkelverbinding tussen boezem en kamer. Dit syndroom komt bij een heel klein gedeelte van de bevolking voor. We hebben het dan over zo’n 0,15%-0,25% van de bevolking. Door die extra prikkelverbinding kunnen de elektrische prikkels in cirkels rond gaan draaien, hierdoor knijpen de kamers en de boezems snel tegelijk samen. Als er naast het WPW-syndroom ook nog boezemfibrilleren optreedt, kan dit erg gevaarlijk zijn. Dit komt omdat het boezemfibrilleren heel snel doorgegeven kan worden aan de kamers via die extra prikkelverbinding. Deze prikkelverbinding vertraagt de elektrische prikkels niet, wat de AV-knoop daarentegen wel doet. (Hartstichting - WPW-syndroom)

Overige hartaandoeningen:

Angina pectoris (pijn op de borst): een beklemmend of een pijnlijk gevoel op de borst. Deze pijn is afkomstig van het hart. Dit ontstaat doordat het hart zuurstof tekort heeft. (Hartstichting) Alfa-1-antitrysine deficiëntie (AATD): dit behoort tot de erfelijke aandoeningen. Bij deze aandoening mist de lever het eiwit “Alfa-1-antitrypsine”. De lever kan dit eiwit in afwijkende vorm of zelfs helemaal niet aanmaken. (Hartstichting) Endocarditis: de hartkleppen en/of de binnenwand van het hart (het endocard) is ontstoken. (Hartstichting) Hartfalen: de pompkracht van het hart is verminderd. Zie figuur 7. (Hartstichting) Mitralisklepstenose: vernauwing van de hartklep tussen de linkerboezem en de linkerkamer van het hart. (Hartstichting) Hartoorsluiting: dit is het gevolg van boezemfibrilleren. De bloedpropjes die hierdoor ontstaan kunnen los raken en verstoppingen veroorzaken in de bloedvaten van de hersenen. Het gevolg hiervan is een beroerte. (Hartstichting)

Figuur 7: uitleg over hoe de pompkracht van het hart vermindert.

20

Wat is er tegen hartafwijkingen te doen?

Zoals eerder is besproken, worden er jaarlijks 1300 á 1400 kinderen met een hartafwijking geboren. Met een aangeboren hartafwijking heb je tegenwoordig een veel grotere kans op een normaal leven dan vroeger. Veel onderzoek heeft ervoor gezorgd dat er steeds beter operaties op steeds jongere leeftijd mogelijk zijn. Toch krijgen de meeste patiënten in de loop van hun leven wel te maken met hartproblemen zoals ritmestoornissen of hartfalen. De aangeboren afwijkingen kun je onderverdelen in de volgende categorieën:

Afwijking aan de bouw van het hart

• Ventrikelseptumdefect (VSD): is een aangeboren hartafwijking. Bij deze aandoening zit er een gaatje in het tussenschot van de hartkamers van het hart. Het hart bestaat uit 2 hartkamers en 2 boezems. De hartkamers (de ventrikels) zijn van elkaar gescheiden via een tussenschot (het septum). Bij een VSD sluit het tussenschot tussen de hartkamers niet helemaal goed. Er zit een gaatje in. Een VSD ontstaat voor de geboorte. De oorzaak is meestal onbekend, erfelijkheid kan een rol spelen. Door het gaatje stroomt bloed van de linker- naar de rechterkamer. Dit komt doordat de bloeddruk in de linkerhartkamer hoger is dan die van de rechterkamer. Vanwege het VSD maakt een deel van het bloed opnieuw een rondje door het hart en de longen. Deze extra stroom bloed door het hart belast het hart en de longen, hierdoor moet het hart sneller en veel krachtiger pompen dan normaal. Het VSD kan leiden tot een hoge bloeddruk in de longslagader en hartfalen. Als het VSD vlakbij een hartklep zit, dan kan de klep daardoor gaan lekken. (Hartstichting)

Wat is er tegen een Ventrikelseptumdefect te doen? De behandeling van een VSD is afhankelijk van de grootte en de plek van het gaatje. Ongeveer de helft van de gaatjes zal zich spontaan weer sluiten, dit gebeurd meestal op heel jonge leeftijd. Bij een middelgroot VSD zal de cardioloog (arts die alles wat met het hart te maken heeft behandeld) afwachten of het gaatje dichtgroeit of niet. En tot slot, bij een groot VSD zal de arts het gat zo snel mogelijk sluiten. Het liefst tussen de 3 en 6 maanden. Een kind is dan groot genoeg om een operatie goed te doorstaan. Hartfalen kan behandeld worden met medicijnen en / of een tijdelijk bandje om de longslagader, maar na verloop van de tijd zal de echte ingreep volgen: het plaatsen van een parapluutje of een operatie om het gat te dichten. Wanneer een arts ervoor kiest om het gat te dichten met een parapluutje, gebeurt dit via een hartkatheterisatie. De arts schuift dan een dun slangetje (de katheter) vanuit een slagader in de lies richting het hart. Via deze katheter plaatst hij het parapluutje in het gat, wanneer het parapluutje op de juiste plaats zit zal het geopend worden waardoor de opening gesloten wordt en het gat op deze manier dus gedicht is. Maar toch kiest een arts er meestal voor om een VSD te sluiten via een openhartoperatie, hierbij wordt de borstkas geopend zodat de arts bij het hart kan komen. Tijdens deze operatie neemt een hartlongmachine de functies van het hart en de longen tijdelijk over. De hartchirurg zal het gat in het tussenschot sluiten met hechtingen. Als het een relatief groot gat is, zal er een soort lapje (een patch) op het gat worden gehecht. Deze patch is meestal afkomstig van een stukje hartvlies. (Hartstichting)

21

• Atriumseptumdefect (ASD): is een aangeboren hartafwijking. Bij deze aandoening zit er een gaatje in het tussenschot van de boezems van het hart. Het hart bestaat uit 2 hartkamers en 2 boezems. De boezems zijn van elkaar gescheiden door een tussenschot (het septum). Sommige mensen hebben een gaatje in dit tussenschot, een ASD. Door het gaatje stroomt bloed van de linker- naar de rechterboezem. Dit is met de stethoscoop hoorbaar als geruis. De extra stroom bloed belast het hart en de longen. Vooral de rechterkant van het hart moet harder werken en wordt hierdoor groter. Er zijn drie soorten ASD: ASD-I, ASD-II en het sinus venosusdefect. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen een Atriumseptumdefect te doen? De behandeling van een ASD hangt af van de grootte en het type ASD. Type ASD-II komt het meeste voor. De behandeling hiervan is: Kleine openingen (kleiner dan 3 mm ) hoeven niet dicht, deze vormen nauwelijks een extra belasting voor het hart. Bij een kind kan zo’n gaatje op latere leeftijd alsnog vanzelf dichtgroeien. Een gaatje dat tussen de 3 en 8 mm groot is sluit meestal vanzelf binnen 18 maanden. Groeit het niet vanzelf dicht, dan kan de cardioloog besluiten om het gat te sluiten. Een groter gat wordt meestal tussen het 2e en 6e jaar gesloten. Het gat bij ASD-II kan via een parapluutje of met een operatie worden gesloten. De keuze van de ingreep hangt af van de grootte en de plaats van het gat. (Hartstichting.nl)

• Tetralogie van Fallot: is een aangeboren hartafwijking. Bij de ontwikkeling van het hart zijn 4 bouwfouten ontstaan, waardoor het hart niet goed functioneert en het lichaam te weinig zuurstof krijgt. De volgende vier afwijkingen zijn aanwezig bij deze hartafwijking: 1. Het eerder besproken VSD 2. Een vernauwde longslagader, de toegang van de rechterhartkamer naar de

longslagader is vernauwd. 3. Een scheef geplaatste aorta, de aorta staat scheef boven het tussenschot van de

hartkamers en is aangesloten op de linker- en de rechterhartkamer 4. Een verdikte hartspier van de rechterkamer

(Hartstichting.nl)

Wat is er tegen een Tetralogie van Fallot te doen? Bij een Tetralogie van Fallot zijn twee operaties mogelijk, een shuntoperatie en een correctie van de bouwfouten. Bij een shuntoperatie plaatst de arts een buisje van kunststof (de shunt) tussen de aorta en de longslagader. Hierdoor zal er extra bloed van het hart naar de longen stromen. Een shuntoperatie wordt alleen uitgevoerd als de vernauwing van de longslagader te ernstig is om op de grote operatie te wachten. Het is dus een tussenoplossing, die niet bij alle kinderen noodzakelijk is. Dan is er ook nog de keuze om een correctie van de bouwfouten te laten plaatsvinden. Om de bouwfouten waarmee het kind geboren is te verhelpen, is er altijd een operatie nodig. De operatie bestaat uit het sluiten van het gat in het tussenschot van de kamers, het vergroten van de longslagader en het vervangen of repareren van de klep die vernauwd is. Nadat de vernauwing is verholpen, wordt de verdikte wand van de rechterkamer langzaam weer normaal van dikte. Bij een lichte vernauwing van de hartklep zal het genoeg helpen als de klepbladen wat losser gemaakt worden. Bij ernstige vernauwingen maakt de chirurg de gehele klep groter. Soms is het zelfs nodig om de hartklep te vervangen. De klep van de longslagader lekt vrijwel altijd na de operatie. De cardioloog controleert de klep daarom elk jaar. Ook houdt hij in de gaten of de rechterkamer het allemaal nog aankan. De kans bestaat dat de kamer groter wordt en op den duur pompkracht verliest. Ook bestaat er een kans dat er direct na de operatie of later hartritmestoornissen optreden. (Hartstichting.nl)

22

• Hypoplastisch linkerhartsyndroom (HLHS): is een bouwfout in het hart. De linkerhelft van het hart en de aorta zijn niet volgroeid. Hierdoor kan het hart niet genoeg zuurstofrijk bloed naar het lichaam pompen. De linkerhelft van het hart bestaat uit de linkerkamer en de linkerboezem. Bij het HLHS is vooral de linkerhartkamer niet goed ontwikkeld. Deze is te klein om zijn werk goed te doen. Ook de rechterkamer kan achtergebleven zijn in de ontwikkeling, dan is er sprake van een hypoplastisch rechterhartsyndroom (HRHS). (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen een hypoplastisch linkerhartsyndroom te doen? De behandeling en operaties zijn vergelijkbaar bij een onderontwikkelde rechter- en linkerhartkamer. Als het lichaam te weinig zuurstofrijk bloed krijgt, ontstaat er een ernstige situatie. Het gevaar is dan namelijk dat de organen schade oplopen. Snel ingrijpen is dus noodzakelijk. Vaak kiest een arts voor een tijdelijke oplossing om het kind in leven te houden. Organen moeten zuurstof krijgen, daarom wordt tijdelijk de verbinding tussen de aorta en de longslagader weer opengemaakt, de ductus Botalli. Dat gebeurt met het medicijn prostaglandine via een infuus. Hierdoor stroomt er nog een beetje bloed met zuurstof het lichaam in. Hierna zijn in de loop van de tijd 3 operaties nodig om de rechterkamer zo min mogelijk te belasten en de bloedsomloop zo efficiënt mogelijk te laten verlopen:

1. Norwoodoperatie 2. Glennoperatie 3. Fontanoperatie

Dit zijn alle drie zware operaties. Ouders moeten binnen enkele dagen beslissen of zij hun kind wel of niet willen laten opereren. Niet alle ziekenhuizen voeren hetzelfde beleid wat betreft de mogelijkheden en risico’s. Daarom kan het handig zijn om een second opinion te vragen bij een ander ziekenhuis. (Hartstichting.nl)

• Open Ductus Botalli (ODB): voor de geboorte is er een open verbinding tussen de

aorta en de longslagader, de ductus Botalli. Normaal sluit deze opening binnen enkele uren tot 3 dagen na de geboorte. Wanneer de verbinding niet sluit en dus open blijft, is er sprake van een open ductus Botalli. Vooral bij te vroeg geboren kinderen sluit de verbinding niet altijd, er stroomt dan zuurstofrijk bloed terug naar de longslagader. Deze extra bloedstroom is zinloos, maar zorgt er wel voor dat het hart extra hard moet pompen. Op de lange termijn kan dit ernstige gevolgen hebben. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen een open ductus Botalli te doen? De behandeling hangt af van de aandoening en de leeftijd van het kind. Behandelingen bij een open ductus Botalli zijn:

1. Medicijnen 2. Een operatie om de opening dicht te maken

Wanneer de opening kort na de geboorte wordt vastgesteld, lukt het vaak de verbinding te sluiten met medicijnen via een infuus. Dit infuus is vooral succesvol bij te vroeg geboren kinderen in de eerste 10 dagen na de geboorte. Bij een groot deel van de pasgeboren kinderen sluit de verbinding zich door het infuus. Bij oudere kinderen is het niet meer mogelijk om de verbinding te sluiten met behulp van medicatie. Als de medicijnen niet aanslaan en de baby er veel last van heeft, besluit de arts soms om de verbinding dicht te snoeren via een operatie. Dit is een relatief kleine operatie, er is geen hartlongmachine nodig. Om de verbinding te sluiten bij kinderen boven de 1 jaar heeft hartkatheterisatie de voorkeur. Via de katheter schuift de arts een soort veertje of een plug (bij grote gaten) naar de verbinding. Het veertje of de plug zet zich vervolgens in de verbinding vast en sluit deze volledig of gedeeltelijk af. (Hartstichting.nl)

23

• Transpositie van de grote vaten: transpositie van de grote vaten is een bouwfout van het hart. De slagaders uit het hart zijn omgewisseld: de longslagader komt uit in de linkerhartkamer en de aorta is aangesloten op de rechterhartkamer. Een operatie is nodig om de bloedsomloop te herstellen. Dit is een zeer zeldzame en ernstige hartafwijking. De afwijking ontstaat tijdens de zwangerschap, in een vroege fase van de ontwikkeling van het hart. Doordat de grote vaten niet op de juiste plek uitkomen, komt de zuurstof uit de longen niet in het lichaam terecht. Voor de geboorte is dit nog geen probleem, maar na de geboorte sluiten de verbindingen die het mogelijk maken dat de baby nog zuurstof krijgt zich af. De baby moet daarom zo snel mogelijk geopereerd worden. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen de transpositie van de grote vaten te doen? Bij een transpositie van de grote vaten is een operatie noodzakelijk om de normale bloedsomloop te herstellen. Tot die tijd doet de linkerhartkamer eigenlijk veel te licht werk. Wanneer dit te lang zal duren bestaat er de kans dat de linkerhartkamer zich aan past. Wat natuurlijk niet goed is. Daarom moet de arteriële switchoperatie (operatie om de vaten weer op de goede plek te krijgen) bij voorkeur binnen 4 tot 6 weken na de geboorte plaatsvinden. Tot de operatie is het belangrijk dat het kind in een zo goed mogelijke conditie blijft. De behandeling bestaat uit 2 of 3 ingrepen:

1. Openhouden van de ductus Botalli 2. Rashkindprocedure (ballonseptostomie) 3. Arteriële switchoperatie

Het kind blijft de eerste dagen in leven doordat de opening tussen de linker- en rechterboezem er nog is. Er stroomt dan zuurstofrijk bloed van de linker- naar de rechterboezem en vervolgens naar de rechterkamer. Deze pompt het bloed via de aorta naar het lichaam. Ook de verbinding tussen de longslagader en de grote lichaamsslagader (de ductus Botalli) is op dat moment nog aanwezig. Hierdoor stroomt er zuurstofrijk bloed uit de longslagader naar de aorta en de rest van het lichaam. Het is belangrijk dat deze opening open blijft totdat de normale bloedsomloop is hersteld. Dit gebeurt doordat het kind het medicijn prostaglandine via een infuus krijgt. Voor de geboorte is er een opening tussen de boezems, het foramen ovale genoemd. Deze is maar klein en er zit een klepje voor. Dit gat groeit meestal vrij snel dicht. Het doel van de Rashkindprocedure is om het foramen ovale te openen of te vergroten. Deze procedure is niet altijd nodig. Met een rashkindprocedure wordt een katheter met aan het eind een opgeblazen ballonnetje vanuit de linkerboezem met een ruk naar de rechterboezem getrokken. Hierdoor ontstaat er een scheur in het boezemtussenschot. Na deze ingreep is er dus weer een opening in het tussenschot tussen de boezems, waardoor de 2 bloedsomlopen met elkaar verbonden blijven. Hierdoor wordt er meer zuurstofrijk bloed naar het lichaam (aorta) rondgepompt. Dit stabiliseert het kindje, maar een arteriële switchoperatie is altijd noodzakelijk. De rashkindprocedure heeft niet heel veel risico’s en verloopt meestal zonder problemen. Toch zijn de patiënten wel kwetsbaar, omdat deze procedure bij pasgeboren kinderen wordt uitgevoerd. Met de arteriële switchoperatie sluit de arts de grote bloedvaten op de juiste plek op het hart aan. De linkerkamer zal weer de belangrijkste hartkamer worden en pompt het bloed weer het lichaam in. Deze hartkamer is daarvoor ook veel beter uitgerust dan de rechterhartkamer, dit komt doordat de linkerkamer groter is. De longslagaderklep die op de linkerhartkamer is aangesloten, krijgt de functie van de aortaklep. De aortaklep die op de rechterkamer is aangesloten wordt de nieuwe longslagader klep. Dit is een openhartoperatie waarbij gebruik wordt gemaakt van de hartlongmachine. Deze operatie wordt uitgevoerd om ervoor te zorgen dat de linkerhartkamer weer de belangrijkste kamer wordt. De operatie wordt bijna altijd ongeveer 4 tot 6 weken na de geboorte uitgevoerd. Kinderen functioneren na deze operatie goed en hebben weinig tot helemaal geen beperkingen. Ze moeten wel levenslang onder controle blijven omdat er een kleine kans is dat er op latere leeftijd problemen ontstaan. (Hartstichting.nl)

