110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 1

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 2

Uitgeverij WaandersNederlands Instituut voor Militaire Historie

Samenstelling en teksten:Okke Groot

Inleiding en eindredactie:Ben Schoenmaker

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 3

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 4

INHOUDInleiding

De fotocollectie van het Nederlands Instituut

voor Militaire Historie

Kampen en kazernes: infrastructuur

Van raderbaar tot gevechtstank: materieel

Op school en te velde: opleiding en oefening

Bloed, zweet en tranen: inzet en bijstand

In oost en west: tropenjaren

Vaandels, taptoes en medailles: ceremonieel

Wachtlopen en aardappeljassen: soldatenleven

6

12

15

63

117

171

227

279

329

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 5

6

INLEIDINGO p 22 augustus 1996 was de Trip van Zoutlandtkazerne in Breda het toneel van

een militaire ceremonie met muziek en toespraken. De Koninklijke Landmacht(KL) nam op die dag feestelijk maar ook met weemoed afscheid van haar laatstedienstplichtigen. De KL, die sinds haar oprichting in 1814 altijd een groot contingentdienstplichtigen in de gelederen had gehad, ging nu een onzekere toekomst tege-moet als een leger met louter beroepskrachten. Deze historische ommezwaai washet gevolg van een ingrijpende verandering in het takenpakket van de krijgsmacht.Na afloop van de Koude Oorlog in 1990 was de verdediging van het eigen en bond-genootschappelijk grondgebied niet langer haar belangrijkste taak. De traditioneledreiging van de nationale veiligheid leek zo goed als verdwenen. De krijgsmachtkreeg nu een meer expeditionair karakter met het doel haar geschikt te maken voordeelname aan een breed scala aan internationale operaties, die mogelijkerwijs vervan huis konden plaatsvinden. Omdat regering en parlement dienstplichtigen niettegen hun zin wilden uitzenden, verloor deze personeelscategorie een groot deelvan haar bruikbaarheid. Vandaar de omschakeling naar een kleiner beroepsleger.

Het Leger Boek beslaat grofweg de laatste honderd jaar van het dienstplichtleger,dat meer formeel ook wel kadermilitieleger werd genoemd. De recentste foto is van22 augustus 1996 en toont de allerlaatste afzwaaiers die het einde van hun dienst-tijd vieren. De oudste foto dateert van 1898, toen de dienstplichtige nog milicienheette en de kazernes, veelal gelegen in de armere stadswijken, letterlijk en figuur-lijk nog in een kwade reuk stonden. Het soldatenbestaan was in die tijd primitief,maar zeker niet ongezonder en troostelozer dan de leefsituatie van het merendeelvan de Nederlandse bevolking. Bovendien waren er veranderingen op til. Zo kwamer in 1898 een einde aan de praktijk van de dienstvervanging, wat inhield dat rijkeburgers die voor de dienstplicht waren ingeloot, zich niet langer door een zogehe-

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 6

7

ten remplaçant mochten laten vervangen. Iedereen, rijk of arm, moest voortaan per-soonlijk voor zijn nummer opkomen, met als gevolg dat het dienstplichtleger meerdan voorheen een echt nationaal instituut werd, waarmee alle lagen van de bevol-king een band hadden. En die functie van stevige schakel tussen leger en samenle-ving heeft de dienstplicht tot 1996 vervuld.

