HetLiberalen

boek

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 1

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 2

Fleur de BeaufortPatrick van Schie

HetLiberalen

boek

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 3

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 4

Inhoudsopgave

Woord vooraf 7

1 Wegbereiding 10

2 Economisch liberalisme 64

3 Partij en Staten-Generaal 100

4 Verkiezingen 164

5 Wetgeving en andere resultaten 218

6 Liberalisme in de samenleving 262

7 Kopstukken 318

8 Liberalisme in omringende landen 378– Groot-Brittannië– België– Duitsland

Literatuursuggesties 439Personen- en plaatsnamenregister 441Beeldverantwoording 445

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 5

6

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 6

Woord vooraf

In de reeks fraai geïllustreerde Het-boekjes van wbooks waren al verschenen Het Gere-formeerdenboek, Het Katholiekenboek en Het Socialistenboek. Drie van de vier oude ‘zuilen’werden zo bestreken; een Het-boekje gewijd aan de liberalen ontbrak. Daarom benader-den wij vanuit de Prof. Mr. B.M. Teldersstichting – het onafhankelijke wetenschappelijkbureau ten behoeve van het liberalisme, gelieerd aan de vvd – de uitgeverij om haar tewijzen op deze omissie en haar aan te bieden Het Liberalenboek te maken. De uitgever rea-geerde enthousiast, maar liet ook doorschemeren te twijfelen of er wel voldoende mate-riaal over het liberalisme aanwezig zou zijn. De liberalen vormden immers ook geen ech-te eigen zuil; de vierde zuil was meer een algemene zuil waarin de liberalen tegen wil endank waren ondergebracht.

Dat neemt niet weg dat er naast een liberale stroming in meer strikt politieke zin – alseen beweging met politieke partijen die zich als eigen organisaties manifesteren, bovenaltijdens verkiezingen en in het parlement – ook verwante organisaties waren en zijn waar-in, zo zij al geen uitgesproken liberaal stempel droegen, liberalen een hoofdrol vervulden.Liberalen vormden weliswaar geen zuil als onderdeel van een strategie ter zelfgekozensegmentering van een eigen ‘volksdeel’, maar er waren naast politieke partijen wel dege-lijk andere organisaties waarin het liberalisme zich manifesteerde.

De drie andere zuilenboekjes concentreerden zich op Nederland. Wij hebben er daar-entegen bewust voor gekozen om het liberalisme in Nederland, waarop wel de nadrukligt, te presenteren als deel van een veel bredere Europese stroming. Het liberalisme ma-nifesteert zich niet alleen, het staat ook voor iets. Aan het liberalisme als ideologie is bij-gedragen door een grote hoeveelheid merendeels niet-Nederlandse denkers: filosofen,sociologen, geschiedkundigen, economen, et cetera. De belangrijkste daarvan passerenin de eerste twee hoofdstukken de revue, waarbij wij steeds hebben getracht de kern vanhun vernieuwende bijdrage te destilleren uit hun vaak rijke oeuvre. In die eerste tweehoofdstukken laten wij ook enkele van de belangrijkste documenten en momenten zienuit (de aanloop naar) het liberalisme als bredere Europese beweging. Die bredere contextkomt in het laatste hoofdstuk wederom aan bod. In kort bestek belichten wij daar het li-beralisme in de landen om Nederland heen – Groot-Brittannië, België en Duitsland – omte laten zien wat voor bijzondere ontwikkeling het liberalisme vlakbij soms doormaakte,en opdat aldus ook het ‘eigene’ van het Nederlandse liberalisme duidelijk wordt.

Over de vraag welke personen en partijen vervolgens als liberaal zijn aan te merken,wordt door politici en historici getwist. Wij hebben in dit boekje het begrip ruim geno-men. Zo wilden de Vrijzinnig-Democratische Bond (vdb) en D66 (tot 1998) niet voor li-beraal doorgaan – en valt er naar onze mening ook wel het nodige op hun liberale gehalte

7

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 7

af te dingen – maar wij hebben deze beide partijen toch ‘meegenomen’ omdat zij in iedergeval tot de brede omgeving van het liberalisme (vroeger wel aangeduid als ‘de vrijzinnig-heid’) kunnen worden gerekend. Niet elke claim op liberale gezindheid valt echter serieuste nemen; GroenLinks met zijn neiging tot verregaande staatsinterventies en zijn histori-sche wortels in communisme en pacifistisch-socialisme hoort bijvoorbeeld in een boekover liberalen in geen geval thuis. Tot de directe omgeving (niet altijd vrijzinnig) hoordenin het verleden bijvoorbeeld wel weer de Christelijk-Historische Unie (chu) en de Natio-nale Unie, en tegenwoordig Wilders’ Partij voor de Vrijheid (pvv) waarvan de leider alsex-vvd’er zeker liberale wortels heeft.