24

• Hartklep aandoening: bij een hartklepaandoening is een hartklep vernauwd of lekt de klep. Hierdoor passeert er minder bloed door de hartklep, of er stroomt een deel van het bloed weer terug het hart in. Het hart moet dan harder werken om voldoende bloed rond te pompen. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen een hartklepaandoening te doen? Er zijn meerdere behandelingen mogelijk als je hartklep niet goed functioneert. De hartklep wordt vervangen of gerepareerd. De cardioloog adviseert welke ingreep in jouw geval het meest geschikt is. Bij een lekkende of vernauwde hartklep is het soms nodig om deze met een hartklepoperatie te vervangen of repareren. Dit kan gebeuren via een openhartoperatie. Dit is een vrij zware operatie. Soms is een iets minder zware behandeling mogelijk via een kleinere opening of een katheterbehandeling. Een reparatie van de hartklep heeft de voorkeur boven het vervangen van de hartklep. Bij het repareren is er minder kans op complicaties en is het risico van de operatie dus minder groot. Bij het repareren van de klep probeert de arts de klep zo goed mogelijk in de oorspronkelijke vorm terug te brengen. Voorbeelden van reparaties aan de hartklep zijn:

1. verwijdering van verkalkingen 2. het losmaken van vergroeide hartkleppen 3. het verkleinen van een uitgerekte klepring 4. een uitgezakte klepslip herstellen 5. het oprekken van een vernauwde klep met een ballonnetje

Een hartklep vervangen gebeurt vaak ook door middel van een openhartoperatie. Maar er komen ook steeds meer mogelijkheden om deze ingreep via een kleinere opening te laten verlopen. De meest gebruikelijke toegang tot het hart is de liesslagader. Andere mogelijkheden zijn via de slagader onder het sleutelbeen, direct via de punt van het hart of via een kleinere opening van het borstbeen. Bij het vervangen van het hart zijn er 2 mogelijkheden:

1. een mechanische klep 2. een biologische klep

Mechanische kleppen zijn gemaakt van duurzaam materiaal: kunststof, metaal of koolstof. Voordelen van mechanische kleppen:

o nauwelijks slijtage o klep gaat meestal levenslang mee

Nadelen zijn: o levenslang gebruik van antistollingsmedicijnen. Het instellen van de juiste balans is

moeilijk: er mogen geen bloedpropjes, maar ook geen bloedingen ontstaan o sommige kleppen maken een tikkend geluid dat patiënten heel vervelend kunnen

vinden. (Hartstichting.nl)

• Aortaklepstenose: is een vernauwing van de aortaklep. De hartklep gaat niet helemaal goed open waardoor het bloed minder gemakkelijk van de linkerhartkamer naar de aorta stroomt. De aortaklep bevindt zich in de linkerhartkamer, tussen de linkerkamer en de aorta. Wanneer de linkerkamer samentrekt, staat de aortaklep open. Het bloed stroomt dan via de aortaklep het lichaam in. Het bloed stroomt dan via de aortaklep het lichaam in. Bij aortaklepstenose moet de linkerkamer het bloed door een vernauwde klep het lichaam inpompen. Dit kost meer kracht. De hartspier wordt na verloop van tijd dikker en stijver. De pompkracht neemt af. Dit kan leiden tot hartritmestoornissen en hartfalen. (Hartstichting.nl)

25

Wat is er tegen aortaklepstenose te doen? Hoe ernstig de afwijking is, bepaalt hoe de behandeling verloopt. Bij lichte en gemiddelde vormen van deze afwijking is meestal geen behandeling nodig. De cardioloog moet wel regelmatig controleren of de vernauwing toeneemt. De arts zou een behandeling kunnen voorstellen met medicijnen, dit gebeurt meestal bij volwassenen. Deze medicijnen zorgen ervoor dat het hart minder hard hoeft te werken. Een operatie is nodig bij ernstige vormen van aortaklepstenose, of wanneer de patiënt regelmatig flauwvalt. Er zijn verschillende operaties mogelijk:

o Een ballondilatatie: de klep wordt opgerekt met een ballonnetje. Dit gebeurt met een katheter tijdens een operatie via de lies

o Een hartklepoperatie: de hartchirurg snijdt vastzittende klepbladen los of verwijdert weefsel dat onder of boven de klep zit. Vaak blijft er een kleine vernauwing over, het weghalen van dit weefsel veroorzaakt meestal een kleine lekkage aan de klep.

o De klep vervangen door een kunstklep of een biologische klep (donorklep). De arts zal bij een operatie op volwassen leeftijd eerder voor deze mogelijkheid kiezen (Hartstichting.nl)

• Aortaklepinsufficiëntie: is het medische woord voor een lekkende aortaklep. Met

andere woorden: de klep sluit niet goed waardoor een deel van het bloed weer terugstroomt naar de linkerhartkamer. Dat terugstromende bloed belast het hart met extra volume. Hierdoor zet de linkerhartkamer uit (dilatatie). Dit kan hartfalen veroorzaken of een lekkende mitralisklep: mitralisklepinsufficiëntie. Soms wordt de hartspier dikker. De pompkracht van het hart neemt af. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen aortaklepinsufficiëntie te doen? Een arts kan de lekkage horen via een stethoscoop, dit klinkt als een luid geruis aan het begin van elke hartslag. Via een echo kan de arts zien of de hartklep lekt en hoeveel. Soms is een hartkatheterisatie nodig. Vaak gebruikt de arts een slokdarmecho om te bepalen of de hartklep gerepareerd of vervangen moet worden. De zieke aortaklep wordt bij opgroeiende kinderen bijna niet meer vervangen door een kunstklep. In plaats daarvan wordt vaak een Ross-operatie uitgevoerd. De Ross-operatie wordt bijna alleen uitgevoerd bij kinderen met een aangeboren hartafwijking. Bij de Ross-operatie wordt de pulmonalisklep (de klep tussen de rechterhartkamer en de longslagader) naar de aorta verplaatst en pulmonalisklep vervangen door een donorklep. Voordelen:

o de klep kan meegroeien (dit gebeurt niet altijd) o er zijn geen antistollingsmiddelen nodig bij het kind

Risico's zijn:

o ontstaan van een vernauwing in de pulmonalisklep o de pulmonalisklep gaat lekken

(Hartstichting.nl)

26

Cardiomyopathie Verzamelnaam voor ziekten van de hartspier. Als een patiënt cardiomyopathie heeft dan veroorzaakt dat een verwijde en een verdikte hartspier.

• Erfelijke cardiomyopathie: is een aandoening van de hartspier. Het hart kan minder goed samentrekken of ontspannen. Cardiomyopathie is een chronische ziekte, waar meerdere varianten van zijn. Deze varianten zijn besproken in de deelvraag “welke hartafwijkingen zijn er?” (Hartstichting.nl)

Wat is er te doen tegen erfelijke cardiomyopathie? De behandeling van een hartspierziekte is vooral bedoeld om de klachten te verminderen en te voorkomen dat ze erger worden. Dit gebeurt vaak met medicijnen:

o Middelen voor het verlagen van de bloeddruk o Antistollingsmiddelen o Medicijnen voor het hartritme o Digoxine: om het hart rustiger, maar wel krachtiger te laten kloppen.

Mogelijke ingrepen bij deze afwijking zijn:

o Een pacemaker bij bepaalde vormen van hartfalen o Een behandeling om ritmestoornissen te verhelpen o De dikte van de spierwand verminderen o Een hartklepoperatie bij problemen met de hartklep o Een bypassoperatie bij vernauwde kransslagaders

(Hartstichting.nl)

Afwijkingen van het elektrisch prikkelgeleidingssysteem van het hart, waardoor hartritmestoornissen ontstaan

• Boezemfibrilleren: is een veel voorkomende hartritmestoornis, vooral bij oudere mensen. Bij deze hartritmestoornis is de hartslag onregelmatig en meestal te hoog. Boezemfibrilleren is een ritmestoornis die niet levensbedreigend is, maar meestal wel behandeld moet worden. Dit om schade aan het hart te voorkomen. (Hartstichting.nl)

Wat is er te doen tegen boezemfibrilleren? Omdat het niet levensbedreigend maar wel zwaar voor het hart is, kan het op den duur tot hartfalen leiden. Daarom is een behandeling met medicijnen meestal nodig, ook wanneer er weinig klachten zijn. Hiernaast verhoogt boezemfibrilleren het risico op stolsels in het hart. Die stolsels kunnen doorschieten naar de hersenen en een herseninfarct veroorzaken. Daarom worden vaak antistollingsmedicijnen voorgeschreven. Mogelijke andere behandelingen zijn:

o Cardioversie, een ingreep met als doel het hart weer in een normaal ritme te laten kloppen.

o Ablatie, is een behandeling van een hartritmestoornis door middel van een katheter die via de bloedvaten in het hart wordt gebracht. Met behulp van een elektrode of een ballonnetje wordt een groepje hartspiercellen weggebrand of bevroren, het liefst precies op de plek waar de hartritmestoornis is ontstaan. Als het juiste groepje cellen is uitgeschakeld wordt een herhaling van de hartritmestoornis voorkomen. (Hartstichting.nl)

Figuur 8: een ECG van een boezemfibrillatie

27

• Boezemflutter: is een hartritmestoornis waarbij de boezems van het hart erg snel samentrekken. Ongeveer 300 keer per minuut. Boezemflutter wordt ook wel boezemfladderen genoemd. Het is niet levensbedreigend, maar moet wel worden behandeld. Deze hartritmestoornis lijkt op boezemfibrilleren alleen is er bij boezemflutter een regelmatig ritme, alleen echt heel hoog. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen boezemflutter te doen? Soms is er een onderliggende oorzaak voor boezemflutter. Die moet dan behandeld worden. Dit moet altijd eerst onderzocht worden. Daarna wordt de behandeling gestart. De behandeling lijkt veel op de behandeling bij boezemfibrilleren. De behandeling hangt af van:

o hoe snel het hart slaat bij een aanval o hoe de patiënt boezemflutter verdraagt o hoe vaak boezemflutter voorkomt o de leeftijd

Mogelijke behandelingen zijn:

o cardioversie: herstellen van het normale hartritme (elektrisch of met medicijnen) o medicijnen om de hartslag onder controle te houden o antistollingsmedicijnen: voorkomen van bloedstolsels o ablatie: maken van littekentjes in de binnenwand van het hart op de plaats waar de

ritmestoornis ontstaat (Hartstichting.nl)

• AV re-entry tachycardie (AVNRT): is een hartritmestoornis die ontstaat in en rond de AV-knoop. Door een extra bundel blijven de prikkels doorgaan. De hartslag is snel en regelmatig. Bij een normaal hartritme vertraagt de AV-knoop de elektrische prikkel van de boezems. Daarna geeft de AV-knoop de elektrische prikkel van de boezems aan de kamers door. Door de vertraging kunnen de kamers zich vullen na de samentrekking van de boezems. Bij AVNRT zijn er in de AV-knoop 2 bundels die de prikkels geleiden: een snelle en een langzame bundel. Deze bundels vormen samen een soort elektrische rotonde. Hierin draaien de prikkels rond. Ze gaan van de boezems naar de kamers, en weer terug. Dit heet re-entry. (hartstichting.nl)

Wat is er tegen AVNRT te doen? AVNRT wordt vaak behandeld met medicijnen. De medicijnen vertragen de prikkels via de AV-knoop. Bijvoorbeeld bètablokkers, calciumblokkers of adenosine. AVNRT is definitief te verhelpen met een ablatie. Tijdens deze ingreep wordt de langzame bundel in de AV-knoop uitgeschakeld. Er is een klein risico dat ook de 2e bundel wordt geraakt. Deze kans is minder dan 1%. Als dat gebeurt, ontstaat er een totaal AV-blok. Dan is een pacemaker nodig. Soms komen de aanvallen van AVNRT nauwelijks voor. Dan is behandeling met medicijnen of ablatie niet nodig. (hartstichting.nl)

28

• Sick Sinus Syndroom: bij deze afwijking werkt de sinusknoop niet goed, hierdoor

slaat het hart soms te snel en soms te langzaam. De sinusknoop is een groepje cellen in de rechterboezem, deze cellen regelen de snelheid waarmee het hart klopt. Bij het Sick Sinus Syndroom geeft de sinusknoop meestal te weinig prikkels af en is het hartritme te langzaam. Het komt ook voor dat de sinusknoop afwisselend teveel en te weinig prikkels geeft. Het hart slaat hierdoor het ene moment te snel en dan weer te langzaam. De hartslag volgt niet de behoefte van het lichaam. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen Sick Sinus Syndroom te doen? De behandeling van het Sick Sinus Syndroom bestaat uit medicijnen en / of een pacemaker. Wanneer de ritmestoornis niet heel erg is en de patiënt weinig klachten heeft, wordt de behandeling vaak uitgesteld. De volgende medicijnen worden gebruikt:

o anti-aritmica: deze medicijnen beperken het aantal aanvallen, hoe lang deze duren en hoe ernstig ze zijn. De patiënt moet deze medicijnen blijven gebruiken

o digoxine: dit medicijn vertraagt de hartslag en verbetert de pompkracht van het hart wanneer een patiënt klachten krijgt van de medicijnen moet hij of zij stoppen met dit medicijn.

Een pacemaker kan nodig zijn wanneer iemand duizelig wordt of regelmatig flauwvalt door een te lage hartslag. (Hartstichting.nl)

• Syndroom van Wolff-Parkinson-White (WPW- syndroom): is een aangeboren hartritmestoornis. Er is een extra elektrische binding tussen de boezems en de kamers. Het hart klopt tijdens een aanval ontzettend snel. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen het WPW- syndroom te doen? Het komt voor dat een ECG (een hartfilmpje) wijst op een WPW-syndroom, maar dat de patiënt geen last heeft van ritmestoornissen. Op dit moment is een onderzoek en behandeling niet altijd nodig. Wanneer er wel aanwijzingen zijn voor ritmestoornissen, beoordeelt de arts met een elektrofysiologisch onderzoek (een onderzoek om hartritmestoornissen op te sporen. Elektrische prikkels worden hierbij naar het hart gestuurd en er wordt gekeken hoe het hart daar op reageert) of een behandeling nodig is. Een behandeling kan nodig zijn bij een acute aanval of om de ritmestoornissen voortaan te voorkomen. Soms zijn er medicijnen nodig om een aanval te stoppen. In zeldzame gevallen kan een ernstige situatie ontstaan als de ritmestoornis overgaat in ventrikelfibrilleren. Dan pompt het hart geen bloed meer rond en raakt de patiënt binnen enkele seconden buiten bewustzijn. Er is een elektrische schok met een defibrillator of AED nodig om het hart weer in het normale ritme te krijgen.