De dienstplichtige vervult in dit boek de hoofdrol. Hij is als het ware de constantefactor in een eeuw landmachtgeschiedenis die in een aantal duidelijk afgebakendetijdvakken uiteenvalt. De vroegste periode loopt tot 1914, een periode waarin despanningen in Europa steeds verder opliepen en Nederland er ernstig rekening meemoest houden betrokken te raken bij een oorlog tussen de toenmalige aartsvijan-den Duitsland en Frankrijk. In deze jaren werd er driftig gebouwd aan de Stellingvan Amsterdam, een in een wijde cirkel om de hoofdstad aangelegd verdedigings-werk, waar het leger een laatste schuilplaats zou kunnen vinden, in geval de Nieu-we Hollandse Waterlinie niet tegen de vijandelijke druk bestand zou blijken.Tegelijkertijd werd het leger flink uitgebreid, waarbij het officiers- en onderofficiers-kader niet langer louter uit beroepspersoneel maar ook deels uit dienstplichtigenging bestaan. Dan volgt het tijdperk van de Eerste Wereldoorlog, toen de krijgs-macht vier lange jaren gemobiliseerd was, met als taak de Nederlandse neutraliteitte beschermen. De foto’s uit die tijd laten zien hoe de militairen leefden, oefenden,zich vermaakten en zich verveelden. Ook tonen zij hoe het leger zich aanpaste aande veranderingen in de oorlogvoering, zoals de komst van het vliegtuig en de invoe-ring van chemische strijdmiddelen.

De jaren twintig en dertig staan bekend als een tijdvak van inkrimping, van bezuini-gingen, van vertrouwen in de Volkenbond en van haastige herbewapening toen dedreiging van nazi-Duitsland acuut werd. De foto’s uit het interbellum laten echterook een ander beeld zien, namelijk een beeld van vernieuwing en vooruitgang, vande aanschaf van modern materieel, van de bouw van fraaie en goed geoutilleerdekazernes en van ernstig oefenende militairen. Deze opnames corrigeren het stereo-tiepe beeld van een oubollig leger dat niet wist wat er in wereld te koop was. De

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 7

8 INLEIDING

Tweede Wereldoorlog is in Het Leger Boek goed vertegenwoordigd met foto’s vande mobilisatietijd, de strijd in de meidagen van 1940, de afloop van die vijfdaagseoorlog op Nederlands grondgebied, de opbouw van nieuwe troepen in Engeland, deinzet van de Irenebrigade en de vorming van de Binnenlandse Strijdkrachten, waar-onder de Stoottroepen, die in de laatste oorlogwinter onder meer het rivierenfrontbewaakten. Ook de vreugde van de bevrijding is in dit boek te zien.

Een heel aparte periode vormen de jaren 1945 tot 1950, toen de KL samen met hetKoninklijk Nederlands-Indisch Leger vrijwel al haar krachten wijdde aan de oorlogtegen de strijdmacht van de Indonesische Republiek, die zich eenzijdig en tegen dezin van de regering in Den Haag onafhankelijk had verklaard. Tienduizenden dienst-plichtigen vertrokken per troepenschip naar Indië om onder de tropenzon hun plichtte doen in wat uiteindelijk een uitzichtloze guerrillastrijd bleek te zijn. De foto’s indit boek tonen de harde realiteit van deze oorlog, maar zij illustreren ook de vrolij-kere kanten van het verblijf onder de palmbomen. Ook na 1950 bleven landmacht-militairen, zij het in kleinere aantallen, buiten Europa actief, onder meer inNieuw-Guinea, Suriname en Libanon. De afkorting UNIFIL werd in januari 1979plotseling een bekend begrip als gevolg van het besluit van de regering om een KL-bataljon aan deze vredesmacht van de Verenigde Naties af te staan. Ruim zes jaarlang leverden Nederlandse militairen, getooid met blauwe baretten en uitgerustmet wit gespoten voertuigen, in het ruige landschap van Zuid-Libanon een bijdrageaan deze VN-missie, die tot de dag van vandaag voortduurt.

Dienstplichtigen waren niet altijd van de partij. In 1950 zond Nederland, eveneensin VN-verband, een landmachtdetachement ter grootte van een bataljon naar deoorlog in Korea. Deze eenheid bestond louter uit vrijwillig dienende militairen. Ophetzelfde moment gingen in Europa de NAVO-partners, waaronder Nederland, seri-eus werk maken van de versterking van hun defensie, met als doel de Sovjet-Unie teweerhouden van een militaire aanval op het vrije Westen. Deze opbouw geschieddeonder leiding van de Verenigde Staten, die een grote troepenmacht en ook kernwa-pens in West-Europa stationeerden. De KL, die na de oorlog aanvankelijk op Britse

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 8

9

leest was geschoeid, nam in de jaren vijftig de organisatievorm en in menig opzichtook het uiterlijk van het Amerikaanse leger over. Deze metamorfose, die in veelfoto’s zichtbaar wordt, ging gepaard met grootschalige wapenleveranties en ande-re vormen van militaire hulp door de VS aan Nederland.