Sinds een jaar heeft Nederland weer een liberale premier, voor het eerst sinds 1918. Inde zeventig jaar daarvoor telde ons land maar liefst tien liberale premiers. Wat voor eenpolitieke stroming uiteindelijk natuurlijk telt is wat zij voor elkaar krijgt, in hoeverre zijeen land voor de inwoners beter, aangenamer weet te maken. Prestatie is in feite de bijuitstek gewenste manifestatie. In een land van coalities zijn resultaten niet altijd goed aanéén partij toe te schrijven, in bepaalde gevallen overigens wel als uit zo’n partij het initia-tief kwam. Relatief krijgen daardoor resultaten uit de periode dat de liberalen de Neder-landse politiek domineerden de meeste aandacht. Wie weet zal ooit een heruitgave vanHet Liberalenboek kunnen verschijnen waarin hedendaagse kabinetten onder liberale lei-ding extra onmiskenbaar liberale wetgeving blijken te hebben opgeleverd.

Fleur de BeaufortPatrick van SchieAugustus 2011

8

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 8

9

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 9

1 Wegbereiding

10 John Stuart Mill

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 10

De term ‘liberalisme’ wordt pas sinds de eerste helft van de negentiende eeuw ge-bruikt, doch reeds lang voor die tijd zijn elementen van liberaal gedachtengoed te-rug te vinden bij verschillende filosofen, alsmede in (politieke) gebeurtenissen op

cruciale momenten – veelal momenten van vrijheidsstrijd – in de geschiedenis. Zelf warendenkers als John Locke, Bernard Mandeville of Charles de Montesquieu zich er niet bewustvan dat bepaalde aspecten in hun denken later zouden opgaan in de liberale traditie, zoalsacteurs op het wereldtoneel, bijvoorbeeld de opstandige edelen die zich tegen de over-heersing van Filips ii keerden, ook geen notie hadden van de bewondering die liberalen later voor hun strijd zouden hebben. Pas met het ontstaan van het liberalisme als politiekestroming ontdekten negentiende en twintigste-eeuwse denkers de liberale elementen inhet gedachtengoed en de daden van hun voorgangers, de liberalen avant la lettre.

De bijdrage van zovelen maakt het liberalisme meer tot een (intellectuele) traditiedan een vastomlijnde ideologie, gebaseerd op één of enkele belangrijke werken, zoals hetsocialisme wel is. Hoewel de traditie van het liberalisme rijk geschakeerd is, mede doorde bijdrage van zoveel verschillende denkers, kennen liberalen wel degelijk een grote ge-mene deler waar alle discussies en bijdragen op terug te voeren zijn. De liberale traditiemoet vooral gezien worden als een doorlopende discussie over het begrip vrijheid in hetalgemeen en de individuele vrijheid in het bijzonder. Deze kern wordt, ondanks felle me-ningsverschillen, nooit verlaten door filosofen van het liberalisme.

Discussies in liberale kring gaan altijd over de invulling van de individuele vrijheid.Welke grenzen kunnen of moeten er aan de vrijheid van het individu worden gesteld omhet samenleven van mensen mogelijk te maken? Hoe ver moet de rol van de staat in dezegaan? Waar moet een absolute begrenzing aan de staatsmacht worden gesteld om aanindividuen en het vrije spel der krachten recht te kunnen (blijven) doen? Is het toelaatbaardat, en op welke wijze kunnen dan schaarse goederen worden (her)verdeeld, zonder teveel inbreuk op de individuele vrijheid te maken? Welke onvervreemdbare rechten moeteen staat erkennen? Welke rol komt aan religie toe binnen de liberale filosofie?

Deze en andere vragen passeren de revue bij de behandeling van ruim dertig denkersen bijna twintig historische gebeurtenissen of documenten. De chronologie maakt directduidelijk dat iedere denker zijn of haar steentje heeft bijgedragen aan wat wij heden tendage het liberalisme noemen, zoals ook de verschillende gebeurtenissen of cruciale do-cumenten praktijkvoorbeelden zijn die ons brachten tot waar wij nu zijn. Dikwijls bouw-den filosofen voort op de basis die voorgangers reeds (ten dele) legden, doch bij tijd enwijle waren forse amenderingen van eerdere ideeën noodzakelijk in de zoektocht op hetliberale pad.