Zonder behandeling nemen de ritmestoornissen vaak toe als de patiënt ouder wordt. De behandelopties zijn:

• medicijnen om ritmestoornissen te voorkomen (anti-aritmica) • wegbranden van de bundel van Kent via een ablatie of een hartoperatie (dit wordt

bijna nooit gedaan)

(Hartstichting.nl)

29

Overige hartaandoeningen

• Angina pectoris: is de medische term voor pijn op de borst of hartkramp. Deze pijn wordt veroorzaakt doordat het hart te weinig zuurstof krijgt. Mensen merken dit meestal op momenten waarop het hart harder moet werken dan normaal. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen Angina pectoris te doen? De behandeling van angina pectoris bestaat in eerste instantie uit een gezonde leefstijl:

o Niet roken o Voldoende bewegen o Gezond eten met weinig zout en weinig verzadigde vetten

Medicijnen verlagen de behoefte aan zuurstof van het hart. Ook voorkomen of verlichten ze de pijn. Andere medicijnen hebben niet of amper effect op de klachten. Die zorgen ervoor dat de vernauwingen in de kransslagaders niet erger worden. Een arts bepaalt per persoon welke medicijnen nodig zijn. De meest gebruikte medicijnen zijn:

o nitraten: zij zorgen voor het sneller wijder maken van de bloedvaten. Hierdoor krijgt de hartspier meer zuurstof

o bètablokkers: verlagen de bloeddruk en verminderen de behoefte aan zuurstof van het hart

o calciumblokkers: verminderen de behoefte aan zuurstof van het hart of maken de bloedvaten wijder

o antistollingsmiddelen: verminderen de kans op het ontstaan van stolsels in het bloed

o cholesterolverlagers: verlagen het cholesterolgehalte en beschermen de vaatwand

Soms zijn een gezonde leefstijl en medicijnen niet voldoende. Dan is het nodig om de vernauwing(en) in de kransslagaders op te heffen. Dit kan op 2 manieren:

o dotter- en stentbehandeling o bypass- of omleidingsoperatie

(Hartstichting.nl)

• Endocarditis: is een ontsteking van de binnenbekleding van het hart en de hartkleppen. De aandoening kan maandenlang onduidelijke klachten veroorzaken. Dit is een ontzettend gevaarlijke aandoening. Gelukkig komt het niet veel voor. (Hartstichting.nl)

Wat is er tegen Endocarditis te doen? Nadat het duidelijk is dat er sprake van endocarditis is, is er een snelle behandeling nodig. De patiënt krijgt daarom snelwerkende antibiotica via een infuus. Het hangt van de bacterie af welk soort antibiotica de patiënt krijgt en hoe lang de behandeling duurt. Meestal duurt deze behandeling 4 tot 6 weken. Tijdens de behandeling verlaat de patiënt het ziekenhuis niet. Soms helpt de antibiotica niet of ontstaan er andere problemen. Dan kan een spoedoperatie nodig zijn. Bij deze operatie herstelt of vervangt de arts de dingen die nodig zijn. Ook worden de plekken waar veel bacteriën zijn behandeld. (Hartstichting.nl)

30

• Hartfalen: hierbij werkt het hart minder goed. Het hart pompt niet genoeg bloed rond. Klachten zijn onder andere vermoeidheid, kortademigheid en vocht vasthouden. Dit is een ernstige aandoening, waarbij de pompfunctie langzaam afneemt. (Hartstiching.nl)

Wat is er tegen hartfalen te doen? De behandeling is afhankelijk van de oorzaak van hartfalen. Medicijnen verminderen de klachten bij hartfalen, maar voorkomen meestal niet dat iemand langzaam achteruit gaat. Mogelijke andere behandelingen zijn een speciale ICD, een steunhart of harttransplantatie. Als een andere hartziekte de oorzaak is, kan het behandelen van die ziekte je klachten verminderen. Bij hartfalen worden vaak meerdere soorten medicijnen voorgeschreven. Deze medicijnen ontlasten het hart en voeren vocht af. De behandeling bij hartfalen kan bestaan uit:

o vaatverwijders (RAS-remmers en nitraten): om de vaten te verwijden en daardoor het hart te ontlasten

o bètablokkers: om de bloeddruk en hartslag te verlagen en het hart te ontlasten o plastabletten: om overtollig vocht af te voeren

Soms blijven de klachten bestaan. Dan kan de behandeling aangevuld worden met andere medicijnen, zoals:

o kaliumsparende plastabletten (MRA): helpt overtollig vocht afvoeren zonder dat er een kaliumtekort ontstaat

o ivabradine: verlaagt de hartslag en verbetert de pompkracht van het hart o digoxine: verbetert de pompkracht van het hart en verlaagt de hartslag o nitroglycerine: verwijdt de bloedvaten, onder andere bij acuut hartfalen. Ook

verlaagt het de bloeddruk. Hierdoor vermindert het vocht in de longen. Zo voelt de patiënt zich minder benauwd

Bij sommige hartfalenpatiënten trekken de hartkamers niet meer tegelijk samen. Dan pompt het hart het bloed minder efficiënt door het lichaam. In dat geval kan een speciale pacemaker of ICD een oplossing zijn. Hierdoor kunnen beide hartkamers weer tegelijk samentrekken. Deze behandeling heet Cardiale Resynchronisatietherapie (CRT). Soms is een operatie mogelijk bij hartfalen. Vaak worden dan diverse ingrepen gecombineerd in een operatie. Mogelijkheden zijn:

o reparatie of operatie van de hartklep o bypassoperatie of dotter- en stentbehandeling bij ernstige vernauwingen van de

kransslagaders o behandelen van een aneurysma van de linkerhartkamer: De chirurg haalt een stuk

littekenweefsel weg. De chirurg hecht de goed werkende hartspiergedeeltes aan elkaar. Als het nodig is, gebruikt de arts een lapje. Hiermee zorgt de chirurg dat de linkerkamer de goede vorm krijgt en niet te klein wordt. Deze ingreep wordt vrijwel alleen uitgevoerd als er ook een bypassoperatie of een klepreparatie nodig is.

(Hartstiching.nl)

31

Welke vaatziekten zijn er? Aneurysma Een aneurysma is uitzetting van een slagader op een plek. Een uitzetting kan in alle bloedvaten van je lichaam voorkomen. Er bestaat een kans op scheuren van een aneurysma, dit gebeurt als de uitzetting van een slagader toeneemt. Deze vorm van vaatziektes komt vaker voor bij iemand die op een hoge leeftijd is of bij iemand die rookt. Dit probleem komt ook vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Algemene oorzaken zijn:

• Slagaderverkalking (atherosclerose) • Een infectie • Ontstekingsziekten (psoriasis of reuma) • Bindweefselaandoeningen, zoals het syndroom van Marfan en van Ehlers-Danlos. • Aangeboren hartafwijking, zoals een tweeslippige aortaklep of een aangeboren

vernauwing in de aorta. (Hartstichting.nl) Vormen van aneurysma en zijn symptomen Aneurysma van de buikholte: Oftewel de medische naam Abdominaal Aorta Aneurysma. Bij deze aneurysma is de slagader, buikaorta, in de buik uitgezet. Er zijn verschillende soorten symptomen die bij deze aneurysma voorkomt. Dit zijn:

• Vage buik- of rugpijn • Forse rugpijn (groot aneurysma dat tegen wervelkolom drukt) • Koude, doof aanvoelende voeten of tenen (dit kan voorkomen bij een in de

liesslagader) Als het nog meer pijn doet in de buik of de rug en deze symptomen zijn er ook, dan zou het kunnen dat een aneurysma snel is uitgezet of bloed lekt. Dit gaat gepaard met ziek voelen, bleek zien, transpireren en duizeligheid. Als dit van toepassing is, is een bezoek aan het ziekenhuis dringend, maar gelukkig komt dit zelden voor. (Hartstichting.nl) Aneurysma in de borstholte: De medische naam Thoracal Aorta Aneurysma. Ook hier geldt dat de slagader uitgezet is, alleen is het hier in de borstkast. Als er een kleine verwijding is dan voelt de persoon er nauwelijks iets tot niets van. Maar er zijn wel degelijk duidelijke symptomen. Dit zijn:

• Kortademigheid (als het aneurysma tegen een tak van de luchtpijp drukt) • Heesheid bij druk op het strottenhoofd • Slikproblemen • Pijn in de rug • Er is een kans dat het verder gaat groeien, dit kan uitlopen tot een bloeding.

(Hartstichting.nl)

32

Aneurysma met aortadissectie: Bij deze aneurysma is de binnenwand van de aorta gescheurd. Het geeft vaak een aanhoudende pijn aan de borstkast of tussen de schouderbladen. Deze pijn heeft een kans om zich uit te breiden naar de buik of de rug. Van de aortadissectie zijn er ook nog eens twee vormen, dit is afhankelijk van de plaats van de aneurysma in de aorta.

• Type 1: de scheur in de binnenste laag van de aorta ontstaat vlak na het hart en loopt door tot de aortaboog, de grote lichaamsslagader vlak boven het hart.

• Type 2: de scheur begint in et afdalende deel van de aorta voorbij de belangrijke slagaders van het hoofd en de armen.

Als er sprake is van type 1 is het genoodzaakt om naar het ziekenhuis te gaan, want deze vorm van aneurysma is levensbedreigend. Als er niet wordt ingegrepen is er kans op een grote scheur dat zich uitbreidt naar de aortaklep, ook bestaat er een kans dat de kransslagader wordt afgesloten van het hart door de scheur, of de slagaderen dreigen naar de hersenen en het hoofd afgesloten te raken. Of is er sprake van type 2 dan wordt er eerst de hoge bloeddruk verzorgd. De patiënt gaat wel naar de intense of care om daar per infuus medicijnen te krijgen om de bloeddruk op de juiste hoogte te krijgen. Is de bloeddruk weer normaal? De patiënt wordt overgedragen aan de gewone verpleegafdeling. Is type 2 toch acute? Dan gaat de vaatchirurg meestal voor een endoprothese of een operatie. Dit hangt wel per patiënt en situatie af wat de beste optie is. (Hartstichting.nl) Aneurysma van de hartkamer: Is er sprake van aneurysma van de hartkamer? Meestal is hier een hartinfarct aan vooraf gegaan. Na een hartinfarct blijft er littekenweefsel achter, dit gebeurt op de plekken waar geen zuurstof heeft kunnen komen. Het verouderde littekenweefsel kan narigheid met zich meebrengen, ze kunnen zoal uitrekken en ze zorgen ervoor dat de hartkamer op dat stuk niet meer samentrekt. Als gevolg dat het hart minder goed pompt en dat er steeds meer stolsels vormen. (Hartstichting.nl) Aneurysma van de kransslagader: Bij de wand van de bloedvaten die het hart van bloed voorzien zit een uitzetting. Gelukkig komt aneurysma’s in de kransslagader maar weinig voor. Oorzaken waardoor het toch kan gebeuren zijn:

• Slagaderverkalking ( meest voorkomende oorzaak) • Aangeboren afwijking • Vaatontsteking, waaronder ziekte van Kawasaki • Bindweefselaandoeningen (Marfan, Ehler-Danlos syndroom) • Medische ingreep aan de kransslagader, zoals het plaatsen van een sten • Er is hier ook kans op scheuren met als gevolg een inwendige bloeding. Als de

bloeding stolt en dit stolsel in de bloedbaan komen is het helemaal fout, want dit is een grote kans op een hartinfarct.

Meestal geven alleen de grote aneurysma’s van de kransslagader symptomen af, de kleine aneurysma’s houden zich nog gedeisd. Symptomen kunnen zijn:

• Kortademigheid • Pijn op de borst • Rugpijn • Pijn in de schouders of tussen de schouderbladen

(Hartstichting.nl)

33

Ziekte van Kawasaki – aneurysma’s bij kinderen: De ziekte van Kawasaki is een heel bijzondere aandoening bij jonge kinderen. Door deze ziekte heeft het kind een verwijding in de kransslagader. De symptomen van Kawasaki lijken vaak op een virusinfectie, zoals een normale verkoudheid. (Hartstichting.nl) Hersenaneurysma: Deze aneurysma zit in de hersenslagader. De wand is zo zwak dat de slagader snel scheurt, dit kan leiden tot een hersenbloeding. Vaak als er een hersenbloeding is geweest komen de dokters er pas achter dat het een aneurysma is geweest. De oorzaak hiervan is dat een hersenaneurysma geen symptomen aangeeft. Wat wel vaak voorkomt is dat de aanleg van de vaatwand al verzwakt is. (Hartstichting.nl) Vals aneurysma: Dit komt voor als gevolg van een trauma, zoals per ongeluk een ader aanstoten met een medisch voorwerp tijdens een operatie. Als er een vals aneurysma optreedt is er een verzwakking op een stuk van de buitenste laag, waardoor de binnenste laag heel kwetsbaar wordt voor uitweidingen. (Hartstichting.nl) Fenomeen van Raynaud Dit is een vaatziekten waarbij de bloed niet meer naar de vingers of tenen stroomt. Hierdoor zijn de vingers of tenen gevoelloos en verkleurd. Deze aandoening treedt vooral op bij kou en vocht, het aanraken van koude voorwerpen of bij heftige emoties. Tijdens deze handelingen trekken de slagaders te snel samen waardoor de klachten ontstaan. Algemene symptomen zijn:

• Dode vingers of tenen • De vingers of tenen worden eerst wit en daarna blauw • Na een tijd kleurt de huid rood, dit geeft een pijnlijk en gloeiend gevoel • Een aanval duurt tussen de 5 tot 30 minuten • Het kan in andere delen van het lichaam voorkomen

(Hartstichting.nl) Vormen van Raynaud Primaire vorm: De primaire vorm komt het meest voor, bij deze vorm verkleuren en verkrampen allebei de handen tegelijk, met als uitzondering de duimen. De klachten komen soms ook bij de neus en de tenen voor. Zoals hierboven al beschreven worden de klachten uitgelokt door:

• Een koude omgeving of het aanraken van een koud voorwerp • Het werken met trillende apparaten of het aanslaan van toetsen van een piano of een

toetsenbord • Heftige emoties zoals angst, verdriet of woede

(Hartstichting.nl) Secundaire vorm: Het kan een gevolg zijn van een ziekte met afwijkingen in de vaatwand. Dit zijn bijvoorbeeld auto – immuunziekten of geneesmiddelen zoals bètablokkers. Bij deze vorm komen blijvende afwijkingen van de haarvaten in de tenen en de vingers vaak voor. Het verschil tussen de primaire vorm en de secundaire vorm is dat bij de secundaire een aanval niet aan beide handen tegelijk hoeft op te treden. (Hartstichting.nl)

34

Diagnose stellen Er kan een bloedonderzoek nodig zijn voor definitieve diagnose. De arts kijkt dan ook naar bindweefselziekten en bloedvatontstekingen:

• Gewrichtsklachten en spierzwakte • Droge mond en ogen • Huiduitslag en huidveranderingen • Koorts • Slikstoornissen • Benauwdheid

(Hartstichting.nl) Open been Ulcus cruris, open been, is een open wond dat zit bij het onderbeen. Een open been ontstaat doordat er iets misgaat in de bloedvaten. Het start met een klein wondje, maar dit kan snel uitgroeien tot een zweer van een paar centimeter. De zweer doet vaak geen pijn, maar je gaat het wel heel erg ruiken. Als dit niet behandeld wordt gaat het proces van genezen heel langzaam of het geneest helemaal niet. Vaak gaat het om een aderprobleem, maar er zijn ook ander problemen die een groot risico hebben zoals:

• Diabetes • Hoge bloeddruk • Weinig lichaamsbeweging • Vaak en lang stilstaan • Spataderen

(Hartstichting.nl) Open been door aderproblemen Als de kleppen in de aders niet meer goed werken gaat de huid straks staan, hierdoor doorbloed het niet goed. Er hoopt vocht op in de voet en het onderbeen. De meeste oorzaken van aderproblemen die voorkomen zijn:

• Spataderen • Trombose • Te weinig gebruik van de kuitspier

(Hartstichting.nl) Open been door slagaderproblemen Of te wel een etalagebeen, de aanvoer van het bloed naar de benen en voeten is soms niet genoeg. Dit komt doordat de slagaders in de benen vernauwd zijn. Vaak heeft iemand met deze vorm van open been zijn been naar beneden hangen om er minder last van te hebben. Symptomen van een etalage been zijn:

• Koude voeten • Minder gevoel in de benen • Vetlaag in de benen neemt af en de haargroei op voeten en tenen verdwijnt • Ontstaan kalknagels en de teennagels groeien minder snel

(Hartstichting.nl) Symptomen open been

• Moe, zwaar gevoel in de benen • Eind van de dag dikke enkels (Pitting Oedeem) • Later worden spataders en aders zichtbaar • Eczeem • Bruine verkleuringen (hemosiderine pigmentaties) • Onderhuidse verhardingen (Huidarts.com)

35

Pulmonale hypertensie Een abnormale hoge bloeddruk in de longen, dit kan gevolgen hebben op de werking van het hart. De rechterkamer moet harder werken door de hoge druk in de longen. In het begin zal de rechterkamer zich aanpassen, de wand wordt dikker en de kamer wordt groter. Hierdoor kan het hart genoeg bloed naar de longen pompen, maar hierdoor ontstaan er ook beschadigingen in de longslagaders. De druk in de longvaten gaat meer omhoog door vernauwingen, deze reactie veroorzaakt dat de pompfunctie steeds verder achteruit gaan. Pulmonale hypertensie wordt vaak door een andere ziekte, zoals een luchtweg- of longziekte, veroorzaakt. Maar het kan ook zijn dat het in de gene zit of dat er een verstopping wordt veroorzaakt door het roken of een longembolie. (Hartstichting.nl) Pulmonale arteriële hypertensie (PAH) De vernauwingen of verstoppingen zitten in de longslagader en in de aftakkingen. Het evenwicht tussen vaatverwijdende en vaatvernauwende stoffen wordt als gevolg van de verstoppingen in de longslagader en zijn vertakkingen verstoord. Oorzaken van PAH zijn:

• Erfelijkheid • Aangeboren hartafwijking • Leveraandoening • HIV – infectie • Gebruik van drugs en afslankpillen

(Hartstichting.nl) Pulmonale veneuze hypertensie De hartkleppen of het linkerdeel van het hart kan niet meer goed functioneren, dit is een gevolg van hartfalen. Symptomen pulmonale hypertensie

• Kortademigheid • Pijn op de borst • Hartkloppingen • Ongewone vermoeidheid • Flauwvallen • Pijnlijke gewrichten • Vochtophoping

De symptomen zijn weer onder te verdelen in 4 stadia:

1. De patiënt heeft geen lichamelijke klachten. 2. De patiënt heeft weinig klachten bij dagelijkse activiteiten, maar wel last van

kortademigheid. 3. De patiënt heeft pas klachten bij lichte inspanning. 4. De patiënt heeft al klachten bij de minste inspanning.