Deze Koude Oorlog, die Europa in twee kampen en Duitsland in twee staten ver-deelde, duurde grofweg tot 1990. Ruim veertig jaar werd de KL vrijwel volledig inbeslag genomen door de potentiële tegenstander aan de andere zijde van het IJze-ren Gordijn. Mocht het tot een oorlog zijn gekomen, dan was het haar taak geweestin NAVO-verband een deel van de Noord-Duitse laagvlakte tegen de strijdkrachtenvan het Warschaupact te verdedigen. Om die reden was een voorhoede van de land-macht sinds 1963 permanent in ons buurland - in plaatsen als Seedorf, Hohne enLangemannshof - gelegerd. Een groot aantal foto’s brengt de KL uit deze periodevan het Oost-Westconflict in beeld. Zij tonen een leger dat voortdurend veranderde,dat steeds weer nieuw materieel invoerde, dat eerst enige tijd in La Courtine endaarna vooral in Duitsland oefende, dat steeds nieuwe lichtingen rekruten opleiddeen dat steeds, zij het vaak schoorvoetend, met zijn tijd meeging. Zo bieden de foto’seen impressie van de grote omwenteling van begin jaren zeventig, toen de militai-ren, tot afgrijzen van de legerleiding, werd toegestaan lang haar te dragen. De KLwerd hiermee het buitenbeentje van de NAVO.

Met de val van de Berlijnse Muur in november 1989 kwam het Nederlandse defen-siebeleid op losse schroeven te staan. In reactie daarop kwam er, als gezegd, in dejaren negentig een herstructurering van de krijgsmacht op gang die haar in staatmoest stellen allerhande humanitaire en crisisbeheersingsoperaties uit te voeren. Invoormalig Joegoslavië werden deze taken op dat moment ook al daadwerkelijk tenuitvoer gelegd, zij het aanvankelijk niet met het beoogde resultaat. Een tragischdieptepunt was de inname van de moslimenclave Srebrenica op 11 juli 1995 onderhet oog van een machteloos Nederlands VN-bataljon. De genocide die erop volgde,schokte de wereld. In deze jaren dienden er nog dienstplichtigen op de Balkan. Zijdeden dat op basis van vrijwilligheid, waarbij zij volgens een toen bekend gezegde

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 9

10 INLEIDING

tot op de vliegtuigtrap alsnog konden weigeren uitgezonden te worden. Dezebegrijpelijke maar onpraktische regeling droeg er mede toe bij dat Nederland in1996 een punt achter de dienstplicht zette. Een deel van de mannelijke jeugd vanNederland zou voortaan een gemeenschappelijke ervaring missen.

Het Leger Boek bestaat uit zeven thematische hoofdstukken die elk een chronologi-sche opzet hebben. Met deze zeven thema’s worden zoveel mogelijk facetten vanhet militaire leven belicht. Het eerste hoofdstuk brengt de militaire infrastructuur inbeeld en geeft onder meer een goed overzicht van de ontwikkeling van de kazerne-bouw in de twintigste eeuw. In het tweede hoofdstuk staat het militaire materieel inzijn onuitputtelijke veelzijdigheid centraal. Het opleiden en oefenen van steedsweer nieuwe lichtingen militairen, zowel in het klaslokaal als in het veld, is hetonderwerp van het derde hoofdstuk. Nummer vier is gewijd aan de daadwerkelijkeoperationele inzet van de militairen, zoals tijdens de meidagen van 1940. In hoofd-stuk vijf verbreden we onze horizon en werpen we een blik op het optreden van delandmachtmilitairen in de voormalige overzeese gebiedsdelen. Het zesde hoofdstukbiedt een inkijk in de kleurige en wonderlijke wereld van het militair ceremonieel.Het slothoofdstuk portretteert het soldatenleven zoals vele Nederlanders dat heb-ben beleefd: van het eindeloze wachtlopen tot het doorbrengen van de vrije urenachter de flipperkast.