111 wegbereiding

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 11

Magna Carta

In 1215 kwam de Engelse adel in opstand tegen dekoning, Jan zonderLand. Die had terbekostiging van zijnoorlogen, waarin hij

onder andere Normandië had verloren en vergeefs had getracht te heroveren, steedsnieuwe belastingen aan de edelen opgelegd. In Runnymede, bij Windsor, troffen de ko-ning en de edelen elkaar op 15 juni. Zij sloten een overeenkomst waarin de koning toezeg-de allerlei vrijheden van adel, burgers, steden en de kerk te respecteren. Zo mocht eenvrij man voortaan niet meer willekeurig maar uitsluitend op grond van een wet wordengearresteerd. Al snel schonden beide partijen de overeenkomst. Maar voor de langeretermijn was de betekenis van deze Magna Carta groot: een vroeg basisdocument vol burgerlijke vrijheden.

12 1 wegbereiding

1215

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 12

Niccolò Machiavelli

De Italiaanse Renaissancedenker Niccolò Machiavelli (1469-1527) werd beroemd met zijnpublicatie Il principe (De vorst), geschreven in 1513 maar pas zo’n vijf jaar na zijn dood gepu-bliceerd. Hierin verdedigde hij dat voor een vorst het doel meer dan eens de middelenheiligt. Daarnaast geniet de Italiaan bekendheid als auteur van de Discorsi (Gesprekken). Indit werk legde hij de grondslag voor de politieke theorie van het ‘republicanisme’(burger-schap). Machiavelli individualiseert de mensen door te stellen dat iedereen eigen verlan-gens en behoeftes nastreeft en daarbij het individuele belang voorop stelt. Wetten zijnnodig om mensen tegen elkaars handelen te beschermen. Het grafschrift van Machiavelliluidt ‘Tanto nomini nullum par elogium’ (geen lof is toereikend voor zo een naam).

131 wegbereiding

1469-1527

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 13

Desiderius Erasmus van Rotterdam

Tussen 1466 en 1469 kwam Desiderius Erasmus (1466-1536), hier afgebeeld op een euro-muntstuk, ter wereld als bastaardzoon van een priester, waarmee een leven als monnikvoor de hand lag. Het strenge monnikenbestaan benauwde hem echter zo dat hij hetklooster verliet en als zelfstandig geleerde door Europa trok. Erasmus, die zou uitgroeientot een van de belangrijkste humanisten, paste als eerste de kritische humanistische tekst interpretatie toe op christelijke teksten en verdedigde het recht de bijbel kritisch te benaderen, mede ter versterking van het individuele geloof. In het satirische Lof der Zotheid stelde hij misstanden en dwaasheden binnen en buiten de kerk ter discussie.Hoewel vaak wordt gezegd dat Erasmus de weg voor het protestantisme effende, bleefhij zelf altijd katholiek. Hij stierf in 1536 te Basel.

14 1 wegbereiding

1466-1536

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 14

Onderdrukking der Nederlanden

De Nederlandse gewesten vielen begin zestiende eeuw onder de Habsburger keizer Karel v die meebewoog in de Europese neiging tot centralisatie en absolutisme. De weer-stand hiertegen was in de Nederlanden verhoudingsgewijs groot en nam verder toe toenFilips ii de vorstelijke verantwoordelijkheid van zijn vader overnam. Anders dan zijn vaderbestuurde Filips ii de Nederlandse gewesten vanuit Spanje, veelal via een landvoogd,waarbij hij weinig begrip toonde voor bestaande tradities. Het verzet van de gewestenrichtte zich vooral tegen de katholieke inquisitie en tegen nieuw ingevoerde belastingen.Waar de vorst voorheen via steeds nieuwe bedes om specifieke geldbedragen vroeg,voerde Filips ii de tiende, twintigste en honderdste penning in als vaste percentages be-lasting op handel en vermogen. De oorsprong van de Nederlandse natie ligt in de grotevrijheidsdrang gedurende de Spaanse onderdrukking.

151 wegbereiding

1566-1648

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 15

Unie van Utrecht

Op 23 januari 1579 ondertekenden de ge-westen Holland, Zee-land, Utrecht, Gelre enGroningen ‘de NadereUnie’, ofwel de Unie van Utrecht. Later slo-ten enkele Brabantse en Vlaamse steden zich bij het verbondaan. De bondgenotenverklaarden zich solidair in hun strijd tegen de Spaanse

onderdrukking en kwamen overeen dat ieder gewest zelf de godsdienstkwestie mochtregelen. Daarnaast werd de bestuurlijke, financiële en militaire samenwerking tussen debondgenoten geregeld in de unie. Deze samenwerking zorgde voor een formaliseringvan de Nederlandse vrijheidsstrijd en verleende de opstandige gewesten de nodige veiligheidspolitieke rugdekking. Eerder diezelfde maand hadden de zuidelijke provincieszich verbonden in de Unie van Atrecht en trouw aan de Spaanse koning beloofd.

16 1 wegbereiding

1579

110265_p001_448 11-10-11 09:54 Pagina 16