(Hartstichting.nl)

Trombose Het bloedvat raakt verstopt door een bloedstolsel. In het lichaam zitten stollingsfactoren en antistollingsfactoren. De stollingsfactoren zorgen er voor dat een wondje snel dicht gaat, de antistollingsfactoren zorgen er juist weer voor dat de stolling ook word afgeremd. Bij een patiënt met trombose zijn de antistollingsfactoren en de stollingsfactoren niet gelijkwaardig. Trombose dat in de aders voorkomt heet veneuze trombose, dit kan leiden tot een trombosebeen of een longembolie. Trombose dat in de slagader voorkomt heet arteriële trombose, dit kan leiden tot een hartinfarct of een herseninfarct. (Hartstichting.nl)

36

Trombosebeen en –arm Bij een trombosebeen is lopen pijnlijk, voelt je been warm aan, de huid is strak en glanzend. De kleur van het been is roodpaars geworden. Bij trombose in de arm zijn de arm en de hand opgezwollen en kan er geen kracht worden gezet met de arm. Een trombosebeen komt vaker voor dan een trombosearm. (Hartstichting.nl) Trombose in de hersenen Cerebrale veneuze trombose of sinustrombose komt gelukkig niet veel tot wel niet voor. Bij cerebrale veneuze trombose wordt het bloed niet goed afgevoerd, dit kan leiden tot een kleine hersenbloeding. Een patiënt die dit heeft, heeft vaak hevige hoofdpijn en soms uitvalverschijnselen. Oorzaken trombose

• Ouderdom • Pilgebruik • Zwangerschap • Roken • Operaties onder narcose • Lange tijd arm of been niet gebruiken • Afwijking in het stollingssysteem, dit kan erfelijk zijn (Hartstichting.nl)

Longembolie Een kleine longslagader wordt afgesloten door een bloedstolsel, dit kan bijvoorbeeld door een losgeschoten bloedprop vanuit de benen zijn die naar de rechterkant van het hart is gegaan. Als er een bloedstolsel in de longslagader terecht is gekomen hoeft het niet meteen ernstig te zijn, de ernst ligt aan de plek en de grootte van het bloedstolsel. In het ergste geval leidt een longembolie tot een overlijden, dit komt omdat het hart te weinig zuurstof krijgt om te functioneren. (Hartstichting.nl) Symptomen longembolie

• Benauwdheid • Pijn bij diep ademhalen • Normaal hoesten, soms bloed hoesten • Snelle hartslag • Koorts • Shockverschijnselen (Hartstichting.nl)

Slagaderverkalking Een patiënt die last heeft van slagaderverkalking heeft hier waarschijnlijk niet altijd last van gehad, terwijl het wel aanwezig is. Bij een geboorte van een baby zijn de slagaders van binnen glad, later kan de binnenkant beschadigd raken. Er ontstaat dan een plaque, verdikking van de vaatwand, later ontstaat er vaak ook kalk in de plaque. Doordat de vaatwand steeds dikker wordt, heeft het bloed het moeilijker om door de aders te stromen naar het achterliggende weefsel. Als er witte bloedcellen en vette stoffen door het endotheel dringen, dan is die beschadigt. Dit is nog niet een groot probleem als er meer ontstekingscellen bijkomen wordt het probleem wel groter, want dat veroorzaakt de verdere verdikking (zie figuur 9). (Hartstichting.nl)

Figuur 9: afsluiting van een bloedvat door verkalking

37

Symptomen slagaderverkalking

• Pijn op de borst wanneer de patiënt zich inspant, angina pectoris o Dit gaat om vernauwingen in de kransslagaders

• Pijn bij het lopen, etalagebenen o Dit gaat om vernauwingen in de beenslagaders (Hartstichting.nl)

Stabiele en instabiele plaques

Als er sprake is van een stabiele plaque dan is er niets/ niet veel aan de hand. Hier kan verder mee geleefd worden, want de slagader wordt niet afgesloten. Groeit de plaque, dan is er sprake van een instabiele plaque. Bij een instabiele plaque is er een grote kans dat het openscheurt, bij een opengescheurde plaque komt de inhoud in contact met het bloed. Doordat er een mengsel ontstaat van het bloed en de inhoud van de plaque gaat het bloed stollen. Door het bloedstolsel komt de slagader dicht te zitten. Het weefsel dat is afgesloten krijgt geen zuurstof meer, hierdoor sterft het af, als dit gebeurt is er sprake van een infarct.

• Hartinfarct o Afsluiting van het hartbloedvaten

• Herseninfarct o Afsluiten van de hersenbloedvaten

(Hartstichting.nl)

Belangrijke risicofactoren:

• Roken • Hoge bloeddruk • Hoog cholesterol • Diabetes • Overgewicht • Langdurige stress

De kans verlagen op slagaderverkalking kan door niet te gaan roken of te stoppen, gezond te eten en voldoende te bewegen. Dit houdt niet in dat als hier aan gehouden wordt, dan de kans helemaal weg is. Het ligt vaak ook aan de leeftijd, het geslacht en of er aanleg is in de familie voor slagaderverkalking. (Hartstichting.nl)

Waarom ligt het aan het geslacht? Er zijn verschillen tussen vrouwen en mannen als het gaat over slagaderverkalking.

• Bij vrouwen zijn de vernauwingen vaak over een grotere lengte en in de kleinere bloedvaten.

• Bij mannen zijn de vernauwingen vaak in een grotere tak van een slagader • Bij vrouwen zijn de plaques anders samengesteld waardoor er minder snel kans is op

scheurtjes. • Mannen hebben meer plaques dan vrouwen • Tijdens de overgang van een vrouw is de kans op beschadiging groter, want de

vaatwand wordt kwetsbaarder. (Hartstichting.nl)

38

Spataders Het bloed in de benen moet omhoog geduwd worden, dit wordt geregeld met kleppen. Als de kleppen niet of niet goed sluiten stroomt het bloed terug naar beneden in de benen. Doordat dit veel druk oplevert, rekken de aders uit. Hierdoor ontstaan er spataders (zie figuur 10). Er zijn ook primaire spataders, deze aders ontstaan doordat de binnenwand veranderd. Blijft een patiënt met spataders hier te lang mee lopen zonder behandeling, kan het uitgroeien tot een open been. (Hartstichting.nl)

Oorzaken spataders:

• Erfelijke aanleg • Hormonale factoren • Zwangerschap • Lang achter elkaar staan of zitten • Overwicht • Ouderdom

Symptomen spataders Bij beginnende spataders:

• Zware, vermoeide en vaak warme benen • Jeuk • Een gespannen gevoel • Krampen • Een trekkende of stekende pijn in de kuiten • Trillingen in de benen

Bij langer bestaande spataders:

• Vocht rond de enkels of aan het onderbeen • Huiduitslag • Verkleuring of verharding van de huid • Ontsteking

(Hartstichting.nl)

Syndroom van Marfan Als er sprake is van het syndroom van Marfan, dan maakt het lichaam geen goede bindweefsel aan. Hierdoor is het bindweefsel minder flexibel, dit geeft een grote kans op vervorming en dissectie. Doordat bindweefsel overal in je lichaam zit, heeft het ook gevolgen voor je hele lichaam. De ogen, gewrichten, bloedvaten, hart en botten kunnen aangetast worden. Het syndroom van Marfan krijgt een patiënt in de meeste gevallen van de ouders. Dit komt doordat het op het gen FBN1 zit, een homoloog chromosoom. Een homoloog chromosoom is een chromosoom dat je krijg van je moeder en van je vader. 1 op de 4 patiënten krijgen het niet van hun ouders, het blijft wel erfelijk voor de nakomelingen van hen. (Hartstichting.nl)

Figuur 10: het linkerbeen heeft werkende kleppen, het rechterbeen niet. Hier zie dat er spataderen zijn ontstaan.

39

Symptomen Marfan • Lange mensen met lange armen en benen, lange en dunne vingers en tenen • Borstbeen is naar buiten of juist naar binnen gekeerd • Skeletafwijkingen: afwijkende kaak, schedel, platvoeten, kromming van de

wervelkolom • Hartklepafwijkingen • Vaatproblemen: verwijding of dissectie van de aorta • Oogproblemen: verplaatsen va de lens en de bijziendheid • Longproblemen (Hartstichting.nl)

Rendu Osler Weber (ROW) Bij deze erfelijke aandoening is er tekort aan sommige stoffen in de vaatwand. Hierdoor ontstaan er beschadigingen in de vaatwand die zich niet herstellen. Op die plekken ontstaan er dan ook verwijdingen. Als de verwijding niet in de haarvaten ontstaat maar in tussen een slagader en ader gaat de verwijding sneller bloeden. Deze verwijdingen zijn niet heel groot en komen het meest voor op de:

• Huid: vingers en gezicht • Slijmvliezen: lippen, neus, mond en maag-darmkanaal

Als er in andere organen verwijdingen zitten van de bloedvaten, zijn het meestal grotere. Een bekende is Arterio Veneuze Malformaties, deze kunnen ongeveer 10 centimeter groot worden en ze komen voor in:

• De longen, PAVM • De hersenen, CAVM • De lever, HAVM (Hartstichting.nl)

Symptomen ROW

• Spontane bloedneus • Huidafwijkingen

Vormen van ROW PAVM: Dit is een verwijding in de longen en is levensbedreigend. In de pubertijd of tijdens de zwangerschap kunnen de verwijdingen te groot worden. Als er geen complicaties optreden, heeft de patiënt er hoogstwaarschijnlijk geen last van. Mogelijke klachten:

• Zuurstofgebrek • Snel moe • Afsluiten van been- of hersenvaten door stolsels • Ontsteking (abces) • Bloedingen in e luchtpijp of de borstholte

CAVM: De kans op een bloeding in de hersenen is erg klein, een mogelijke klacht is migraine. Maar omdat er ook bij de ‘normale’ ROW migraine voorkomt, wijst het niet altijd op CAVM. HAVM: De verbinding in de lever kan tot een verhoogde druk in de longslager leiden. En er kunnen hevige hartproblemen ontstaan. (Hartstichting.nl)

40

Wat is er tegen vaatziekten te doen? Aneurysma Als de wijding een doorsnede van 5 of meer centimeter heeft bij vrouwen en 5,5 of meer bij mannen wordt er een vaatprothese geplaatst. Een vaatprothese kan op 2 manieren worden geplaatst:

o Via een buikoperatie o Endoprothese via de lies

(Stichting Deventer ziekenhuis)

• Buikoperatie

De patiënt wordt onder volledige narcose geopereerd. De buik wordt volledig geopend om de aorta aan beide kanten van het Aneursyma af te kunnen klemmen, ook kunnen de darmen makkelijker aan een kant worden gelegd, als de buik compleet geopend is. Als deze stappen zijn voltooid, wordt het aneurysma opengesneden en worden de aanwezige bloedstolsels eruit verwijderd. Vervolgens wordt er een vaatprothese geplaatst in het aneurysma. Boven en onder het aneurysma wordt de vaatprothese aan de aorta gehecht. Hierna wordt de vaatprothese bedekt door de vaatwand. Tijdens de operatie is er geen omleiding nodig voor het bloed dat normaal gesproken door de aorta zou stromen, de belangrijke zijtakken worden namelijk niet af geklemd. De vaten die wel worden afgeklemd hebben geen omleiding nodig, omdat deze naar de benen lopen en de benen kunnen langer zonder bloed dan de organen in de buik. Deze gehele operatie duurt tussen de drie en vier uur. Vlak na de buikoperatie wordt de patiënt naar de uitslaapkamer op de intensieve zorg (IC) gebracht, dit is om de toestand van de patiënt goed in de gaten te kunnen houden na de operatie, het liggen op deze kamer is dan ook van korte duur. Als de patiënt zich in een goede toestand bevindt wordt de patiënt overgeplaatst naar de verpleegafdeling. Op deze afdeling ligt de patiënt nog aan een infuus, om vocht in te brengen. Ook heeft de patiënt een blaaskatheter om de urine af te laten lopen en loopt er een slangetje de rug in van de patiënt om pijnstillers toe te dienen. Het kan ook zijn dat er een slangetje via de neus naar de maag gebracht wordt om eventuele maagsappen weg te halen. Het verblijf in het ziekenhuis na de operatie is gemiddeld zeven tot tien dagen, als er complicaties zijn opgetreden tijdens het verblijf in het ziekenhuis kan het verblijf langer worden. (Stichting Deventer ziekenhuis)

41

• Endoprothese Deze operatie wordt nog niet heel lang gebruikt bij Aneurysma’s, omdat deze techniek nog redelijk nieuw is. Bij deze operatie worden er twee kleine sneetjes gemaakt, een in de linker- en het andere sneetje in de rechterlies. Via deze sneetjes wordt er een opgevouwen prothese door de liesslagaders omhoog geschoven tot boven het aneurysma. Deze prothese wordt de Endoprothese genoemd. De endoprothese bestaat uit een vaatprothese en metalen veren: de stents. Met röntgenapparatuur wordt bepaald op welke plek de prothese moet komen. Als de prothese op de goede plek is geplaatst zorgen de stents ervoor dat deze ook op dezelfde plek blijft. Vaak wordt de endoprothese in de aorta vastgezet en net boven het aneurysma. Doordat de buik niet open wordt gesneden is er een minder zware narcose nodig en is de opnameduur en herstelperiode minder lang. Er is een kleine kans dat het inbrengen van de prothese niet lukt, er wordt dan overgeschakeld naar een buikoperatie. Deze kans is echter maar 2/3% en het overschakelen is dus bijna nooit nodig. Ook is de endoprothese niet altijd mogelijk, omdat er bepaalde eisen zijn waar de patiënt aan moet voldoen, er moet bijvoorbeeld genoeg ruimte zijn tussen de afgang van de nierslagaders en het aneurysma, zodat de prothese genoeg ruimte heeft om zich te verankeren. De opname in het ziekenhuis bij een operatie voor een endoprothese is gemiddeld 14-21 dagen. Na het plaatsen van de endoprothese verblijft de patiënt de eerste paar dagen op de intensieve zorg (IC), de rest van het herstel in het ziekenhuis vindt plaats op de verpleegafdeling. (Stichting Deventer ziekenhuis)(hartenvaatcentrum.mumc.nl)

Fenomeen van Raynaud De bloedtoevoer naar de vingers en tenen stopt, waardoor de vingers en tenen verkleuren.