Dr. Ben SchoenmakerNederlands Instituut voor Militaire Historie

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:42 Pagina 10

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 11

12

DE FOTOCOLLECTIE VAN HET NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE

H et Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) in Den Haag is eengespecialiseerd kennis- en onderzoekscentrum op het gebied van de Neder-

landse militaire geschiedenis. Het instituut is er voor iedereen met belangstellingvoor het Nederlandse militaire verleden. Het NIMH draagt zorg voor een modernewijze van onderzoek naar, onderwijs over en vastlegging van het heden en verledenvan de Nederlandse strijdkrachten in binnen- en buitenland; te land, ter zee en in delucht. Het NIMH voorziet de Defensietop van beleidsadviezen, draagt bij aan militai-re doctrinevorming, verzorgt lezingen, geeft onderwijs aan militaire opleidingsinsti-tuten en universiteiten, publiceert wetenschappelijke studies, beheert een uniekemilitair-historische collectie en maakt de aanwezige kennis en het audiovisuelebezit toegankelijk voor een breed publiek.

De collecties van het NIMH omvatten onder meer de grootste foto- en negatieven-collectie met betrekking tot de Koninklijke Marine, de Koninklijke Landmacht, deKoninklijke Luchtmacht en de Koninklijke Marechaussee. Deze beeldcollectie isopgebouwd uit de collecties van de voormalige historische diensten van de afzon-derlijke krijgsmachtdelen. De oorsprong van het materiaal is divers; het strekt zichuit van ‘officiële’ defensiefotografie, die op grond van de functie van het NIMH alscentraal defensiebeeldarchief periodiek aan het instituut wordt overgedragen, totfoto’s die zijn verkregen door schenkingen van particulieren, onder wie veel vetera-nen. De fotocollectie bestrijkt een forse periode; de oudste foto’s dateren uit dejaren zestig van de 19e eeuw, terwijl de collectie ook zeer recente beelden bevat. HetNIMH is goed toegerust met geklimatiseerde foto- en negatievendepots, waardoorde dreiging van fysiek verval van de collectie doeltreffend buiten de deur wordtgehouden. Indien noodzakelijk worden delen van de fotocollectie gerestaureerd.

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 12

13

In de loop van 2011 zal de digitale beeldbank van het NIMH worden gelanceerd, dievia de webpagina’s van het NIMH (www.defensie.nl/nimh) benaderbaar is.

Voor dit boek is uitsluitend gebruik gemaakt van de fotocollectie van het NIMH. Eenbelangrijk element in deze collectie wordt gevormd door het archief van de voorma-lige Leger Film- en Fotodienst (LFFD) en de opvolgers daarvan, de AudiovisueleDienst Koninklijke Landmacht (AVDKL) en het Mediacentrum Koninklijke Land-macht (MCKL). De LFFD werd in 1946 opgericht als onderdeel van het Regiment Ver-bindingstroepen en had tot taak film en fotografie te verzorgen ten behoeve vanonder meer registratie en vastlegging, onderwijs en publicaties. Daarnaast werdener op verzoek van diensteenheden veel historische gebeurtenissen vastgelegd,variërend van beëdigingen en medaille-uitreikingen tot jubileum- en afscheidsre-cepties. In 2005 ging het MCKL op in de nieuw gevormde Audiovisuele DienstDefensie, die als beeldproducent voor alle krijgsmachtdelen optreedt. De LFFD en de opvolgende diensten hebben een imposant archief met vele hon-derdduizenden negatieven nagelaten. Heden ten dage vormt dit archief, met daarinveel nog nooit gepubliceerd werk, een ware schatkamer voor onderzoekers, auteursvan militair-historische publicaties, amateurhistorici en zeker ook de media.Daarnaast is het NIMH in het bezit van de negatievenarchieven van de staffotogra-fen van de Directie Voorlichting van het Ministerie van Defensie en de Dienst Wer-ving en Selectie. Beide archieven bestrijken grofweg de periode van medio jarentachtig tot de eeuwwisseling. Uit de periode van de Indonesische onafhankelijk-heidsstrijd (1945-1949) bevat het archief onder meer een gedeelte van het negatie-venarchief van de Dienst voor Legercontacten, die verantwoordelijk was voor deberichtgeving vanuit Nederlands-Indië. Daarnaast bevat de NIMH-collectie kleinerenegatievenarchieven die zijn gevormd door onder meer aan landmachteenhedenverbonden voorlichtingsafdelingen en redacties van militaire tijdschriften.