• Kleine oplossingen • Medicijnen • Grote ingrepen • operatie • injectie

De kleine oplossingen bestaan uit:

• Warm aankleden • Handen en voeten warm houden • Genoeg in beweging blijven • Uitlokkende medicijnen niet meer gebruiken • Het vermijden van stress

(gezondheidsplein.nl, 2012)

Medicijnen: • De medicijnen die worden voorgeschreven door de dokter, nadat er is geconstateerd

dat de kleine oplossingen niet werken, zijn met name medicijnen die erop gericht zijn om bloedvaten te verwijden. (gezondheidsplein.nl, 2012)

42

De grote ingrepen bestaan uit: • De operatie:

Bij de operatie van de ziekte van Raynaud wordt er een zenuw doorgesneden waardoor de bloedvaten niet meer samentrekken en er dus geen verkramping meer kan ontstaan in de bloedvaten. (gezondheidsplein.nl, 2012)

Open been: Behandelingen:

• Drukverband • Elastische kousen

Drukverband:

• De bloedafvoer van het been naar het hart moet verbeterd worden, hiervoor kan drukverband gebruikt worden. De onderkant van het been wordt ingewikkeld met drukverband, waardoor het bloed meer gestimuleerd wordt om terug te stromen naar het hart. Het drukverband wordt gewikkeld om het been vanaf de hiel tot de onderkant van de knie, ook is de druk van het drukverband bij de enkel het hoogst en neemt de druk geleidelijk af tot aan de knie. Het drukverband wordt door een verpleegster om het onderbeen gewikkeld en wordt 2,5 uur lang om het been gedaan, dan na een aantal dagen wordt deze behandeling nog een keer uitgevoerd. Na deze behandeling van het been zal de wond uit zichzelf gaan genezen. Het herstellen van een open been kan lang duren, het is mogelijk dat de hersteltijd zelfs ongeveer een jaar kan duren. Het drukverband werkt het beste als de kuitspieren gebruikt worden, het is dus belangrijk om veel te wandelen en te bewegen om ervoor te zorgen dat het drukverband zo goed mogelijk werkt. (vaatchirurgie slingeland) (thuisarts, 2015) (maasstad ziekenhuis)

Elastische kousen: • De kousen worden gebruikt als de wond bijna helemaal is genezen. Iedere dag

worden de elastische kousen gedragen, vanaf het moment dat de patiënt wakker wordt tot het moment dat de patiënt naar bed gaat. De kousen zullen ervoor zorgen dat er genoeg druk blijft staan op de aderen in het onderbeen zodat de bloedafvoer goed blijft verlopen en er geen vocht achter blijft in het onderbeen, als er vocht in het been blijft zitten heet dat oedeem. Om de zes tot negen maanden moeten de kousen vervangen, omdat de kousen gemiddeld om deze tijd slapper worden en het is belangrijk dat de kousen strak om het onderbeen blijven zitten. (thuisarts, 2015)

Pulmonale hypertensie: Behandelingen:

• Zuurstoftherapie • Medicijnen:

o Bloed verdunnende medicijnen o Vaatverwijdende medicijnen o Vocht afdrijvende medicijnen

(pulmonalehypertensie.nl)

43

Zuurstoftherapie: • Bij deze behandeling ademen de patiënten 100% zuurstof in, in een speciale kamer:

een hyperbare behandelkamer, deze kamer is anders dan een gewone behandelkamer, omdat de omgevingsdruk in deze behandelkamers hoger is dan de omgevingsdruk in een gewone behandelkamer. De zuurstof wordt via en masker ingeademd. Deze behandeling bestaat uit 30 sessies van elk twee uur. De behandelsessies worden alleen op werkdagen uitgevoerd en per werkdag wordt er ook maar één sessie gedaan. Hierdoor is de tijd van de behandeling zes tot acht weken. (ivhg.nl)

Bloed verdunnende medicijnen: • Om ervoor te zorgen dat de Pulmonale Hypertensie geneest worden er soms bloed

verdunnende medicijnen gebruikt, zodat het overtollige bloed bij de longen makkelijk doorgepompt kan worden door het lichaam. Ascal, Plavix, Heparine en Fraxiparine zijn bloedverdunners die gebruikt kunnen worden als oplossing voor Pulmonale Hypertensie. (mijncardioloog.com)

Vaatverwijdende medicijnen: • Deze medicijnen zorgen dat de vaten wijder worden, waardoor er meer bloed

tegelijkertijd doorheen gepompt kan worden. Als de vaten wijder zijn, komt er minder druk te staan op de longaders en wordt de bloeddruk dus lager. Dergelijke vaatverwijdende medicijnen zijn: metoprololtartraat, lisinopril en hydralazine. (mensengezondheid.infonu.nl)

Vocht afdrijvende medicijnen: • Deze medicatie zorgt ervoor dat er minder druk komt te staan op de (slag)aderen,

omdat het aanwezige vocht weggehaald wordt door de vocht afdrijvende medicijnen. Furosemide en Bumetanide zijn de meest gebruikte medicijnen die worden gebruikt voor het afdrijven van vocht. (hartstichting)(medicinfo)

Trombose: Een verstopping in een bloedvat die veroorzaakt is door een bloedstolsel. Behandelingen:

• Antistollingsmiddelen • Elastische kousen

Antistollingsmiddelen:

• Als een patiënt een trombose in zijn/haar lichaam heeft, krijgt de patiënt antistollingsmiddelen toegediend. Hierdoor wordt het bloedstolsel niet groter en krijgt het geen kans om zich te verplaatsen naar de longen, om zo een longembolie te veroorzaken. De eerste middelen worden in het ziekenhuis toegediend via verschillende injecties. Naast de injecties moet je ook tabletten innemen tegen het verder stollen van het bloed. Nadat de patiënt ontslagen is uit het ziekenhuis, moeten deze tabletten voor een aantal maanden ingenomen worden en moet de patiënt voor controle langs bij de trombosedienst. Hoe vaak deze controle moet plaatsvinden ligt aan het herstel van de patiënt. (hartstichting)

Elastische kousen:

• De kousen worden alleen gedragen bij het geval dat de trombose in het been van de patiënt zit. Met het dragen van elastische kousen wordt de kans dat de trombose terug keert verkleind, ook voorkomen de kousen dat de klachten erger worden. Ook wordt de kans op het krijgen van een open been erg verminderd. Het bloed gaat door deze kousen sneller stromen en er ontstaat geen zwelling meer in de benen. (hartstichting)

44

Long embolie: Behandelingen:

• Bloedverdunners • Bloed verdunnende tabletten • Operatie • Filter

Bloedverdunners:

• Net als bij een trombose worden de bloedverdunners met een injectie ingebracht bij de patiënt. Dit gebeurt om te voorkomen dat de stolling groter wordt en de longslagader dus nog meer blokkeert. Dergelijke bloedverdunners zijn: Heparine en Fraxiparine. Welke bloedverdunner gebruikt moet worden wordt voorgeschreven door de arts. (longfonds) (stichting Isala, 2016)

Bloed verdunnende tabletten:

• De tabletten worden gebruikt als het bloed van de patiënt door de injecties dun genoeg is geworden. Deze tabletten maken het bloed niet heel veel dunner, maar de tabletten zorgen ervoor dat het bloed niet weer gaat stollen na het stoppen van de injecties van bloedverdunners. Het gebruik van de tabletten kan een aantal maanden duren, zodat het vrijwel zeker is dat de longembolie weg is. (longfonds) (stichting Isala, 2016)

Operatie: • Bij sommige gevallen werken de injecties niet zoals verwacht en is er een operatie

nodig om de longembolie te verwijderen, dat er een operatie nodig is gebeurt zo weinig dat het zeldzaam wordt genoemd. Bij de operatie worden er twee cannula ’s geplaatst, dit zijn lange slangen die door een opening in de borst en zo via de ribben naar de longen gebracht kunnen worden. Als de slangen op de goede plaats zijn gevestigd worden de slangen vastgemaakt aan het ECMO-systeem. Het ECMO-systeem is een hulpmiddel voor het hart en de longen. Het gebruik van dit systeem kan enkele dagen tot enkele weken duren, als de beschadiging aan de longen zo goed als helemaal hersteld is, wordt het ECMO-systeem langzaam losgekoppeld, zodat de longen en het hart steeds meer hun taken over kunnen nemen van het ECMO-apparaat. (longfonds) (stichting Isala, 2016)

Filter:

• Als de injecties en de tabletten werken, maar de longembolie niet volledig weg haalt, kan de arts via een chirurgische ingreep een filter plaatsen in het bloedvat die leidt naar het hart. Door dit filter verdwijnt de longembolie langzaam en kan het bloed zonder complicaties weer door de longslagader gepompt worden. (longfonds) (stichting Isala, 2016)

45

Slagaderverkalking Behandelingen:

• Zelfstandige oplossingen • Dotteren

Zelfstandige oplossingen:

• Er zijn kleine maar handige oplossingen die de patiënt zelf kunt uitvoeren. Een vitamine- en mineraalrijk dieet is een van de beste oplossingen voor slagaderverkalking. Zo een dieet bestaat uit veel vitamine D, K, veel groente, fruit en zo min mogelijk voedsel waar veel vet in verwerkt is, denk aan frietjes, pannenkoeken en ongezond beleg voor op je brood. Een Mediterraans dieet is een goed voorbeeld voor een vitamine- en mineraalrijk dieet en wordt dus ook vaak gebruikt door patiënten met een te hoog cholesterol gehalte, wat de slagaderverkalking veroorzaakt. Naast een gezond en voedzaam dieet is veel bewegen ook een heel belangrijk punt om slagaderverkalking tegen te gaan. (hartstichting) (optimalegezondheid.com, 2013)(A.Vogel, 2017)

Dotteren:

• Er wordt een ballonnetje bij de (slag)ader ingebracht, waarmee de ader wordt opgerekt zodat het bloed weer gemakkelijk door de ader kan stromen en weer genoeg zuurstof kan vervoeren naar het hart. Bij het dotteren wordt er vaak ook een stent geplaatst het de ader. Een stent is een veertje dat helpt bij het versterken van de vaatwand. Dit is nodig omdat door het uitzetten van het ballonnetje de vaatwand ook is uitgerekt en de vaatwand dus een stuk dunner en minder sterk is geworden, de stent is dus een steun voor de vaatwand en zorgt ervoor dat de vaatwand niet scheurt of knapt. (hartstichting)(optimalegezondheid.com, 2013)(A.Vogel, 2017)

Spataders Behandeling:

• Zelfverzorging: o Beweging o Voeding o Kleding o Lichaamsverzorging

• (cosmetische) ingrepen: o Injecties o Crossectomie o Verwijderen o Dichtbranden o Clarivein-methode o Elastische kousen

Beweging:

• Kuitspieroefeningen en zorgen dat de patiënt niet lang stil zit of staat zullen de spataderen niet weghalen maar kunnen de klachten wel verminderen. Genoeg wandelen, fietsen joggen en lopen op verschillende ondergronden als zand, grind of gras zal ook tegen de spataderen werken. De spataderen die al aanwezig waren zullen minder pijn doen en het ontstaan van nieuwe spataderen zal geblokkeerd worden. (Franca van Dalen, 2012)

46

Voeding: • Een dieet met veel kalk en veel volkoren producten kan het ontstaan van nieuwe

spataderen ook blokkeren. Vitamine C, E en Omega 3 staan er om bekend dat ze spataderen verlichten, maar vitamine E werkt ook als bloedverdunner dus als de patiënt al bloedverdunners gebruikt moet er zo min mogelijk vitamine E in het dieet voorkomen. (Franca van Dalen, 2012)

Kleding:

• Om te voorkomen dat er nieuwe spataderen ontstaan is het aangeraden aan de patiënt om geen strak zittende en knellende kleding te dragen zodat het lichaam goed doorbloed kan blijven (met name bij de benen). Het is ook slim om de voeten van de patiënt warm te houden door middel van kousen en warme schoenen. (Franca van Dalen, 2012)

Zelfverzorging:

• Laat de benen van de patiënt masseren om de bloedafvoer van de benen naar het hart voldoende te laten werken, het is ook slim als de patiënt zoveel mogelijk warmte en zonlicht vermijdt, door warmte gaan aderen uitzetten en dat is juist wat er voorkomen moet worden bij de patiënt, het is dus niet slim als patiënt om naar een hete sauna te gaan. (Franca van Dalen, 2012)

Injecties:

• Injecties met een vloeistof die zorgt voor reacties waarbij de aders verharden, worden in de spataders gespoten. Door de verharde ader zal het bloed voortaan een andere manier vinden om door het lichaam te kunnen stromen. (Horst, 2017)

Crossectomie:

• Bij deze behandeling worden de spataders dicht gebonden zodat er geen bloed meer doorheen kan stromen. Deze behandeling gebeurt alleen als in de verbindingsader van de lies of van de knie een lekke klep zit. (Horst, 2017)

Dichtbranden:

• Er zijn drie manieren om de spataders dicht te branden o De spatader wordt dicht gebrand door middel van radiofrequente katheters. o De spatader wordt dicht gebrand door middel van lasertechnologie. o De spatader wordt dicht gebrand door middel van verhitting met stoom.

(Horst, 2017) Clarivein-methode:

• In de spatader wordt een dunne draad toegebracht, die ervoor kan zorgen dat er littekenweefsel ontstaat, wat ervoor zorgt dat het bloed weer verder gaat stromen en de spatader verdwijnt. (Horst, 2017)

Elastische kousen:

• De kousen worden iedere dag gedragen van het moment dat de patiënt wakker wordt, tot het moment dat de patiënt naar bed gaat. De kousen zorgen ervoor dat de druk weggaat en de kousen voorkomen dat er nieuwe spataders ontstaan. (Horst, 2017)

47

Syndroom van Marfan: Er is geen mogelijkheid om het syndroom van Marfan te genezen, wel is het mogelijk om de klachten deels te verminderen. Als er verwijding plaatsvindt bij de aorta schrijft de dokter bloeddrukverlagende medicijnen voor. Wanneer de verwijding ernstig wordt en de kans ontstaat dat de aorta kan scheuren wordt er ingegrepen door een dokter. Met een operatie wordt er een buisprothese geplaatst op het verwijde deel van het bloedvat. Als de verwijding boven de aortaklep zit en daar ernstige verwijding plaatsvindt, wordt er bij de operatie een buisprothese geplaatst met een kunstklep. (hartstichting) Rendu Osler Weber: De behandeling van ROW is op iedere plek verschillend. Behandelingen:

• Bloedneus • Maagdarmkanaal

Bloedneus:

• Als ROW voorkomt als bloedneus, wordt er gebruik gemaakt van een laserbehandeling of de opening van de neus wordt afgesloten waardoor er minder bloedingen zijn. (hartstichting)

Maagdarmkanaal:

• Bij ROW in het darmkanaal wordt er ook gebruikt gemaakt van een laserbehandeling, maar er kunnen ook hormonen worden gebruikt. Deze hormonen worden dan via pillen binnen gebracht bij de patiënt. (hartstichting)

48

Wat is de invloed van hart- en vaatziekten op het leven van de patiënt en de naasten? Hoe heftig de invloed van hart- en vaatziekten is, ligt aan de ernst van de aandoening die er aanwezig is. Hoe erger de ziekte, hoe erger de invloed op het leven is, per persoon zou de invloed nog kunnen verschillen, maar over het algemeen is de invloed op je leven groter bij een heftige hart- of vaatziekte dan bij een lichte hart- of vaatziekte. (Nederlands centrum jeugdgezondheid)

Het leven van de patiënt

• Met een hart- of vaatziekten zal er opgemerkt worden dat alles minimaal een stukje moeilijker gaat. Lange wandelingen zijn niet mogelijk meer en korte wandelingen kunnen ook al veel moeite kosten.

• Er is een enquête gemaakt met vragen over hart- en vaatziekten, die door patiënten met een hart- en/of vaatziekte in is gevuld. Hieruit kan worden opgemaakt hoeveel invloed een hart- of vaatziekte op het leven heeft, hoeveel verschillende hart- en vaatziekten er zijn en welke hart- of vaatziekte. Hieruit is gebleken dat de invloeden op het leven heel verschillend zijn. Er zijn gevallen waar het leven heel erg beïnvloedt wordt door de hart- en vaatziekten. Bij deze gevallen is, op een schaal van 1-10 (lichtste-zwaarste schaal), schaal 10 ingevuld. Toch zijn er ook gevallen waarbij de hart- en vaatziekten geen invloed hebben op het leven, uiteraard is de enquête ingevuld met schaal 0 of schaal 1.

• Bij sommige gevallen zijn bepaalde dingen verboden om te doen, voor een kortere tijd, maar het kan ook permanent zijn. Zo is sporten, alcohol nuttigen, scooter rijden en hard fysiek contact aangaan dingen die je voor korte duur niet kan uitvoeren, deze handelingen zijn vaak verboden nadat er een ingreep heeft plaatsgevonden.

• In de peuter/kleutertijd kan een verminderd uithoudingsvermogen voorkomen, dit kan zorgen voor protest vanuit de patiënt. (optimalegezondheid.com)

Het leven van de naasten

• Bij erfelijke hart- en vaatziekten moet de familie worden ingelicht, dat er 50% kans is dat zij drager zijn van deze aandoening en deze dus over kunnen dragen, of dat ze zelf de hart- of vaatziekte hebben. Het leven van de naasten kan dus flink veranderen na de vondst van een hart- en/of vaatziekte in de familie. Als blijkt dat er een aandoening aanwezig is in een familie worden er veel testen uitgevoerd in hoeverre deze hart- en/of vaatziekte aanwezig is in een familie. (erfelijkehartziekten.nl)

• Het is belangrijk om als familieleden en vrienden met de patiënt mee te leven en om zich aan te passen aan de benodigdheden van de patiënt. Ouders met een peuter/kleuter die een hart- of vaatziekte heeft kunnen ook problemen ontstaan. Ouders worden vaak bezorgd, angstig en over beschermend, waardoor ze het kind kunnen gaan ontzien. (erfelijkehartziekten.nl)

49

Per leeftijdscategorie zijn er ook verschillende invloeden op het leven van de patiënt en de naasten door hart- en/of vaatziekten.

Zuigelingentijd:

• Invloed op het leven van de patiënt: Bij de zuigelingen komt het vaak voor dat de patiënt veel moeite heeft bij de voeding, de patiënt zal veel huilen en zal of heel veel of juist heel weinig slapen.

• Invloed op het leven van de naasten: De ouders van de patiënt kunnen bezorgd en onzeker worden, waardoor er problemen ontstaan bij het hechten van de ouder – kind relatie. (Nederlands centrum jeugdgezondheid)

Peuter/kleutertijd:

• Invloed op het leven van de patiënt: De patiënt kan kenmerken van een verminderd uithoudingsvermogen aantonen, waardoor de patiënt niet altijd kan doen wat hij wil. Ook na een ziekenhuisbezoek kan het leven van de patiënt beïnvloedt worden. Het kan voorkomen dat de patiënt slaapproblemen, eetproblemen en recessief gedrag kan aantonen.

• Invloed op het leven van de naasten: Mensen in de omgeving en met name de ouders van de patiënt kunnen angstig en overbezorgd raken, waardoor de patiënt in zijn/haar mogelijkheden belemmerd kan worden. (Nederlands centrum jeugdgezondheid)

Basisschooltijd:

• Invloed op het leven van de patiënt: Door littekens, veel transpireren en cyanose, kan de patiënt zich anders voelen dan de rest en kan hij/zij onzeker worden. Ook geven patiënten van deze leeftijd vaak aan dat zij last hebben van emotionele- en gedragsproblemen. De kwaliteit van het leven wordt ook lager beschreven door patiënten van hart- en/of vaatziekte dan leeftijdsgenoten zonder hart- en/of vaatziekte, hoe laag de kwaliteit van het leven is volgens patiënten, heeft echter niets te maken met hoe ernstig de hart- en/of vaatziekte is die aanwezig is bij de patiënten.

• Invloed op het leven van de naasten: De invloed op het leven van de naasten in de basisschooltijd is niet heel verschillend van de invloed op het leven van de naasten bij de peuter/kleutertijd. Bij de ouders van de patiënt blijft er angst ontstaan en raken ze overbezorgd, wel is het gemakkelijker voor de ouders, omdat de patiënt in deze leeftijdscategorie meer zelfverantwoordelijkheid heeft. (Nederlands centrum jeugdgezondheid)

50

Voortgezet onderwijs en later:

• Invloed op het leven van de patiënt: Het hebben van een hart- en/of vaatziekte kan invloed hebben op je baan, hobby’s en relaties. Gemiddeld hebben mensen met een hart- en/of vaatziekte een lagere opleiding en/of beroepsniveau, vergeleken met de normpopulatie zijn er vaker mensen met een hart- en/of vaatziekte werkloos of hebben gemiddeld een lager inkomen. Ook worden er problemen ervaren op seksueel gebied.

• Invloed op het leven van de naasten: Hoe ouder de patiënt wordt hoe minder invloed de hart- en/of vaatziekte heeft op het leven van de naasten. De naasten blijven bezorgd en angstig, maar hebben er wel minder last van, omdat de patiënt nu zelf ook weet hoe hij/zij er mee om moet gaan. (Nederlands centrum jeugdgezondheid)

51

Hoe werken de dierenharten die wij ontleed hebben?

• Vis: Vissen hebben een enkelvoudige bloedsomloop. Dat betekent dat nadat er zuurstof is opgenomen bij de kieuwen, wordt het bloed met de zuurstof gelijk naar de rest van het lichaam gestuurd. Dit gaat minder krachtig dan bij de dubbele bloedsomloop, maar door het bewegen van de vis, gaat dit ook sneller dan de overige enkelvoudige bloedsomlopen. Het hart van een vis is net zoals de bloedsomloop enkelvoudiger, ook heeft het hart van een vis maar één kamer en één boezem. In tegenstelling tot een menselijk hart is dat dus ook een minder krachtig hart. Net zoals bij de mens wordt de bloedsomloop geregeld door het hart en kan de vis zonder het hart niet leven. Het hart pompt bloed naar de organen toe waardoor deze kunnen bewegen, zonder dit zuurstofrijke bloed zouden de organen en spieren niet kunnen werken en zou de vis niet kunnen leven. (natuurinformatie.nl)

• Koe: In het bovenlichaam van een koe loopt een kleine bloedsomloop van de rechterkamer naar de longen. Deze bloedsomloop is met zuurstofarm bloed, vanuit de longen komt er zuurstof het bloed in en gaat dit bloed naar de linkerboezem. Vanaf dit punt zit het bloed in de grote bloedsomloop van de koe. Van de linkerboezem wordt het bloed verplaatst naar de linkerkamer van het hart. De linkerkamer verplaatst het bloed naar de aorta die vervolgen de hele tijd opgesplitst, waardoor het bloed in het hele lichaam van de koe komt. Ook bij de koe stuurt het hart dus bloed naar het hele lichaam en naar alle organen. De koe zou ook zonder het hart niet overleven. (weebly.com)

• Varken: De bloedsomloop van het varken is vrijwel hetzelfde als die van de mens, net als bij de mens bestaat de bloedsomloop uit het hart en de aderen. De slagaderen zorgen ervoor dat zuurstofrijk bloed vanuit het hart in de rest van het lichaam komt en de andere aderen zorgen ervoor dat het bloed weer terug komt bij het hart. Er lopen twee bloedsomlopen door het lichaam van een varken, één van de bloedsomlopen loopt van het hart naar de longen en weer terug, deze bloedsomloop wordt de pulmonale circulatie genoemd. Het zuurstofarme bloed dat het hart bereikt wordt opgevangen in de rechterboezem van het hart en wordt dan verplaatst naar de rechterkamer van het hart. Vanuit de rechterkamer wordt het bloed via de longslagaders naar de longen gebracht om zo weer zuurstof op te kunnen nemen. Als het bloed genoeg zuurstof op heeft genomen wordt het terug gepompt naar het hart en komt het als eerst in de linkerboezem terecht en wordt daarna verplaatst naar de linkerkamer van het hart. Vanuit de linkerkamer van het hart wordt het zuurstofrijke bloed door de aorta/hoofdslagaders naar kleinere slagaders gepompt en bereikt zo het gehele lichaam. (blogmnr.nl)

• Lam: Een lam heeft net als de mens een dubbele bloedsomloop, ook is de grootte van een lamshart het best te vergelijken met een mensenhart. De werking van het hart bij een lam is goed te vergelijken met de werking van een varkenshart. Zuurstofarm bloed gaat van de rechterboezem naar de rechterkamer en zo met de longslagaders naar de longen toe om zuurstof en voedingsstoffen op te nemen. Als het bloed weer zuurstofrijk is wordt het bloed teruggepompt naar de linkerboezem en komt het daarna in de linkerkamer, dan in de aorta en zo via kleinere slagaders in het hele lichaam. (natuurinformatie.nl)

52

De Proef Plan van aanpak

Inleiding

Vraagt u zich wel eens af of een mollig varken ook vet op zijn hart heeft en is dit wel gezond? Heeft een koe daadwerkelijk een groot genoegen hart om alles goed te laten functioneren? Of zien de harten hetzelfde er uit? Na deze proef uitgevoerd te hebben kunnen wij u hier meer over gaan vertellen. Wij gaan vier harten ontleden, een koeienhart, een lamshart, een varkens hart en een vissenhart. We willen dit doen om te kijken of de harten het zelfde van binnen en buiten zijn of niet.

Onderzoeksvraag:

• Hoe zitten de harten van de dieren in elkaar en lijkt dit op die van de mens?

Deelvragen:

• Is het hart in vergelijking van het dier en de mens groot of klein? • Is het vet dat op de harten zit normaal? • Is het ontleden van alle harten goed gegaan?

Hypothese:

Wij denken dat de harten niet veel verschillen van elkaar. Wel gaan wij er van uit dat het verschil in dikte van de wand groot is.

Materiaal

• Varkenshart • Lamshart • Koeienhart • Vissenhart • Scalpel • Sonde • Plastic handschoenen • Dienblad • Plastic bak

Methode

Als eerst worden de harten opgemeten, noodzakelijk is dan de lengte en de breedte. Na het opmeten van de harten, kunnen ze opengesneden worden. De harten worden door de aorta open gesneden met een scalpel. Om goed door de aorta te snijden steek je een sonde in de aorta. Er wordt onderzocht of de hartkleppen, de linker- en rechter kamer hetzelfde zijn bij alle harten. De wand van de linker- en rechterkamer wordt ook opgemeten, hier uit kan er opgemaakt worden of het dier groot of klein was. Hoe dikker de kamers zijn, hoe sterker de spier is. Als de wand van hart dik is moet het dier meer bloed pompen, dan een hart met een dunne wand.

53

Is het hart in vergelijking met het dier en de mens groot of klein?

Lams hart: Het lams hart is 9 cm lang, 7,5 cm breed. Wij denken dat dit groot is voor een lam, omdat wij als mens ongeveer een hart hebben met een voormaat van onze vuist, dit zijn ongeveer dezelfde maten. Aangezien een mensen groter is en meer bloed moet rond pompen dan een lam, hadden wij verwacht dat het kleiner zou zijn. De dikte van het lams hart is bij de linkerkamer 1,5 cm dik en de rechterkamer 0,4 cm. Dit lijkt ons een goede dikte, ook weer omdat het lam niet veel bloed hoeft door te pompen. Hierdoor hoeft de spier ook geen dikke wand te hebben om kracht te zetten.

Varkenshart: Het varkenshart is 12 cm lang, 10 cm breed. Een varken is ten opzichte van een lam niet heel veel groter, maar wij denken dat de grote van het hart voor het varken wel goed is. Als we een varkenshart en een mensen hart vergelijken dan is de grote, volume en de hartslagfrequentie bijna hetzelfde. De dikte van de linkerkamer is 3,5 cm dik, wij denken dat het voor de linkerkamer dik genoeg is omdat het varken zo goed en snel het bloed kan laten door stromen. De rechterkamer is 0,8 cm dik, dit vinden we ten opzichte van de linkerkamer erg dun, maar het is genoeg voor naar de longen. (Universiteitsmuseum.nl)

Koe: Het koeienhart is 20 cm lang en 16,5 cm breed. Wij denken dat dit voor een koe een uitstekende maat is, want het is groot voormaat en zo kan de koe goed het bloed door pompen naar alle organen. Als het hart wordt vergeleken met die van een mens, dan is een koeienhart ontzettend groot. Wij vinden wel dat de linkerkamer en de rechterkamer erg dun zijn voor de grote. De linkerkamer is 3 cm dik en de rechterkamer is 1 cm dik. Onze verwachting was dat dit dikker zou zijn omdat het meer bloed moet rond pompen.

Vis: Het vissenhart hebben we niet kunnen opmeten, want er is tijdens het ontleden van de vis zelf per ongeluk door het hart heen gesneden.

Is het vet wat op de harten zit normaal?

Als er niet te veel vet op zit is het volkomen normaal, want dit geeft het hart bescherming. Als er een te grote laag op het hart zit, is dit niet gezond. Als er te veel vet op het hart zit kan het dier er zelfs aan overlijden. Aan het dier kan er gezien worden of hij/zij een aandoening heeft gehad of was vetgemest. Bij de harten die wij hebben ontleed zag je dat het lams hart niet ontzettend groot was en veel vet op zich had. Hierdoor zijn wij op conclusie gekomen dat het lam vroeg tijdig is overleden.

Conclusie

De harten lijken voor een groot deel op elkaar, ze werken precies het zelfde, zo zitten ook bijvoorbeeld de kleppen op dezelfde plek. Alleen de dikte van de kamers en de grote van het hart zijn verschillend, wij hadden dit ook voorspeld. Vergeleken de mens zijn de harten ook weer voor een groot deel het zelfde, de kleppen zitten op dezelfde plek. Het hart van een varken lijkt het meest op die van de mens, want ze hebben ook dezelfde afmetingen van de lengte en de breedte. Daarin tegen is het koeienhart te groot, het lams hart te klein en het vissenhart ook veelte klein.

54

Discussie

Tijdens het uitvoeren van de proef is geprobeerd het zo nauwkeurig mogelijk te doen. Het eerste deel ging ook goed, het lamshart, het varkenshart en het koeienhart waren netjes ontleed. De vis ging minder netjes, de vis was niet goed bestudeerd om te ontleden. Als eerst werd er gesneden vanaf de kop naar de ruggengraat, hierna werd de vis gefileerd. Toen het hart eruit gehaald moest worden is er helaas mis gesneden. Wij dachten dat je langs de kieuwen moest snijden, maar het hart zit vlak achter de kieuwen. Hierdoor is er door het hart gesneden en konden we de vis niet verder ontleden. Er is hierna door Mevrouw de Vries gevraagd of er ook een grotere vis is met het hart er nog in, maar helaas dit kon de slager niet veroorloven.

Resultaten

Lam:

Hier is goed te zien dat de rechter lamshart gezonder is dan het linker lamshart. Dit ziet u aan het vet dat om het hart zit.

← Er is door de aorta gesneden om de linker kamer binnen te komen. → Hier kunt u de rechterkamer zien, de kamer was nog vol met bloed. U ziet nu goed dat de rechter kamer een stuk kleiner is dan de linkerkamer.

55

Varken:

→ Hier zijn de kleppen goed te zien in de linkerkamer

Koe:

→ Zoals u ziet is het koeienhart zelfs groter dan een mensen hand.

Doordat er in het koeienhart gesneden was door de slager, konden wij het niet verder ontleden. U kunt wel een kijkje nemen.

Verantwoording

De samenwerking van de proef ging super met onze groep en met behulp van Mevrouw de Vries. Mevrouw de Vries gaf ons extra uitleg over hoe alles zit, we zijn hierdoor een stuk verder te gekomen.

56

6%6%

19%

38%

25%

6%

Hoe oud bent u ?20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80

De enquête

Om een beetje een idee te krijgen van wat hart- en vaatziekten met de mens doet, is er een tweetal enquêtes gemaakt. De resultaten zijn hieronder weergegeven. Boven het cirkeldiagram staat de vraag die er gesteld is. De eerste enquête die hieronder behandeld gaat worden is de enquête over de vaatziekten. Vraag 1

Vraag 2

57

Vraag 3

Vraag 4

Sinds wanneer heeft u last van uw ziekte? Het antwoord hierop komt bij alle patiënten die deze enquête in hebben gevuld overeen met wat zij ingevuld hebben bij vraag 3. Vraag 5 Wanneer heeft u er het meeste last van? Deze antwoorden verschillen heel erg. Hieronder kunt u zien wat de mensen hebben ingevuld. Het is duidelijk dat de patiënten verschillende momenten hebben dat ze er het meeste last van hebben, maar waar het bij de meeste patiënten op neerkomt is na inspanning.

17%

13%

26%

44%

Wanneer is uw vaatziekte geconstateerd? 2000-2005 2005-2010 2010-2015 2015-nu

58

Vraag 6

Wat is de oorzaak van uw vaatziekten? De oorzaak van de vaatziekten verschillen ook erg. Van aangeboren of erfelijke aandoening tot een ongeluk. Hieronder kunt u zien wat er ingevuld is. Vraag 7 Is er iets tegen te doen? Zo ja, wat? De meeste mensen met vaatziekten hebben medicatie gekregen of zijn geopereerd. Er zijn ook mensen die het kunnen redden met aderspatkousen of looptherapie.

59

Vraag 8 Gebruikt u medicatie? Graag hieronder uw medicatie vermelden. Alle vaatziekte patiënten gebruiken medicatie. Eigenlijk iedereen gebruikt bloedverdunners. De bloedverdunners is dus kennelijk een belangrijk medicijn bij de vaatziekte.

Vraag 9 Zijn er dingen die u niet kunt doen vanwege uw vaatziekte? Zo ja, wat kunt u dan niet meer doen? Bepaalde patiënten moeten met bijna alles rekening houden, terwijl de ander eigenlijk alles nog kan doen. Hieronder kunt u de gegeven antwoorden inzien.

60

Vraag 10

Vraag 11

61

Conclusie van de eerste enquête De conclusie van deze enquête is dat de vaatziekte van kracht verschillen per patiënt. U moet hierbij rekening houden, met het verschil in pijngrens. De ene kan meer hebben dan de ander. En niet te vergeten de ernst van de vaatziekte. Geen enkele vaatziekte is exact hetzelfde. Het merendeel van de patiënten met vaatziekten, is boven de 50 jaar oud. Te zien bij vraag 3 zijn de meeste vaatziekten nog niet zo lang geleden ontdekt. Je zou hieruit kunnen concluderen, dat mensen met een vaatziekten minder lang leven. De tweede enquête die behandeld wordt, is de enquête over de hartziekte. De vragen komen overeen met de vorige enquête, maar dit keer betrekking op de hartziekte. Vraag 1

62

Vraag 2

Vraag 3

9%

6%

9%

22%

30%

20%

4%

Wat is uw leeftijd?

0-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80

2% 7%2%

2%

11%

76%

Wanneer is uw hartaandoening geconstateerd?

1950-1960

1960-1970

1970-1980

1980-1990

1990-2000

2000-2010

2010- heden

63

Vraag 4 Sinds wanneer heeft u last van uw hartaandoening? - Jaren Deze antwoorden komen overeen met wat er is ingevuld bij vraag 3. Het enige verschil is dat er bij sommige patiënten de hartafwijking is aangeboren. Dan is het vaak later geconstateerd dan dat de patiënt er last van heeft.

Vraag 5 Wat is uw hartaandoening? (De officiële benaming) Deze vraag is gesteld met het doel, de bijbehorende deelvraag volledig te maken. Hieronder ziet u de gegeven antwoorden.