Uit de periode vóór 1940 zijn veel minder van dergelijke negatievencollecties over-gebleven. Een specifieke fotodienst bestond destijds nog niet. Weliswaar waren bijsommige krijgsmachtonderdelen militairen en burgermedewerkers belast met foto-

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 13

14 DE FOTOCOLLECTIE

grafische vastlegging (zoals bij het Regiment Genietroepen in Utrecht, de Topografi-sche Afdeeling in Den Haag en de Artillerie-Inrichtingen aan de Hembrug), maar vande archieven van deze diensten zijn hooguit delen (zowel negatieven als afdrukken)bewaard gebleven. Voor de beeldvorming betreffende het leger vóór de TweedeWereldoorlog zijn we hierdoor veel meer aangewezen op de vele losse afdrukken enafdrukkencollecties van uiteenlopende herkomst die het NIMH herbergt. Voor eendeel betreft het hierbij amateurfotografie (zoals die bijvoorbeeld is te vinden inalbums van individuele militairen), terwijl een andere belangrijke component wordtgevormd door persfotografie. Met name de mobilisatie 1939-1940 is uitgebreiddoor persbureaus in beeld gebracht. Van deze foto’s zijn gelukkig veel voorbeeldenin de collectie van het NIMH aanwezig.

In de 21e eeuw is analoge fotografie in een opvallend kort tijdsbestek buiten beeldgeraakt. In de erfgoedwereld heeft ongeveer tegelijkertijd een grote omslag naardigitalisering en digitale beschikbaarstelling van collecties plaatsgevonden. Dezeontwikkelingen laten onverlet dat het NIMH de analoge originelen onder optimaleomstandigheden bewaart; een foto of negatief is immers meer dan een beeld alleenen fysiek bewaarde archieven en verzamelingen kunnen meer over de context vande beelden zeggen dan een verzameling van digitale reproducties dat kan doen.

Okke GrootBeelddocumentalist NIMH

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 14

KAMPEN EN KAZERNES: INFRASTRUCTUUR

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 15

16 KAMPEN EN KAZERNES: INFRASTRUCTUUR FOTOGRAAF ONBEKEND

MILITAIR HOSPITAAL AMSTERDAM

Poseren in bed. Deze foto toont een van de zalen van het militair hospitaal inAmsterdam. Dit ziekenhuis, dat in de jaren 1868-1870 werd gebouwd, lag

aan de Sarphatistraat. In deze straat bevonden zich nog vier andere militairegebouwen, namelijk de Oranje-Nassaukazerne, de Kavalleriekazerne, het RijksKledingmagazijn en het Rijksmagazijn voor Geneesmiddelen. Het hospitaal wasjarenlang het domein van de 1e Compagnie Hospitaalsoldaten, terwijl er ookburgerpersoneel werkzaam was, onder wie de verpleegster die deel uitmaaktvan dit groepsportret.

16

AM

STE

RD

AM

, C

IRC

A 1

90

0

110063_p001_116:Opmaak 1 02-03-2011 10:43 Pagina 16