64

Vraag 6 Wanneer heeft u er het meeste last van? De antwoorden op deze vraag, variëren sterk per patiënt. De ene patiënt heeft nauwelijks tot geen last, terwijl de andere patiënt altijd last heeft. Hieronder kunt u de gegeven antwoorden inzien.

Vraag 7 Wat is de oorzaak van uw hartaandoening? Zoals ook in de bijbehorende deelvraag besproken is, zijn er aangeboren hartafwijkingen en de hartafwijkingen die in de loop der tijd ontwikkeld zijn. Bij enkele patiënten is de oorzaak (nog) onbekend. Hieronder kunt u zien wat de hartpatiënten hebben ingevuld.

65

Vraag 8 Is er iets tegen te doen? Zo ja, wat? Het meest voorkomend is een operatie waarbij bijvoorbeeld nieuwe hartkleppen worden geplaatst, een pacemaker komt ook vaak voor. Vergeet niet de dingen die je zelf al kan verbeteren. Denk aan het gezonder leven, stoppen met roken, gezonder eten etc. Helaas is er bij enkele gevallen niks tegen te doen. Hieronder de gegeven antwoorden van de hartpatiënten.

66

Vraag 9 Gebruikt u medicatie? Graag hieronder uw medicatie vermelden. Het medicijn dat vaak gebruikt wordt is metoprolol. Acetyl is ook zeker iets dat regelmatig ingenomen wordt door hartpatiënten. Hieronder de uitgebreide antwoorden van de patiënten.

Vraag 10 Zijn er dingen die u niet kunt doen vanwege uw hartaandoening? Zo ja, wat kunt u dan niet meer doen? Topsport en zware inspanning zijn het meest gegeven antwoord. Gelukkig valt het bij een aantal mensen mee en kunnen zij gewoon hun ding nog doen!

67

Vraag 11

Vraag 12

68

Conclusie van de tweede enquête

Ook voor de hartziekten geldt dat zowel de klachten als de ernst van de hartziekten verschillen per patiënt. Elke patiënt heeft een andere pijngrens, en vindt bepaalde klachten of bijwerkingen vervelend. Terwijl de ander diezelfde klachten niet noemenswaardig vindt. Dit kun je goed terug zien bij vraag 11. Het merendeel dat hartpatiënt is, is tussen de 40 jaar en de 60 jaar.

69

Conclusie Wat is de invloed van een hart- of vaatziekten op de kwaliteit van leven op de mens? De mensen met een hart- of vaatziekten zijn vaak voor hun leven getekend, maar er zijn ook veel mensen die er mee leren leven en het accepteren. Hierdoor wordt het vaak niet eens opgemerkt dat iemand een hart- of vaatziekte heeft. Met een gezond hart kan een baby goed drinken, ademen en zijn hierdoor niet snel moe, maar een baby met Ventrikel Septum Defect is al moe na drinken. In dit geval kan het kind genezen, dit zal uit zichzelf gaan of gebeurt door een openhartoperatie. Er zijn ook gevallen waar een patiënt niet vanaf komt, bijvoorbeeld een patiënt met Sick Sinus Syndroom kan niet genezen, de patiënt zal zijn leven lang medicijnen moeten slikken. Maar niet genezen betekend niet dat je er ook je hele leven last van hebt, als de medicijnen werken kun je vaak weer alles doen wat je wilt.

70

Discussie De proef die wij hebben uitgevoerd is het ontleden van meerdere harten om deze vervolgens met elkaar te vergelijken. Als eerst werden de harten opgemeten, hierbij waren de lengte en de breedte noodzakelijk. Nadat de harten waren opgemeten konden ze opengesneden worden. De harten werden door de aorta open gesneden met een scalpel, dit ging goed. Een paar keer moesten we door de aorta heen snijden om de hartkamers en hartkleppen goed te kunnen bekijken. Het is normaal dat er vet op het hart zit, want organen blijven immers op hun plek door vetweefsel om het orgaan heen. Op het lamshart zat aardig veel vet, wat ons vertelde dat dit een wat zwaarder lammetje geweest moest zijn. De grootte van de harten hebben we vergeleken met elkaar maar ook met de grootte van het dier. De grote vraag was: klopt de verhouding van de grootte van het hart met de grootte van het dier zelf? De harten lijken voor een groot deel op elkaar, maar toch zie je een goed verschil in grootte. De grootte van het hart is wel reëel met de grootte van de dieren. Het hart van een rund is bijvoorbeeld vele malen groter dan het hart van een lam (zie figuur 11) De harten werken precies hetzelfde, zo zitten de hartkleppen bijvoorbeeld op dezelfde plek. Alleen de dikte van de kamers en de grootte van het hart zijn verschillend, precies wat we hadden voorspeld. Ook wilden we onderzoeken welk dierenhart het meest op een menselijk hart leek, we kwamen tot de conclusie dat een varkenshart het meest op het menselijk hart lijkt. Ook worden varkensharten wel eens gebruikt in operaties waarbij een hartklep vervangen wordt door een hartklep van een varken. Het enige wat fout ging tijdens de proef is het ontleden van de vis, doordat het hart van een vis zo ontzettend klein is en we niet precies wisten waar het hart zat hebben we er per ongeluk doorheen gesneden. Wel hebben we uiteindelijk een stuk van het hart gevonden en zo wisten we meteen ook waar het hart van een vis zich bevond. Het hart bevond zich op een andere plek dan dat we verwacht hadden. Doordat we een hele vis tot beschikking hadden hebben we de vis helemaal ontleed, dit vonden we erg interessant want we hadden allemaal nog nooit een vis ontleed. We hebben geprobeerd deze proef zo nauwkeurig mogelijk uit te voeren, dit is naar onze mening goed gelukt alleen we baalden wel een beetje van het vissenhart. Het ontleden van het lamshart, het varkenshart en het koeienhart ging netjes. De vis ging iets minder netjes omdat we van te voren de anatomie van een vis niet goed bekeken hadden. Als eerst werd er vanaf de vissenkop naar de ruggengraat gesneden. Hierna werd de vis gefileerd. Op het moment dat het hart er uit gehaald moest worden is er helaas mis gesneden omdat we vanaf de kieuwen hebben gesneden terwijl het hart zich vlak achter de kieuwen bevind. Doordat het hart door het midden was gesneden konden we het hart niet goed bekijken. Mevrouw de Vries heeft nog geprobeerd een grotere vis te bestellen met een groter hart, dit was alleen helaas niet mogelijk want bij grotere vissen is het hart er al uit voordat de vis bij de slager komt. Figuur 11: Het verschil tussen een koeienhart en een lams hart

71

Procesverslag Bij het maken van dit profielwerkstuk wilden wij leren hoe het leven van mensen met een hart- of vaatziekte was. We hebben voor dit onderwerp gekozen omdat het ons allemaal erg interesseerde. Bij dit onderzoek hebben wij gebruikt gemaakt van een hoofdvraag met daarbij behorende deelvragen. Ook wilden wij precies uitvinden hoe het menselijk hart werkt. Dit hebben wij gedaan door informatie op te zoeken en door filmpjes te kijken. Ook hebben wij mensen in de omgeving die aan een hart- of vaatziekte lijden en die hebben ons verteld hoe het leven met een hart- of vaatziekte is. Het behalen van ons leerdoel is gelukt, we hebben ontzettend veel nieuwe dingen geleerd tijdens het maken van ons PWS en zijn hier erg blij mee. We hebben ontzettend veel energie en moeite in dit PWS gestopt, we wilden allemaal zoveel mogelijk informatie winnen zodat we in dit werkstuk zoveel mogelijk informatie aan de lezers konden geven. Vooraf hebben we een taakverdeling gemaakt waar iedereen zich goed aan gehouden heeft. Ook hebben we met de profielwerkstuk begeleider afgesproken hoe we alles wilden doen en hebben we met Mevrouw de Vries besproken welke proeven we het beste konden uitvoeren. Doordat we een duidelijke taakverdeling hadden, zijn er geen misverstanden ontstaan en wist iedereen goed wat de bedoeling was. In het plan van aanpak hebben we een planning gemaakt, gaandeweg hebben we deze planning aangepast omdat er dingen tussen kwamen. Een aantal weken hebben we iets minder gedaan door bijvoorbeeld ziek zijn of persoonlijke situaties waardoor we de planning iets door moesten schuiven. Dit heeft echter geen problemen opgeleverd en we hebben het PWS ruim op tijd afgemaakt. Wij kijken terug op een profielwerkstuk dat naar onze mening goed gelukt is, we hebben onze doelen bereikt en met plezier nieuwe dingen geleerd. De samenwerking botste in het begin nog wel eens omdat iedereen iets anders wilde, maar dit hebben we uiteindelijk heel goed opgelost waardoor alles voor de rest soepel is verlopen. We hebben zoals eerder vermeld een hele strakke planning en goede afspraken gemaakt. Naar onze mening hebben we de problemen die er waren samen opgelost. Als iemand hulp nodig had was er altijd iemand die klaar stond om te helpen. We zitten alle 4 in dezelfde klas en hebben een WhatsApp groep aangemaakt waardoor het maken van afspraken en het stellen van vragen erg makkelijk ging. We hebben ervoor gezorgd dat we alles op tijd af hadden. Ook De samenwerking met mevrouw Allard verliep goed. We hebben gesprekken gehad over hoe de stand van zaken was en wat onze plannen waren. Dit was fijn omdat iedereen dan op de hoogte was. Ze gaf ons veel vrijheid en zat niet op onze lip. Dit was voor ieder van ons een fijn idee. Tussendoor hebben we een aantal deelvragen aan mevrouw Allard gegeven, hier heeft zij feedback op gegeven met tips over hoe we het nog beter aan konden pakken. Dit heeft ons erg geholpen!

Product Al met al zijn we zeker tevreden met wat we met dit groepje gepresteerd hebben. We hebben elkaar goed kunnen helpen en aan kunnen sturen waar en wanneer dat nodig was. Het maken van dit profielwerkstuk heeft de vriendschap tussen ons versterkt, wat we heel fijn vinden. We zijn zeer tevreden over ons eindproduct, we vinden persoonlijk dat het er goed en overzichtelijk uitziet en dat de inhoud redelijk op zijn plaats zit

72

Rubric samenwerking

Kelly Stokman

3

Actief luisteren - luisteren - samenvatten

Ik luister aandachtig naar de inbreng van de groepsgenoten en vat op een juiste manier samen wat gezegd is

Omgaan met kritiek Ik pas mijn gedrag of werk aan als kritiek terecht is. Ik voel me niet als persoon aangevallen

Participeren in groepswerk

- voorzitter - notulant - organisator - o.d.

Ik kan alle rollen en taken die bij groepswerk horen goed uitvoeren

Afspraken nako- men Ik kom alle gemaakte afspraken na

Voor jezelf opko- men Ik durf een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Teamwork

- werksfeer

- rekening houden met elkaar

Ik heb plezier in het werken met elkaar en stimuleer dat er goed wordt samengewerkt

Verantwoordelijk- heid nemen

- voor de groep - voor jezelf

Ik voel me zeer verantwoordelijk voor het resultaat van de groep en lever daaraan mijn bijdrage

Initiatief tonen Ik toon duidelijk initiatief

Tessa Huizer

3 2 1 0 score

Actief luisteren - luisteren - samenvatten

Ik luister aandachtig naar de inbreng van de groepsgenoten en vat op een juiste manier samen wat gezegd is

Ik luister vaak naar de inbreng van de groeps- genoten en vat samen wat gezegd is

Ik luister soms naar de inbreng van de groeps- genoten en vat onvoldoende samen wat gezegd is

Ik hoor zelden waar de groep het over heeft en kan dat niet samenvatten

3

Omgaan met kritiek

Ik pas mijn gedrag of werk aan als kritiek terecht is. Ik voel me niet als persoon aangevallen

Ik pas regelmatig mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me zo nu en dan als persoon aangevallen

Ik pas mijn gedrag of werk soms aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me vaak als persoon aangevallen

Ik pas zelden mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik word boos of onverschillig

2

73

Participeren in groepswerk

- voorzitter - notulant - organisator - o.d.

Ik kan alle rollen en taken die bij groepswerk horen goed uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken van groepswerk goed uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken die bij groeps- werk horen uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

Ik kan maar één taak of rol die bij groepswerk hoort uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

3

Afspraken nako- men

Ik kom alle gemaakte afspraken na

Ik kom meestal de gemaakte afspraken na

Ik moet vaak aan afspraken herinnerd worden

Ik kom mijn afspraken niet na

3

Voor jezelf opko- men

Ik durf een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik durf meestal een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik heb moeite mijn standpunt te verdedigen

Ik neem pas een standpunt in na gesprek met mijn groepsgenoten

3

Teamwork

- werksfeer

- rekening houden met elkaar

Ik heb plezier in het werken met elkaar en stimuleer dat er goed wordt samengewerkt

Ik heb regelmatig plezier in het werken met elkaar en pas me aan aan de sfeer in de groep

Ik heb lang niet altijd plezier in het werken met elkaar en pas me met moeite aan aan de sfeer in de groep

Ik vind werken met elkaar niet prettig en kan moeilijk meedoen in de groep

2

Verantwoordelijk- heid nemen

- voor de groep - voor jezelf

Ik voel me zeer verantwoordelijk voor het resultaat van de groep en lever daaraan mijn bijdrage

Ik voel me vaak verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik lever hieraan mijn bijdrage

Ik voel me pas verantwoordelijk voor het resultaat van de groep als ik daarop word aangesproken

Ik voel me niet verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik reageer negatief als ik op mijn verantwoordelijkheid word aangesproken.

3

Initiatief tonen Ik toon duidelijk initiatief

Ik toon meestal initiatief, maar heb soms wat aansturing nodig

Ik heb vaak aansturing nodig eer ik initiatief toon

Ik doe alleen maar iets als een ander het vraagt

3

Bente de Haas

3 2 1 0 score

Actief luisteren - luisteren - samenvatten

Ik luister aandachtig naar de inbreng van de groepsgenoten en vat op een juiste manier samen wat gezegd is

Ik luister vaak naar de inbreng van de groeps- genoten en vat samen wat gezegd is

Ik luister soms naar de inbreng van de groeps- genoten en vat onvoldoende samen wat gezegd is

Ik hoor zelden waar de groep het over heeft en kan dat niet samenvatten

2

Omgaan met kritiek

Ik pas mijn gedrag of werk aan als kritiek terecht is. Ik voel me niet als persoon aangevallen

Ik pas regelmatig mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me zo nu en dan als persoon aangevallen

Ik pas mijn gedrag of werk soms aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me vaak als persoon aangevallen

Ik pas zelden mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik word boos of onverschillig

3

74

Participeren in groepswerk

- voorzitter - notulant - organisator - o.d.

Ik kan alle rollen en taken die bij groepswerk horen goed uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken van groepswerk goed uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken die bij groeps- werk horen uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

Ik kan maar één taak of rol die bij groepswerk hoort uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

2

Afspraken nako- men

Ik kom alle gemaakte afspraken na

Ik kom meestal de gemaakte afspraken na

Ik moet vaak aan afspraken herinnerd worden

Ik kom mijn afspraken niet na

1

Voor jezelf opko- men

Ik durf een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik durf meestal een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik heb moeite mijn standpunt te verdedigen

Ik neem pas een standpunt in na gesprek met mijn groepsgenoten

3

Teamwork

- werksfeer

- rekening houden met elkaar

Ik heb plezier in het werken met elkaar en stimuleer dat er goed wordt samengewerkt

Ik heb regelmatig plezier in het werken met elkaar en pas me aan aan de sfeer in de groep

Ik heb lang niet altijd plezier in het werken met elkaar en pas me met moeite aan aan de sfeer in de groep

Ik vind werken met elkaar niet prettig en kan moeilijk meedoen in de groep

2

Verantwoordelijk- heid nemen

- voor de groep - voor jezelf

Ik voel me zeer verantwoordelijk voor het resultaat van de groep en lever daaraan mijn bijdrage

Ik voel me vaak verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik lever hieraan mijn bijdrage

Ik voel me pas verantwoordelijk voor het resultaat van de groep als ik daarop word aangesproken

Ik voel me niet verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik reageer negatief als ik op mijn verantwoordelijkheid word aangesproken.

2

Initiatief tonen Ik toon duidelijk initiatief

Ik toon meestal initiatief, maar heb soms wat aansturing nodig

Ik heb vaak aansturing nodig eer ik initiatief toon

Ik doe alleen maar iets als een ander het vraagt

2

Anouk Waasdorp

3 2 1 0 score

Actief luisteren - luisteren - samenvatten

Ik luister aandachtig naar de inbreng van de groepsgenoten en vat op een juiste manier samen wat gezegd is

Ik luister vaak naar de inbreng van de groeps- genoten en vat samen wat gezegd is

Ik luister soms naar de inbreng van de groeps- genoten en vat onvoldoende samen wat gezegd is

Ik hoor zelden waar de groep het over heeft en kan dat niet samenvatten

3

Omgaan met kritiek

Ik pas mijn gedrag of werk aan als kritiek terecht is. Ik voel me niet als persoon aangevallen

Ik pas regelmatig mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me zo nu en dan als persoon aangevallen

Ik pas mijn gedrag of werk soms aan als kritiek hierop terecht is. Ik voel me vaak als persoon aangevallen

Ik pas zelden mijn gedrag of werk aan als kritiek hierop terecht is. Ik word boos of onverschillig

3

75

Participeren in groepswerk

- voorzitter - notulant - organisator - o.d.

Ik kan alle rollen en taken die bij groepswerk horen goed uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken van groepswerk goed

uitvoeren

Ik kan een beperkt aantal rollen en taken die bij groeps- werk horen uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

Ik kan maar één taak of rol die bij groepswerk hoort uitvoeren. Dit lukt soms wel en soms niet

2

Afspraken nako- men

Ik kom alle gemaakte afspraken na

Ik kom meestal de gemaakte afspraken na

Ik moet vaak aan afspraken herinnerd worden

Ik kom mijn afspraken niet na

2

Voor jezelf opko- men

Ik durf een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik durf meestal een standpunt in te nemen en het te verdedigen

Ik heb moeite mijn standpunt te verdedigen

Ik neem pas een standpunt in na gesprek met mijn groepsgenoten

2

Teamwork

- werksfeer

- rekening houden met elkaar

Ik heb plezier in het werken met elkaar en stimuleer dat er goed wordt samengewerkt

Ik heb regelmatig plezier in het werken met elkaar en pas me aan aan de sfeer in de groep

Ik heb lang niet altijd plezier in het werken met elkaar en pas me met moeite aan aan de sfeer in de groep

Ik vind werken met elkaar niet prettig en kan moeilijk meedoen in de groep

3

Verantwoordelijk- heid nemen

- voor de groep - voor jezelf

Ik voel me zeer verantwoordelijk voor het resultaat van de groep en lever daaraan mijn bijdrage

Ik voel me vaak verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik lever hieraan mijn bijdrage

Ik voel me pas verantwoordelijk voor het resultaat van de groep als ik daarop word aangesproken

Ik voel me niet verantwoordelijk voor het resultaat van de groep. Ik reageer negatief als ik op mijn verantwoordelijkheid word aangesproken.

3

Initiatief tonen Ik toon duidelijk initiatief

Ik toon meestal initiatief, maar heb soms wat aansturing nodig

Ik heb vaak aansturing nodig eer ik initiatief toon

Ik doe alleen maar iets als een ander het vraagt

2

Literatuurlijst

Opbouw van het hart Schooltv (Regisseur). (2002). het hart [Film].

Hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten. (1964). Geraadpleegd in mei, juni, juli, augustus, september 2018, van hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten

76

Bloedsomloop Examens, d. (Regisseur). (2016). biologie - bloedsomloop en bloedvaten (bloedsomloop) [Film].

Hartstichting (Regisseur). (2011). bloedsomloop en bloedvaten uitgelegd [Film].

Onbekend. (2011, september 23). menselijklichaam.nl/algemeen/bloedsomloop. Geraadpleegd op 1 augustus, 2018, van menselijklichaam.nl: https://schooltv.nl/video/bloedsomloop-een-uitleg-van-de-bouw-en-de-functie-van-hart-en-bloedvaten/

Onbekend. (2010, december 31). menselijklichaam.nl/hart-circulatie/aders/. Geraadpleegd op 26 augustus, 2018, van menselijklichaam.nl: https://www.menselijklichaam.nl/hart-circulatie/aders/

Onbekend. (sd). natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002267.html. Geraadpleegd in mei 2018, van natuurinformatie.nl: http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002267.html

Schooltv (Regisseur). (2002). bloedsomloop [Film].

Hartafwijkingen Hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten. (1964). Geraadpleegd in mei, juni, juli, augustus, september 2018, van hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten

Hartstiching.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartfalen

Hartstichting.nl (sd). Hartstichting.nl. Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/ventrikelseptumdefect-vsd

hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornissen/avnrt

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/atriumseptumdefect-(asd)

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/tetralogie-van-fallot

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/hypoplastisch-linkerhartsyndroom

77

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/open-ductus-botalli

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/transpositie-van-de-grote-vaten

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartklepaandoening

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/aortaklepstenose

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aangeboren-hartafwijkingen/aortaklepinsufficientie

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/cardiomyopathie-(hartspierziekte)

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornissen/boezemfibrilleren

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op September 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornissen/boezemflutter

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornissen/sick-sinus-syndroom

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornissen/wpw-syndroom

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/angina-pectoris

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/endocarditis

Jan, R. (2016, juni 29). optimalegezondheid.com/15-beste-tipt-om-hart-en-vaatziekten-te-voorkomen/. Geraadpleegd op op augustus 7, 2018, van optimalegezondheid.com: https://www.optimalegezondheid.com/15-beste-tips-om-hart-en-vaatziekten-te-voorkomen/

Lands, E. v. (2018, Augustus). stafcentrum Hartziekten.

Onbekend. (sd). cyberpoli.nl/faq/165. Geraadpleegd op juni 25, 2018, van cyperpoli.nl: https://www.cyberpoli.nl/faq/165

78

Onbekend. (sd). encyclopedie.medicinfo.nl/aangeboren-hartafwijkingen. Geraadpleegd in mei 2018, van encyclopedie.medicinfo.nl: https://encyclopedie.medicinfo.nl/aangeboren-hartafwijkingen

Onbekend. (sd). hartlongcentrum.nl. Geraadpleegd in juni 2018, van hartlongcentrum.nl: https://hartlongcentrum.nl/

Onbekend. (sd). hartwijzer.nl/cardiomyopathie. Geraadpleegd in mei 2018, van hartwijzer.nl: https://www.hartwijzer.nl/cardiomyopathie

Onbekend. (sd). slaapcentrum.slingeland.nl/kenniscentrum/Ziekte--Aandoening/Slaap-apneusyndroom/837/834. Geraadpleegd op juni 25, 2018, van slaapcentrum.slingeland.nl: https://slaapcentrum.slingeland.nl/kenniscentrum/Ziekte--Aandoening/Slaap-apneu-syndroom/837/843

Vaatziekten Dalen, F. v. (2012, juli 17). www.gezondheidsnet.nl/beenklachten/spataderen-wat-kun-je-er

zelf-aan-doen . Geraadpleegd op oktober 4, 2018, van www.gezondheidsnet.n: https://www.gezondheidsnet.nl/beenklachten/spataderen-wat-kun-je-er-zelf-aan-doen

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op juni 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/fenomeen-van-raynaud

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op juni 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aneurysma

Hartstichting (Regisseur). (2011). Wat is aneurysma [Film].

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op augustus 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/open-been

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op augustus 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/pulmonale-hypertensie

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op augustus 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/trombose-en-longembolie

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op augustus 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/slagaderverkalking

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/spataders

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/syndroom-van-marfan

Hartstichting.nl. (sd). Geraadpleegd op september 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/rendu-osler-weber-(row)

79

Huidarts.com. (sd). Geraadpleegd op augustus 9, 2018, van Huidarts.com: https://www.huidarts.com/huidaandoeningen/open-been-ulcus-cruris

H. Vrij- Mazee, a. (2012, december 18). www.gezondheidsplein.nl/aandoeningen/het-syndroom-van-raynaud/behandeling/item32740. Geraadpleegd op september 20, 2018, van www.gezondheidsplein.nl: https://www.gezondheidsplein.nl/aandoeningen/het-syndroom-van-raynaud/behandeling/item32740

Onbekend. (sd). www.isala.nl/patienten/folders/7269-hartlongmachine. (2016, juli 19). Geraadpleegd op oktober 1, 2018, van www.isala.nl: https://www.isala.nl/patienten/folders/7269-hartlongmachine

Onbekend. (sd). www.ivhg.nl/zorgverleners/hyperbare-zuurstoftherapie/. (2017, april 20). Geraadpleegd op september 25, 2018, van www.ivhg.nl: http://www.ivhg.nl/zorgverleners/hyperbare-zuurstoftherapie/

Onbekend. (sd). encyclopedie.medicinfo.nl/medicijnen-bij-hartfalen. Geraadpleegd op september 27, 2018, van encyclopedie.medicinfo.nl: https://encyclopedie.medicinfo.nl/medicijnen-bij-hartfalen

Onbekend. (sd). hartenvaatcentrum.mumc.nl/behandelingen/aneurysma-buikoperatie-taaa/aneurysma-operatie-taaa. Geraadpleegd op oktober 1, 2018, van hartenvaatcentrum.mumc.n: https://hartenvaatcentrum.mumc.nl/behandelingen/aneurysma-buikoperatie-taaa/aneurysma-operatie-taaa

Onbekend. (sd). mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/137279-vaatverwijdersvasodilatoren-werking-en-bijwerkingen.html . Geraadpleegd op sempteber 27, 2018, van mens-en-gezondheid.infonu.nl: https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/137279-vaatverwijdersvasodilatoren-werking-en-bijwerkingen.html

Onbekend. (sd). vaatchirurgie.slingeland.nl/kenniscentrum/Behandelingen/Wondbehandeling/Behandeling-open-been/1047/1277/1291 . Geraadpleegd op september 20, 2018, van vaatchirurgie.slingeland.nl: https://vaatchirurgie.slingeland.nl/kenniscentrum/Behandelingen/Wondbehandeling/Behandeling-open-been/1047/1277/1291

Onbekend. (sd). www.longfonds.nl/longembolie/behandeling-longembolie . Geraadpleegd op oktober 1, 2018, van www.longfonds.nl: https://www.longfonds.nl/longembolie/behandeling-longembolie

Onbekend. (sd). www.maasstadziekenhuis.nl/aandoeningen-ziektebeelden/aandoeningen/open-been-ulcus-cruris/ . Geraadpleegd op september 23, 2018, van https://www.maasstadziekenhuis.nl/aandoeningen-ziektebeelden/aandoeningen/open-been-ulcus-cruris/

Onbekend. (sd). www.mijncardioloog.com/Bloedverdunners.htm . Geraadpleegd op september 25, 2018, van www.mijncardioloog.com: http://www.mijncardioloog.com/Bloedverdunners.htm

80

Onbekend. (sd). www.pulmonalehypertensie.nl/behandeling/ . Geraadpleegd op september 25, 2018, van www.pulmonalehypertensie.nl: http://www.pulmonalehypertensie.nl/behandeling/

Onbekend. (2012, februari 12). www.thuisarts.nl/open-been/ik-heb-open-been . Geraadpleegd op september 23, 2018, van www.thuisarts.nl: https://www.thuisarts.nl/open-been/ik-heb-open-been

Onbekend. (sd). huidarts.com/huidaandoeningen/open-been-uclus-cruris/. Geraadpleegd op 9, augustus, 2018, van huidarts.com: https://www.huidarts.com/huidaandoeningen/open-been-ulcus-cruris/

Onbekend. (sd). www.avogel.nl/blog/spataderen-verwijderen/. Geraadpleegd op oktober 4, 2018, van www.avogel.nl: https://www.avogel.nl/blog/spataderen-verwijderen/

Onbekend. (sd). www.avogel.nl/Indicaties/Aderverkalking.php. Geraadpleegd op oktober 4, 2018, van www.avogel.nl: https://www.avogel.nl/Indicaties/Aderverkalking.php

Onbekend. (sd). www.optimalegezondheid.com/hoe-kalkafzetting-in-je-aders-verminderen/ . Geraadpleegd op oktober 4, 2018, van www.optimalegezondheid.com: https://www.optimalegezondheid.com/hoe-kalkafzetting-in-je-aders-verminderen/

Uitleganimatie (Regisseur). (2012). Uitleganimatie - VUmc Pulmonale Hypertensie [Film].

Invloed op de mens Onbekend. (sd). erfelijkehartziekten.nl/patienten/een-hartziekte-in-uw-familie/ . Geraadpleegd op augustus 26, 2018, van erfelijkehartziekten.nl: https://www.erfelijkehartziekten.nl/patienten/een-hartziekte-in-uw-familie/

Onbekend. (2016, juli 29). optimalegezondheid.com/15-beste-tips-om-hart-en-vaatziekten-te-voorkomen/ . Geraadpleegd op augustus 2018, van optimalegezondheid.com: https://www.optimalegezondheid.com/15-beste-tips-om-hart-en-vaatziekten-te-voorkomen/

Onbekend. (sd). www.ncj.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/richtlijn/?richtlijn=39&rlpag=1808. Geraadpleegd op augustus 29, 2018, van www.ncj.n: https://www.ncj.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/richtlijn/?richtlijn=39&rlpag=1808

81

Dierenharten Onbekend. (sd). fysiologievandekoe.weebly.com/bloedvatenstelsel.html. Geraadpleegd op juni 16, 2018, van fysiolofievandekoe.weebly.com: https://fysologievandekoe.weebly.com/bloedvatenstelsel.html

Onbekend. (sd). natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002267.html. Geraadpleegd in mei 2018, van natuurinformatie.nl: http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002267.html

Onbekend. (sd). google.nl/search?q=schaap+bloedstelse. Geraadpleegd op september 23, 2018, van google.nl: https://www.google.nl/search?q=schaap+bloedstelsel&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=2ahUKEwiYv5Hz-OrdAhVPY1AKHR8yDkkQsAR6BAgGEAE&biw=1455&bih=717#imgrc=ER3Tg5icFAhPCM

Onbekend. (sd). huisdieren.blogmnr.com/vaatstelsel-van-een-varken/ . Geraadpleegd op september 23, 2018, van huisdieren.blogmnr.com: http://huisdieren.blogmnr.com/vaatstelsel-van-een-varken/

De proef Universiteitsmuseum.nl. (sd). Geraadpleegd op september 17, 2018, van Universiteitsmuseum.nl: https://www.universiteitsmuseum.nl/collectie/collectieverhalen/vergelijkend-hart-varken

82

Logboek Anouk Waasdorp

Tessa Huizer

Werken aan plan van aanpak 90 minuten Vragen voor enquête 1 bedenken 15 minuten Vragen voor enquête 2 bedenken 15 minuten Enquête 1 maken 60 minuten Werken aan lay-out 420 minuten Deelvraag 3 uitwerken 1140 minuten Practicum uitvoeren 240 minuten Overzetten in Word 180 minuten Enquête verwerken 600 minuten Gesprek met begeleider 180 minuten Informatie opzoeken voor deelvragen 300 minuten Gesprekken met Mevrouw de Vries 45 minuten Practicum voorbereiden 60 minuten Nawoord 15 minuten Totaal 58 uur

Werken aan plan van aanpak 60 minuten Vragen voor enquête 1 bedenken 15 minuten Vragen voor enquête 2 bedenken 15 minuten Enquête 2 maken 60 minuten Gesprekken / overleg met begeleider 180 minuten Gesprekken / overleg met mevrouw de Vries 45 minuten Informatie voor deelvragen opzoeken 600 minuten Werken aan lay –out 120 minuten Deelvraag 1 uitwerken 510 minuten Deelvraag 2 uitwerken 260 minuten Deelvraag 4 uitwerken 1140 minuten Practicum voorbereiden 60 minuten Practicum uitvoeren 240 minuten bloedsomloop informatie opzoeken 220 minuten Filmpjes werking hart en bloedsomloop kijken 270 minuten Totaal 63,25 uur

83

Bente de Haas

Bronnen zoeken 600 minuten Deelvraag 6 530 minuten Deelvraag 7 450 minuten Deelvraag 8 450 minuten Gesprekken met begeleider 180 minuten Gesprekken met Mevrouw de Vries 45 minuten Plan van aanpak 180 minuten Proef voorbereiden 60 minuten Proef uitvoeren 240 minuten Vaatpatiënt interviewen (incl. naasten) 360 minuten Totaal 51,6 uur

Kelly Stokman

Werken aan plan van aanpak 90 minuten Gesprekken/ overleg met begeleider 180 minuten Gesprekken/ overleg met Mevrouw de Vries 45 minuten Practicum voorbereiden 60 minuten Practicum uitvoeren 240 minuten Werken aan lay-out 480 minuten Deelvraag 5 1140 minuten Practicum uitwerken 420 minuten Literatuurlijst 240 minuten Bronnen opzoeken/ bestuderen 500 minuten Conclusie 60 minuten Voorwoord 30 minuten Inleiding 60 minuten Totaal 59 uur

Nawoord We hebben alle vier bloed, zweet en tranen in dit werkstuk gestopt. De samenwerking verliep niet zoals we in het begin voor ogen hadden, maar zijn allen heel trots dat we dit profielwerkstuk toch nog op deze manier in elkaar hebben kunnen zetten. We hebben er veel van geleerd en dat op een stiekem nog leuke manier ook! Het practicum dat we hierbij hadden bedacht, was echt een kers op een taart. Lekker met een mes een hart open snijden, vieze foto’s maken en vooral veel lachen. Dit profielwerkstuk is naar onze mening dik geslaagd!